MEDIA. NVOX januari 2010 BOEKRECENSIES. Populair en wetenschappelijk. Stadsvogels

NVOX-NR01-10-aangepast 14-1-10 15:15 Pagina 36

MEDIA BOEKRECENSIES Stadsvogels J.L. Kooijmans. Stadsvogels. Baarn: Tirion uitgeverij, 2009. 144 p. ill. zw en kleur. ISBN: 9789052107752. € 24,95.

36

Ik woon zelf niet in een stad, maar de omgeving waarin ik woon kan worden beschreven als een tuinwijk in een stad: grote tuinen met relatief veel openbaar groen. En dat is aantrekkelijk voor vogels. Ik moet wel zeggen dat ik veel doe voor de vogels in mijn tuin: ondermeer tuinafval tussen de struiken gooien en broodkruimels strooien voor de mussen sinds ik weet dat de mus is achteruitgegaan doordat deze niet meer zo gemakkelijk aan voedsel kan komen. Natuurlijk doen de vogels veel terug. Ze eten schadelijke insecten. Ik heb dan ook vrijwel nooit last van schadelijke insecten. Overigens moet ik wel gelaten toezien dat mijn tuinbewoners er af en toe een rommeltje van maken op zoek naar eten of nestmateriaal. Ze kieperen hele brokken mos uit de dakgoot of laten die op het terras achter bij gebleken ongeschiktheid. Mijn vijver is ook niet veilig, sinds de merels ontdekt hebben dat je er lekker in kan badderen. Maar nu ze (ik schrijf dit vlak voor kerstmis) alle bessen uit mijn

NVOX

januari 2010

hulstboom hebben gegeten, terwijl ik daarmee wel een leuk kerststukje dacht te maken, denk ik: het is ook hun ecosysteem. Voor mensen die van vogels houden en er zo over denken als ik is het boek een aanrader. Stadsnatuur is voor sommige diersoorten de belangrijkste leefomgeving. Het oppervlak stedelijk gebied groeit en vogels kunnen hier flink van profiteren. Er worden stadsbiotopen beschreven (de tuinwijk is er één van). Dit boek geeft een overzicht van de vogels in de stad en van de maatregelen die hun bestaan vergemakkelijken. Het richt daarbij op vier stadtypen: de Stenen stad, de Groene stad, de Blauwe stad en de Nieuwe stad. Veel ideeën om vogels in deze typen zich thuis te laten voelen. Ik noem er een paar: dakpannen en muurstenen met mogelijkheden voor nestbouw, geveltuinen, hagen, oeverbegroeiingen langs kanalen en grachten, drijvende eilanden, wadi’s. Bij elk stadstype hoort een lijst met beschrijvingen van vogels die zich in dat stadstype thuis voelen. Het motto is telkens: bouwen, beleven, beschermen. Het boek richt zich hierbij zowel op particulieren als op bouwers en bestuurders. Per soort worden veel voorbeelden en ideeën betreffende bouw, ontwerp en inrichting geboden. Veelal verbeteringen die zonder extra kosten of concessies aan ontwerp uitgevoerd kunnen worden. Achterin het boek een aantal praktische bijlagen die je kunnen helpen om de vogels in de stad een woonplaats te bieden en een verklarende woordenlijst. ■ Marijke Domis

Populair en wetenschappelijk Walter Gratzer. Giant Molecules. From nylon to nanotubes. Oxford: Oxford University Press, 2009. 254 p., 42 z/w illustraties. ISBN 978-0-19-955002-9. £11.99.

Dit is nu echt een boek naar mijn hart. Ik heb het met stijgend genoegen gelezen, al werd het gaandeweg wel wat moeilijker. Maar Walter Gratzer is een betrouwbare gids die je met vaste hand door het rijk van de macromoleculen leidt. En hij stal al meteen mijn hart door te beginnen bij de Utrechtse chemicus G.J. Mulder, fraai afgebeeld in toga met onderscheidingen en met zijn handtekening eronder: een pionier in de polymeerchemie, al heette dat toen nog niet zo. Hij kwam als eerste met een molecuulgewicht voor proteine, en wel 14.400. Daarin werd hij fel en onder de gordel bestreden door de grote Von Liebig, die wel won, maar later toch in het ongelijk werd gesteld. Dit geeft al meteen een van de aardige aspecten van dit boek weer: talloze anekdotes en kleine geschiedenissen van grote chemici. Ik wist niet dat Baekeland, de uitvinder van bakeliet, eerst geld had verdiend bij Kodak en daarmee zijn eigen onderzoek kon beginnen.

Gratzer geeft na de oergeschiedenis (‘voor de dageraad’) een beetje chemie. Zoals altijd: te veel voor wie het al weet, te weinig voor wie als leek dit boek gaat lezen. Maar dan komt het verhaal van de eiwitten en enzymen, gevolgd door de koolhydraten, de fullerenen en nanobuisjes, en vervolgens de kunststoffen. Er staat een prachtige foto in van Henry Ford die met een hamer een auto van galaliet probeert te slopen. De ‘eetbare auto’ was geen lang leven beschoren. Dat gebeurde pas met de Trabant, maar die wordt in dit boek niet beschreven. Natuurlijk ontsnapt de nylon-furie, midden jaren veertig, niet aan Gratzers aandacht. Hij vertelt van de ontdekking van PTFE door Plunkett, dat, weer zo’n interessant detail, zijn eerste toepassing vond in het Manhattan-project, als coating voor uraanhexafluoride, dat als gas werd gediffundeerd om de lichte isotoop van de zware te scheiden. De ‘nieuwe tijd’ breekt aan als Ziegler en Natta aantreden met polyethyleen en polypropyleen, gevolgd door de opmars van al die kunststoffen die ons vertrouwd zijn geworden. Een lang hoofdstuk is gewijd aan ‘heden en toekomst’, als antwoord op de vraag waar de ontwikkeling zal ophouden. Kleefstoffen, haarverstevigers, intelligente polymeren, suprapolymeren en dendrimeren, het gaat maar door. Een slothoofdstuk gaat in op de vele mogelijke toepassingen van DNA, tot in computers aan toe. Ik heb, dat schreef ik al, genoten van dit boek. Echt iets voor leraren die net iets meer willen weten dan hun schoolboek vermeldt, en hun lessen willen kruiden met aardige bijzonderheden. Kortom: een aanrader. ■ Hans Bouma


MEDIA

Mug Bart Knols. Mug. De fascinerende wereld van volksvijand nummer 1. Amsterdam: Nieuw Amsterdam. 256 p. ill. ISBN 978-90-468-0654-8. € 16,95.

serieuze erkenning voor zijn baanbrekend onderzoek: de Eijkmanmedaille, de hoogste onderscheiding in Nederland op het gebied van de tropische geneeskunde en internationale gezondheidszorg. Het boek is dan ook zeer de moeite waard. Binnen een maand was de eerste druk uitverkocht. De tweede druk is verkrijgbaar op het moment dat u dit leest. Op het moment dat ik dit schrijf weet niet zeker of het ISBN nog klopt. ■ Marianne Offereins

Spektakel

Iedereen kent de frustratie van bijna in slaap te zijn, dan wakker te worden door het gezoem van weer zo’n r… mug, en dan met alle lampen aan en de handdoek in de hand, of een tijdschrift om die ver… mug zo dood mogelijk te meppen. En als je dan zo stom bent om een krant te nemen, zit je ook nog met een zwarte streep op de net nieuw geverfde muur. “Het veranderende klimaat en de toenemende globalisering zorgen ervoor dat ook Nederland zich in de toekomst moet wapenen tegen invasies van nieuwe muggensoorten en tropische aandoeningen.” “Mug beantwoordt muggenvragen als: beschermt het eten van knoflook of het drinken van bier tegen muggen? En waarom wordt de een altijd gebeten en de ander nooit? Knols beschrijft ook zijn eigen onderzoek waarin hij ontdekte dat Afrikaanse malariamuggen verzot zijn op zweetvoeten en het aroma van Limburgse kaas. Een ontdekking waarvoor hij in 2006 de Ig Nobelprijs ontving.” In 2007 kreeg Knols een meer

