MEDIA
BOEKRECENSIES Schat uit de keuken van een Duits kasteel Peter Bloemers. Schat uit de keuken van een Duits kasteel: de ontdekking van het DNA 1869-2007. Nijmegen: Valkhof Pers. 240 p., ill. zw/w, paperback. ISBN 9789056252670. € 17,50.
38
Niets is wat het lijkt te zijn. Zijn erfelijke eigenschappen terug te vinden in eiwitten of in DNA? Deze vraag is lange tijd in het voordeel van eiwitten beantwoord. Friedrich Miescher ontdekte al in 1869 DNA door uitgebreid en geduldig experimenteren in de keuken van kasteel Hohentübingen. Het duurde bijna een eeuw voor Watson en Crick op de proppen kwamen met de dubbele helix van A, T, C en G. Na dat succes, dat vele vaders en een enkele moeder had, leek de biochemie voltooid. Er leek, volgens sommigen, weinig meer te ontdekken in de biologie en biochemie van de erfelijkheid. Het was niet de eerste keer dat wetenschappers zich vergisten. Emeritus-hoogleraar biochemie Peter Bloemers (1936) schetst de geschiedenis van de ontdekking van DNA van Friedrich Miescher tot aan de huidige tijd. Het boek is een
NVOX
januari 2008
weerslag van onder meer een cursus HOVO (Hoger Onderwijs Voor Ouderen). De verteller treedt regelmatig tevoorschijn. Bloemers lijkt een onderhoudende spreker. Tientallen onderzoekers komen in zijn betoog naar voren. De natuurwetenschappers zijn echte mensen met hun (gebrekkige) kennis en hun hebbelijkheden, met kinnesinne en samenwerking, met eergevoel en wat er verder in de chromosomen is verborgen. Er zijn tientallen anekdotes die het relaas rond de speurtocht naar de bouw en functies van DNA opvrolijken en van een menselijke noot voorzien. Het boek richt zich op geïnteresseerde leken met een minimum aan natuurwetenschappelijke voorkennis. Dat uitgangspunt wreekt zich regelmatig. Inzicht verwerven in de chemie van eiwitten, DNA, scheidingsmethoden, recombinant DNA, PCR, klonen en prionen vraagt meer dan een korte vermelding van molecuulbouw. In een hoorcollege valt een en ander vast goed te behappen. Het is een stuk lastiger basisbegrippen helder maken enkel uit de tekst, met schaarse illustraties. Ik vermoed dat leken afhaken door de kort-door-de-bochtchemie en dat geschoolden in de moleculaire bouw van materie af en toe zuchten bij de uitleg van basisbegrippen. Wie selectief delen uit het boek overslaat leest aardige anekdotes en verrassende analogieën om in een les biologie of scheikunde verder te vertellen. Inschrijven bij de cursus en de verteller ondergaan lijkt mij een aanrader. ■ Gerard Stout
Thermodynamica voor dummies Peter Atkins. Four Laws that Drive the Universe. Oxford: Oxford University Press, 2007. 131 p., 22 z/w illustraties. ISBN 978-0-19-923236-9. £9.99.
