MEDIA BOEKRECENSIES. Van geneeskunst en chemie. De Angstreactor. Zon

MEDIA

BOEKRECENSIES Van geneeskunst en chemie M.J. van Lieburg. Al doende leert men. De Rotterdamse jaren van Gerrit Jan Mulder (1802 -1880). Rotterdam: Erasmus Publishing. 96 pp., ill. ISBN 90-5235-188-0. € 22,50.

Als ik niet zou weten dat hoogleraar Mart van Lieburg zijn sporen meer dan verdiend heeft op het gebied van zorgvuldig wetenschappelijk onderzoek, zou ik bij het lezen van het eerste hoofdstuk van dit boek al hebben gedacht: “Waar haalt de man het vandaan? Hoe kun je dergelijke onzin bedenken?” De hoofdpersoon in deze biografie, Gerrit Jan Mulder, werd uiteindelijk in 1840 chemiehoogleraar in Utrecht. Daaraan vooraf ging een lange weg, die begon toen hij als achtjarige zijn eerste aderlating bij een patiënt deed. Wie dit al uitzonderlijk vindt, moet maar niet – of juist wél – verder lezen, want toen hij 11 jaar oud was, roofde hij een lijk van het kerkhof om het “niet tegenstaande het in het volste bederf was overgegaan” thuis te ontleden. Hoezo ‘de jeugd van tegenwoordig’??? Toen hij 11 jaar oud was belandde hij in de praktijk bij zijn vader die chirurgijn was,

waar hij werd geacht volgens het gildensysteem het vak van chirurgijn te leren. Op advies van de Utrechtse hoogleraar geneeskunde Suerman werd Mulder op 15 juni 1819 ingeschreven als student in de geneeskunde. Nadat hij in 1825 promoveerde op twee dissertaties vertrok hij naar Amsterdam om er zijn praktijk uit te oefenen. Een jaar later vertrok hij naar Rotterdam. Na de Rotterdamse periode werd hij Utrecht benoemd tot hoogleraar in de chemie, een ambt dat hij vervulde tot 1868. In dit boek ligt de nadruk vooral op zijn Rotterdamse periode, waar Mulder de top bereikte van zijn wetenschappelijke prestaties. Voor het profiel N&G uitermate interessant. Ach, eigenlijk voor iedereen. ■ Marianne Offereins

Zon David Whitehouse.De Zon. Een biografie. Amsterdam: Pearson Education. 305 p., ill. ISBN 09-430-1253-X. € 24,95.

Op het moment dat ik deze recensie schrijf, is het kerstvakantie. De zoveelste grauwe dag. We mogen nog blij zijn dat het niet regent. Mijn humeur is dan ook navenant.

Als het een mooie dag was geweest, strakblauwe hemel, stralende zon, of zelfs maar een klein beetje, had ik me vast beter gevoeld. En ik weet dat ik niet de enige ben met dit soort gevoelens. Hoe komt het toch dat we zo afhankelijk zijn van de zon? Een uitgebreid antwoord is te vinden in hoofdstuk 11 van dit boek: Beroofd van Zonlicht. In dit hoofdstuk staat overigens ook, dat een overmaat aan zonlicht zeer ongezond kan zijn, maar dat wist u natuurlijk wel!? Ik vraag me overigens af of er ooit onderzoek is gedaan naar vitamine D-deficiëntie bij vrouwen die volledig gesluierd gaan, maar dat terzijde. De zon speelt in vele culturen en religies een grote rol. Ra, die zijn reis door de onderwereld heeft beëindigd; Helios pakt de teugels van zijn wagen op en spoort zijn paarden aan; Inti, de zonnegod van de Inca’s, kijkt naar een nieuw mensenoffer; Surya, de Vedische god met 108 namen bestuurt zijn wagen met vijf paarden. Kortom, de zon komt op. In de Bijbel wordt gesproken van twee grote lichten, het grootste om te heersen over de dag, het kleinere is voor de nacht. Alle sterren, planeten en melkwegstelsels zouden we zonder probleem kunnen missen, “maar we hebben de aanwezigheid van de zon nodig vanwege de warmte en de veiligheid in een kosmos die voornamelijk donker is”. Nog dagelijks wordt de zon ‘aanbeden’, in de zomer trekken miljoenen mensen dagelijks naar het strand om te genieten van de zon. Dat dit gevaren op kan leveren, nemen ze op de koop toe. Elke dag bestudeert een groot aantal astronomen en ruimteschepen de verschijnselen aan het oppervlak van de zon.

Ieder jaar hebben we meer informatie. Toch is er ook nog veel dat we niet weten. In dit boek zet de gerenommeerde auteur Whitehouse op een zeer verkorte, begrijpelijke wijze uiteen wat we tot dusver weten, waarbij hij onze levensbron, een relatief kleine ster, in zijn kosmische context plaatst. Hij beschrijft “de besognes van de Japanse hofastrologen tot zonsverduisteringen, van Gallileo tot ruimteschepen”. Zeer de moeite waard, al is het alleen al om het prachtige fotokatern. ■ Marianne Offereins

De Angstreactor Kees van den Bosch. De Angstreactor. Kroniek van een eeuwige belofte. Amsterdam: SUN, 2006. Paperback, 270 p. ISBN 90 8506 292 6. € 19,50.

Juist nu de discussie over kernenergie weer opkomt, verschijnt er een boek dat terugkijkt naar de geschiedenis van de afgelopen vijftig jaar: De Angstreactor. Kalkar, kroniek van een eeuwige belofte. De journalist Kees van den Bosch vertelt aan de hand van de geschiedenis van één kerncentrale, de snelle kweekreac-

februari 2007

NVOX

95

MEDIA

96

tor in het Duitse plaatsje Kalkar, de hele geschiedenis van kernenergie. Het bizarre verhaal van die fabriek, de eenna-duurste ter wereld, levert zulke mooie verhalen op en zulke indringende portretten van mensen die ervoor en ertegen gestreden hebben, dat het boek leest als een meeslepende techniekvertelling. Het brengt geschiedenis weer terug tot het niveau van individuele mensen die in een maatschappelijk krachtenveld beslissingen nemen. En beschrijft wat voor gevolgen die beslissingen hebben voor de levens van andere mensen. De Angstreactor laat zich lezen als een voorbeeld van de ingewikkelde relatie tussen wetenschap, politiek en maatschappij en als een interessante casestudie naar opkomst en ondergang van een groot project. Het idee voor de snelle kweekreactor in Kalkar is geboren in 1958 aan het Kernforschungsinstitut in Karlsruhe. Wolf Häfele was in 1955 afgestuurd in Göttingen in de meest veelbelovende wetenschap van die tijd, de kernfysica. Het was twee jaar na de Atoms- forpeace-rede van de Amerikaanse president Eisenhower voor de Verenigde Naties waarin kernenergie voor het eerst als een zegen voor de mensheid werd neergezet. Häfele en zijn collega’s in Karlsruhe geloofden in de fantastische mogelijkheden van deze nieuwe energiebron en raakten enthousiast over wat naar hun mening de volgende stap in de ontwikkeling van kernenergie zou worden: kweekreactoren. Häfele begon aan zijn missie en wist eerst de Duitse politici en vervolgens in 1966 ook de Nederlandse ambtenaren van Economische Zaken voor zich te winnen. Daarmee komt de tweede spe-