Richard Dawkins. Het grootste spektakel ter wereld. Amsterdam: Uitgeverij Nieuw Amsterdam 2009. Paperback 446 p., ill. zw.w. en kleur. ISBN: 9789046806517. € 27,50.

te bereiken die de evolutie niet ontkennen, maar die in hun omgeving wel zo iemand kennen – in hun familie of kerk misschien, en zich onvoldoende voelen toegerust om hun standpunt te onderbouwen. Als ze daar gevoelig voor zijn geeft het boek voldoende aanknopingspunten om toe te lichten waarom evolutie waar is. Het is zo geschreven dat je geen biologie gestudeerd hoeft te hebben om te snappen waar het om gaat. Bewijzen stapelen zich op en Dawkins laat niet na om telkens maar weer te vertellen dat een schepper niet zulke slechte designs zou creëren als er door evolutie ontstaan zijn. Alle organismen dragen de sporen van hun evolutionaire geschiedenis waardoor soms wel heel ongemakkelijke anatomische kenmerken ontstaan zijn. Bekende voorbeel-

den: de bloedvaten die aangesloten zijn op het hart, de zaadleider die een hele, schijnbaar nutteloze, omweg maakt, de bouw van het netvlies van zoogdierogen. Spectaculair voorbeeld: de stemband zenuw bij een giraf, die ook een omweg maakt en daardoor meer dan 4,5 meter lang is. Dawkins woonde de operatie bij waarbij deze zenuw blootgelegd werd. Als je om voorbeelden verlegen zit biedt dit boek je genoeg op allerlei gebied. Voor mijn gevoel hoeft er niet de hele tijd bij verteld te worden dat aanhangers van creationisme en intelligent design het daarom bij het verkeerde eind hebben. Het boek overtuigt zo ook al genoeg en is de moeite van het lezen meer dan waard. Het is bovendien uitstekend geïllustreerd. ■ Marijke Domis

BOEKAANKONDIGINGEN (W)etenswaardigheden Jan Paul Schutten. Graaf Sandwich en andere etenswaardigheden. Amsterdam: Nieuw Amsterdam uitgevers. 131 p., ill. ISBN 978-90-468-0590-9. € 12,95.

In dit boek wil Dawkins voor eens en voor altijd, én voor iedereen, duidelijk maken dat evolutie bewezen is en boven álle twijfel verheven. Het is de simpele waarheid: wij zijn verwanten van de chimpansees, iets verdere verwanten van andere dieren, nog verdere verwanten van de planten. Dit weten we omdat er een groeiende stroom van bewijzen voor bestaat. Evolutie is een feit en dit boek zal dat laten zien. Dawkins’ belangrijkste doel is om díé mensen

Web J.R. & William H. McNeill. Het menselijk web. De wereldgeschiedenis in vogelvlucht. Houten: het Spectrum. 400 p. ISBN 978-90-491-0270-8. € 17,50.

Een heel aardig kinderboek, met allerlei wetenswaardigheden over eten, dat ik met veel genoegen heb gelezen terwijl ik zat te wachten tot mijn computer opgestart was. Het gaat van de pizza margherita tot het koken (coaguleren) van een ei. Ook goed te gebruiken in de les, want tussen de meer algemene weetjes door komen er ook onderwerpen uit scheikunde, natuurkunde en biologie aan de orde. Leuk boekje – klein prijsje.

Vader en zoon McNeill onderzoeken in dit boek hoe mensen netwerken vormden op basis van uitwisseling, competitie en vijandschap. En hoe deze netwerken binnen en tussen culturen voor de uitwisseling en verspreiding van ideeën, goederen, macht en geld hebben gezorgd. Ze beginnen in de vroegste geschiedenis op het moment dat de mens doordat de spraak tot ontwikkeling kwam zijn eerste ‘web’ begon tot onze tijd van het www.

■ Marianne Offereins

■ Marianne Offereins

januari 2010

NVOX

37


MEDIA

DIGITAAL Wegwijs

38

alle dagen heel druk Je zult er maar last van hebben. ‘Attention-deficit/hyperactivity disorder’ is een vaak gehoorde term. In het normaal taalgebruik wellicht herkenbaar als ‘alle dagen heel druk’. Wanneer je als docent niet weet hoe om te gaan met deze kinderen, zullen ze zeer druk zijn in de klas en onverwacht kunnen reageren. Zelfs Kinderen voor Kinderen zong er een liedje over, zie alturl.com/dwx5. Getallen op internet geven aan dat 2-5% van de kinderen op de basisschool ADHD heeft. Gemiddeld een op de drie kinderen zou dit houden wanneer zij naar de middelbare school gaan. Vanzelfsprekend heeft niet elk kind dat druk is ADHD. Zonder hyperactiviteit bestaat ook de stoornis ADD. Wat is ADHD? ADHD is een stoornis in de

Heel veel practica Op de site Practical biology (www.practicalbiology.org) zijn de beschrijvingen van ongelooflijk veel practica te vinden. Deze zijn ingedeeld in de volgende hoofdstukken: Cells to systems, Energy, Control and communication, Exchange of materials, Bio molecules, Health and disease, Environment, Genetics, Technology, Animal behaviour, Evolution. Dat zijn de onderwerpen waarbij je in het Nederlandse biologieonderwijs ook practica uitvoert voor zover dat mogelijk is. Per hoofdstuk zijn de practica ingedeeld in vier niveaus: Introductory Level, Intermediate Level, Advanced Level en Enhancement Level. Ik kon overigens bij het laatste niveau geen practica vinden.

NVOX

januari 2010

hersenen, het gaat niet om een gedragsstoornis. Bepaalde stoffen in de hersenen worden gemist, waardoor aandachtsproblemen, hyperactiviteit en een te veel aan impulsiviteit ontstaan. Het medicijn dat genoemd wordt in combinatie met ADHD is methylfenidaat, bekend onder merknamen als Ritalin, Concerta en Equasym. Websites over ADHD en ADD Kennisnet heeft meer werk gedaan dan ik in deze websitecolumn kan bieden, kijk daarvoor op: leerlingzorgvo.kennis net.nl/zoekenindeorthotheek/ gedrag/adhdadd. ADHD intypen in Google geeft mij 15 miljoen hits om verder te zoeken. Verdere specificatie is dus noodzakelijk. Ter vergelijk: Koningin Beatrix geeft slechts 1,4 miljoen hits. Bol.com bezit 393 materialen om mij tegen betaling meer informatie te bieden. Een greep uit de vele websites:

