ENERGIE! Energ,overspillmg. energieverbruik . energ.e. energi etekort , lui'lf9 reet bespar ing.
energie . . .
Je hoot! 0' dagelijks ever, Geen
w ondef. energie heb je "Odig. elke dag weer. Zond e. en erg ie ku n 16 nie t lowenl
ene rgi e is . e ne rg ie is; e ne .gi e .s
op aardgas en aardohe . Er zIJn ook nog wer ka· I...nkachels . Ook de zOn is ee n prima warmt eb,on. Voor al '5 zömërs kun je dal aan den lijve on dervl...de nl Zonne-wa,mle is een vorm va n eonn e-enerqie . Ook '5 wimers geel! de zon bll'S1 nog warm te .
. beweging! .. Iicht l
. w a rm t e !
~ç
)~ \ ~~~,
~ ~~P'~I ~
Ene rgie is Beweging! Als je n aar senoer roeI s!. h eb 18energ ie no dig o m
je boone " Ie b<1weg e n . J e s pieren laaI je dan w e r· k"" ;..'....,'0 ~.. ""'Iol(', '" Di.. e""'lli.. ~,;jll j.. uQO'
go oo Ie eten. Dal welll je als Je wel ee n! ziek ben t geweest. en alleen moa. wal slappe be o schuit jes hebt gege ten. Van een l uchtje wind waai je dan al om. la slap voel ie je . Voedsel is dus een belangrijk e tffio,giebron VOQr ons . Als 18 OIel meI de "ets ga al , maa, met de bus . h oe ve n a lleen ie .iISpi!!.",,, maH. ,lf be id te ver·
ricMen . J e laaI de bus voor je we,k"n . Die ge bruikt ook ene rgie, o l. dieselo lie. Wa nemen even aan dal je sport ief bem en meI de frets we er naar hUIS gaal . Je hebl nou wind mee . ee dal gaa t ontzet tend hard . J e hoatt bijna niel Ie lfappen . De wind geeh je een duwlje in de rug. en dat is zo een prima e"erglebro" . Thuisg ekome" ;s de lalel al gede kt. J e moot allee" nog eve" de kopjes mee""men uit de eeuke" . E" omdat je niel lwee keer wiltlope1'l, noom Je ze alle vier leg e lijk me e (om energ ie I'" bespare ,,1 Ainkelde ki"k l Dal kun naruurlijk niet uilblij· ven. Vie, kopjes die lOmaa' op d e g,ond vielen J e W(!el natuUlliik dal dar doo ' de zwaa rlekrachr koml . Oie zo'gl ervoor dat als we een kopje 105lalen. dil dan niel gaar zweven of vli...gan , maar allijd naar beneden van. Dar is ook ee n . vorm van energia . Nou heb je aan vallende kop · jes natu urlijk wainlg toar gee ll alleen maar senerve n an boze m<>edarsJ. maa' wel iets ëen vallend watee. Ware rvallen wOfden al he e llang als en ergiebron g e bruikl in wal e ,k.achtcenlla1"'5, waar men er eiekmcnet me e maa kt
Energie gaat nooit ve rlo re n! Wa l zeg je me nu1 En al het gep raat over en er· giebesparing da n . . . ? Dan moeII'" we e""SI even uillegge n dal er ve,sçhi ll...nd... vorme n van ene 'gie zijn . Als we energ ie ge bruike.., wil dat ",elS and ers zegg en da n dal we ene rgie van de ..." e vorm in de a nde re omzallen , Als er biiv. een lamp bra" dl, wordl d... el...klrische ..." ergl'" om · g"z et In licht en wa rmIe, Maar ,_ met doe wa ,m · te cloon We niets . We kunnen er goen lheew al... mee aan de look b.engen. Blieen aut o wo,dl de en e.gie uil de ben . me omgezel in wa, mt...en beweg ing . En met dIe wa .mte doon we oo k niets Bij mac hines moet e' knelwater geb'uikt worden , al)(f.. rslo" '" warm , Vo"'al ..l<J' "ic.llflits centrales geb' llik n veel lcoelwale. laJvalwam,· le l.
Er gaa t echte r ge en e ne rgie verte re n t De e" a vorm van energ ie heefl voor ons mee' waa rde da" de andere vorm . Dir hangl e. van al or ie e, veel mee ku", doa n. e... nzine ...n elektrici· teit noemen w e daarom hOQgwl/srdige e na,g ie. Wa.m le is daar emegen een laagwl/srdige vorm van ene,gi e. Als we over energIe verbruik sp re· ken, b...doe len w...da l er voortdurend hoogwaa ,· dige energie word l cmqeeet In de laagwaardig e soort . Bij elke energleomzening koml Wa,mte vnj. Dil IS een naluurwel , n...t zoiels als dal all...s altijd naar bened.", valt. En We,mte is een laag· waardige enorgievorm . Zo kan I" e...n tekor! omsl aa n aan hoogwaardige energie, men spreekt dan van ee n energiecns is. Een mogel ijkheid wëar nog weinig gebruik van wOfdl ge maak!, is het omzetten van laagwaardi· ge energie In hoogwaardige energie . Dit kan met zc noe -couecroren . zonne-ceaen , warmlepomp...n, windmole ns e n eneue i andere appa.aten . Afvalwa.mle kan l O wee' goad geb'uikt wor· dan . Dil is nu de bedool ing va" lonne·e ne.gie . Ve' de rop In de ze Icrant kun Je er alles over lezen.
En de zon dan? opzij spring'.'n voordat ee n gewetdtge palm_ boom m et donde re nd ge raas tussen de Vll_ rens be landt. De twe e vechtjassen hebb ...n In hel neeter van de strijd daar tolaal geen aandacht aan be s teed , Nu Is het de Trlee ra t op s d ie toeslaat Zijn gew e ld ige neu shoo rn stoot ee n wond In de zij van de Tyt-anoaa u, rus . Me t een a fg rijselijke brut slaat deze o p de vlucht. In de r k htin g va n Wlll em ! H IJ zIet he l gev aa r aa nk ome n en nee m t een s prin l. Ma a r nau we lij ks heeft hIJ twee pa s . s!'n ge nom en of hij za kt w eg In he t veeneen. tl ge moe r a s , T evergeefs probe e rt hij zich eruit t e we rk en . D e Ty ranosau ru s ko mt s te ed s dJc hter e n dic hte r bij . , • · 'Wtlt e m ! E te n! Kom je nOf:, o l ho e zit dat ? ·· " Oh , Ik kom, ma! " " J e zat ze ker we er te dromen Ik s ta a l een ha lt u ur t e roe pen".
Ener gie is Lic ht l Als Mt don k.... begin! Ie worden , hoe ! je maar een knopje om Ie d,aalan en hel licht gaat aa" . Heel va" zelfspre kand . Maar ik wil je gezicht w...· lee"s zien als hel do nker blijltl Eleklriclteir wo,dl !lou_ns nlal alleen voor ve.llchll"g geb ,uikt . Denk maar eens aan de reievtse. de stoIZUIger, de koe ikaSI . Elekrriciteit wo.dl gemaakl lil eleklrieiteitseen· Irales . Hiervoo, is olie ol gas /"Iodig . E, wo ,dt oo lcsleed S meer sleenkool gebrui lct, In kernçen· na es ge bruikr men u,an ium om eIelctricileil Ie ma ken.
Energ ie is Wa rmte! DIt is natuurl ijk het voorbeeld van de kachel. J e moe l er eerst energie instoppen voo.dat he! er als warmt e uIIkom! , De meeste keeners slo ken
1111.110 , Ik ben "" lIJ
Ik ko m ui t de pen À' rve "" Inn ubs t. Ik .~·~çh_~ii..",! m.a r !an lt" op de Ac h · {e""i"~iilb et<,rnàii;(UIQad. l\-llJleud"'e n · ~ b#l; f'lIji Dil'»J~!!!dii:l\-Il Il e ukra nt de· ~ gl;l,:»mMf8@ f8iiî _
,n
_J
e
k :=~~,k m e i j UlII
..
Ik IK!n benieuwd wat Ju e van dfl2 v inde n. Stuu r ge r us t ee ns een b rle ~ . Ve re nigi ng :\Il Ue udel ens le r e da cti e Zonneknan t I' oat bu s 2005(1 1000 II R ,\ m llte r da m
. ar
xm '
- - - - ïD-
,
...