NVOX

februari 2007

ler in beeld, de politiek. Je zou verwachten dat over zo’n groot project, dat zoveel geld kost, goed is nagedacht voordat politici besluiten erin te stappen. Maar dat valt tegen. Het Nederlandse besluit om deel te nemen aan Kalkar is niet terug te vinden! Natuurlijk is er in 1972 in de Tweede Kamer wel een debat geweest, maar dat ging over de financiering van de deelname aan Kalkar. De regering had daarvoor al memoranda ondertekend met Duitsland en België en kon zonder enorm gezichtsverlies niet meer onder het project uit. In het boek wordt de snelle kweekreactor vergeleken met de Betuwelijn, allebei projecten waarbij gaandeweg duidelijk werd dat ze onverstandig waren. Helaas, in de praktijk bleken ze niet of nauwelijks nog te stoppen. Uiteindelijk is de kweekreactor wel gestopt, maar daarvoor was een ware guerrillaoorlog nodig tussen de deelstaatregering van Noordrijn Westfalen en de landelijke Duitse overheid. Een strijd die zes jaar duurde en in totaal 648 miljoen mark kostte. Terwijl Nederland in totaal 480 miljoen mark meebetaald heeft aan het project. Dan was er nog de invloed van het maatschappelijk krachtenveld. Kalkar vormde de opmaat voor een krachtige anti-kernenergiebeweging. In het boek wordt die beweging van binnenuit beschreven, de auteur heeft er zelf zijn wortels. Maar ook die beweging, die zich begin jaren tachtig tot een grote maatschappelijke kracht ontwikkelde, slaagt er niet in de snelle kweekreactor tot staan te brengen. Waarom is de een-na-duurste fabriek ter wereld dan toch nooit gaan werken terwijl hij in 1986 helemaal af was? Feitelijk heeft de SPD in Noord-

rijn Westfalen het project gewurgd. Maar de SPD is pas van mening veranderd nadat er in Duitsland en Nederland een krachtige maatschappelijke beweging was ontstaan. En ten slotte bleken de aannames die ten grondslag lagen aan het enthousiasme bij de start van het project in de loop van de jaren allemaal foutief. De fabriek was in feite overbodig geworden. Wat ook blijkt uit het feit dat andere kweekreactoren ook stilliggen door politieke besluiten of als gevolg van ongelukken. De inmiddels 79-jarige Wolf Häfele zit verbitterd thuis. Vooral dat ze van zijn droom een ‘Rummelplatz’, een pretpark gemaakt hebben raakt hem in zijn ziel. Maar eens zullen we Häfele en zijn mannen dankbaar zijn voor hun pionierswerk, daar is hij van overtuigd. Want naar zijn mening heeft hij nog steeds gelijk. Voor het vak anw, maar ook voor vakken als natuurkunde en techniek is dit boek een absolute aanrader. De Angstreactor is een interessant en goed leesbaar boek. Juist nu de discussie over kernenergie misschien wel weer voor jaren losbrandt is het goed om achterom te kijken. ■ Rob van Woerkom

Het verdwenen boek Rob Iliffe, Newton. A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2007. 144 p. 15 z/w illustraties. ISBN 0-19-929803-3. £ 6,99.

Dat is me nog nooit overkomen! Ik heb het recensieexemplaar van deze VSI over Newton, toen ik dat zekerheidshalve voor de tweede keer doornam, op reis verloren. Nu moet deze bespreking dus deels uit het geheugen en

deels via de aankondiging worden geschreven. De schrijver heeft gebruikgemaakt van nog niet gepubliceerde documenten, die een voor mij soms nieuw licht op Newton werpen. Ik wist dat hij een stoere protestant was, die echter het leerstuk van de Drie-eenheid afwees. Maar dat hij zulke diepgaande alchemistische studies had verricht, wist ik niet. En evenmin had ik ooit iets gelezen van zijn opvattingen over het bijbelboek Openbaring, waarover hij een duidelijke, sterk antipapistische, mening had. Allerlei tekenen kon hij duiden als signalen om de verdorven katholieke kerk ofwel tot inkeer of ten val te brengen. Hij leidde uit de Bijbel af dat al in de middeleeuwen stammen als de Goten, de Vandalen en de Hunnen hadden gepoogd de aarde te redden uit het verval van de katholieke kerk. Hij was er bovendien van overtuigd dat hij een speciale uitverkiezing had om de oorspronkelijke, zuivere vorm van het christendom te beschermen, en beschouwde elke kritiek op hem als een vorm van vervolging. Dat klinkt ons niet sympathiek in de oren. Nu, het ging mij net als zijn grote biograaf Rihard S. Westfall, van wie Iliffe getuigt dat die zijn onderwerp hoe langer hoe meer verafschuwde. Dit ondanks zijn ontegenzeggelijke grootheid en genialiteit, die op veel gebieden bleek. Van zijn ontdekkingen en redeneringen op het gebied van wiskunde (differentiaalrekening), natuurkunde (mechanica) en astronomie wordt in dit kleine bestek verrassend veel getoond en in het licht van zijn tijd en zijn tijdgenoten gezet. Ik heb, onder de indruk van het genuanceerde beeld dat

MEDIA

daarin werd gegeven, al eerder een Newton-biografie aanbevolen. Maar dit kleine boekje is misschien net genoeg om je belangstelling te wekken voor een figuur die als persoon ver van ons afstaat, maar van wiens werk en resultaat we nog dagelijks profijt hebben. Aanbevolen dus, die voor mij helaas verdwenen Very Short Introduction. ■ Hans Bouma

De maker van Dolly over het klonen van mensen Ian Wilmut en Roger Highfield, met een voorwoord van Ronald Plasterk. Na Dolly. Toepassing en misbruik van menselijke klonen. Utrecht: Het Spectrum 2006. 336 p., Paperback, z/w foto’s. ISBN: 9027432872. € 24,95.

verslag van de ontwikkelingen op het gebied van de celbiologie. Wilmut geeft een beeld van de techniek die aan de basis lag van de kloon Dolly en gaat uitgebreid in op de ontwikkelingen sindsdien. Het eerste deel leest niet zo gemakkelijk omdat Wilmut iedere onderzoeker en onderzoeksgroep die bijgedragen heeft aan de ontwikkelingen, noemt. Het laatste deel van het boek is gewijd aan de discussie over menselijke klonen en de ethische dilemma’s rond kloontechnologie. Dat is mijns inziens het meest interessant. Wilmut betoogt dat de techniek van het klonen een belangrijke bijdrage zal leveren aan de genezing van ziektes en dat het daarom ook nodig is om menselijke embryo’s te klonen. Maar tegelijkertijd verzet hij zich hevig tegen het beeld dat wordt opgeroepen van menselijke ‘reproductie’. Wellicht worden door het lezen van dit boek vooroordelen rond het klonen van menselijke embryo’s bijgesteld. Zeker aanbevolen als achtergrondinformatie bij algemene natuurwetenschappen en biologie. ■ Marijke Domis