Als voorbeeld neem ik Bio molecules: Introductory Level: DNA Intermediate Level: Bacterial enzymes, DNA, Factors affecting enzyme activity, What digestive enzymes do Advanced Level: Enzyme-catalysed reactions, Factors affecting enzyme activity, Proteins in action, Quantitative food tests Per practicum volgt een hele duidelijke beschrijving, soms met hele illustratieve tekeningetjes, leerlingbladen, veiligheidsvoorschriften, verwante practica, nuttige websites et cetera. Onderdelen van de site zijn ook nog: Standard Techniques en Health & Safety. Het zijn veelal in ons taalgebied bekende practica, maar door in de site te neuzen kun je veel nuttigs vinden. Bovendien zijn de leerlingbla-

www.adhdenik.nl, www.juf mirjam.nl en www.levente.nl (ADD) geven tips en meer achtergrondinformatie. Het Teleac programma Helder, van 10 november 2009, gaat over de relatie tussen ADHD en voeding, meer info via www.teleac.nl/helder. Naar aanleiding van dit programma nieuwsgierig naar de relatie tussen ADHD en voeding? Kijk dan eens bij de INCA(Impact of Nutrition on Children with ADHD) studie op www.stichtingkindenge drag.nl. Voor onafhankelijke informatie over AD(H)D en aanverwante stoornissen kunt u terecht bij oudervereniging Balans, www.balans-digitaal.nl. Tips over omgaan met AD(H)D voor de klas Behalve lesinhoud besteden aan AD(H)D, bijvoorbeeld via werkstukpakket-cultuurenma atschappij.kennisnet.nl/adhd,

den ook erg geschikt voor tweetalig onderwijs. De site is erg up-to-date en lijkt me zelfs nog in opbouw. Je kunt er ook bestanden van jezelf in uploaden. ■ Marijke Domis

Nieuwe editie Natuurwetenschap in het Nieuws De 45e editie van de krant Natuurwetenschap in het Nieuws is uit met een selectie van het actuele natuurwetenschappelijke nieuws. De onderwerpen passen uitstekend bij anw, maar de krant heeft ook zeker de belangstelling van andere bovenbouwleerlingen. Voor nlt is het bijhouden van het nieuws natuurlijk een ‘must’.

zijn er ook direct toepasbare tips op het wereldwijde web te vinden. Voorbeelden zijn www.van moolenbroek.nl/adhd/adhdtips.htm, www.straksvoorde klas.nl/index.php/mijn%20va k/dossier/1, www.addin school.com/highschool.htm (veel tips, onder andere de inrichting van de klas). Willekeurig hierbij drie tips die regelmatig terugkomen: (1) Zet een kind vooraan in de klas, zodat de aandacht minder snel kan worden afgeleid, (2) Bied structuur en (3) Zeg niet alleen wat niet mag, maar hoe het wél moet. Tot slot een herinnering aan de digitale boekenwebsite www.scribd.com, zoek bijvoorbeeld eens op “adhd classroom”. Ik wens u sterkte in uw rol als pedagoog. ■ Bob Lefeber http://dedocent.wordpress.com

De krant is zodanig opgemaakt dat hij gemakkelijk door de school is te vermenigvuldigen. Het is ook mogelijk om een deel van de inhoud te verspreiden. Alle artikelen zijn ingekort om de leesbaarheid te bevorderen. De volledige artikelen staan op de website. Een greep uit de onderwerpen van deze aflevering: DNA, stamcellen & klonen: stamcellen voor vruchtbaarheidsonderzoek en kweken van longweefsel. Zonnestelsel & heelal: mooie Mars-foto’s en kleine zwarte gaten. Ziekte & gezondheid: giftig behang tegen malaria; 30% van de onderzoeken blijkt achteraf onjuist te zijn. Wetenschap & onderzoek: testosteron maakt juist sociaal; biobeton; sprinter met lange tenen.


MEDIA

Klimaat & evolutie: ijskap op de Kilimanjaro al 11.000 jaar aan het smelten De krant is te downloaden op: www.natunieuws.nl. Op deze site staat ook een archief met alle volledige artikelen van de afgelopen 9 jaar.

te vinden op http://www.eurovolvox.org/about.html. Op deze pagina staat ook het menu dat toegang geeft tot de materialen die bij dit project ontwikkeld zijn door biologiedocenten en -onderzoekers uit tien Europese landen.

■ Kees Hooyman, St. Bonifatiuscollege, Utrecht

Science websearch School Science Review, een van de tijdschriften van onze Britse zusterorganisatie de Association for Science Education (ASE) heeft een vaste rubriek Science Websearch met sites die interessant zijn voor docenten natuurwetenschappen. Henny Kramers maakte een selectie uit de sites die zijn besproken in de nummers van september en december 2009.

Cell World http://bio.edu.ee/models/en Cell World is een verzameling interactieve animaties voor gebruik in het biologieonderwijs. Er zijn animaties gemaakt voor membraantransport, ademhaling, fotosynthese, verschillende processen waarbij DNA is betrokken, spiercelcontractie en het overbrengen van signalen via synapsen. Bij elk model zijn er vier opdrachten. In de eerste twee moeten moleculen of celcomponenten worden versleept om de animatie op gang te brengen. Bij de derde en vierde opdracht is de animatie al aan de gang en moet er iets worden gewijzigd. Bij elk model is de theorie en de hulp essentieel om tot de goede oplossing te komen. Docenten kunnen (na gratis registratie) vragen toevoegen en controleren of de opdrachten goed zijn uitgevoerd. Deze simulatie is in Estland gemaakt voor het Volvoxproject. Meer over dit Volvoxproject is

Interactieve simulaties http://phet.colorado.edu/ index.php Deze website van de Universiteit van Colorado biedt interactieve simulaties van natuurwetenschappelijke verschijnselen, zoals geluid&golven, straling, broeikaseffect en reversibele reacties. De bedoeling is dat leerlingen verbanden leggen tussen die verschijnselen en de wetenschappelijke verklaring ervan. Om kwantitatieve verkenning te stimuleren is in de simulaties meetapparatuur opgenomen, zoals stopwatches, voltmeters en thermometers. Bij het uitvoeren van de metingen zijn er verschillende (onderling gekoppelde) mogelijkheden om de resultaten zichtbaar te maken. Interessant is ook dat er bijdragen zijn opgenomen van docenten over het gebruik van simulaties in hun lessen. Elementaire deeltjes http://particleadventure.org Deze website van Lawrence Berkeley National Laboratory is interessant voor leerlingen die zich willen verdiepen in elementaire deeltjes. Er is ook een Nederlandstalige versie, te vinden via de tab languages of direct op: http://www.xs4all.nl/~adcs/De eltjes/adventure.html. Vertaler Ad Davidse geeft als toelichting: “The Particle Adventure is een inleiding in de theorie van fundamentele deeltjes en krachten die ‘het Standaardmodel’ heet. Uitgelegd wordt welke experi-

mentele bewijzen er zijn, en waarom natuurkundigen nog niet tevreden zijn. Verder is er informatie over verval van deeltjes, en een stukje geschiedenis.”

Royal Society http://royalsociety.org In 2010 viert de Royal Society dat hij 350 jaar bestaat. Dat gebeurt met een uitgebreid programma van tentoonstellingen, lezingen en conferenties, met speciale uitgaven, een groot Science Festival in London en (samen met de BBC) extra radio- en tv-programma’s. De site informeert hierover. Er is ook een uitstekend beeld- en geluidsarchief van lezingen en discussiebijeenkomsten, met eminente wetenschappers en auteurs zoals Bill Bryson. Op http://trailblazing.royalso ciety.org staat een interactieve tijdlijn met historische gebeurtenissen en facsimiles van in totaal 50 baanbrekende artikelen die in tijdschriften van de Royal Society zijn verschenen. Een van de eerste is van Newton, over zijn theorie van licht en kleur. Posters over natuurkunde http://www.npl.co.uk/server. php?show=nav.00100800f Op dit deel van de site van het National Physical Laboratory zijn posters te vinden over verschillende onderwerpen, zoals materialen, temperatuur, kleur en ook Einstein.