()
Meten IS weten
Gas meter
En de zon dan ? verv olg _ _
Wa nn eer ha t g _ door de leiding . trucm t, duwt het ee n rubbertje opzij . Hie raan zit e en ar mpje dat d e m et er laat d raaien. Op d ie me t er . taan mee.tal 7 dj'e,.. • In zwart (de m 'l, en 3 In roo d (de lit ersj. Voor d ie do uche va n 10 minuten zou de gei se r meer da n 500 lit er g as he b ben opgebrand l
Gas -, w a tef ' an elektriciteitsmeter. zijn kostbBre meetinltrumenten die eigendom zijn wan h et ene rgiebedrijf. Je k unt e r zelf oo k heel goed metingen m ea doen. Ze Iatan je zie n hoeveel je van die kostbare energie va rbruikt. We kijk e n e r jamm er g an oeg nooit n aaf', omda t ze op zulke donkere p lakken w egge borg e n zijn : in de meterksst, de
Fietsen in Dren te Ee n d a g toc ht je 10 Dren te zien WUlem e n zij n buurm e is je J et we l z itten . Daar ku n je ook le kk e r fletse n. T eg en half tw a alf zitten ze al bij e e n hu nebed In d e s ch a du w lek ker u it te p uf fen . Je t le e st voor uit een boekje d a t ze b ij het VVV he bb en ge kocht, en dat ov er hun ebedden g a a t . Om h en he en z iet Wlll e m e en uitgestrekt woud . E r zitten g ro ep je s zwaarbe haard e mannen bij e ika a r. Ze h ijg en en zijn m oe . Ze he bbe n h et ook du id e lijk w a rm. meren hulden" d ien e n a ls kledlng, maa r sc h oene n h eb be n ze nie t. WlIIem kij kt ges pa nn e n to e . Na enige tij d b eklim me n d e m a nn en ee n zandheuve l waa rop ee n g ro t e steen ligt. Voo r de s te en li gge n g ladd e boom st a mmet jes . Een paar m annen pakken de lange palen en werken d ie a a n de ach te r kan t onder d e s teen. Me t a l hun krac ht p ro b e r en ze die nu ee n s tu kje o p te du wen.
kelde r of o p lolder. Alleen de controleur, dia er zijn tJ,ood mee moet vard ien en , kijkt er naar.
Elektriciteitsmet er
Watermete r In de meeste hui zen Is er wel Ben
wa termater. Hat water da t we in hui s ge brui k en , loop t door de hoofdl eidi ng en la ng s aan zaaf. Daa r doel hat water e e n K hoepa nrad draaie n, dat o p zijn be urt de ci jfertjes laat verspringen . Schri jf de s tand VBn de cijf er . eens o p voord a t ie m a nd g aat douchen , e n als hij klaar Is . l et op dat e r tegelijkertijd ne rge ns anders water wordt gebruikt . Ooe dat ook eens al, je br oer of zus gaat douchen . Wie vlm de twe e gebruikt he t m ee s te w at er? We e t je dat 10 minuten douchen wel 50 lite r w ater ko st?
Hierbij zie je e en e luminium schijf die door d e elektrisc he st room bewogen wordt_AJs je goed kijkt , zie je ee n n ellm s taa n die gebruik t w otdt bij het m et e n van e ne rg ie: kWh, kiJowatt-uur. Dat is h et aa ntal k ilowatts da t per uur verbruikt wordt. De w a tt is naar de uitv ind er er van genO emd, m ijnhee r Watt. Op een g loei lamp zie je ook zoie ts s taan; 40,60 of soms w el 100 w e tt 1= 0,1 kilow att = 0,1 kWJ. Als alle lampen e n appara te n t huis uit zijn (d us ook d e koeikastIl e n je taa t de la mp van 100 w att 1 uur br anden, dan is de mete r 0,1 k W ver sp ronDen . Kijk een, op ee n bepaelde t ijd n8llr d e m e t er a ls er a lle rlei e lek trische apparaten aa nstaan, en doe d it weer 1 uu r, 1 dag e n 1 wee k la te r. Ho e ve el kWh zijn e r g ebr uikt?
L _ - - Doe mat da k las ook
_IK het volgenda - - - - - - - - - - - - - - - - ' proefje: ledere le-"lng moet th uis da met.,.tand opnemen. Doe dit pt'Eleie. één w_k later weer. Trek de twee gevonden
getallen dvan e l"'.de .r td , Vergelijk da getallen van ...dere I.arllngen. Wam • _ __ _ _ met _ _ i. komen d. versçhillen vandaan?
g as
_ dat um .
uur ..
wate r
_ datum
u ",
ele k mcttett _ datum .
uur
r··"
--
~.:::::::::::::::::~
~-' ""'
f.. . f'··
" Wa t moet zo' n s teen ni e t we gen?", mem p elt WlIIem . " Wa t zeg Je ? " vraagt Jet. Ma a r Wille m a nt woo rd t niet, hi j wo r d t t ege nomen door d it v ee l 10 b esl a g s chouwsp e l. Na nog ee n paar ru s tp a u ze s e n ewoegpartt] . en houd e n d e m a nn e n op m e t h et we r k. De s tee n Is a l ee n hal ve m et e r opge s ch ove n ! Zo 'n huneb ed wor d t helemaal me t ha nd kra cht gebou wd . G ee n h ij skrane n of vrac h t a u to's komen e r aan te pas . Zelfs ge e n m oto r o f een lie r om e en ka b e l m ee t e t rekk en . Willem Is d iep onder d e Indruk ! De m a nn e n zijn Inmidd el s ve r dw enen In twee pla gge nh u tt en . di e ee n eindje verderop staa n. WllIem Is n u a lle e n e n atet zijn ka ns sc hoo n het zaakj e eens va n di ch tb ij te be k ijk en . Er liggen nog w a t lo sse ho uten pa . re n. H ij pakt e r ee n op en wil d ie on de r de s t ee n s te k en . Da t va lt ntet mee! D ie paa l al le en al we egt al s lood ! E r z it nog ee n g a t In de grond en daar st ee kt h ij de p a a l In . Met zijn h el e ge w ic h t gaat hl ; n u a a n he t a nd e r e u ite in d e hang en. Oee.r m ili m e t e r bew eg in g !
Energie In huis Hie rnaa s t zie je ee n g ez ellig hu isje . Er w on en n ie t zo h eel ve el m en s en , dat zie je ,6. Toch w ordt er In dit h uis ve e l energie verbruikt. Om het te verwarm en, te verlich t en , en o m e r ee n w a rm bad te n em e n. Om et en te bew ar en , t e ko ke n en a f t e weeee n. M8llr lan g niet a lles Is koek · e n..eil In de w oonkam er he b je a ltijd ko ude voeten . Waar om ? En in de I111 I8llpkamer brand t d e verwa rming voo r n iet s . W8IIr8lln zie je dat ? Waar om w ordt e r in d e b adkamer du bb e l e ne rgie ver br uik t ? En w at zo u je in de k e uken 811em8ll 1m et de h an d kunnen do e n? Hoe wotdt d eg e ne d ie h ier w oon t gewek t ? Str eep ee ns m et rcoa aa n W8llr allemaa l e lektri cit eit w ordt verbru ikt. Waa r g aa t de warme luch t he t huis u it1 En van de en e k ame r naar de a nd ere? Teken d8llr groene pijltje s . St e l je t ro uw e n, e en, voor a lllll je dat thu is ook zo u mogen doen. Zo u hee een e rg bo nte boel w o rd en??
"Zo zo. wo u j e h e lp e n ? " Will em sc hrikt zi c h ee n ong el u k a ls e en paa r r uwe ha n den h e m p lot selin g u it de lu c ht pl ukke n. " Mo r gen g aan w e verde r , d a n m a g je m e eh elpe n " . Wlll em wo rdt door twee ma nne n rne eg enomen naar d e hu tten . H IJ gi ng zo op In zlj.l w erk dat h ij n ie mand hoo rde a a n ko m en " M m .. mm .. m or g en ?" Is he t enige wat hij b e vend uit ka n brenge n. H ij word t de hu l inge d uw d. N a e n ige ti jd Is hi j aan he t ac n em e rlI ch t gewend. Hij kij k t wa t om zic h hee n. Bov en een ku il v an een me te r d iep Is e e n puntd ak gemaakt van palen m e t p lagge n e r op. In de zijk an t zit een g at a ls in ga ng en bove n in h et da k een gat voo r d e roo k. B in n en is het koud en sc h e m e rig. He t vu ur in he t m id d en ge ef t ni e t ge noeg wa r m t e voor d e v r ij grote hu t . H et toch t er a ls de h e l. Om h et vu ur hangt ee n luc ht van geroosterd v le e s .