In 1996 heb ik Peter Atkins gevraagd om lid te worden van het IUPAC CTC, thans Committee on Chemical Education, dat hij nu voorzit. Hij is inderdaad een ras-onderwijzer, die de ingewikkeldste dingen glashelder kan uitleggen. Dat blijkt weer uit dit boek, waarin hij in weinig pagina’s de thermodynamica uit de doeken doet voor de ‘ontwikkelde leek’, die het wetenschapsbijvoegsel van de krant kan volgen. De vier wetten, van de nulde tot de derde, zijn welbekend. Atkins formuleert ze steeds na een korte inleiding die hun relevantie duidelijk maakt. In zijn nawoord vat hij samen: “De eerste drie wetten introduceren elk een eigenschap waarop het gebouw van de thermodynamica is gebaseerd. De nulde wet introduceert het begrip temperatuur, de eerste wet de inwendige energie, en de tweede voerde de entropie in. De eerste wet omschreef de maakbare veranderingen in het heelal: die welke energie behouden. De
tweede wet identificeert onder deze maakbare veranderingen diegene die spontaan zijn –die de neiging hebben plaats te vinden zonder dat wij arbeid hebben te verrichten om ze aan de gang te brengen. De derde wet bracht de moleculaire en empirische formulering van de thermodynamica tot samenkomen, waarbij die twee rivieren samenvloeiden.” Wat hier niet staat, is dat hij steeds eenvoudige duidelijke voorbeelden kiest en die met simpele figuren illustreert. Niezen in een rustige bibliotheek of in een drukke straat als beeld voor de toevoeging van entropie: je moet er maar op komen! Of je wilt of niet, je blijft geboeid doorlezen, al weet je best wat de uitkomst is. Als ik dat toch vergelijk met vroeger, wat is dit dan een juweel van een inleiding in een vak dat velen afschrikt, maar hier – ik zeg het zonder te spotten - in hapklare brokken voor ons wordt opgedist. Of het gaat om stoommachines, koelkasten of warmtepompen: je ziet in waarom het zó is. Natuurlijk wordt de stof gaandeweg moeilijker. Atkins schrikt niet terug voor negatieve temperatuur (dus beneden 0 K) en de mogelijkheid die te bereiken. Maar moeiteloos leidt hij de ‘entropische’ formulering van de derde hoofdwet af: de entropie van alle volmaakt kristallijne stoffen is nul, als T = 0. In dit boek ben ik eindelijk de oplossing van het raadsel tegengekomen waarom de letter die de entropie aanduidt nu juist S is. De S was nog niet als symbool in gebruik en paste mooi aan het eind van het alfabet tussen P, Q, R, T, U en W die alle al andere taken hadden gekregen. Kijk dit is nou echt ‘voor dummies’! ■ Hans Bouma
MEDIA
Tussen boer en burger E.P. Oldenkamp (ed.), e.a. Tussen boer en burger: diergeneeskunde in Nederland en de overzeese gebiedsdelen 19251950. Rotterdam: Erasmus Publishing, 2007. 384 p., ill. Hardcover. ISBN-13: 978-90-5235-193-3. € 64,50.
Toen ik klein was, kwam bij ons een van de vrienden van mijn ouders, de veearts. Toen ik in 1971 trouwde, was dat met een dierenarts. Let u wel op het verschil! Inmiddels schijnen nu de beide namen naast elkaar te bestaan: de veearts is voor de grote huisdieren en de dieren op de boerderij. Dus de paarden, de koeien, de varkens en dergelijke. De dierenarts houdt zich bezig met de kleine huisdieren. Dus de honden, de poezen, de konijnen, hamsters en andere dieren die men in huis heeft en vertroetelen kan. Was de veearts/dierenarts er aanvankelijk alleen ten behoeve van de runderen en de paarden op de boerderij die vroeger vrijwel uitsluitend werden gebruikt als economische middelen, in de tijd na de tweede wereldoorlog werd het ‘werkassortiment’ aanzienlijk uitgebreid. Niet alleen op de boerderij, maar ook, in de steden, door de kleine huisdieren. Daarnaast gingen de vleeskeuring en de melkcontrole een
maatschappelijke rol spelen. Ook werd veel aandacht besteed aan de diergeneeskundige verzorging in onze overzeese gebiedsdelen en dan voornamelijk in Nederlands Oost-Indië. Verder kan 1950 als het startjaar worden beschouwd voor de georganiseerde dierziektenbestrijding en de verdere explosieve ontwikkeling van de diergeneeskunde in de tweede helft van de twintigste eeuw. Dit boek is opgebouwd uit twee delen: 1, Student en onderwijs, waarin alle aspecten van het veterinaire studentenleven aan de orde komen, van de motieven voor de studiekeuze tot de faculteit in de oorlog en na de bevrijding. En 2, Beroepsuitoefening, met onder meer de vele aspecten van het veterinaire leven op het platteland en in de stad. Daarnaast is er aandacht voor de bestrijding van de belangrijkste dierziekten en de veterinaire beroepen in de toenmalige overzeese rijksdelen. Dit boek levert een uitstekende aanvulling op de twee delen van Offringa, ‘van Gildestein naar Uithof’ (alleen nog antiquarisch verkrijgbaar), en op ‘Strenge wetenschappelijkheid en praktische zin’. Een eeuw Nederlands centraal veterinair instituut 19042004. Nu is het wachten nog op een veterinair geschiedenisboek over de tweede helft van de 20e eeuw. ■ Marianne Offereins
De bergketens van Andalusië Hilbers, D. The nature guide to the Andalusian Sierras: Malaga to Gibraltar. Utrecht: KNNV uitgeverij, 2007. 208 p., full colour. ISBN: 978-90-5011-251-2. € 24,95.