Royal Society of Chemistry www.chemsoc.org/networks/ learnnet/cldemo.htm Op de site van de RSC, de Britse zusterorganisatie van de KNCV, zijn onder andere een aantgal beschrijvingen van demonstratieproeven te vinden. Ook verder is op het deel ‘Learnnet’ van de RSC-site veel te vinden; kijk eens op bij de tab Resources op http://www.rsc.org/education/ teachers/learnnet Voedingsadditieven www.understandingfoodad ditives.org Een zeer informatieve site over voedingsadditieven, het gebruik ervan, de wetgeving erover, E-nummers en allergische reacties. Bij de tab ‘for teachers’ staan suggesties voor proeven en leerlingonderzoek. Dihydrogen Monoxide www.dhmo.org Een site over een gevaarlijke stof. De Material Safety Data Sheet begint als volgt: MSDS: Dihydrogen Monoxide Dihydrogen monoxide (also known as hydric acid) is responsible for injury, death, and property damage all over the world. Visit the Dihydrogen Monoxide Research Division online at www.dhmo.org, or send email to [email protected] for more information.

Delights of chemistry http://www.chem.leeds.ac.uk/ delights Een site van de universiteit van Leeds met 40 chemische demonstratieproeven. Aanwijzingen voor een (veilige) uitvoering zijn gecombineerd met theorie, foto’s en videoclips.

januari 2010

NVOX

39


ACTUEEL

WETENSCHAP Koudwaterkoralen vormen hotspot in diepzee

40

Koraalriffen in de Europese diepzee? Naast de tropische tegenhangers zijn er ook koralen die in de noordelijke oceanen floreren. Voor het eerst hebben onderzoekers van het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW) en het Koninklijk Nederlands Instituut voor Zeeonderzoek (NIOZ) een beeld van het functioneren van deze interessante, superdiverse ecosystemen van de zeebodem. Koudwaterkoralen steken met kop en schouders uit boven de rest van de zeebodem – letterlijk en figuurlijk. De kalkheuvels met koralen op de top kunnen zich tientallen tot honderden meters boven de zeebodem verheffen. Maar het zijn ook hotspots van activiteit en biodiversiteit in de diepzee. Het complexe en moeilijk bereikbare ecosysteem in een zee met verder vooral zachte bodems is nog niet zo bekend. Op de randen van de continenten – de zogenaamde ‘continental margins’ – leeft tot 1000 meter diepte een rijke koralengemeenschap in water van een graad of 8. De zeer rijke biodiversiteit van de koude riffen komt vooral door de andere organismen, die er dankzij de koralen kunnen leven. Op dode, kale koraaltakken groeit een ‘biofilm’ van allerlei soorten kleine dieren, zoals sponzen en poliepen. Maar ook bacteriën, foraminiferen en zeeanemonen, en daartussen krioelen bijvoorbeeld borstelwormen. De hele gemeenschap profiteert van het beschikbare voedsel rond de koralen. Waarschijnlijk veroorzaakt het rif gunstige stromingen op zowel

kleine als grote schaal, die extra voedsel de kant van het rif opsturen. ■ Bron: NIOZ www.nioo.knaw.nl, www.nioz.nl

Flores-‘hobbit’ is mensachtige In 2003 vonden wetenschappers op Flores resten van een klein, mensachtig wezen dat tot 15.000 jaar geleden op Flores woonde, de ‘hobbit’. Sindsdien wordt gedebatteerd over de vraag wat voor soort wezen die ‘hobbit’ was. Sommigen zagen er een ‘verdwergde’ gewone mens in (verdwerging treedt vaak op bij diersoorten op eilanden). Anderen dachten aan een nazaat van voorlopers van de mens, een soort zijtak van de menselijke evolutie. Weer anderen meenden dat het om ‘gewone’ mensen ging met de ziekte microencefalie (kleinhoofdigheid). Amerikaanse statistici hebben nu een groot aantal gegevens van gewone mensen, bekende mensachtige fossielen en patiënten met microencefalie geanalyseerd. De karakteristieken van de ‘hobbits’ bleken niet overeen te komen met microencefaliepatiënten en ook niet met gewone mensen of pygmeeën. Ze leken nog het meest op fossielen van vermeende menselijke voorouders. Opvallend is vooral dat zij kortere dijbenen hadden, waardoor ze minder efficiënt op twee benen kunnen lopen. De resultaten zijn in december gepubliceerd in het statistiekblad Significance. ■ Bron: Nederlands Dagblad 20-11-2009.

De carrier crab (Paramola cuvieri) is een typische, en opvallende, bewoner van de koudwaterriffen ten westen van Ierland. In zijn achterste poten houdt hij een spons vast.

NVOX

januari 2010

Deeltjesversneller levert eerste botsingen Voor het eerst zijn protonen tegen elkaar gebotst in de nieuwe deeltjesversneller, de Large Hadron Collider (LHC) op CERN, Geneve, Zwitserland. Alle vier de grote detectoren van de LHC registreerden eerste botsingen. De twee ronddraaiende bundels protonen, die sinds afgelopen vrijdag weer in de versneller circuleren, werden eerst geoptimaliseerd om te botsen in de ATLAS detector. Na de eerste registratievolgden botsingen in de andere drie grote detectoren: CMS, ALICE en LHCb. Deze eerste botsingen komen al drie dagen na de herstart van de LHC, een teken van de uitstekende performance van de deeltjesversneller. De eerste protonen botsten bij relatief lage energieën van 450 GeV per bundel op elkaar. Nu zal een intensieve finetuning fase volgen om de intensiteit en de energie van de protonenbundels te verhogen. Als alles goed gaat zal net voor de Kerst een bundelenergie van 1,2 TeV gehaald zijn, daarmee de tweede mijlpaal bereikend. Het doel is om begin 2010 botsingen bij 3,5 TeV per bundel te realiseren. Dit is voorlopig de maximale energie van de LHC. ■ Bron: Persbericht NIKHEF; het CERN persbericht kunt u vinden op http://press.web.cern.ch/press/PressReleases/ Releases2009/PR17.09E.html

Fullerenen katalyseren hydrogenering Buckyballs, koolstofnanobolletjes, katalyseren de omzetting van nitrobenzeen in aniline zeker zo efficiënt als palladium of platina, en zijn stukken goedkoper. Wanneer je bij kamertemperatuur en atmosferische druk waterstof leidt door een nitrobenzeenoplossing met een vleugje C60-bolletjes, terwijl je er een uvlamp op zet, haal je bijna 100% omzetting in aniline. Zonder die lamp, maar bij 120 ºC en 4 MPa, lukt het ook, aldus Baojun Li en Zheng Xu van de Nanjing Universiteit in China ■ Bron: Chemisch2weekblad 28 november 2009


ACTUEEL

BERICHTEN Zorgen onder natuurkundeleraren over bedreiging Amstel-Instituut Tijdens de jaarlijkse conferentie van natuurkundeleraren, op 11 december 2009, is met boosheid gereageerd op het voornemen van de bètafaculteit van de Universiteit van Amsterdam om het Amstel-Instituut op te heffen. Dit instituut speelt al jaren een sleutelrol in de ondersteuning van leraren in de bètavakken. Het heeft het bètaonderwijs op professioneel niveau gebracht. Voorbeelden: het door bijna alle scholen gebruikte computerprogramma Coach en microschaalexperimenten in het scheikundepracticum zijn door het Amstel-Instituut ontwikkeld. De nascholing die het instituut organiseert, voorziet jaarlijks in een behoefte van honderden docenten en technisch onderwijsassistenten. In Amsterdam en omstreken speelt het instituut de hoofdrol in het regionale professionaliseringsnetwerk Bètapartners. Ook is het Amstel-Instituut actief in het expertisecentrum dat zich op pabo’s en basisscholen richt. De dreigende opheffing is het gevolg van een grote bezuiniging die de bètafaculteit van de UvA moet doorvoeren. “Door het Amstel-Instituut op te heffen, toont de faculteit minachting voor het onderwijs in de exacte vakken in Nederland”, zegt Hubert Biezeveld, ervaren natuurkundedocent. “De bezuiniging op zich is het probleem niet, maar het Amstel-Instituut krijgt nu geen kans zijn activiteiten voort te zetten, terwijl dat met zijn inkomsten uit allerlei projecten en cursusgelden gemakkelijk zou kunnen.”

ties, attituden en studiegedrag van de Nederlandse bètajongens en -meisjes.