P lots e ling wor d t wtuem ru w In ztjn rug ge : po r d . " WilIe m . wordt wak ke r! " " He ..u h , wat Is er ?" "Je wo rd t hele m aa l gerooste rd. Je bent in slaap ge vallen, e n d e zon st a a t op je te b a k ke n !" G eluk ki g da t J et waar. sc hu wt, w a n t Will e m z iet a l flink rood! HIJ zegt : " Goh , h e t Is hier e e n stuk kaler ge wor den, a lle en h et hu ne b ed st a a t e r nog " . Wa a r e en s het woud la g , Is nu hel . Ma a r w a t w il j e ook . He t bos Is In de loop va n d e tij den he lemaal g e ka pt . Hout wa s de e n ige brands to f d ie de hu ne b ed bouwe r s hadde n. Als ze 's av ond s moe e n ro zig t h ui s komen , v ertelt w tnem z 'n vader ov e r ee n artikel In d e kr a nt , wa a r in s tond d a t e r binne n 30 jaa r ge e n oli e en gas m ee r is. en nog maar voo r e en m en s enl even stee n koo l. "E r is toc h no g a toomene r gie ? " vr a agt moeder. " Ma a r da t is g ev aa rli jk" r oe pt wtuem . " e n d at Is tro uwens ook maar voo r 25 jaar ge noeg, heb ik ergens ge le ze n" . Wlll em w e et waar h ij he t ove r heeft , m a a r zou h ij ook wet en hoe we In d e to e komst aan onze e nergi e m oe t en ko men?
~
----------------------- ~ ) Een a r c hi tect. ge kleed In ee n fr a a ie rode mante l en een g rote zwarte hoed . besp r ee kt toen bestelllng m et de s m id . De ka r d ie a c h te r hen aank wam. s to p t nu naast Wlll e m . De voe r b aas be g int e r grote bl o k k e n hout a f t e gooien. " P a k eens aan ventje" roept h ij. "Schiet o p, lu iw amme s , s ta n iet eo te d rom en ! " roept de s te e n ba k ke r nu ook enged uldigen wtuem begrij pt da t ze hem be doelen. " Voo ruit dan maar" den kt h ij en be gint het hou t n aar bi nnen t e d ragen. B IJ de ovens , d ie roodgloeiend br and en . staat een j on gen van zijn leeftijd op een grote bl aasbalg te tra ppe n . D a a nn ee jaa gt hij d e v la mmen o p o m he t vuu r no g hete r te ma ke n. De jo ngen ve r telt W lll e m dat h e t ho u t me t ze tlb ot e n over de M aa s wordt a a nge voe r d . H e t komt u it d e bos se n rond Lu ik . " V in d je dit leu k Wer k ? " , v r aagt WHle m h e m , d ie never doo r d e s ta d zwe rft da n de he le da g o p ee n bl a a s balg s taa n t e tra ppen b ij ee n g lo eiend het e o v e n . " B e t e r da n ee r s t " , a ntwoo rd t d l" jongen, " toe n moe s t Ik In de tredmo le n lo pen " . "Tre dmo le n ? " Wat Is dat ? " Willem trek t ee n gezi cht alsof hij he t in Ke u le n hoort donderen ( G e lu k k ig heeft hij een regenja s m ee ge nomen. w ant het o n w e e rt wel vaker In de eomer- t, "Dat Is een hele gro te ton w a ar j e in m oet lo pe n .
_ _ En de zon dan? v ervolg _ _ E en d a A'jc
~laa stri cht
op e e n mooi plem t je In M aa st ri c ht zitten
J et e n ' ....tüe m een g la asje fri s Ie dr inken . Z{> k ijke n uit op de hog e voo rgevel v a n e en ou d e k e rk . D e k er k Is gemaa k t van bak steun en w erd I n de lOt' en 11e eeu w g ebouwd . W e neeme n d ie tij d de m td d e le e u w en. I n
xt a a s t r tc nt werde n toe n a l stenen g t"ba k. k en . Uit d.' xt aa s baggerde men klei. D te w e m In houten vormen gedaan e n g " d n;x'l{d In Oe zon . Zo rnaakt e men e u-n- n . Dou r de Ro m{'lnpn o n t d <:, k ten de m ense n hi e r d al Je II t .. n en on k kon b a k k en. D e w arm t e \ 'all Kro · te vur-e-n m a akte
" Zu lle n we wa t verder lopen? " v raagt Je t.
Als ze ee n s traa t In gaan. ki jkt Will e m nog eens om e n ziet da n ee n paard-en -w a gen aa nkom en . verbaasd k ijkt hij w ee r voor ;r;lch en ere t nu aan de re e nt e r ae n t van d e s t r a a t een s tee n ba k ke rij. Aan de o ve r kan t hoo rt h ij he t s laa n van ha m e rs o p Ijzer. Daar zit een s m id se .
Dat w a s boven In de ke rk . E r loo pt een to u w o ve r de to n, w a a r m ee je d ing en naar bo ve n kun t h ij s e n", Willem wil te ts zegg e n ove r hijs kra ne n . ma a r het lij kt hem b et e r om zij n m on d te ho u de n , a nde r s gaat d ie jong e n oo k no g eten . ken d at e r onwe er ko mt . A ls n a ee n \Ij dje he t nout bij d e ove n ligt o pge s ta pe ld. mag Wil le m w eer naa r b ult en. H IJ s t ru ike ll nog wel bijna o ve r de stenen die klaa rliggen voo r dl ' ker-k , w a a r van het tweede to re n t j e e n de voo r g eve l nog m oe te n worden a fgemaa kt . B ui ten s taa l de meest e r- s t ee n ba k ke r met d .. s m id t e pr a t.. n . Di e h el'n t l'g .. n w oordig s t ee n koo l in 7-IJn cve-n a. Bind .. ...n ke l... Jan' n ha le n ze dat bij Roermond u it e en m ijn. H e t w o rdt ook w el o ve r d e '-laas aangevoerd. " Brandt veel beter" ze gt de s mid. " ' t Ijzer s mel t vee l gauwe r en je hebt er oo k m lnder van nodig". " Ik hoorde dat de glazenier e r ook a l m ee experime n te ert", a n twoo rdt de s t ee n ba kk e r . " H e b je e r m in d er van nodig ? Dan zal he t ook w e l d uu rd er zi j n ! " H ij is niet zo e rg s n e l o ver te ha le n voo r a l die n ieu w e dingen.
Wlll e m zoek t of h ij J e t kan vi nd e n . Di e s t a a t a l ee n hele ti j d b ij d e smidse te k ij ken. wülem steek t ov er. J amm er dat p re e te a o p d ie pl e k een lantaarnpaal s taat . M e t een dreun keert hij terug In de w e r kelijkhe id .
Ij s IJs dat n ie l in de ijskast zit smelt . Hoe w anner h.t rs, hoe e erder hel Ijs smelt. Nu ku n je dat smelten proberen tegen te g - . door het ijs te Isoleren. Neem vie r e ven g rot. conse..... e nblikje• • Vul he t eerste m e i krantensnipper.. Doe het tw eede blikj e helemaal vol m .t piepsd m lm kone!s . In hel d .rde blik I lop je plukken g laswol e n in hel vie rd e doe je helemaal ni el s . Knip ui1 een dubbele teeg kr ant en pepier va st vier vie rkant e slukken. Ze moet e n ~6 gr ool ~ijn dat ~ . 88n elle ka nt e n ove r de blikje s he en s te ken. Leg ook vier l ie vige e las l ie ke n k lee r. St Op nu hl alle vie r de b likje s ee n Ijsblokje. Doe ze In de gevu lde blikje s mi d den in de vulling. Leg s ne l d e dekse ltj es va n kr a nt enpa pi er e rop. M eek ~e m ei e lasti eke n VIISt. Kijk n u o m d e vijf mi nute n eve n we lk e vulling he t bes te Isole ert. Daer s m e lt h.t Ijs het langu-nst.