De 24-uurs-mens

Tien jaar geleden schokte Ian Wilmut de wereld toen hij bekendmaakte dat zijn onderzoeksteam erin geslaagd was om een schaap uit en volwassen cel te klonen. Dolly werd wereldnieuws en voor- en tegenstanders vielen over elkaar heen in de discussie over de voor- en nadelen van het klonen van dieren uit volwassen cellen. In dit boek doet Ian Wilmut

De 24-uurs-mens, waar economie en biologie van tijd tot tijd botsen. Stichting Biowetenschappen en Maatschappij, 2006. 61 p., ill. in kleur. ISBN 90-73196-94-9. € 6,-. Bestellen: 070 344 07 81, [email protected] of www.biomaatschappij.nl

Tijd en tijdsbesef horen bij de meest intrigerende aspecten van het bestaan. Overal vind je dan ook tijdsaanduidingen. De invloed van de tijd op levende wezens is waarschijnlijk al begonnen in de oersoep. De afwisseling van licht en donker heeft een grote weerslag gehad op alle leven op aarde. Organismen beschikken over allerlei biologische klokken. Daardoor is er continu een subtiel samenspel tussen de buiten- en de binnenwereld. Ingebouwde klokken reageren op externe prikkels. Over de werking van interne klokken, inclusief de genetische basis, is de afgelopen decennia in hoog tempo veel kennis vergaard. Die kennis is van groot belang. Want sinds de uitvinding van de gloeilamp lopen natuur en cultuur niet meer vanzelf min of meer gelijk op. Tijd werd geld. Overdag wakker zijn en ’s nachts slapen was niet meer nodig. We verzetten de wekker van binnen, en de economie draait tegenwoordig gewoon 24 uur per dag door. De vraag is of dat wenselijk is. Waarom hebben we nog steeds een van-negentot-vijf-cultuur? Hoe komt het dat stewardessen vaker borstkanker lijken te krijgen dan andere vrouwen? Met andere woorden: waar beginnen biologie en economie te botsen? Dit cahier staat zoals gewoonlijk vol met onderwerpen die te maken hebben met de invloed van de tijd op het leven. Het gaat over muizen die zonder Cryptochroomgenen geen enkel besef van tijd meer lijken te hebben. En over koffie en roken in de nachtdienst. Het gaat onder andere over het effect van 200 lux op je pijnappelklier, het nut van dutten, en de remmende werking van ritme en regelmaat op veroudering. Het is een aardig geheel, maar ik

had toch meer biologie verwacht en wat meer over allerlei bio-ritmen in ons lichaam willen lezen. Voor anw lijkt het me geschikte achtergrondliteratuur. Vooral voor leerlingen met een E & M-profiel. Er staat nogal wat over economie in. ■ Marijke Domis

Wie doet dit nu eens? V.Wiskamp, M. Holfeld,W. Proske, Chemie und Gesundheit. Anregungen für den Schulunterricht. Köln: Aulis Verlag Deubner, 2006. 141 p., 24 z/w illustraties. ISBN 3-7614-2601-1. € 16,80.

97

Ik had ze al enige tijd gemist: de handige deeltjes uit de Praxis Schriftenreihe, maar nu is er weer een, en een interessante ook. De auteurs hebben vele schoolprojecten over chemie en gezondheid begeleid, en zetten een en ander op een rijtje voor wie dat ook wil doen. Ze beginnen met inleidende hoofdstukjes over gezonde voeding, tandverzorging, biochemie en sport (met scherpe waarschuwingen tegen doping), zelfmedicatie, klinische chemie, geneesmiddelenchemie, alternatieve geneeskunde (met een duidelijke

februari 2007

NVOX

MEDIA

uiteenzetting van homeopathie) en toxicologie. Na hoofdstukjes over veiligheid en milieu komt dan een uitgebreide opzet voor een projectweek Chemie en gezondheid. Hoewel er in de inleidende hoofdstukken al proeven summier worden beschreven, is het grote slothoofdstuk het experimenteel gedeelte, 30 proeven geordend naar de voorafgaande inleidingen. Laat ik weer eens een hoofdstuk uitkiezen, 4, Biochemie en sport. Dit hoofdstuk begint met de energiehuishouding in relatie tot sportbeoefening, met een beschrijving van het verloop van diverse chemicaliënspiegels in het bloed. Dit loopt uit op een lactaatbepa-

98

ling in het eigen bloed (uiteraard met de nodige waarschuwingen omgeven, leve de Arbo!). Daarna komen sportdrankjes aan de orde met een zuurstofbepaling volgens Winkler. Vervolgens komt bodybuilding aan de beurt, uitlopend op het aantonen van carnitine. Deze stof katalyseert de verbranding van vet en daardoor een snelle(re) energieleverantie. De slotparagraaf over doping schuwt de (anabole) steroïden en hun structuurformules niet. Ze worden gaschromatografisch aangetoond. Ook kunnen de leerlingen zo’n molecuul in model nabouwen. Hier ziet u meteen de kracht en de zwakte van zo’n boek.

Enerzijds is het, denk ik, voor de leerlingen interessante stof die rechtstreeks hun belevingswereld raakt. Daarmee kun je moeiteloos de relevantie van scheikunde voor het dagelijks leven aantonen. Anderzijds kunnen er dan ook stoffen en experimenten aan de orde komen die moeilijker te snappen respectievelijk uit te voeren zijn. Maar toch, er staan zoveel goede aanwijzingen en leuke proefsuggesties in. Het zuurbindend vermogen van maagzuurremmers met behulp van titratiekrommen bepalen. Een fotometrische bepaling van cafeïne in energiedrankjes. Een hoestdrankje zelf maken. En wat ik beslist wil vermel-

den: dit is het eerste boek dat mij onder ogen komt waar rechtstreeks naar bij het boek behorende webpagina’s wordt verwezen. Handig voor de uitgever, die minder hoeft te drukken, maar zeker ook voor de docent die het zó kan downloaden en vermenigvuldigen. Maar dan zal het eerst wel weer moeten worden vertaald. Het moet toch hartstikke leuk zijn om (liefst samen met de collega’s biologie en anw), zo’n project over chemie en gezondheid op te zetten? Vandaar de titel van deze recensie. Dat ik het boek graag aanbeveel spreekt nu wel vanzelf.