Timss-advanced Op 12 december 2009 vond de presentatie plaats van het Timss-advanced onderzoek in Den Haag. Timss is de afkorting van: Trends in International Mathematics and Science Study. De NVON was daarbij aanwezig. In het voorjaar van 2008 zijn bijna 40.000 leerlingen getoetst op hun kennis van de wis- en natuurkunde op pre-universitair niveau. De deelnemende landen zijn: Armenië, Filippijnen, Iran, Italië, Libanon, Nederland, Noorwegen, Russische Federatie, Slovenië en Zweden. In het door Marjolein Drent en Martina Meelissen geschreven rapport worden de prestaties van de Nederlandse vwo-leerlingen met wiskunde B1 en B2 en natuurkunde 1 en 2 in vergelijking met de andere landen getoond. Marjolein en Martina besteden speciale aandacht aan de presta-

Geschiedenis In 1964 werd onder de naam First International Mathematics Study (Fims) een internationaal vergelijkende studie uitgevoerd naar het wiskundeniveau onder leerlingen, met in 1983 een vervolg (Sims, de eerste letter stelt nu Second voor). De natuurkundige tegenhangers heetten Fiss en Siss. Dit zijn de afkortingen van: First International Science Study en, u raad het al, Second International Science Study. Sinds 1995 vinden de vergelijkende studies plaats onder de naam Timss. De wiskundeprestaties van Nederlandse leerlingen In figuur 1 worden de resultaten van de wiskundetest getoond per land. De balkjes geven de spreiding aan. Te zien is dat bv Rusland gemiddeld iets hoger scoort,

41

Figuur 1. De Nederlandse score voor wiskunde.

De opheffing is een belangrijke tegenslag in het streven van regering en bedrijfsleven om een toename van bèta- en techniekstudenten te realiseren. De aansluiting tussen voortgezet onderwijs en hoger onderwijs speelt daarin een belangrijke rol. Het Amstel-Instituut is in die aansluiting gespecialiseerd. De 550 natuurkundeleraren sluiten zich aan bij de oproep van het bestuur van de Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen NVON, om alle steun aan voortzetting van het Amstel-Instituut te verlenen. Figuur 2. De Nederlandse score voor wat natuurkunde.

januari 2010

NVOX


ACTUEEL

maar een veel grotere spreiding heeft. In het rapport worden heel wat wetenschappelijke ‘mitsen en maren’ genoemd. Desondanks een prima 2e plaats!

De natuurkundeprestaties van Nederlandse leerlingen In figuur 2 worden de resultaten van de natuurkundetest getoond per land. Hoewel de Nederlandse mentaliteit uitblinkt in bescheidenheid, mogen we toch best trots zijn op deze prestatie!

42

Verschil jongens / meisjes Qua presentatie scoren de Nederlandse meisjes significant minder goed dan de jongens. Wordt gekeken naar attitude, dan blijkt dat de meisjes een minder positief beeld van het vak natuurkunde hebben dan jongens. De stelling: ‘de natuurkunde die ik nu leer is bruikbaar voor wat ik wil doen nadat ik geslaagd ben’ wordt door jongens positiever beantwoord. Uit het onderzoek blijkt dat 28% van de jongens en 51% van de meisjes die natuurkunde 2 in hun vakkenpakket heeft, een niet-bètatechnische studie hoopt te gaan volgen. Een gemiddelde Nederlandse NT-klas heeft slechts 19% meisjes. Bij de docenten ligt de verhouding man/vrouw nog schever. Nederland telt slechts 5% vrouwelijke natuurkundedocenten. Literatuur 1. Meelissen, M.R.M & Drent, M. (2009). Nederland in TIMSS-Advanced. Leerprestaties van 6 vwo-leerlingen in wiskunde B en natuurkunde. Enschede: Universiteit Twente, vakgroep Onderwijsorganisatie en -management, ISBN: 978-90-3652952-5.

RoboCup Junior daagt leerlingen uit Onderwijswedstrijd met zinderende finale in NEMO Robots laten voetballen of ze laten dansen op de nieuwste hits? En kun je robots bouwen die een gevaarlijke container weten te verwijderen uit een nagebootst moeras? Deze uitdagingen staan leerlingen te wachten bij het Nederlandse

NVOX

januari 2010

Robot verwijdert gevaarlijke container uit nagebootst moeras. Het team kijkt gespannen mee met de prestaties van hun zelfgebouwde robot tijdens wedstrijd Rescue tijdens RoboCup Junior.

Kampioenschappen RoboCup Junior 2010. Dit evenement eindigt met een zinderende finale op zaterdag 29 mei 2010 in science center NEMO te Amsterdam. Inschrijven kan tot 31 januari 2010 via www.robocupjunior.nl.

Te ingewikkeld? Welnee! De robotcompetitie staat open voor leerlingen vanaf 9 tot 19 jaar. Ook zonder eerdere ervaring met techniek kunnen leerlingen eenvoudig meedoen in de drie wedstrijddisciplines voetbal, dansen of rescue. Een ideale gelegenheid om leerlingen spelenderwijs te laten kennismaken met de wereld van techniek. De materialen voor deelname worden door de school aangeschaft. De organisatie RoboCup Junior geeft desgewenst de teams instructies. Docenten kunnen een cursus volgen om de begeleiding van het bouwen en programmeren onder de knie te krijgen. Inschrijving gestart Op zaterdag 29 mei 2010 vindt in science center NEMO de finale van de NK RoboCup Junior 2010 plaats. Inschrijven kan tot 31 januari 2010 via www.robocupjunior.nl.

Vijf medailles bij de Internationale Junior Science Olympiade (IJSO) De IJSO werd van 2 -11 december gehouden in Baku, de hoofdstad van Azerbeidzjan. Het is een individuele kenniswedstrijd, gecombineerd met een teampracticum voor jongeren van 14 en

Het Nederlandse IJSO-team. Van links naar rechts: Ryan Mohnen, Ernst Roos, Daan van de Weem, Rutger van de Leur, Kyra Defourny en Rick Budé.

15 jaar oud op het gebied van natuurkunde, scheikunde en biologie. Aan de olympiade deden ongeveer 300 leerlingen mee uit 49 landen. Nederland neemt jaarlijks deel met zes leerlingen, verdeeld over twee teams. Naast het wedstrijdaspect kregen de deelnemers een uitgebreid cultureel en recreatief programma voorgeschoteld en was er veel informeel contact tussen de deelnemers onderling. Het Nederlandse team dat mee deed aan de 6e IJSO behaalde maar liefst vijf medailles. De pas 14-jarige Daan van der Weem (Stedelijk Gymnasium Nijmegen) uit Grave, behaalde de eerste zilveren medaille voor Nederland sinds onze deelname in 2005. Vier Nederlandse deelnamers behaalden een bronzen medeaille. De olympiade werd gewonnen door Ilya Ezepov uit Rusland. Inmiddels zijn via de scholen alle 14- en 15-jarige havo- en vwo-leerlingen uitgenodigd om deel te nemen aan de volgende IJSO. De voorrondes hiervoor vinden in april op de scholen plaats. De nationale eindronde wordt op 18 juni 2010 gehouden op het Candea College in Duiven. In december 2010 treedt Nigeria op als gastland voor de 7e IJSO. In 2011 neemt Zuid-Afrika het stokje over. Kijk voor meer informatie op www.ijso2009.az, www.ijsonederland.com en www.ijso-official.org.