Vissen Ome Jan en z'n buurman gaan uil vissen . Ze beslullen om heel vroeg op te slaan. wa m ze w illen om zeve n uu r mei een bootje hel meer op . Ome J a... eet ' s avonds een fles limon ade in de ijskasl, wa nl he l beloo lt morgen werm Ie worden. Buurman heeft tw ee ther mosflessen o pg ezoc ht en oo k een d ran kje koud gezel. Hel is nog sc hemerig a's hij de \fo ige nde oc hteod opslaat. Hij kleedl zich snel aa n en le rwijl hij brood smeert voo r de middag, zet hij een po l ko lf ie. Z' n brood gaal in een tro mmellje en de w a rme ko lfie in ee n thermestle s. Oe koud e drank gaa l in de a...d ere me nneetles. Hij pakt z'n hengeltje en loopt naa r ome Jan . Daa r klopt hij aan de ke uke nde ur. Hel slaperige hoold va... o me Jan vers chijn t : " Ik heb me ve rs lape n" . " Ik zie hel, je nut zil zelfs ach terste vcrent" ziel bu urma n , S nel helpl hij ome J a n z'n sp ulle n bij elkaa r Ie zoe ken , w aa rna ze op weg gaan. "Oh, de limo nade !" , en ome J a n rentteru q de keu ken m. Ze slappen in een bo ot , en als ze na ee n lijdje roei en ee n mooi stekke heb ben gevo...d en. goo ien ze h un do bbers uil. Ome Jan is In de haasl zo nde r jas weggeg aa n en eu n u Ie bibbe· ren . Hij kijkl w al tre u. ig naaf z' n koude limonade , " Hie r, neem een ba kkie van mij'". zeg l bu ur · man. Ome Jan fleur t wee . een beetje op bij een lekkere w a rme bak uoost. " Toc h al ee n uu r ge. leden gezel ! Goed ding he , zo'n menocsûes! " Na een u urtje of w al is de zon lekker wa rm ge wo rde n. Buurma n heef! z'n jas uitg edaan en om z'n brood tro mme l gewikkeld. Ome Jan hee lt z'n broed in een plasl ic zak je zo in de zon liggen. Omda t hij he t warm beeft, nee mt ie een slok fris: " Ba h, la uwe pis !" beklaagl hij zich . De limonade ligt al een tijdje in de vone zo n . " De miine is no g le kke r ko u d", zElg I buu rman , " he b jij geen ther mos fles ?" "Verqeten . . . had ik me maar niet versiepen • -", hij neem t een hap van ee n zac hte , wa rme bo te rham. Zelfs de kaas is helemaal qesmolten.
/
,.'
.'
.' ..n ..,/" op pa ",.... ,
Gratis voetreis naar Rome Stel dat je m e t vakan tie naar Ro m e ga a t. Ve nwege de energi_ris is mag je maar h ee l ....e ini g ene rg ie ve rb rui ken. Hoe zou je den ga.n l We nebbe... eens uItgereke nd hoev~ enefgie je voor de verschillende ve .....o ••• mi dd.1.1'1 "odlg h.bl. uitger.kend in liter. o lie . AI. je gaat tieuen, hoef ie natuurlijk niett. I.nken. m.ar .e moel wel Je eig.n en ergi. bijladen. Oe ene rgie die .in boterham mei k.a.leve rt . is gelijk • • n de .....r9 .. van 0.01 lite r o lie . Op die mani.r kun je al'-' ver· voe rs m id d e le n met elkaa r ve rgelijken _ Er is mei alleen gekeken hoeveel energie je no d ig hebt voo r ne t rijden lelf . Oa.' zit bilV no g bij de ene rgie di e nodig il voo r wllilen ' aanleg . repe raties. het mallen van lIulO '1 e .d .
Tochtmeter De eller e e nvoudigste m anier om een lochtmeter I . m ak e n g 88t lil. vol g t : ...-.m een sluk dun papier {bo lerhampapier o f dfN)rslagpapi8t" 1 t er br &edt . van een po tlood, e n 2 o f 3 k _r zo leng. .Je ken e Vllntue.1 een s tukj e d un pl astic ne men. Plak d. kDrle kent mei plakbandj. aan he l potlood vast. Ulat het papier na. beneden h,angen. Als je a r nu utd\lje s legen bteasl" moe l h . 1 pepi8t" of ptestic el gaan bewegen en ril . .'-'n. Te. t nu el le pl.loken in huls of in je kies w_ he l ~ou kunnen tochten, ~oets , . •
_1'1
Lit ers olie o m na ar Rome te komen Fle t se n . Lop e n . Bus . . T rein Bro mme r Aut o . , VUegluig .
8 lite r 12 liler 52 Iiler 76lilllr 120 liler :?20 litor 600 lit ••
Ibus Is dan voor 1/5 baZelt [u llin rit voo. % vol] Ie r litton 2 mensen InJ Ivlie g t u i9 .. Yr vol)
We t
~ou
j. legen die loch t kunnen doe n?
Isolatie Uit het ve rhaa l van o m. Jan b lijk t d at de t he rmos fles ideaa l is om ....e rme koff ie ....arm te ho u de n en kou d e pri k e c ht koud . We r eggen dan d a t de the rm o sfles go ed isolee rt . Als een hui s g oed geisolee rd is , ....il dat zeggen d at he t hu is de ....armte e rg la ng b in ne n ho udt. Da t is belangrijk , omda t e r da n mind er . n. rgie nodig is om het le k ker wa.m t e houd en. Oa t kan ....el de helft sc he le n ! Weet je da t de huiz e n in Zw eden m inde r ene rgi e nodig he b b e n om het ....a rm t e sto ken dan hi e r in Ne de rla nd ? Oe hu ize n zijn da a r ve e l beter geïsolee . d ! Wa rmt e ve rdwij nt via de rame n lhet glas !. de kie re n !t ochtl, de mu ren , en via h ut dak e n d e vloe r . Oe ram e n ku nn e n we isol e ren d o or dubbel g la s a a n t e b ren · ge n . Kie ren e n ga t en ku nn e n dic htge m a a kt w orden met toc htst rip e .d . Tu s · se n de mu ren e n o n de r d e v loer s p uit m e n ku ns tstofkorrel s . Er w or dt oo k ....el s tee nw ol geb.u ikt . O o k de zol de rs k un ne n geïsolee rd wo rden met s t e e n w o l, za cht bo ard pl a t . n o f ie ts d er gelijks . Als he t h uls zo goed g.ïsolee rd is . moet e r wel vak er ee n ra a m p je ope n voo . de fri sse lu c ht !
Eb en vloed Oe zee levert op een aantal plaatsen een behoo rlijke
hoeveelh eid ene rgie in de vorm van stromend wa· ter, 1'11. eb en vloed . Jaarlijks verdrin ken er nog bad· gasten omdat ze met eb in zee worde n getrokken . Ertegenin zw emmen is onmogelij k. Mel stormvloed w orde n er wel schepen op hel strand gegooid , zo sterk zijn deze kracht en . In Frank rijk staat een eb- en vloe deentrille (getijde-
centrale). Het heen-en-wee' gaande wat er stroomt langs schoepenraderen die verbonden zijn met tur bines. 4 Keer pe r etmaa l wordt er zo elektriciteit op-
ge wekt. In Nederland is hel verschil lussen eb en vloed te
klein om er een getijdecentrale voor te bouwen. In Zeeland, Brabant en Vlaanderen stonden vroeger w el veel kleine getijnecentrales. Waarom denk je dat dat nu niët meer zo is?
Zonnecollector Zonneçollector en w orden gebrui kt om de warmte van de zon op te vangen. Het zijn eigenlijk platte radiatoren (zoals van de centrale verw arrrunql. Op de radiator ligt een glasplaat, w aardoor een soort 'broeikasie' onts taat. Omdat de radiatore n ook nog zwart geschilde rd zijn, wordt het w ater dat er door stroomt erg heet . Het warme water wo rdt opgeslagen in een groot vat (boiler) . Het kan gebruik t worden voor de war me douche, de was en de afwas . Ook kan het huis ermee verwarmd worden . Hiervoor zijn dan w el meer collecto ren nodig , en het huis moet goed geïsoleerd zijn . Zelfs in Nederland kan dan een huis helemaal door aonne-eoerçe verwarmd worden . zcroeccnectcreo worden meestal schuin op de da· ken gezet, gericht naar het zuiden . Er kan dan ac veel moge lijk zon op vallen. Er zijn ook al huizen waar het hele dak is gemaakt van zonnecollectoren.
Windmolen M isschien ken je die horloges wel met 'zonnecellen'. Zonnecellen zijn kleine plaatjes van een ma teriaal dat stroom geeft als er lich t op ven. Die stroom laadt een batterijtje op. zodat je horloge ook 's nachts loop t als het don ker is. Zonnecellen w orden al jaren gebruikt in ruimteschepen en satelleten . Ook een aantal praatpalen langs autowegen werken op zonnecellen. Dit is goedko per en makkelijker dan het aanleggen van allerlei ka bels. Zonnecellen kunnen in principe heel makkelijk op daken van huizen geplaatst worde n. Maar tot nu toe koste n zonnecellen erg veel geld en energie om ze te maken. Daarom w orden ze nog maar heel w ei· nig toegepast.