van deze aflevering: DNA, Stamcellen & Klonen: meer testen met de hielprik, stamcellen voor spieren. Zonnestelsel & Heelal: Lancering COROT, sporen op Mars. Ziekte & Gezondheid: nieuw voedingsadvies, Alzheimer-eiwit. Wetenschap & Onderzoek: orgasme in de PET-scan, transplantatie netvlies. Klimaat & Evolutie: gevolgen opwarming, roofkwal.

komt steevast bij de toptien www.opgewarmdnederland.nl tegen. Het is de enige informatieve site met tientallen korte filmclips en documentaires over klimaatverandering en natuur. Elk filmpje is bovendien gelinkt naar een persbericht, andere site of achtergrondartikel. Dankzij een subsidie van het Prins Berhard Cultuurfonds is de site vernieuwd met een uitgebreid opiniegedeelte. Ook is er een film over rivieren en klimaat geplaatst. Reageren kan drempelvrij (voor een snelle tip of opinie) of na inloggen (dan kan men ook nieuwe discussies starten of links aanmaken naar andere sites). De stichting Natuurmedia die deze site heeft opgezet heeft zelfs een introductie-actie voor wie inlogt. Elke 100e persoon die zich registreert en reageert ontvangt een dvd met nieuwsclips en visies. (Geldig tot en met maart 2007.)

Periodieke systemen in Internetgids Natuurkunde

■ Hans Bouma

DIGITAAL Nieuwe editie Natuurwetenschap in het nieuws De 30e editie van Natuurwetenschap in het Nieuws is uit met een selectie van het actuele natuurwetenschappelijke nieuws. De onderwerpen passen uitstekend bij anw, maar het krantje heeft ook zeker de belangstelling van andere bovenbouwleerlingen. Voor wie zich al wil warmlopen voor het nieuwe bètavak is het bijhouden van het nieuws natuurlijk een ‘must’. Het krantje is zodanig opgemaakt dat het makkelijk door de school te vermenigvuldigen is, maar het is ook mogelijk om een deel van de inhoud te verspreiden. Alle artikelen zijn ingekort om de leesbaarheid te bevorderen. Volledige artikelen staan ook op de website. Een greep uit de onderwerpen

NVOX

februari 2007

De krant downloaden: www.phys.uu.nl/natunieuws. Er is ook een archief met alle volledige artikelen van de afgelopen drie jaar: www.xs4all.nl/~khooyman/ archief.htm.

Site met filmclips en documentaires over klimaatverandering Wie op Google ‘klimaatverandering’ en ‘Nederland’ intypt

Floor Poot uit Steenwijk reageerde op de oproep over Mendelejev op p. 428 van het novembernummer van 2006 van NVOX. Hij meldde dat in de door hem ontwikkelde Internetgids Natuurkunde bijna aan het einde, onder nummer 923, een aantal uitvoeringen is te vinden van het Periodiek Systeem. Deze Bronnengids (voor internetadressen) is te vinden op de NVON-site onder natuurkunde. Kies daar Internetgids. Hij staat als apart onderdeel in het menu en ook onderaan de voorpagina. Een zeer rijke bron van links! Het vak natuurkunde is in dit document gedetailleerd ingedeeld op basis van de Leybold-indeling. Alleen die paragrafen zijn opgenomen waarvan applets en dergelijke bestaan.

ACTUEEL

WETENSCHAP Omwoelen van de bodem zet(te) aarde op zijn kop Darwin wees 125 jaar geleden als eerste op het belang van gravende regenwormen. Zelf vond hij het een leuk, maar niet zo belangrijk onderwerp. Onderzoekers van het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW) bewijzen het tegendeel. Gravende organismen zijn niet alleen echte ‘ecosysteem-ingenieurs’, het graven op zich heeft ook een cruciale rol gespeeld in de evolutie van de moderne diervormen.

Rol van regenwormen In zijn ‘onbelangrijke’ laatste boek The formation of vegetable mould, through the action of worms, with observations on their habits uit 1881 beschrijft Charles Darwin de rol van regenwormen in bodemvorming en erosie, en hun impact op het landschap. Het boek is grotendeels gebaseerd op experimenten in Darwins eigen tuin, die hij uitvoerde met hulp van familieleden. Biogeoloog Filip Meysman van het NIOO: “Darwins boek leerde het brede publiek het belang van bodemorganismen inzien. Voordien werden regenwormen (& co) vooral als te verdelgen ongedierte gezien. Tegenwoordig noemen we de invloed van gravende dieren en wortelende planten op de bodem bioturbatie. Wat we nu weten over de invloed van bioturbatie op biodiversiteit en evolutie, zou Darwin waarschijnlijk van zijn stoel doen tuimelen”. Niet alleen Darwins achtertuin, maar vrijwel het gehele aardoppervlak wordt omgewoeld – ook de zeebodem. Meysman: “Gravende bodemdieren laten een belangrijk ecologisch principe zien, dat van ‘ecosysteem-ingenieurs’. Net als bevers zetten mollen, zeekomkommers, wadpieren en regenwormen de omgeving sterk naar hun hand. Hun graafactiviteit bepaalt hoe die omgeving eruit ziet en welke andere organismen er kunnen leven”. Voor het huidige biodiversiteitsonderzoek zijn de gravers dus erg belangrijk. Als de ecosysteem-ingenieur wegvalt, bijvoorbeeld door klimaatsverandering, heeft dat verstrekkende gevolgen voor het hele ecosysteem. Het ingenieurseffect beperkt zich niet alleen tot de bodem. Die bodem vormt ook een bewaarplaats van

99

Mollenspoor op het Noordhoekstrand in Kaapstad. Foto: Rob Tarr. In getijdenzones maken roggen zoals deze blauwvlekpijlstaartrog (Taeniura lymma) gaten tot 1 m breed en 30 cm diep. Foto: Dick van Oevelen.

februari 2007

NVOX

ACTUEEL

plantenzaden en ‘ruststadia’ van algen en kleine diertjes uit het plankton. Bioturbatie bepaalt door blootleggen of onderspitten van de bodem mede de samenstelling van de vegetatie bovengronds en speelt een rol bij de bloei van plaagalgen.

Link met The Origin of Species Het gravend grut blijkt ook een onverwachte link te hebben met Darwins bekendste werk: On the Origin of Species, het begin van de evolutietheorie. Het evolutionaire belang van graven duikt ruim 540 miljoen jaar geleden op tijdens de zogenoemde Cambrische explosie. Toen zijn op de oceaanbodem in korte tijd veel nieuwe diersoorten ontstaan, waaronder ook die met de moderne ‘bouwplannen’. De eerste meercellige dieren waren eigenlijk maar doetjes, die algen filterden uit het water of graasden op de microbiële matten die tot dan toe de oceaanbodem bedekten. Maar vrij snel bleek dat je ook elkaar kunt opeten. De eerste roofdieren evolueerden, en zetten een ware wapen100

Het boek van Darwin is in te zien via de website http://darwin-online.org.uk. De onderzoekers nemen deel aan het Darwin Centrum voor Biogeologie, zie www.darwincenter.nl.