Nieuwe nlt-modules gecertificeerd De Stuurgroep NLT heeft in september en december 2009 de volgende negen nieuwe nlt-modules gecertificeerd. Voor havo twee modules: Door de zoete appel heen bij-


ACTUEEL

ten en (Over)leven in het International Space Station. Voor vwo zeven modules: Drinkwater, Moderne energie! Of toch nog fossiel?, Echt of vals, Meten en interpreteren, Biosensoren, Kunstnier en membranen en Food or Fuel. Daarmee zijn er momenteel vijftig gecertificeerde modules (21 havo, 29 vwo). Alle gecertificeerde modules staan op www.betavak-nlt.nl.

Kom naar de studiedag Twents Meesterschap 2010 De studiedag Twents Meesterschap op 28 januari 2010 staat in het teken van ‘Samenwerken’. Het inspirerende programma gaat over samenwerking (1) tussen opleiding, onderzoek en praktijk, (2) tussen diverse bètavakgebieden, en (3) tussen techniek en maatschappij. Het programma is te vinden op www.twentsmeesterschap.nl. De studiedag wordt gehouden op de campus van de Universiteit Twente. Via deze site kunt u zich ook aanmelden. De ontvangst is vanaf 9.00 uur. Om 9.50 begint de lezing van prof. Albert van den Berg, getiteld Small is beautiful: nanotechnologie en labon-a-chip in het onderwijs. Prof. van den Berg is hoogleraar Nanotechnologie Universiteit Twente en Spinozaprijswinnaar 2009. Na deze lezing volgen drie workshoprondes, onderbroken door een lunch. Hierbij zijn ook workshops voor toa’s. Er is een parallelprogramma voor professionals in de wetenschapscommunicatie met workshops over collaborative learning, communities of practice en public private partnership. De dag wordt afgesloten met een borrel, voorafgegaan door de prijsuitreiking van de scholierenwedstrijd Leren Onderzoeken.

Nieuwe Internationale Milieu en Wetenschap Olympiade Naast de zestal nationale olympiades die Nederland rijk is, is er ook de nieuwe Internationale Milieu en Wetenschap Olympiade (INESPO), met de nadruk op het milieu, opgezet door stichting Cosmicus, VU, SenterNovem en Platform

Bètatechniek. In het voorjaar van 2009 vond de eerste, nationale editie plaats. Van 4 tot en met 6 juni 2010 gaat de organisatie voor het eerst internationaal. Havo- en vwo-leerlingen tussen 13 en 18 jaar presenteren in tweetallen of maximaal vier personen een project op het gebied van aardrijkskunde, schei- of natuurkunde, biologie of maatschappijleer, waarin voor een milieuprobleem een oplossing wordt aangedragen. De aard van het probleem en de schaal waarop dit zich manifesteert zijn vrij. De projecten moeten uiteindelijk in het Engels gepresenteerd worden, vandaar dat de groepen ook sterk vakoverstijgend aan het werk moeten gaan. Vooraanmeldingen door docenten en supervisors kunnen tot 31 januari gedaan worden. Meer informatie: www.inespo.org en voor naslagwerk www.inespo.nl.

Haalbaarheidsstudie nieuwbouw en gebiedsontwikkeling Met oog op de nieuwe huisvesting van NCB Naturalis, het nieuwe Nederlandse Centrum voor Biodiversiteit in Leiden, initiëren de Gemeente Leiden, de Rijksgebouwendienst en NCB Naturalis (i.o.) gezamenlijk een haalbaarheidsstudie. De intentieovereenkomst voor de studie is op 8 december getekend. Naturalis wordt op termijn nog aantrekkelijker voor museumstad Leiden. En het nieuwe topinstituut past bij het grote biosciencepark en de gerenommeerde universiteit die Leiden al binnen haar grenzen heeft. Om de missie van NCB Naturalis te ondersteunen, zal de nieuwbouw toegankelijkheid en hoogwaardigheid moeten uitstralen. Het Nederlands Centrum voor Biodiversiteit moet op het terrein van biodiversiteit internationaal een belangrijke rol gaan spelen. Daarvoor worden in Leiden de herbarium- en zoölogische collecties van de samenwerkende Universiteiten van Amsterdam, Leiden, Wageningen en Naturalis samengebracht. Inclusief de huidige collectie van Naturalis van 15

miljoen objecten, zal hierdoor een collectie ontstaan van 37 miljoen objecten. De collecties zijn van groot belang voor onderzoek naar en onderwijs over de eigenschappen, de evolutionaire relaties en de bescherming van planten en dieren en gaan een rol spelen bij publiekspresentaties. Noteert u alvast de datum van 28 januari 2010 in uw agenda? Op deze datum wordt het internationale ‘Jaar van de Biodiversiteit 2010’ officieel geopend.

Wereldnatuurfonds Indonesië pakt illegale visserij aan De Indonesische overheid gaat de strijd aan met illegale visserij. Het land tekende hierover samen met tien andere landen een verdrag van de FAO, de Voedsel- en Landbouworganisatie van de Verenigde Naties. Doel is om de Koraaldriehoek, ook wel de kraamkamer van de wereldzeeën genoemd, beter te beschermen tegen de gevolgen van illegale visserij. Het verdrag houdt in dat de controle op illegale visserij niet meer gebeurt op zee, maar in de havens. Met illegale visserij wordt niet alleen bedoeld het vissen zonder vergunning, maar ook het vangen van beschermde soorten, het negeren van vangstquota en het gebruiken van verboden vistuig. Controles op zee zijn vaak lastiger dan op land omdat het zo’n groot en onoverzichtelijk gebied is. Bovendien kost het daardoor meer geld en is er duur materiaal nodig voor de controles. Vooral armere landen hebben hier de middelen niet voor. De Koraaldriehoek strekt zich uit over Indonesië, de Filippijnen, Maleisië, Papoea Nieuw Guinea, Brunei, de Salomon Eilanden en Oost Timor, en beslaat 5.4 miljoen km2 (150x Nederland). Het gebied is een waardevolle kraamkamer, waar vissen kuit schieten en nieuw leven ontstaat. Nergens ter wereld is de soortenrijkdom zo groot als hier. Hier vind je 75 procent van alle koraalsoorten, zes verschillende soorten zeeschildpadden, walvishaaien, mantaroggen, 22 soorten dolfijnen en meer dan drieduizend verschillende soorten vissen. De koraalriffen, mangrovebossen en zeegrasbedden voorzien ruim 100 miljoen mensen in de kustgebieden van voedsel en inkomsten uit (duik)toerisme en visserij.

januari 2010

NVOX

43


ADRESSEN BESTUUR NVON DAGELIJKS BESTUUR Voorzitter Penningmeester Algemeen lid Hoofd NVON-bureau Bestuursmedewerker

Hr. H. de Graaf, Renier Sniederslaan 6, 5582 ES Waalre (040) 2215037 [email protected] Hr. J.Chr. Nolthenius, Hemweg 1, 1608 HL Wijdenes (0229) 503050 [email protected] Hr. J. Bette, Rister 12, 7861 CB Oosterhesselen (0524) 291691 [email protected] Hr. H. van Bergen, Krijtestraat 34, 5066 BH Moergestel (013) 2140838 [email protected] Mw. L. Pors, p/a KNCV, Postbus 249, 2260 AE Leidschendam (070) 3378773 [email protected]

ALGEMEEN BESTUUR Het Algemeen Bestuur wordt gevormd door het Dagelijks Bestuur en de voorzitters van de sectiebesturen.