W ind geeft een hoop energie. Denk maar eens aan zeilbot en en wind surfen l En is Nederland niet beroemd om zijn w indmolens? Vroeger werd en windmolens gebruikt om graan te malen, hout te zagen, olie te persen uit zaden en om de pold ers droog te malen. Nu wil men molens vooral gebruiken om elektrici teit te maken . Oe w ie ken laten een dynamo draaien . Deze levert de elektriciteit voor radio 's, stofzuigers, treinen en Iabrieken. En als het niet waait? {Als dat wel eens gebeurt in Nederland •• . 1. Dan hoeven w e niet in het don ker te zitten , omdat we elektrici teit kunnen opslaan in accu's. Als ieder dorp nou eens zijn eigen wi ndm olen had, of iedereen een windmolen op zijn dak . dan waren er ook veel minder ho ogspanningsm asten en -leidingen nodig !
Methaangisting Composthoop Naast deze kas zie je een composthoop. Dil is ge-
woon een hoop afval die aan hel rotte n is, zoals bijv. Qroenteafv al, dode bloemen , takke n en afge maaid grils. Rollen wil eigenlijk niets anders zeggen dan dat schimmels hel afval opeten. En omdat deze schim mels zo hard werken. krijgen ze het warm . Een composthoop kan dan ook behoorlijk warm wor de n .
Die warmte kunnen tuinders gebruiken voor hel verwarmen van hun kassen en huizen. Door de compo sthoop legt men buizen w aardoor wa ter stroom t. Koud wate r stroomt erin, en warm wat er ko mt eru it. Als de sch imm els hun w erk gedaan hebbe n, blijft el hele goede mest o ver Ic ompö st}.
Bij boerderijen staat soms een grote gastan k. A an dit gas z;t echter een luchtje. Oe boer maakt het nl. zelf! Hij verzamelt de stront van zijn koeien en varkens in een grote tank . Die wordt goed afg esloten , zodat er geen lucht bij kan kom en . Speciale bact eriën {die niet t egen zuurstof kunnen ). zetten de stront om in gas. Dit is hetzelfde gas als aardgas. wa armee je dus kan koken en kachels kunt laten beeneen. Dit gas is ook een vo rm va n acnneenergi e: de zon laat immers het gras groeien . De dieren eten dit op, en een deel komt er els stront weer uit . A ls alle Slfont doo r de bac teriën verwerkt is. blijft er een soor t slib ach ter dat soms goed bruikbaar is als
mest . Niet alleen stront is Ie gebr\.liken voor deze z.q .methaangisting. Ook qroenteresten, bladeren e.d . zijn heel geschikt.
Aardwarmte Stromend water Hiermee bedoelen w e nie t de regen , maar bruisende bergs tromen en watervallen . Deze kunn en een water rad laten draaien, w aarmee dan elektrische stroom gemaakt kan word en. Net als bij een windmolen. Een andere manier om de energie van stromend w ater te gebru iken is het aanleg gen van stu wdammen . Ondera an de st uwdam bevin den zich t urbines, die door het vallende w ater ron ddr aaien en zo elektrici teit opwekken. Het aanleggen van stuwmeren kan problemen geven als er natuurgebieden of dorpen ligge n op de plek waar een stuwmeer moet komen . Stuwmeren slibben op den duur ook dich t. Nederland heeft te weinig bergen voor deze vorm van elektriciteitsopwekking . In het zuid en en oosten zie je nog wel eens een waterrad aan een rivier .
Diep in de aarde is het erg heel . Zo heet dal zelfs steen smelt . Als gesmolten st een naar boven ko mt, heet dat een vulkaanuitbarsting. Er komt ook we l eens kokend w ater uit de grond spui t en. Dit noem t men geijsers. Het warm e w ater is heel goed t e gebruiken voor het verw armen van huizen. Of voor kassen waar ze groente in kwe ken . Dit gebeurt bijv . op IJsland . In Nederland zijn er geen vulkanen . Op bepaalde plaatsen (We stland, Sittard en gaane-Nassau t zit er echter kok end heet w ater diep in de gro nd l ong . 201XJ meter) . Men zou dit water met een pomp naar boven kunnen halen, en er in het West land bijv. kassen mee kunn en verwarm en. Op veel plaat sen in Nederland is het w ater diep in de grond niet zo heet , maar op een diepte van 1000 m loch nog altijd 50° C. Warm genoeg om er huizen mee te verw armen .
(j- - - - - - - - - - - - - - - - - - En de zon dan? vervolg _ _
Vakanti e in E ngela nd
Wlll e m en Je t s ta an o p h e t t r apje naa s t d e
J et en Will e m zijn ook tw ee weekje s m et Wille m z' n ouders op v a ka ntie In Engeland .
kabi ne en
E en b ezoekje aa n he l spo orwe gmuseum In
de st ad Vork s taa t b ove na a n het ve r lang lij st je . F;nge land is tenslotte de bakerma t van d e stoo m m a c hi ne en de st oo m loc omo-
tief. I n he l museu m s taat o .a . de "Mallard" ( " Wil de Eend"} , e e n grot e g es t ro om lij n de st oo m locomotief. D eze he e ft in 1938 he t w e eotd snetnerds re coro voor stoomt re ine n ge ves tl g d .
sta ppe n a an boor d , op de
' vo et p la a t '. Da t Is de pl aats wa ar de stoker en de machinist staan. D e stok e r heeft a l ee n flink v uu r In de ketels g es took t. Si ss end
en tmat komt ook op de voe tp la a t. Met de st ok e r kont r oleert hi j alle in s tru m en te n. Op h et perron s t a a t he t zwart van d e mense n. No g drie m inu t en . .. J et neem t op haar ho r log e de ti jd op . Ge spannen w a chte n ze op he t ve rtr e ks e in. Nog èèn minuut. De mach tnl st leg t zijn h and op twee hendel s . De st o k er n eemt de handgre ep van d e stoo m flui t v a st. De m a ch in e s is t e n stoom t . Nog e en pa a r tell en ...
en dampen d staat he t gevaarte k laa r om
een aanva l te doe n op h et were td sn elh etd s reecru. " Waa ro m r ij d en j ulli e dez e w ed st r ijd '?" v r a ag wmem. "In Am e ri ka r ijd e n ze a l op el ek tri cit e it en olie , m a a r WIJ sunen ze d a ar e en s la ten zie n dat we to ch s ne ller zijn! " a n twoor d t de stoker. De ma-
TtliJilt l ! E e n sc h r ill e too n ve r sch eurt de st ute . Ze s c h r okk en zich een hoe dje. D a t wa s dus de s toom fluit! De m a ch in is t gooit de hendels naar beneden. Alle s be g in t t e sc h u dde n en t e truten. Grote wolke n stoom zetten he t h e le perron in de mist . Bri es end e n g r c te w olken roo k u itbra kend zet de loc zich in b eweging. Shoep... s hoe p...snoe p.. -sc noe p .. .s ch oe p... s noe p s noe p..s noe .s noe, sh.sn. s ' .s s.ss.ss .s .s.s . De stoker sc huift g ro te sc he ppe n kol e n in de haa rd e n d e m a ch inis t vo ert m et ee n a n de re hendel tan g aaa m de s ne lhe id va n de rna ent-
E X CU R SI E S IN NEDERLAND In o nde rs taa nde p laa t sen we rkt m an al m et zonne-e ne tqle in stalla-
t ies . De a d res sen in bla uw zijn gesc h ikt voo r ex c ursies. Dit kan 111· le en nB telef o n is ch e afs p raa k!