Darwins laatste boek

NVOX

februari 2007

wedloop in gang. De prooien begonnen zich te beschermen met harnassen en stekels, en verstopten zich in de bodem. De rovers daarentegen ontwikkelden aanvalswapens en achtervolgden hun prooi in de bodem. Meysman concludeert: “De ocaanbodem veranderde toen drastisch: het was een echte graafrevolutie. De stabiele microbiële matten van het Precambrium verdwenen en daarvoor in de plaats kwam de omgewoelde oceaanbodem die we ook nu nog kennen. De bodembewoners van de oceaan moesten zich aanpassen aan deze nieuwe leefwereld. Bioturbatie was dus een drijvende kracht voor snelle evolutie, en zo komen Darwins beide boeken bij elkaar”. Froukje Rienks, NIOO-KNAW

Komeet met morgenrood De komeet McMaught is een van de grootste kometen die in de afgelopen tijd te zien is geweest. In Europa was hij zichtbaar aan het begin van het jaar, en daarna ging hij naar het zuidelijk halfrond. Het is een prachtig spektakel, zoals op te maken valt uit de foto (copyright ESO, opgenomen vanuit Paranal).

Het ziet er een beetje uit als een morgenrood, geheel onverwacht! De structuur in de staart kan worden verklaard door de competitie tussen de druk van de zonnewind en de zwaartekracht die allebei op grotere en kleinere deeltjes werken, het Finston en Probstein effect. De lichtere deeltjes zijn verder van de zon weg dan de grotere. Het verschijnen van de ‘stralen’ komt dus waarschijnlijk overeen met uitbarstingen van activiteit van de komeet op een bepaald tijdstip. Je kunt de stralen dus beschouwen als isochronen. Bron: Marieke Baan, NOVA Informatie Cen-

trum, www.astronomie.nl N.B. Prachtige beelden met hoge resolutie zijn te vinden op: ftp://ftp.eso.org/pub/general/hboffin/POMcN-18Jan2007-1.jpg en ftp://ftp.eso.org/pub/general/hboffin/POMcN-18Jan2007-2.jpg

Edelsteentje in meteoriet afkomstig van zware rode reuzenster Een microscopisch klein edelsteentje, dat gevonden is in een meteoriet, blijkt afkomstig te zijn van een ster die ongeveer zes keer zo zwaar is als de zon. De Utrechtse sterrenkundige Maria Lugaro onderzocht het stofdeeltje met een internationaal team van wetenschappers. Tot nu toe zijn circa 300 sterrenstofdeeltjes met deze samenstelling (magnesiumaluminiumoxide, dat lijkt op robijn) in meteorieten gevonden. Deze deeltjes zijn ontstaan vóór de geboorte van ons zonnestelsel uit de resten van zeer zware geëxplodeerde sterren (supernova’s) of in de buurt van rode reuzen (koele rode opgeblazen sterren vlak voor het eind van hun leven). Dit stofdeeltje blijkt afkomstig te zijn van een vrij zware rode reus. Niet eerder werd een dergelijk deeltje aangetroffen. Het robijnrode edelsteentje is geïsoleerd door delen van de meteorieten in zuur op te lossen. Om te bepalen uit welke moleculen en atomen het korreltje bestaat, werd het op een laagje goud geplaatst. Na het onderzoek bleef het edelsteentje achter op een gouden ‘voetstuk’ – de rest van het gouden omhulsel is tijdens de analyse kapotgegaan. Met behulp van een elektronenmicroscoop is een foto gemaakt van het stofdeeltje, vlak na de analyse (zie foto). In het deeltje blijkt onder andere veel zwaar magnesium voor te komen, in tegenstelling tot in de meeste robijnachtige sterrenstofdeeltjes. Verder werden bepaalde vormen van zuurstof, ijzer, aluminium en chroom gevonden. Lugaro vergeleek de samenstelling met de uitkomsten van gedetailleerde computermodellen van rode reuzensterren. Ze concludeerde dat het deeltje waarschijnlijk vijf miljard jaar geleden is ontstaan in de

ACTUEEL

Opname met een elektronenmicroscoop van het microscopisch kleine edelsteentje OC2. Het korreltje is gevonden in een primitieve meteoriet en staat op een gouden ‘ voetstuk’. De rest van het gouden omhulsel voor de analyse is opgelost tijdens de analyse.

buurt van een vrij zware rode reuzenster. Bron: Persdienst Universiteit Utrecht Online artikel: http://dx.doi.org/10.1051/0004-6361: 20065768

Veiligheidshandschoen Vooral voor politiemensen, cipiers en schoonmaakpersoneel introduceert Vandeputte Safety uit Antwerpen-Wilrijk veiligheidshandschoenen met een speciale voorziening tegen injectienaalden en andere scherpe voorwerpen die biologisch besmet kunnen zijn. Deze BioPro handschoenen bestaan uit drie lagen. Buiten- en binnenlaag zijn gemaakt van een thermoplastische polyester, de tussenlaag bevat microdruppeltjes van een desinfecterende vloeistof. De buitenlaag remt de naald af en geeft de microdruppeltjes de tijd ernaartoe te vloeien. Voordat de punt door de binnenste laag heen is, zouden eventuele virussen onschadelijk moeten zijn. Bron: Chemisch2Weekblad 25 november 2005; www.vandeputtesafety.com

Bijlschip Een in Delft door dr.ir. Lex Keuning ontworpen schip met een romp in de vorm van een hakbijl is in productie genomen.

De stroomlijnvorm verschaft het schip superieure zeegangs-eigenschappen: het stampt minder, komt niet met zijn neus uit het water en slaat zodoende niet op de golven. Bij alle snelheden stuurt het strak. Het zaagt als het ware door de golven heen. Zulke schepen kunnen bemanningen en onderdelen snel naar boorplatforms vervoeren. Bron: Delft Integraal 2006-4; www.damen.nl

13%; meer gebruik van renewables en biobrandstoffen: 12%; een grotere productie van kernenergie: 10%. Bron: Shell Venster jan/feb. 2007. Het rapport is voor € 150 te bestellen bij www.world energyoutlook.org

Methaanmeren op Neptunusmaan

Dat de Russische componist Skrjabin chemicus was, is vrij algemeen bekend. Maar dat ook Borodin, componist van o.a. Vorst Igor en In de steppen van Centraal-Azië bij zijn leven beter bekend was als chemicus, is in een artikel in het Journal of Chemical Education (Gordin, M.D. (2006) J. Chem. Ed. 83, 561) weer eens uiteengezet. Borodin studeerde eerst medicijnen maar wijdde zich vervolgens aan de scheikunde. Tijdens een verblijf in Pisa wist hij de eerste organische fluorverbinding te synthetiseren, volgens C6H5CH2Cl + KHF2 → C6H5CH2F + KCl + HF In die tijd nam niemand daar notitie van, totdat Hunsdiecker de reactie in 1939 herontdekte, die sindsdien de HunsdieckerBorodin-reactie heet. Terug in Sint-Petersburg ontdekte hij in 1865 de dimerisatiereactie van aldehyden in basisch milieu, de aldolreactie: 2 CH3CHO → CH3CHOHCH2CHO Maar de structuur van het dimeer kon hij niet vaststellen; hij nam alleen waar dat het gevormde molecuul zowel een alcohol als een aldehyde is, en dat de aldol makkelijk wordt gedehydrateerd, de crotonisering. Pas Wurtz en Kekulé hebben de structuur van de aldol ontraadseld. In de jaren zeventig nam Borodins belangstelling voor de scheikunde af en wijdde hij zich voorgoed aan het componeren. Bron: c+b 4/06. Zie ook http://www.geo cities.com/cahmn/Essays/Borodin.htm, waar ook andere referenties staan.