volgt een beschrijving van de flora en de fauna. Het praktische deel bevat een beschrijving van de vogeltrekroutes en wandel-(routes). Meer informatie is te vinden op de site www.crossbillguides.org. Aanbevolen voor degenen die erover denken een reis naar Spanje te maken. ■ Marijke Domis
De tijd op schrift Prof.dr. M.J. van Lieburg. De Tijd op Schrift. Een selectie van bronteksten uit het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde. Rotterdam: Erasmus Publishing, 2007. 648 p., ill. Paperback ISBN-13: 978-90-5235192-6. € 34.50. Hardcover ISBN-13: 978-905235-194-0. € 59.50.
Hoewel het nu nog winter is, wordt het weer tijd om aan de vakantie te denken. Spanje komt in aanmerking. De bergketens van West Andalusië herbergen een aantal schitterende natuurparken. Een landschap van groene dalen met murmelende beken en dichte bossen, en, hogerop, kale en rotsige hellingen en toppen, met steile kliffen en diepe grotten. Deze berghellingen kennen de rijkste flora van heel Europa. Je vindt er ook de Iberische steenbok en de vale gier. Twee keer per jaar passeert er een golf van trekvogels op weg van Europa naar Afrika en weer terug. Vanuit de schilderachtige stadjes en dorpjes voeren talloze afwisselende wandelroutes naar de bergen. Het gaat over een gebied van Malaga tot Gibraltar. De gids heeft de bekende indeling van deze serie natuurgidsen: geografisch overzicht, geologie en klimaat, de natuurparken en de verschillende habitats en historie (met o.a. het verhaal dat de hele Middellandse Zee droog heeft gestaan). Daarna
39
Eigenlijk was het enige dat mijn vader vroeger echt las Het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde. Die tijdschriften mochten ook nooit worden weggegooid. Stapels lagen er in de kast. ‘Het Tijdschrift’ was dan ook voor de Nederlandse medicus de belangrijkste bron om op de hoogte te blijven van de ingrijpende veranderingen die zich voltrokken in de geneeskunde en gezondheidszorg. Natuurlijk zijn er kilometers literatuur over de geschiedenis van de geneeskunde Het bijzondere van dit boek is echter het feit dat met gebruik heeft gemaakt van originele artikelen uit honderd
maart 2007
NVOX
MEDIA
40
jaar ‘NTvG’ (1857-1956). Het boek bevat teksten van praktiserende medici die ‘bij de tijd’ wilden blijven en van medisch-wetenschappelijke onderzoekers die hun bijdragen leverden aan de ontwikkeling van de geneeskunde en gezondheidszorg. Er zijn teksten waarin de redactie haar lezers op de hoogte hield van de verschijning van belangrijke boeken, van allerlei wetenswaardigheden uit de internationale en nationale medische wereld, en van de biografische bijzonderheden van meer of minder beroemde medici. De lezer wordt verrast door de bekende namen die in het boek voorkomen, F.C. Donders (1818-1889), vooral bekend om zijn onderzoek naar oogafwijkingen; Louis Pasteur (1822-1895) jawel, die van de