GRONIN GEN Saak sum
Sap p e me e r
FRIES LAN D 8ak kevee n Leeuwarden
zo n nec o lle ct o r w er m t eterugwint1;ng iso lalie zo n neco llec to r
zonn ec o llector w ind molen zonneco llec to r en ·ins la llat ie s
DRENTf: Co evo rde n
zon ne co llector
Tolbe rd
zonneco llector
OVERIJSS EL Ensc he de
zo nne colieclOr
Slapho rst
zo nn ec oll e ct o r
GELDERLAND Ape ldoorn
zon ne c ollec l Or
Du iven
UTRECHT Ame rs foort
Bu nn ik
l on ne c oliecl O' me t haang isling
Fem . J o n om an Roodeha.",sle rwe g B lOr. 0594H,f>l Gasb ed rijl (hr . He ndr ik sJ Noo rde rs tr . 151 lel. 05980·9888 1
Leids ch e nda m
Vo lks hogeschool Alla rdsoog J .v .d _Wielewei J2 lel. 06169 ·206 Fries Iso latie 8ureau B.V. Chr. de G'oot l Eln s le inw eg 23 Ie r. 05100.31234
ZEELAND Go e s
Boe , de , ij tam . Blom Pa dh uis 129 l e l. 05242 ·403 Hu ize n in aa nb ouw Ke urin gs d ien s l van Ware n (hr. 8 eu n kl Flier str. 11 l el . 053-767555 fe . Brin k (m e vr. Ktevenbroek l Industriet er rein l el . {l522S·1444
Fa. VlKA Ch r. Wagenaarl Zau 12 lel. t!5Q-ZJ5455 Proetboerde" j ' De 5 Roeden ' Zes Roeden.u. 1 1,,1 08367·1320
zon ne co lle ct o re n Fa. 8 ro nswerk 8 .V . lh r: Lentz l en ·ins l allat ies E
NOORD ·HOLLAND Amste rdam windmo le n Cas l r,cum
zo nneco llec lOr w indmolen
Beve rwij k
zo nnecolleclOr
ZUlD·HOLLANO No ord wi jk zon ne c ollec l o r
Ve r. Milie ud e l e ns ie 2e Wete ringplan1s0en 9 l el. 020·221366 E. S joerdsm8 Gob a ts l r. 38 le l. 02518·5342& Gas bed rijf (hr. l e g boer! Pa ra lle lw e g 108 tel. 02510-29155
zonneco llecto r
Zw e mba d Bo llebad Chr . Tim m er m an s l Nie uw e Zeeweg 65 l el. 01719·13333 Ka nl ine PTI ' ge b ou w (h ..
v. Luuerveldl
SI Pau lusstr. 4 l el. 070·755602 zo n neco llecto r
Fa . Ma s se a B.V. lh r. Wo lle'lng l Dr. Ph illpSSl r. 11 te l. 011(10·21222
Ein dh ove n
windmolen zon ne co llecto r m eth aangisting zo nne hu is
De Klein " Aa rde Mun sel 17 l e l. 04116-76901 Hr. va n Kop pen Ko.moslaan 25 "ia T H 040-4n140
LIMBURG Va lkenb urg
zon m,co llec tor
$chae p ke ns Hol el Nieuwe weg 44 t el. 04406·12000 Vlek B.V. (hr. Ram a ke rs l Lits ch er vel dw e g B t e l. 045-212057
BRABANT 801ll e l
Hee rle n
zon necollectoren en · ins l a lla l ' es
ne op . wt ne m s te e kt zijn hoofd ee n s butten -
boo r d . Even la te r st a a t hij wee r b innen te ho esten en te pr oe s te n ! H IJ kreeg door d e sn elh eid n ie t alleen de wind va n vo r e n , maar ook de voll e lading roo k In zijn g ezicht. Hij zie t roetzwart! Er naa r kijk e n Is d an wel aardig. we rken op een s too ml oc omotief is oo k n iet a lles. J e staa t flin k te zw e ten. e n je wo rdt erg vuil. D e mach in ist vertelt dat het trouw en s n ie t la ng m ee r za l duren voor de la a tste st oo mt rein en ve r va ng e n zullen worden doo r die se ls o f el e ktrische t r ei n en . Er zijn wel ge noeg kol en , m aar st oo m t r e ine n h eb b en ee n laa g rendement. Da t wil ze ggen dat d ie n ieuwe m a chines m et net zoveel ene rgie ve e l meer k racht kun nen ontwikk e len en ve e l snelle r kun n en . Ze zijn a l een tij dj e onde r weg. De m a cntne dra alt op volle t oe r en . Na on geve e r vier u u r r ijd en naderen ze d e plaats va n best em ming. Da t Is b in n en l'en recordti jd ! Je t rek ent snel ui t da t de to ps ne lhe id zo 'n 200 k m pe r uur m oe t zij n g ew ee st ! Toch zijn ze bli j d at ze nu eruit m oge n. 7.1." voe len zi c h pe r beetje wan ke l in hu n benen. D e re s t van he , mus eum hoe ft ook n ie t meer zo. Zo ve stigen ze nog e e n r e cord : ze zijn a ls e e r st en va n al le b ezo ekers weer b ij d e uitga ng . " Nu d e o lie sc ha a rs word t. gaan ze w ee r e x. per-imenteren m et s toom tre ine n" v e rte lt va d e r. " On dan ks di e s m erige rook ? " v raa gt wtnem . die nog roet In zijn ne u s he e ft. " J a ze ke r , m a ar da t ho e ft ni et m e e r . Z e hebb e n nu n ieuwe verb ra ndtngs tec nnte. ke n o nt wi k ke ld waarbij kol e n be t e l' en sc ho ne r ve r brande n" . " Ma a r op den du ur gaan k olen natuu rlijk ook op ". zegt m oe d e r , " en dan moete n we to ch tet s a n de r-s ve rzi n ne n ...."
==================~-;==========================7 Nutteloze produktie Produktie is he t make n van dingen . Dat kan l ijn in een fabriek, werkplaats of thuis . M aar oo k het kweken van planten noemen w e produktie. Als w e ding en maken die iedereen ech t nodi g heeft, noem en we dat nuttige produktie. Bij· voorbeeld : huil en, eten , schoon drinkwater, kleren, en z. Daarnaast kennen we dan de lu xe pro dukten zoals kleurentelevisie, mixers, haardr ogers, vrieskisten en noem maar op . Voor de pro duktie van al die dingen is energie nodig . Bijna alle energie d ie w e gebrui ken kom t uit aardoli e en aardgas, en die begint steeds duurder en schaarser te worden . Het is daaro m logisch om met de energie die we nodig hebben, zuinig om te springe n. In dele krant staan een heleboel voo rbeelden hoe'[e energie (en grondstoffe n) kunt besparen . Die voorbeelden zijn vooral bedoeld om op de plaatsen w aar je energi e gebruikt l O min moqe lijk te verspillen. M aar je kun t ook nog op een andere mani er energi e besparen . Over hoe je dat kunt doen, gaat dit hoo fdstuk .
Nuttel o ze pr o d u kt e n
_ _ _ En de zon dan? slot Op is op ? .. All e e nergieb r onnen rak en op d en duur o p , olie , kole n. ga s , u ranium . .. alles " zeg t va d e r . Zullen z.:lj dat nog meema ken ? Zull en zij dan s t ra ks het hu ls m oet en ve r wa r m en met hou tvu u r? E n kok en o p hou t ? Maar
m e i zoveel m en sen op de we reld is e r m is. s en te n m a ar voor èèn jaa r hout, en da n Is d at oo k o p.
Ze s ta p pe n op h et pa r ke e r t e r r e in In de au to . H e t Is e en m oo ie g li m me nde zwa r te . Zal di l' s t ra ks ook a ls m on umen t ergens we rk eloo s s taan? " P uf , wa t e en hitte hier" zucht J et , en draal t gau w het r a a m pj e open. "Hoe
m o et hel dan a ls anc en ergtcbrcnnen op zijn ?" v r a a gt ze . Niemand antwoordt, t er . w ijl ze de w e x o p rijden . l<;l'n rrtsse win d
_
Voor de aardighe id zo u je eens een reclamefo lder van een postorderbedrijf of een groot warenhuis moet en pakken . Wat zie je dan als je die op enslaat ? Precies, tientallen artik elen die vol komen overb od ig lijn . Van die dingen die ie we l cade au geelt als je niets meer kunt verzinn en, m aar die je nooi t voor [ëzëlf l OU kopen . Dat soor t dingen noemen we ook wel ' Prunaria". Als je nu praal over energiebesparing dan zou er op di t pun t erg veel bespaard kunnen wo rden. En daar zou je zelf een heleboel aan kunnen doen. Zonder moeit e. Gew oon al die dingen niet meer kopen . Dat maakt het leven oo k nog een
Na een k w a r tie r t j e zijn ze o p d e ca m p in g. D e w a s di e ze vanoch tend heb b en op ge hang en, Is al lan g d ro og . Ze r u i m en hem m et z 'n a ll en eve n op , terw ij l v a d er vast thee zet. Wlllem d oet z'n T vsb tr-tje u it en Jet doet h aar bikini aan . He t blij ft warm , ze worden a l lekker bru in . B i j d e ten t n aa st hu n zit een jongetje m et een brandglas te spelen . H IJ p ro beer t ee n vet er In de brand te steke n, en zo t e r uiken , lukt da l aardig. W illem kij k t stuk ,,'1~p~ eens omhoog. HI J m oet z'n og en dlchtknt]p en t eg en het tefle Hc ht . . . J etligt ophaar r ug een be etj e I e mi jmere n. Ze d en k t nog na over het gesprek v an daarstra k s. " G aa t" v, ~ echt a ll es op? " v raagt ze . 7. • " J a" zegt vader, "en str a ks Is de 1hc0 09J;/ ~ nog o p a ls jullte nog lange r d o zon blij v en bestuderen! " " J a" roept ze . " e n de Z0 'l.._ ";'-'iI. .
b
~
~ "
20 om
~~,-'""-,,,,'"
.....