Op het noordelijk halfrond van Titan, de grootste maan van de planeet Neptunus, bevinden zich meren met vloeibaar methaan. Dit blijkt uit radargegevens die de sonde Cassini naar de aarde heeft gestuurd. Rondom de Noordpool ‘zag’ hij een aantal plekken met een zeer glad oppervlak, met een doorsnee van drie tot zeventig km. Sommige lagen in een kom omgeven door een hoge rand als een vulkaankrater. Dat leidt tot de conclusie dat het meren moeten zijn, die, gegeven de omstandigheden op Titan, bestaan uit koolwaterstoffen als methaan. Bron: Nederlands Dagblad 5 januari 2007. Zie ook (omdat Nature niet gratis bereikbaar is): http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/ nature/3865257.stm

Waar is de meeste CO2besparing te vinden? Shell Venster geeft een samenvatting van de World Energy Outlook 2007, een energiescenario van het Interntional Energy Agency. Daarin staat onder meer: “Als de wereld echt wil komen tot een forse CO2reductie tegeover het referentiescenario van het IEA moeten diepingrijpende keuzes worden gemaakt. De nadruk moet vallen op drie regio’s: Verenigde Staten, West-Europa en China. Het meeste effect hebben (I) zuiniger motoren, kunnen 36% emissies besparen; (II) een efficiënter gebruik van energie in gebouwen: 30%; (III) zuinigere energieproductie (met name bij de elektriciteitsopwekking:

Alexander Borodin (18331887), componist en… chemicus

Hans Bouma

februari 2007

NVOX

101

ACTUEEL

SCHOLING Kennis deugt, leren loont Docentendag Radboud Universiteit Nijmegen

De medewerkers van het EXO-steunpunt en het Instituut voor Leraar en School (ILS) van de Radboud Universiteit Nijmegen nodigen u uit voor een algemene docentendag met als thema kennis deugt, leren loont. Deze dag wordt gehouden op vrijdag 16 maart 2007 in het Huygensgebouw van de Faculteit Natuurwetenschappen, Wiskunde en Informatica. Deze dag is gericht op docenten biologie, natuurkunde, scheikunde, wiskunde, anw en informatica. Op deze dag kunt u, docent in een exact vak in de bovenbouw havo/vwo, in de ochtend twee lezingen bijwonen: de eerste gaat over de inzet van de computer bij examens en de tweede over de conceptcontextbenadering in het bètaonderwijs. ’s Middags zijn er workshops. 102

Het programma: 09.30 – 10.00 uur 10.00 – 10.15 uur

10.15 – 10.15 uur

11.30 – 12.30 uur

12.30 – 13.30 uur 13.45 – 14.45 uur 14.45 – 15.30 uur 15.30 – 16.30 uur 16.30 uur

Ontvangst Opening door prof.dr. Kees Blom (rector magnificus) Lezing 1 door ir. Gerard Boeijen (Citogroep Arnhem) Lezing 2 door drs. Agnes Legierse (SLO Enschede) Lunch Workshops ronde 1 Koffiepauze Workshops ronde 2 Borrel

U kunt een uitgebreide versie van het programma vinden op de website en u daar ook digitaal aanmelden: www.ru.nl/exo, klik op docentendag. Deelname aan de studiedag (inclusief lunch) is kosteloos. De daarvoor geldende verlofregeling is van toepassing. Onder het Huygensgebouw is een parkeergarage waar u tegen betaling kunt parkeren. Net als vorig jaar ligt het in onze bedoeling om u concreet gereedschap in handen te geven om uw onderwijs aan de leerlingen in de bovenbouw nog afwisselender, leuker en spannender te maken. U

NVOX

februari 2007

kunt leren hoe u een pollenbuis kunt laten groeien en bekijken. U kunt zien wat er zoal aan gemakkelijk toegankelijke informatie over functie en evolutie van het genoom is te vinden op het web. U kunt ervaren hoe demonstraties in de natuurkundeles effectiever worden door activering van de leerlingen met vragen naar uitkomsten en argumenten en door discussie achteraf. Veel scholen hebben al een detector op het schooldak om kosmische straling te meten. Hoe werkt dit in de klas? Bij wiskunde bestuderen we voorbeelden en algemene manieren om met stangen wiskundige krommen te beschrijven. Hierbij spelen constructies van rechte en bijna rechte lijnen een bijzondere rol. Bij Speur surfend in je genen gaat het o.a. over de 3D-structuur van een eiwit en over structuurgericht medicijnontwerp. In het High Field Magnet Laboratory wordt gekeken naar de verschillende effecten van een hoog magneetveld op functionele organische materialen. Welke ‘Open Source pakketten’ zijn nu van direct belang voor het onderwijs? Er is nieuw meetkundig bewijs voor de wetten van Kepler, dat is interessante wiskunde! Alle modulen waar u tijdens deze dag kennis mee maakt kunt u gebruiken in het onderwijs.

Studiedag Scheikunde anders voor docenten en toa’s Op 10 april 2007 vindt voor de negende keer de landelijke studiedag voor scheikundedocenten en toa’s plaats in Nijmegen. Het thema van de studiedag 2007 is Scheikunde anders. Het programma omvat onderwerpen die betrekking hebben op het natuurwetenschappelijk onderwijs in het algemeen en het scheikundeonderwijs van havo en vwo in het bijzonder. Naast vakinhoudelijke elementen is er ook ruimschoots aandacht voor vakdidactische en onderwijskundige aspecten. De stuurgroep Nieuwe Scheikunde zal de stand van zaken met betrekking tot de vernieuwing van het scheikundeonderwijs belichten en ingaan op het examenexperiment voor de Nieuwe Scheikunde. Ook het profielkeuzevak NLT zal aan de

Een werkgroep op de studiedag 2006: Eigentijdse materialen, een startmodule voor de 3e klas.