pasteurisatie en de hondsdolheid; Robert Koch (1843-1910) de ontdekker van de tuberkelbacil en van de verwekker van de cholera, om maar een paar te noemen. En verbijsterd over de actualiteit van artikelen zoals dat over alternatieve geneeswijzen en kwakzalverij (p. 75), over anticonceptie (p. 402), en wat te denken van een hoofdstuk met als titel: Heeft de huisarts nog wel reden van bestaan? (1922). Het begin van de ‘moderne’, natuurwetenschappelijk georiënteerde en gefundeerde geneeskunde kan men dateren rond 1860. De verschijning in januari 1857 van het eerste nummer van het Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde mag men voor Nederland beschouwen als de markering van het begin van dit nieuwe tijdvak in de medische geschiedenis. Ik begreep dat het boek op een aantal medische faculteiten al verplicht is gesteld. Mijn neefje dat geneeskunde studeert, was een paar weken geleden blij met een ingebonden jaargang uit 1942. Dit boek gaat natuur-
NVOX
januari 2008
lijk naar hem. Hij zal er blij mee zijn. ■ Marianne Offereins
Overzicht en prachtige platen Christian Bock en Marcel Bournérias. Hoe planten overleven. Diemen: Veen Magazines, 2007. 240 p., hardcover, kleurenillustraties. ISBN: 9085710782. € 39,95.
verspreiding van planten? Het hoofdstuk Aanpassen of verdwijnen staat er ook vol mee: Lange afstandsgif als afschrikking en Herrijzenis. Ik weet dat het onderwerp Plant in het voortgezet onderwijs niet zo geliefd is. Dat vind ik jammer. Je zou bijvoorbeeld weleens de thema’s die in dit boek staan kunnen verdelen onder een klas leerlingen en hen uitlaten zoeken wat daarover te vinden is in de literatuur. Inspiratie daarvoor haal je zelf uit het boek. ■ Marijke Domis
Kijken naar de sterrenhemel
Dit boek laat tot in detail zien hoe planten functioneren. Hoe ze algemeen gesproken hun levensprocessen uitvoeren en zich aan steeds veranderende omstandigheden aanpassen. Er is veel ‘lekkers’ te halen. Al moet je daarbij wel uitkijken dat je je niet ‘overeet’ of iets tot je neemt dat niet helemaal goed is. Daarbij doel ik onder andere op het feit, dat schimmels in dit boek tot het plantenrijk behoren. Ik heb het niet nagegaan, maar de moderne stamboom van de bloemplanten, die er in staat en overigens alleen bedoeld is om aan te geven hoeveel diversiteit er is onder de bloemplanten (zaadplanten?) er is, is wellicht niet zo modern. Maar doet niets af aan het feit, dat het een mooi lees- en kijkboek is. Het is thematisch van opzet (bijvoorbeeld: autotrofie, heterotrofie, saprofyten, symbiose, evolutie en zo meer). Het is geestig met af en toe zeer pakkende titels: wat te denken van: Bommen, granaten, krukken en bezorgde ouders en de Opvang van immigranten in verband met
Bos, F. Sterren en planeten in beeld. Utrecht: KNNV Uitgeverij en ‘De Koepel’, 2007. 32 p., kleur. ISBN: 978-90-5011-254-3. € 4,95. www.dekoepel.nl.