, 1
/:;-,
G oed energlege rUIOk d oor 20 om 1. I hergebruik r:::;:;;~~;::;;-:: r ~ ".\ Recyclen betekent ' opnieuw gebruiken' . Je ku nt dat woord op allerlei plaat sen tegenkomen . Bij kringlooppapier bijv.: dat is van oud papier ge· maakt. Of bij huisvuil: van hel verte erbare ma tertaenscnmen. et ensresten ) maakt men compost. Een melkfles gaat wel 55 keer mee . Statiegeld op fl essen e.d. is heel goed om ' hergebruik' te bevorderen. Recyclen kost veel minder energie dan alles nieu w maken ! Je kunt lelf ook meewerken aan recyclen , aan hergebruik. Bijvoorbeeld door van grote, oude kleren nieuwe, kleinere Ie make n. Zoals een kor te broek uit een lange , of een bloes uit een jurk. En van hele kleine lapjes kun je tasjes, etuitjes, ceintuu rs en andere dingen maken die je leuk vind t. Het is maar heel even we rk , het kost bijna niets en echt niemand anders heeft het. Een voorbeeld: het etui .
M aak je eigen w ind mo len
~
I"/.
___________________________________ o
Samen va tti ng Zuinig zijn met energie is niet alleen je huis isoleren, de au to laten staan, minder op je bromm er rondscheuren . waakvlam men uit , niet onnodig licht laten branden , enz. Zuinig zijn met energie is oo k alleen die prod uk· ten kop en die echt nullig en nodig zijn . En da ar dan ook zuinig mee omspringen, zodat ze langer meegaan. Als wij gaan kiezen voor zuin ig e en schone produ kte n, dan zullen de fabr ikant en wel mee moeren.
-~~
dan? ~ : "
zo rgt voor ee n aa n ge name ko elte .
Neem nou al die weggooiverpakk ingen . Glazen potje s zond el stat iegeld. blikjes bier en fr is, en plast ic zakjes w orde n na éen keer gebru ikt te zijn we ggegooi d . Er gaat dan niet alleen een hoo p goede materialen verloren, je gooit oo k een heleboel energie weg! Terw ijl je oo k flesjes bi er en prik met statiegeld kunt kopen. Dat scheelt zeker 10 x zoveel energie . Een ander voor beeld zijn de plastic tasjes d ie je overal krijgt . Eig enlijk zijn ze vreselij k on handig , w ant als je ze even te vol doe t, scheurt het handvet. En dan maar w eggooien w eer . Een goed e boo dschappen tas geeft geen ergernis, en gaal veel langer mee. Wis t je trouw ens dat je met de energie die nodig is om éen plastic tasje Ie maken , een lamp van 100 wa tt 1 uur kunttal en branden? W al moe ilij ker ligt het met dingen die je zelf niet zo gem akkelij k kunt veranderen. Denk bijvoor beeld eens aan ons leger . Wa t w ord t daar niet aan energ ie verspild bij de pro duktie van tan ks, rakett en, vliegtuigen , m unit ie en noem m aar op . W e gaan het hier niet heb ben o ver de nuttigheid van een leger. M aar dat daar zo enorm veel energie w ordt gebruikt zou toch iets mo eten zijn voor de regering als ze plaa t ove r 5% bezuin igen . M aar daar hoor je de heren niet over .
(
-'~
1 mo torl je 3,5 volt luit de
"--.
d rm ~
r""'~~ " 'I"~ "~ "''''.. '.
'/
#. -~a ~ ~ r~,.~~ rA~
, ~ ~h;;.t
BPe~~g~:~I"::~~;
propelhor li etBlllmp je l .5 voltmetl in ing
.
M88k ....nde.sv.nhlltmotOt'1:j.. d.. prop lllle . vest m.t een dn.oppeltjll lijm. All n d.. moto r makIIn w. tWH drlldll" V. 'I,." sluit.... di. 1toII"
D'I'PJ J':"d:·~:;~~::';":~ :;: :'::;:r.~::.:"::':;':;::
,. o",'~~ ~ ~' ~~ ~./ zaler~tn.:::::.?:~~;~~~~::.~'~:~hell~~~~ =:r:II~~~
';f~ 41'. ....,.,,;'
<jO....
. ,..... .,
_ . -1
' .. ~,/
,/
/
,1
doorbrllndll nl 0 11 tekeningll tje, IlItlln .Iien hOIl de ',çhllk llling' in elk88 r .Iit • • n hoe je .11I11 IIl1n prope ller kunt maken. Voor . en bouwbes<::hrijving vlln lIen 'lIÇhtll ' windmo lIIn moet jll zijn bij de Orglln i... tie VOOr Doot.l. m, Energill (adrll l op pegin. I ).
schakelaar
lomL
tangs de strllllpjlls uit knippen tot dil killin ll çlrkel. OBam ll de fIlIp jes ""n beetje omsleen .Iodllt er een pro pellIl' ontstllll t.
J
M aak je eigen et ui lampje Nodig: IlIpj ll I tof Vlln 20 x 22 Çm ti ts VIUl , I c;.m
2.
lev de I tof milt dil vlllk"", dll k . nt bovIIn Vouw de r.nden
,=-
• nmBak de vouw schllrp met jll nev..l
Waarvoor geb r uiken Hoe gebr uiken we de we e ner gie? Ind u strie , . 45% ener gie thuis ? , . 27% Thu is Verwa rming , . 68% Koken . douc he n , . 23% , . . 7% Ele ktri sc h e a p pa ra ten Ve rlich ting , .. , . 2%
Kantoren , , Aut o 's l a n d bo uw T rams. t re inen
. 12"10 . 11% . 4% . 1%
Sla hllt l apjll dubblll op de stippell ijn H. t IItui en nu binnenste buitllnl Naoi hllt nu op 1 Cm vlln dil .lijk lInten Ide , tippell ijnen op plll atje 21dicht IIn drlllli hllt etui met de gOllde kllnt nll..r buit.n. Nu .lilt jll ell' Bt dil ene halft ven de ritl Hn de eno kllnt VIISt lals Je hllm ellrst rij9t gllllt hllt beterl Dan lilt je dil IIndllrll k.nt vlln dil rltl VIIst. Nu is je lIig lln IItui . 11
Energie verspilling door slecht onderhoud? A lle apparaten of andere ding en d ie slech t on derhouden wor den gaan op den duur slechter, zwaarder of stro ever lopen. Ze slijten gauwer en hebben m eer energi e nodig om op de oude sterkte te blij ven werken . Het simpelste voor beeld? Fietsen . Vraag een vriend o f vriendin die een zettee soort fiets heeh als jij voor dit proefje. l aai de bande n van één van jullie fietsen voor de hejëtleeqlcpenl De banden van de andere fiets moeten gew oo n
hard zijn. Dan gaan jull ie samen een eindje Iiet sen en na een tijdje van fiets wis selen . En dan even weet nog een keer . W at denk je, w elke fiets kost het meeste energ ie om vooruit Ie komen? Vergeet nie t na dil bijzondere fi etstoch tje de zachte bande n w eer op te po mpen . lachte ban den slijten veel gauwer dan go ed opgep omp tel Zachte bande n zijn dus op tw ee manieren energieversp illendl
() {)-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
OLIE? GAS? STEENKOOL? ATOOM? ZON!! Zonne-energie Staal in hel brandpunt va n de belangstel ling . Geen wonder. wam de fossiele brandstoffen Ida t zijn olie . gas en steenkooll zulIen binnen een mensenleven op zijn als we doo r -
gaan mei zoveel energie te verbruiken ats nu . En schone lUCht zou er dan helemáal niel meet zijn. In sommige steden is het soms nu al niet meer uit Ie houden door al die uitlaatgassenl Er zijn mensen die denken dal kernenergie ( ""a toomenerg iel de oplossing is voor hel energietekort. Atoomenergie wordt gemaak t in een
atoomumlrafe
lkem centralel .
Als
brandstof
wo rdt uranium gebruikl. Oeze etccrnenerae blijkt geva arlijk te lijn. Er kome n sc hadelijke stoffen Vlij die onz ichtbare strelen uitzenden. Die kun je dus niet Zien, maar oo k nie t voe len . Je kan er erg ziek van worden en er zelf s dood aan gaan . Ongebo ren kinder en kunnen mei allerlei af wijki ngen ge. bo ren word en . Die g e va a rlijke s to lfen noemt men rad io-a c tie ve st orte n .