orde komen. Verder zijn er verschillende werkgroepen over verschillende ontwikkelde en uitgeteste modules Nieuwe Scheikunde. Programma Het programma begint met de openingslezing De kracht van demonstraties, die wordt verzorgd door dr. Hans Jordens (Rijksuniversiteit Groningen). Aansluitend zal prof.dr. Gerard van Koten (UU), voorzitter van de ministeriële commissie Vernieuwing Scheikunde havo en vwo, u op de hoogte brengen van de laatste ontwikkelingen omtrent de Nieuwe Scheikunde en het examenexperiment daarmee. Vervolgens kunt u een drietal presentaties en werkgroepen volgen, waarbij u de keuze hebt uit 30 mogelijkheden. De dag wordt afgesloten door dr. Vincent de Groot (Syntarga B.V. en RU Nijmegen) met de lezing Selectieve antikankertherapie door de ‘Paard van Troje’-aanpak. Natuurlijk is er op deze dag ook gelegenheid voor informeel contact met collega’s om ervaringen uit te wisselen en om bij te praten. Het programma begint om 08.45 uur met het ontvangst en eindigt om 16.00 uur met een borrel. Een beknopte inhoudelijke beschrijving van de lezingen en presentaties is te vinden op de website: dokke.science.ru.nl. U kunt zich aanmelden door het formulier op die site in te vullen en online te versturen. Direct na het verzenden van de elektronische inschrijving krijgt u een bevestiging op uw scherm dat u eventueel kunt printen. Aan deze (kostenloze) studiedag is een nascholingscertificaat verbonden en de

ACTUEEL

BERICHTEN daarvoor geldende verlofregeling is van toepassing. Het maximum aantal deelnemers is 250. De inschrijving geschiedt op volgorde van aanmelding. Meer informatie: [email protected]. Werkgroepen 1. Chromatografie. Trend: alle analyses worden chromatografie 2a. Chemie Overal 3e klas en tweede fase vernieuwd 2b. Pulsar-Chemie tweede fase 2007 en 3hv (maar dan anders) 3. NLT: de actuele stand van zaken 4. Chemisch rekenen: Wereldreis 5. Bioinformatica & CSI in uw klas! 6. ChemNet: Beroepsgerichte opdrachten en projectopdrachten 7. Onderzoeken … blijft spannend! 8. De Online LeerOmgeving Universiteit Twente <www.utwente.nl/olo> 9. Nieuwe Scheikunde 4 havo-module: Bioethanol 10. Chemieluminescentie 11. Nieuwe Scheikunde, nieuwe TUE, nu ook tweetalig 12. Leren onderzoeken, is dat zo moeilijk te leren? Het voorbeeld van 3xO 13. De docent als coach; een didactische oppepper 14. Een chloorindustrie voor Uganda? 15. Doe bij C3 de Wedstrijdchemie! 16. Vlokbehandeling: een praktische modelleeropdracht voor 5 vwo 17. Schriftelijke toetsen Nieuwe Scheikunde 18. Melkzuur, stereo-isomerie in de derde? 19. Van masterclass geneesmiddelen naar module NLT? 20. E-learning voor andere scheikunde? 21. De chemie van een klevend netwerk 22. Parfum 23. Communiceren over Chemie: Kijk, dat bedoel ik nou 24. Evenwichten: een onderwerp in balans? 25. Kunstmest 26. Groeien, groei bevorderen door bemesting of groeischade voorkomen door gewasbescherming 27. Zelfherstellende materialen 28. Interactieve klassikale momenten 29. Veilig werken met chemicaliën 30. Biodiesel

Science Across the World in beweging (6) Als vervolg op Science Across the World in beweging (5) in NVOX, december 2006, berichten we deze keer over nieuwe vertalingen en het nieuwe adres voor de Nederlandse website.

1. Over Planten

‘Biodiesel’ uit Over Planten.

Hans Morélis heeft het nieuwe onderwerp voor de basisschool, Over Planten (Engels: Plants and me), niet alleen in het Nederlands vertaald, maar ook bewerkt voor de Nederlandse situatie. De vertaling en de Engelse versie zijn te downloaden van www.scienceacross.org/ index.cfm?fuseaction=content.showcon tent&node=619. De docent(e) kan beslissen of met de Engelse of Nederlandse tekst gewerkt wordt. Ook het uitwisselingsformulier is beschikbaar in beide talen. Het materiaal bestaat uit zes delen: 1 Wat heb ik met planten? 2 Planten verbinden mensen en plaatsen; 3 Planten in onze omgeving; 4 Ontwerp voor een eigen tuin; 5 Informatie uitwisselen (met leerlingen in andere scholen); 6 Informatie vergelijken.

2. Drinkwater Arnoud Pollmann vertaalde de nieuwe versie van Drinking Water. Ook dit populaire onderwerp werd voorzien van veel links, speciaal voor de Nederlandse situatie. Arnoud werkte daartoe samen met Hans van Leeuwen van het Milieu Educatie centrum (MEC) in Nijmegen. De inhoud van Drinkwater is zoals gebruikelijk: de leerlingen onderzoeken de situatie in hun omgeving en in Nederland: Waar komt ons drinkwater vandaan? Hoeveel drinkwater wordt elke dag verbruikt? Hoe schoon is ons water?

Drinkwater in andere landen.

Wordt onze gezondheid door het water bedreigd? Daarna wisselen ze de gevonden informatie uit met leerlingen in het buitenland. De vergelijking en discussie daarna is vaak het meest gewaardeerde onderdeel van het project.

3. Bijzondere vertalingen, bijvoorbeeld Russisch en Chinees Twee populaire onderwerpen van Science Across the World: Chemistry in our lives en Talking about genetics zijn in veel talen vertaald, waaronder Russisch en Chinees. Op de inleidende webpagina (Engels) van respectievelijk Chemistry in our lives en Chemicaliën in ons dagelijks leven.

103

Talking about genetics staan alle beschikbare talen opgesomd waarin u deze onderwerpen kunt downloaden. URL’s: www.scienceacross.com/index.cfm?fuse action=content.showcontent&node=79 en www.scienceacross.com/index.cfm?fuse action=content.showcontent&node=98. Deze onderwerpen zijn helaas (nog) niet web-based beschikbaar; daarvoor moet de website aangepast worden om naast ‘onze’ letters ook het Russische alfabet en Chinese tekens weer te kunnen geven. Kijk eens of er vertalingen bij staan voor speciale leerlingen in uw klas!