SECTIEBESTUREN SECTIE BIOLOGIE Voorzitter Coördinator reg. kringen vmbo secretaris Coördinator reg. kringen havo/vwo Leden SECTIE NATUURKUNDE Voorzitter Secretaris Coördinator reg. kringen vwo/havo Leden

Hr. J. van Koppen, Molukkenstraat 12, 2612 EC Delft, (015) 2135001, [email protected] Hr. J. van Koppen Hr. J.W. Noordenbos, Spijkert 25, 5641 NH Eindhoven, (040) 2908299, [email protected] Hr. J.W. Noordenbos Hr. M. Foeken (webredacteur), Bredestraat Noord 23, 6674 MN Herveld (0488) 452164 [email protected] Hr. D.J. van de Poppe, Paulus Potterstraat 13, 7462 BC Rijssen, (0548) 521557, [email protected] Hr. R.C. Martens, (076) 5498250, [email protected] Hr. R.C. Martens Wilfried Allaerts, [email protected] Hr. Th. van den Bogaart, Makassarstraat 41, 3531 VK Utrecht, [email protected] Hr. J.J. Dekker, Slakkenveen 271, 3205 GK Spijkenisse, (0181) 634931, [email protected] Mw. J.M. Thurlings-van der Lingen, Kazernelaan 1A , 6711 RJ Ede, [email protected]

SECTIE PABO-PO Voorzitter vacant Leden vacant SECTIE SCHEIKUNDE Voorzitter Secretaris Coördinator reg. kringen vwo/havo Leden

Hr. L. Donk, Bovenkerkseweg 38, 3381 KB Giessenburg, (0184) 651723, [email protected] Hr. A. Niënkemper, Olieslager 40, 7463 DA Rijssen, (0548) 517511, [email protected] Hr. J.H. van Drooge, Lagedijk 300, 1544 BN Zaandijk, (075) 6288639, [email protected] Mw. G.M. Tiemersma, Smientlaan 1, 1343 AT Almere-Hout, (036) 5309256, [email protected] Hr. J.A.S. Maas, Couwhoven 6153, 3703 HJ Zeist, (030) 6957511, [email protected] Hr. H.G. Slender, Bergenboulevard 126, 3825 AB Amersfoort, (033) 4790954, [email protected] Mw. B. Russchen, Wiederhorsten 3, 8131 VK Wijhe,(0570) 521101, [email protected]

REDACTIE Hoofdredacteur Hr. W.T.W. Vis Ernst Casimirstraat 30, 2713 BG Zoetermeer (079) 3165569 fax: (079) 3160674, [email protected] Adjunct-hoofdredacteur Mw. H. Kramers-Pals Horstlindelaan 102, 7522 JK Enschede (053) 4326814 fax: (053) 4326887, [email protected] Bureauredactie Mw. B. Lobo - van den Bos Postbus 60047, 9703 BA Groningen (050) 8538517, [email protected] redacteuren Hr. H. Bouma (030) 2204496, [email protected] Mw. M. Bruinvels [email protected] Hr. B. Lefeber (06) 42135841, [email protected] Biologie Mw. M. Domis-Hoos (eindredacteur) Tobias Asserlaan 104, 5056 VD Berkel-Enschot (013) 5332926, [email protected] Hr. J. Arts Scheikunde Hr. J. de Gruijter (eindredacteur) Oosterwijklaan 2, 5171 HD Kaatsheuvel (0416) 274108, [email protected] Hr. M. Metselaar

SECTIE TOA Voorzitter a.i. Hr. A.P. Soldaat, Briljantstraat 187, 9743 NG Groningen, (050) 5774155, [email protected] Secretaris Mw. P. Ketelaar-van Gaalen, (055) 5789101 Leden Mw. L. Huge-Oostinjen, (0320) 845413, [email protected] Mw. D. de Boer, (0172) 477986, [email protected] Hr. G. Bossenga, (050) 5411911, [email protected] Hr. A. van der Vaart, (06) 47824435, [email protected] Mw. G. Hensbergen, (0343) 442163, [email protected]

44 SECTIE VMBO

Voorzitter Hr. J. Baas, Dwarsvaartweg 78, 8388 MN Oosterstreek, (056) 1433122, [email protected] secretaris vacant Leden vacant SECTIE NLT Voorzitter a.i. Vice-voorzitter Secretaris Leden

Hr. H. van Bergen, Krijtestraat 34, 5066 BH Moergestel, (013) 2140838, [email protected] Hr. R. Zibret, Saffierstraat 24, 6412 SM Heerlen, (045) 5727536, [email protected] vacant Hr. F. van Golen, Betsy Perkstraat 40, 1442 AN Purmerend, (0299) 471709, [email protected] Hr. J. Hendriks, Konijnenpad 3, 7921 BM Zuidwolde, (0528) 371512, [email protected] Hr. J.A.S. Maas, Couwhoven 6153, 3703 HJ Zeist, (030) 6957511, [email protected] Hr. E. Meijer, Distel 9, 5684 JZ Best, (0499) 390621, [email protected] Hr. D. J. van de Poppe, Paulus Potterstraat 13, 7462 BC Rijssen, (0548) 521557, [email protected] Hr. R. Slender, Bergenboulevard 126, 3825 AB Amersfoort, (033) 4790954, [email protected] Hr. R. Soer, Prinses Beatrixlaan 10, 8091 AM Wezep, (028) 3764558, [email protected] Hr. T. van der Vaart, Coornhertkade 165, 1813 VZ Alkmaar, [email protected] Hr. M. van der Vlist, Atlasvlinder 106, 3822 AN Amersfoort, (033) 4571614, [email protected] Hr. J. Jaap Wietsma, Sterrenkroos 100, 8043 NX Zwolle, (038) 4601017, [email protected] Mw. R. Janssen, Weezenhof 29-14, 6536 HM Nijmegen, (024) 3451532, [email protected] Hr. P. Backer, De Steen 43, 3931 VK Woudenberg, (033) 2861187, [email protected]

BESTUURSCOMMISSIES anw vacature

bovenbouw voorzitter J. Maas [email protected]

secretariaat/ledenadministratie

communicatie & pr voorzitter R. Martens [email protected]

onderbouw voorzitter A. Niënkemper [email protected]

NVON-reeks voorzitter mw. H. Kramers-Pals [email protected]

verenigingsfinanciën voorzitter vacature lid mw. G. Hensbergen [email protected]

jonge leden voorzitter B. Lefeber [email protected]

Mw. H. Tangenberg, Stationsweg 44, 7941 HE Meppel (0522) 243347 (maandag, dinsdag en donderdag); [email protected] voor algemene vragen, [email protected] voor aanmelding, opzegging, adreswijziging e.d.