Toen ik jaren geleden tijdens de ASE een bezoek bracht aan het Planetarium van Liverpool, zag ik een prachtige presentatie van de sterrenhemel. Af en toe werd er gevraagd welk sterrenbeeld we op dat moment zagen. Ik wist het bijna nooit. De ande-
re bezoekers voor mijn gevoel allemaal. Het meest indruk maakte nog dat de andere bezoekers op een gegeven moment in koor riepen: Cassiopeia! Daar had ik op dat moment nog nooit van gehoord. Ik vind de sterrenhemel prachtig, maar kan niet veel herkennen. Later keek ik in Zuidelijk Afrika elke nacht naar de zuidelijke sterrenhemel, die natuurlijk heel anders is, maar veel beter te bekijken. Met mij kijken velen regelmatig naar de sterrenhemel en net zoals ik weten ze er vaak maar weinig van. Slechts weinigen kunnen bijvoorbeeld de verschillende sterrenbeelden benoemen. Volgens dit boekje is herkenning van veel sterrenbeelden en sommige planeten tamelijk eenvoudig en geeft dat een hoop plezier. Het boekje geeft een korte inleiding in de sterrenkunde en legt uit hoe de verschillende hemellichamen ten opzichte van elkaar bewegen. Daardoor kan de lezer veranderingen in het heelal begrijpen. Dan wordt verteld hoe de 18 belangrijkste sterrenbeelden eruit zien, waar ze liggen en welke markante sterren of bijzondere objecten erin voorkomen. En Cassiopeia staat op de achterkant! Daar ga ik nu naar kijken zodra het een heldere nacht is. Ook over planeten en over bijzondere objecten die aan de sterrenhemel staan, zoals nevels en sterrenhopen, geeft dit boekje informatie. Voor iedereen die weleens omhoog kijkt, tijdens een avondwandeling, vanuit de tuin of door een zolderraam, is dit een handig zakgidsje. Het bevat ook een kaart van de maan, met daarop de grootste vlakten en kraters, en een uitklapkaart met twee overzichtelijke sterrenkaarten, die op verschillende momenten geldig zijn. Daarmee kun je de sterrenbeelden vinden. ■ Marijke Domis
MEDIA
DIGITAAL Bètamaand aan de Universiteit van Amsterdam
In februari organiseert de Faculteit Natuurwetenschappen, Wiskunde en Informatica van de UvA allerlei activiteiten waarin scholieren worden aangespoord om zelf praktisch bezig zijn. Het programma is te vinden op www.uva.nl/beta maand en omvat ook twee publiekslezingen. Deze zijn niet alleen alleen toegankelijk voor scholieren 5/6 vwo, maar ook voor hun docenten en overige geïnteresseerden. U kunt zich aanmelden via de site. Op zondag 17 februari 2008 gaat de lezing over De sublieme eenvoud van relativiteit. Deze lezing wordt gehouden in de Agnietenkapel en begint om 12.00 uur. Prof. Sander Bais zal na een korte historische inleiding de fundamenten van de relativiteitstheorie uit de doeken doen. Hij is een vooraanstaand theoretisch natuurkundige aan de Universiteit van Amsterdam. Bais’ bijzondere talent om complexe vraagstukken tot de essentie terug te brengen stelt hem in staat om de boodschap van de natuurwetenschap voor een breed publiek begrijpelijk te maken. Zijn onderzoek richt zich op de fundamentele wisselwerkingen tussen elementaire deeltjes, relativiteitstheorie en op de theorie van ‘supersnaren’.
Op donderdag 21 februari 2008 geeft prof. Ed van den Heuvel in Artis Planetarium een lezing over Einstein, Hubble en de Geschiedenis van het Heelal. Aanvang 20.00 uur. In deze lezing wordt ingegaan op de huidige inzichten over de geschiedenis van het heelal, zoals uit sterrenkundige waarnemingen afgeleid, en de grote rol die de geheimzinnige ‘donkere materie’ en ‘donkere energie’ hierin spelen. Ed van den Heuvel is bekend van zijn onderzoek op het gebied van ontstaan en evolutie van sterren, in het bijzonder neutronensterren en zwarte gaten in dubbelsterren. Voor zijn werk ontving hij in 1994 een eredoctoraat van de Katholieke Universiteit Leuven, in 1995 de Spinozaprijs, en in 2002 de Descartesprijs van de Europese Unie. Van den Heuvel is tevens medeoprichter van het Amsterdamse Artis Planetarium.