Een ke rnc en trale he eft he e l wat rad io -a ct iev e srot fen a ls afva l. Dit a fval moe t goed o pgeborge n w orde n , om d at het wel d u izen den jaren gev aallij · kë straling kan blijve n a fgeven . De regering wil het in de grond be gra ve n, of in d e b od e m van de Noo rdze e . J e moet e r n iet aan de nken w at er ge beun a ls e e n rou met radio -actie f a fva l gaa t lekken , e n je n iets ve rmo udend een friss e d u ik in zee ne emt!
Ke m ce ntrates we rkun vIIIIk nie t zoals het zou mo eten . Er gaat nogal ee ns w a t keoor. Er komen da n s o ms een heleboel recro-eceeve s to llen in de lu c ht o f in he l w a ter van een rivier of zee . In hel
..
er gste geval kan een kernCentrale ontploffen. Dit is bijna gebeurd in een ke,"centrale bij het p1ai:l1sje Harri§burg in Amerika . Iedereen hield toen zijn adem in, want als dat zo u gebeuren, zouden er duizenden mensen gedood zijn , en nog veel meer mensen heel erg ziek zijn geworden . Me t het a fva l van kerncentrales kan men ook atoombommen maken. Daar om moeten kerncentrales erg goed bewaakt worden om ervoor te zor gen dat niemand er met het gevaarlijke afval vandoor gaat. In Nederland staan al twee kerncentrales (in Dodewaard en êorsseie t. l ij leveren ongeveer 1% van het totale energieverbruik in ons land . Waars chijnlijk za l daar op kOfte termijn niet veel in veranderen , omdat de teg e ns ta nd tegen kern e ne rgie erg groot is. Zo n ne -ennergie bied t mee r mogelijkheden . Bij het o pv a n ge n van zcnne -enerqle ko m t geen gevaa rliik afva l vrij. Zon ne -energie w ordt st eeds goedkop er Idat kun je van olie niet zeggen! l. Hoe mee . zo n oeconectcre e e n w ind mol e ns er g em aak t wo rden, h oe la g e r de prijs e rvan l al worden. En d e ZOIl aett kost n ie ts, en ... raakt ook nooit o p! Zo n ne collect o ren en w ind mole ns z ijn veel een voudig er te maken da n b ijv . kem cenu ales. En g aa n o ok veer m inde r ga uw kap o t. En als er d a n een kee rtje wat mis gaat, h oef je niet ge lijk o p de vluc ht te sla an. Met ëonne -enerqie kunnen we o o k minder a fhan kelijk w orde n van olie -sjeiks en de gro te o liema at scha pp ijen , die vaak alleen ma ar aan grote w' n s te n denken . Ho e eenvoudig zon ne ene rgie wel is , blijkt uit de bouwbeschrijving va n e en heu se zo n ne ·co lleçt o r.
Warmtepomp
Maak een zonne-collector M .... '"" bodemplaat van hardboIItd V"" 40 x 40 c;m. Lag ~ ruw . Juon1 bov.... . bag v.... houten latjes die 18 nwn dik en 8 c;m br eed djn ~ :d jk. ntja • . Spij k za op de bodemplaat vaa t. Zit ~ ruw e k t ven ~ b<>d.mplaat nu blnnaninl M Nik boven en onder ..n f ond ga t dat ilÓ dik . da t er na t een
luln . ....,.g doorhe an pllSt. Naa m 4 ma lar tu ln.l a ng a n maak daarmee een . plr.... 1 in h. 1 kaatj •. Zorg d"t ja genoeg slang ovar~1 om op een kraa n aa n t••luiten . Als d. wa sba k t. ver V8n ee n ......... " f zit, moel j. ea n nog I" ng a •• sla ng n ema n . Maa k nu d. hele blnnen ka nt van de kist .n d e he l. aplraa l ln de k'.t zwa rt met va rf. Span over da bo v.nka nt doorzicht ig pla s tic (ba ter Is '"" gl.ap.... 1.1 en :le ' het d iong in de :lon . Al. j. nu de k. aan langl aam laat lopen, komt er on d.r aa n de kist wann weter uit de slang l AI. da kraan .... ner loopt, blijf! h a l w"te. kouder, omdat h. t den korter ondar de I on h .
Adressen
Een wa rmtepomp is eigen lijk een heel rare mac hine. Hij doet n iet s ande rs dan wa rmte o ve rpompen van koude lucht na ar warme luc ht, of van kou d water naar w a rm water . Nel zoals een water pomp wa ter ov erh evel t van laag na a r
Org
ring Veren;g.ng M ~ieudefens;e
hoog. Bij een wa rm tepomp die in een hu is s taa l wordt ne t b UIlen iets ko ud er , enin huIS iets wa rmer. Zelfs als het vnest ka n een warm reoom p nog w arm te ov e rpompen . Als ne l bu lten bijv. 5" vriest, en bin nen in hu i; is ne l 15° . d an kan d e wa rm tepomp zov eel wa rm te u;t d e bu itenluc ht halen d a t d IE! a fkoelt lot H)" on der n ul. Bin nen in h uis is he t da n 20" . Dat lijkt wel to venar ij! Ons hu is wordt op d re ma nier bijna g ra lis verw ar md . Er is a lleen energie nodig om de wa rrnte pomp te lat en dr aa'ef\ , ma ar da t is veel m inder d a n een ka c hel nod ig heelt . Een warmtepomp lijkt veel o p ee n ijskast . De bin nen ka nt moet je da n vergelijken met de buitenl uc ht . Daar w ordt w armte uilgehaald (h et word t kouder ). De ze wa rmte komt er aa n de achterkant weer u it [voet maa l ee n s achter de koelkas t! .
Literatuurlijst Sch ri jve r Bali . O. Bruggema n. J . Grg, A. Grée , A
Klomp, M G . A . Klomp . M . G A. Klomp, M . G. A. Maleslein, H. Mouvier. J . P. Newing . f . E. en R. Bowwod Nolkin, J . J . en S . Gulkin Oranje·van Rij. W. E. Vreed8, M . de wcccccck . R_
WIE HEBBEN DEZE KRANT GEMAAKT?
World....ateh InstOlule
Tit el Atoomener gie Mooie rnole'ns
Elel
S igna tuur J .538-Ba.-lI11 J .653·Bru ·l /b J.666-E1e· lIb J .643.4-Gre-1/a J .644-Gre-tla J .643.3-KlO-l J .643.4·KIo·l /a J .644-KlO-l /a J .643.• -Mal-tle J .S32·Mou·l J .S32·New·1/a J .655-Not-1 J .040-0nz·I,,11/a J .644·0ra·1 /a J .614·Vre-1/a J .651-Woo- l / a
J .568·Ze-Z
Tijdschriften :
Hennie de Boer Ha ns van Gelooren Ariil van Gend\lren Gef!flJd van Leeu....en Dolf Middelholl Ivo Wmnubs t Dolf Mfddelhofl Drukkerij de VoIha'ding Amsterdam
Postbus 801 . Amsterda m Sehiedamsevest 42E, Rone rdam. lel. 01G-1299n Munse l 11, Boxtel. lel. 041t6-16901 Oude Gracht 42. Ullachl, tel. 030-314314 GaffelstrH t 113b. ROllerdam . tel . OI().361125 Postbus 503. Apeldoorn , tel. 056-230750 2e WeleringplltntSQfln 9. AmsTerdam. tel. 02().221366
Informatie no. 9 Informatie no. 110 Informatie nc. 11Z Informatre no. 115 lntc rrnane no. 154 InformaTie no. 240
Elektricilailseenlrale. Aardgas. Stu ....damm en, Atoomeflt"g, e Aardolie en aardgas . Wat a, k,achtcent' 8res
Informalle J unior nc. 100
Elek lrierteit.
KIJ K juni 1979 - eu. 15
Nederland
KIJ K april 1979 . blz. 65
Mayday Mayday, de
TAPTOE no. 24 van 3 maeet 1979 - bll . 4
Volgooien
~a'slop l
een probleem (Zoutkoepels!
dru k· en zet....erk
en vele and\l,en die hun m~ king verl&erlden in de vorm Vllnadvielen en i1lustrahemaleriilal . Overnam e Van ar1ikelen en illuslraties u,tsluitend na overleg
diep~rieshel
onlploft . ILNGI
meVlOuw ~
Freddv Ia oerotareoosveeru o u e lijIJ' is sa meng.s teld doo r d e " Ond erw ;js m. d iath n kd ie nIJt" UnI. een tr . Se h ool bibilio l htHIkl. K.ilerIJg. a cht 444. Am IJt. rda m .