4. Nieuw adres Science Across the World bij ELAN Door een kleine herstructurering van de site van ELAN (Universiteit Twente) is vanaf heden het webadres van de Nederlandse tak van Science Across veranderd in: www.utwente.nl/elan/nascholing/saw. Het is maar dat u het weet en er hopelijk iets mee doet! Lida Schoen, [email protected] Frans Carelsen, [email protected]

februari 2007

NVOX

Aansteker Plak natuurwetenschappen bij elkaar Zwijgen is een effectieve manier om een gesprek aan te gaan. En als het gesprek eenmaal gaande is, kan een knik of een oogopslag een stimulans zijn om de ware gedachten naar boven te halen. De vaardigheden zijn samen te vatten in gedragsindicatoren: bevestigen, knikken, oogcontact maken, gebaren, buigen en wat al niet. Om deze vaardigheden te oefenen maakte ik een knipplaat voor een kubus. Op de zes kanten een trefwoord. De aanstaande collega-leraren knipten en plakten. Onder toeziend oog van een klasgenoot wierpen ze de dobbelsteen. De bovenkant nodigde uit tot een al dan niet non-verbale actie. Laat zien dat je oogcontact kunt maken, langer dan de gebruikelijke picoseconde. Mijn bijdrage aan de les lag in de voorbereiding: de knipplaat. De klas deed de rest, en zo hoort het ook. Mijn inspanning is omgekeerd evenredig met de inspanning van de

Op de webpagina vindt u twee knipplaten: een voorbeeld en een raamwerk om in te vullen. URL: www.nvon.nl/oud/nvox. Kies daar Aansteker/Opsteker en daarna Aansteker.

aanstaande collega’s. Ik beperk me tot toekijken, en als het juiste vlak naar boven wijst, knik ik of doe ik er het zwijgen toe. De volgende stap. Laat leerlingen een kubus maken met natuurwetenschappelijke trefwoorden. Werp de teerling en laat een toelichting geven op: quark, ribosoom, redox. Maak een uitvoering in kleur.

Voor wie bezwaren ziet in deze aanpak: maak een kubus met de volgende teksten op de vlakken: ja, maar; wat interessant; ik voel me aangevallen; ik weet niet of ik hierin kan meegaan; sla me over; mijn hoofd is afwezig. Ook heel geschikt voor vergaderingen. Gerard Stout, [email protected] 107

COLOFON NVOX is een uitgave van de Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON) Redactie: Hoofdredacteur: W.T.W. Vis; adjunct-hoofdredacteur: mw. H. Kramers-Pals. Eindredacteuren: mw. M. DomisHoos (biologie), mw. J.E. Frederik (natuurkunde), J. de Gruijter (scheikunde), A. Pollmann (anw), mw. M.I.C. Offereins. Redacteuren: J.T. Boer, H. Bouma, B. Lefeber, M. Metselaar, mw. I. Schreurs. W. Sonneveld, A. Alblas, J. Broertjes, mw. G. Hensbergen. Redactieadres voor alle kopij: Horstlindelaan 102, 7522 JK Enschede. E-mail: [email protected]. Tel. 053 4326814. Fax 053 4326887. Internetadres: www.nvon.nl/nvox De redactie is niet verantwoordelijk voor de inhoud van artikelen en berichten in NVOX. Artikelen kunnen niet zonder schriftelijke toestemming van de hoofdredacteur (tel. 079 3165569, e-mail: [email protected]) worden overgenomen, gekopieerd, elektronisch worden doorgegeven of op welke wijze dan ook vermenigvuldigd. Een uitzondering wordt gemaakt voor het niet-commercieel gebruik door leden ten behoeve van hun schoolwerk. Klachten over de bezorging van het blad indienen

bij de NVON-ledenadministratie, postbus 41, 7940 AA Meppel (tel. 0522 855175, e-mail: [email protected]) Kopij voor de rubrieken Forum, Vereniging, Media en Actueel kunt u aanleveren tot: Nr. 01-07 15-12-2006; Nr. 02-07 19-01-2007; Nr. 03-07 09-02-2007; Nr. 04-07 16-03-2007; Nr. 05-07 11-04-2007; Nr. 06-07 18-05-2007; Nr. 07-07 24-08-2007; Nr. 08-07 21-09-2007; Nr. 09-07 19-10-2007; Nr. 10-07 16-11-2007 Verschijningsdata 2007: 22 jan., 19 feb., 12 mrt., 16 apr., 14 mei, 18 jun., 24 sep., 22 okt., 19 nov., 17 dec. Basisvormgeving: FIZZ new media solutions, Meppel. Vormgeving: S. Willems Druk: Drukkerij Giethoorn ten Brink, Meppel. Advertentie-exploitatie: Bureau Van Vliet, postbus 20, 2040 AA Zandvoort (tel. 023 5714745, fax 023 5717680, e-mail: [email protected]; site: www.bureauvanvliet.com) Dagelijks bestuur NVON: F.L. Gravenberch, wnd. voorzitter ([email protected]), L.A.M. Jansen, secretaris ([email protected]), J.Chr. Nolthenius, penningmeester ([email protected]), J. Bette, algemeen lid ([email protected]).

Algemeen Bestuur: Het DB aangevuld met de sectievoorzitters biologie J. van Koppen (kopnvon@ hotmail.com), natuurkunde mw. A. Thurlingsvan der Lingen ([email protected]), pabo-p.o. mw. M. v. Graft ([email protected]), scheikunde L. Donk ([email protected]), toa A.P. Soldaat (toa-sec [email protected]), vmbo J. Baas ([email protected]). Bestuursmedewerker: mw. L. Pors ([email protected]) Het lidmaatschap loopt per kalenderjaar en wordt jaarlijks automatisch verlengd. Opzeggen kunt u tot 1 december bij de ledenadministratie. NVON-ledenadministratie: mw. M. Worst, Postbus 41 7940AA Meppel, tel. 0522 855175, fax 0522855176, [email protected] NVON-secretariaat: Maandag-donderdag 08.3012.30 uur.Postbus 60047, 9703 BA Groningen, tel. 050 5490205, fax 0842 245324, [email protected] en [email protected] NVON-ledenservice: mw. J.A. Huijsmans-Janssen, Nieuwstraat 12, 5527 AT Hapert, tel 0497-336377. Gironummer 619809, [email protected] en [email protected] Internetadres: www.nvon.nl. Hier treft u alle informatie omtrent het lidmaatschap, bijbehorende contributie en een aanmeldingsformulier aan, en ook de adressen van de bestuursleden, van de leden van de secties en de commissies en van de NVOX-redactie. In het januarinummer vindt u de volledige adreslijst

februari 2007

NVOX

Aansteker Kubus voor knutselaars Plak natuurwetenschappen bij elkaar

108

Aanstekers zijn beschrijvingen van korte experimenten met mogelijkheden voor nader onderzoek. Een korte beschrijving staat op pagina 107 in dit nummer van NVOX. Bijdragen voor deze rubriek zijn welkom. Zend uw Aansteker aan [email protected]

Agenda 2007 datum maart

doelgroep

organisatie/ onderwerp

plaats/tijd

in nummer

23 28

allen docenten biologie

NVON-conferentie Reehorstconferentie

Hogeschool Leiden Ede

1, 2 -

Delft Nijmegen Ede

1 2 3

april 04 10 25

NVOX

allen Presentaties ontwerpwedstrijd docenten en toa’s scheikunde Studiedag Scheikunde anders docenten anw en NLT 9e anw-conferentie èn het nieuwe bètavak

februari 2007