NVON-artikelen kunt u bestellen bij de ledenservice door overmaking van het bedrag o.v.v. het artikelnummer en uw adres. ING-rekeningnummer 619809 t.n.v. NVON te Meppel, [email protected]

Indien u problemen hebt met het invullen van het declaratieformulier of met de uitvoering van uw declaratie kunt u bellen op ma-vr van 19.00-20.00 uur naar (0343) 513848

NVOX

januari 2010

Natuurkunde Mw. J.E. Frederik (eindredacteur) Van der Kamlaan 59, 2625 KN Delft (015) 2855551, [email protected] Hr. H. van Bemmel Hr. P. Geerke Hr. W. Sonneveld Hr. J.T. van der Veen Nlt Hr. H. Jorna (eindredacteur) Berkenlaan 108, 7064 HT Sivolde (0315) 325212, [email protected] Anw Hr. A. Pollmann (eindredacteur) Ruisdaelstraat 42, 6521 LE Nijmegen, (024) 3222942, [email protected] Arbo/toa/NME/natuuronderwijs Mw. M.I.C. Offereins (eindredacteur) Jodichemdreef 40, 3984 JT Odijk (030) 6562989, [email protected] Hr. W. Schuring

LEDENSERVICE NVON-ledenservice: Voor het bestellen van uitgaven en boeken [email protected] ING rekeningnummer 619809

n

9809


Aansteker

Brandend braambos

In Exodus 3: 3-5 komt het ‘brandende’ braambos naar voren. Om welke plant het precies gaat, is niet eenduidig vastgesteld. Wellicht is de vuurwerkplant, de Dictamnus albus, de bron van het vuur. Ook in de Koran komt het verhaal van het brandende braambos voor, de Soerah Tha Ha (20) 10. Het is niet het enige verhaal dat in beide boeken staat.

Het blad van de Dictamnus albus bevat dyctagymine. Deze verbinding ontleedt gemakkelijk in chavicol en isopreen. Isopreen is een organische verbinding (2-methyl-1,3-butadieen) met een kookpunt van 34 °C met een laag vlampunt. Aroma’s in de schillen van citrusvruchten bevatten veel verbindingen die opgebouwd zijn uit isopreeneenheden. Deze koolwaterstoffen zijn vaak chiraal (met spiegelbeeldmoleculen). De geur en smaak hangt af van het enantiomeer. Een van de belangrijkste terpenen is 4(R) limoneen. De essentiele oliën beschermen de vruchten tegen schimmels en vraat en lokken tegelijkertijd insecten die voor bestuiving zorgen. Limoneen wordt onder meer als oplosmiddel gebruikt. 4(S) limo-

neen is een bestanddeel van terpentijn. Als je een sinaasappelschil dubbelvouwt dichtbij een (kaars)vlam kun je een vonkenregen verwachten. Ideaal voor verjaardagvisites waar een dominee voorbijkomt. De terpenen komen vrij uit de oliezakjes in de schil. De vlammetjes zijn een mooie aanleiding om op zoek te gaan naar de chemie van terpenen en naar chiraliteit.

Kopij voor de rubrieken Forum, Vereniging, Media en Actueel kunt u aanleveren tot: Nr. 01-10 12-12-2009; Nr. 02-10 15-01-2010 Nr. 03-10 12-02-2010; Nr. 04-10 19-03-2010 Nr. 05-10 16-04-2010; Nr. 06-10 21-05-2010 Nr. 07-10 20-08-2010; Nr. 08-10 17-09-2010 Nr. 09-10 15-10-2010; Nr. 10-10 12-11-2010

Algemeen Bestuur: Het DB aangevuld met de sectievoorzitters biologie J. van Koppen (kopnvon@ hotmail.com), natuurkunde D.J. van de Poppe ([email protected]), nlt H. van Bergen a.i. ([email protected]), pabo-p.o. vacant, scheikunde L. Donk ([email protected]), toa A.P. Soldaat ([email protected]), vmbo J. Baas ([email protected]). Bestuursmedewerker: mw. L. Pors ([email protected])

Zie voor een film over sinaasappels, terpenen en chiraliteit: http://webserv.nhl.nl/~stout/bloemen.htm ■ Gerard Stout, [email protected]

45

COLOFON NVOX is een uitgave van de Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON) Redactie: Hoofdredacteur: W.T.W. Vis; adjunct-hoofdredacteur: mw. H. Kramers-Pals. Eindredacteuren: mw. M. DomisHoos (biologie), mw. J.E. Frederik (natuurkunde), J. de Gruijter (scheikunde), A. Pollmann (anw), H. Jorna (nlt), mw. M.I.C. Offereins (arbo, toa). Redacteuren: J. Arts, H. van Bemmel, H. Bouma, mw. M. Bruinvels, P. Geerke, B. Lefeber, M. Metselaar, W. Sonneveld, W. Schuring, J.T. van der Veen. Redactieadres voor alle kopij: Postbus 60047, 9703 BA Groningen E-mail [email protected] . Tel. 050-8538517 Internetadres: www.nvon.nl/nvox De redactie is niet verantwoordelijk voor de inhoud van artikelen en berichten in NVOX. Artikelen kunnen niet zonder schriftelijke toestemming van de hoofdredacteur (tel. 079 3165569, e-mail: [email protected]) worden overgenomen, gekopieerd, elektronisch worden doorgegeven of op welke wijze dan ook vermenigvuldigd. Een uitzondering wordt gemaakt voor het niet-commercieel gebruik door leden ten behoeve van hun schoolwerk. Klachten over de bezorging van het blad indienen bij [email protected].

Verschijningsdata 2010: 25 jan., 15 feb., 15 mrt., 19 apr., 19 mei, 21 jun., 20 sep., 18 okt., 15 nov., 13 dec. Basisvormgeving: FIZZ reclame & communicatie, Meppel. Vormgeving: S. Willems of Brilman Druk: drukkerij Ten Brink, Meppel. Advertentie-exploitatie: Bureau Van Vliet, postbus 20, 2040 AA Zandvoort (tel. 023 5714745, fax 023 5717680, e-mail: [email protected]; site: www.bureauvanvliet.com) Dagelijks bestuur NVON: H. de Graaf, voorzitter ([email protected]), secretaris, vacant ([email protected]), J.Chr. Nolthenius, penningmeester ([email protected]), J. Bette, algemeen lid ([email protected]). Hoofd NVON-bureau: H. van Bergen (tel. 013-2140838) ([email protected])

Het lidmaatschap kan maandelijks ingaan en wordt jaarlijks automatisch verlengd. Opzeggen is mogelijk tot uiterlijk 2 maanden vóór het einde van het lidmaatschap. NVON-secretariaat / ledenadministratie: mw. H. Tangenberg, Stationsweg 44, 7941 HE Meppel, tel. 0522-243347 (maandag, dinsdag en donderdag), fax 0522-243349 [email protected] (algemene vragen) [email protected] (aanmelding, opzegging, adreswijziging e.d.) NVON-ledenservice (voor het bestellen van boeken en overige uitgaven): ING rek.nr. 619809, t.n.v. NVON, [email protected] Internetadres: www.nvon.nl. Hier treft u alle informatie omtrent het lidmaatschap, bijbehorende contributie en een aanmeldingsformulier aan, en ook de adressen van de bestuursleden, van de leden van de secties en de commissies en van de NVOXredactie.

januari 2010

NVOX


Aansteker

Ċ

Brandend braambos

46

Aanstekers zijn beschrijvingen van korte experimenten met mogelijkheden voor nader onderzoek. Een korte beschrijving staat op pagina 45 in dit nummer van NVOX.

Bijdragen voor deze rubriek zijn welkom. Zend uw Aansteker aan [email protected]

Agenda 2010 datum februari 4 maart 15 juni 9 november 11

doelgroep

organisatie/ onderwerp

plaats/tijd

in nummer

docenten en toa’s nlt

Landelijke conferentie nlt

Reehorst Ede

9

docenten en toa’s BiNaSk

Reehorstconferentie BiNaSk onderbouw en vmbo

Ede

6 en 10

toa’s

landelijke nascholingsdag nlt

Amsterdam

1

toa’s

toa-congres NVON

Wageningen

1

Ǧ

NVOX

januari 2010

MEDIA. NVOX januari 2010 BOEKRECENSIES. Populair en wetenschappelijk. Stadsvogels

Recommend Documents