Masterclass voor biologiedocenten in Leiden Op 14 februari geeft de hogeschool Leiden een masterclass biotechnologie en bio-informatica voor biologiedocenten uit het voortgezet onderwijs. Informatie is te vinden op www.hsleiden.nl/bioinforma tica; kies in het menu links Masterclass biologiedocenten.Via deze site kunt u zich ook opgeven. Tijdens deze avond wordt u bijgepraat over de nieuwste ontwikkelingen in de biotechnologie. Aan de hand van een opdracht gaat u ook zelf aan de slag met deze interessante materie. Na afloop van de avond neemt u het practicum mee naar huis, zodat u het zelf op school kunt
gebruiken. Aan deze masterclass zijn geen kosten verbonden. De avond begint met een college over de theorie van 19.00 – 20.00 uur. Na de koffie begint om 20.15 het practicum Bio-informatica dat om 21.45 wordt afgesloten.
Technika 10 cursusmiddag De eerste cursusmiddag van Technika 10 in 2008 is op woensdag 30 januari, in Utrecht. Surf voor alle informatie naar http://www.technika10.nl/t10 cursusmiddag. Op 30 januari worden de volgende drie cursussen aangeboden. • Starterscursus techniek. Er worden lesvoorbeelden gegeven op het gebied van constructies, verbindingen, hefbomen, snaar- en tandwielen, stroomkring en sensoren. Daarbij worden de handen flink uit de mouwen gestoken. En passant lopen we de twee kerndoelen en de gehele Domeinbeschrijving Techniek door. • Verdiepingstraject over elektriciteit: ‘Op zoek naar stroom’.
Kinderen zijn dol op opdrachten met elektriciteit. Hoe laat je ze kennis laten maken met de basisprincipes van elektriciteit? Aan de hand van opdrachten en werkstukken wordt die kennis proefondervindelijk opgedaan. Ook bespreken we de plaats van elektriciteit in de Domeinbeschrijving Techniek. • Technika 10-training over digitaal pesten: ‘Train-de-Trainer’. Deze training is praktisch gericht. Er wordt kennis opgedaan met de wijze waarop door kinderen digitaal gepest wordt. Leerkrachten en ouders leren voorlichting te geven over digitaal pesten.
41
Inzendtermijn filmwedstrijd Backerfonds verlengd De termijn van inzending van de film voor de wedstrijd van het Backerfonds is verlengd tot 25 maart. Laat uw leerlingen een film maken met een organisch molecuul in de hoofdrol en verdien een digitale filmcamera ter waarde van euro 250,=. Inzenders dingen mee naar prijzengeld van totaal 1000,= euro. Meer informatie op http://webserv.nhl.nl/~stout/Backer.htm en via
[email protected]
januari 2008
NVOX
ACTUEEL
WETENSCHAP Bright.nl: Flesje bronwater 50 keer viezer dan kraanwater Flessenwater belast het milieu twintig tot vijftig maal meer dan kraanwater, dat berekent Alex van der Helm in het proefschrift waarmee hij promoveerde aan de faculteit Civiele Techniek van de TU Delft. ‘Per jaar staat de milieubelasting van kraanwater voor één persoon gelijk aan slechts een autorit van zestig kilometer.’ Voor een flesje bronwater betaal je bovendien honderd tot duizend keer zo veel als eenzelfde hoeveelheid water uit de kraan, zegt Van der Helm. ■ Bron Bright.nl
2007. Zie ook Journal of Agricultural and Food Chemistry onder de auteur Greenberg.
Arabische Snellius De King Faisal Foundation in het Saoedisch-Arabische Ryaad heeft een belangrijke prijs toegekend aan Roshdi Hifni Rashed voor zijn belangrijke nieuwe inzichten in de bijdragen van moslims aan de natuurwetenschappen. Een van die inzichten betreft de brekingswet, die wij traditioneel toeschrijven aan Snellius, Descartes en/of Fermat, allen zeventiendeeeuwers. Maar Rashed heeft gevonden dat
Stoere methaanbacterie
Remedie tegen slechte adem
42
Volgens een artikel in Journal of Agriculture and Food Chemistry zijn er twee stoffen actief in de bestrijding van slechte adem. Ze worden aangetroffen in de schors (en andere onderdelen) van de magnolia; het zijn magnoliol en honokiol. In een onderzoek van Greenberg werd aan negen vrijwilligers na de maaltijd kauwgom met deze stoffen gegeven. Ze bleken in de mondholte bacteriën te bestrijden die slechte adem veroorzaken en ook die welke tandbederf bevorderen. Magnoliol, 4-allyl-2-(5-allyl-2-hydroxy-fenyl)fenol, is een bioactieve stof in de bast van de Houpu magnolia (Magnolia officinalis). Het bezit schimmelwerende eigenschappen.
Magnoliol.
Honokiol.
Ook honokiol, (2-(4-hydroxy-3-prop-2enyl-fenyl)-4-prop-2-enyl-fenol, C18H18O2, tweede structuurformule) komt voor in de bast, bladeren en vruchtkegels van Magnolia grandifloris. Het wordt al eeuwenlang in de Japanse traditionele geneeskunde toegepast. (Maar goed flossen en tandenpoetsen na de maaltijd wil ook nog wel eens helpen, denk ik.) ■ Bron: Nederlands Dagblad 28 november
NVOX
januari 2008
minderen, kan de zoutinname van de bevolking 15% dalen, waardoor 8,5 miljoen sterfgevallen, vooral door hart- en vaatziekten, worden voorkomen. Rookvrije werkplekken en verhoogde accijns op tabak zorgen voor 5,5 miljoen rokersdoden minder. De afname per 100 000 inwoners zou het grootst zijn in Rusland, Polen en Oekraïene; de absolute daling het grootst in China en India. De kosten voor de preventie bedragen ca. € 0,25 per inwoner. ■ Bron: Nederlands Dagblad 7 december 2007
Abu Said al-Ala Ibn Sahi (940-1000), die werkte in Bagdad, hun dus zeven eeuwen vooruit was. Bijgaande figuur stamt uit Abu’s Over brandglazen uit 984. Meer over Rashed op diens site: http://chspam.vjf.cnrs.fr/Personnel/ Rashed.htm ■ Bron: (met dank aan Theo van Welie) europhysicsnews 38(2), 200, te vinden op www.europhysicsnews.org/external_data/ 2007/02/Whole_issue.pdf
Minder zout en roken kan miljoenen levensjaren opleveren Wat minder zout eten en maatregelen die het roken ontmoedigen kunnen in een groep van 22 betrekkelijk arme landen een enorme invloed op de volksgezondheid hebben. Er zouden in tien jaar tijd bijna 14 miljoen sterfgevallen voorkomen kunnen worden, aldus een publicatie in The Lancet. Wanneer er afspraken worden gemaakt om de hoeveelheid zout in geconserveerd en fabrieksvoedsel te ver-
Op hellingen van de Vesuvius hebben Nijmeegse microbiologen een methaanetende bacterie aangetroffen die zich het lekkerst voelt bij 50 tot 70 ºC en een pH van 1,0 of minder. In een Letter to the Editor (van Nature) kwamen de Nijmeegse onderzoekers Mike Jetten en zijn collega’s met Acidimethylosilex fumariolicum. Jetten denkt aan toepassing in de industriële afgasreiniging. A. fumariolicum is aëroob, maar aangepast aan een zuurstofarme omgeving. Het complete genoom ervan is inmiddels gesequenced. ■ Bron: Chemisch2Weekblad 8 december 2007, zie ook Nature 450, 874 - 878 (6.12. 2007, Letters to Editor
Gedenkjaar 2008 In 2008 is het: • 50 jaar geleden dat Frederick Sanger de Nobelprijs voor scheikunde kreeg wegens zijn ontraadseling van de structuur van insuline. • 100 jaar geleden dat Heike Kamerlingh Onnes helium in vloeibare toestand wist te krijgen. • 100 jaar geleden dat Ernest Rutherford de Nobelprijs voor scheikunde kreeg wegens zijn onderzoek naar de oorzaken van radioactiviteit. • 200 jaar geleden dat John Dalton zijn atoomtheorie in het licht gaf. ■ Bron: Stein, Kulturfahrplan
ACTUEEL
BERICHTEN ven door uitgeverij Malmberg. De DBK wil de ontwikkeling van (additioneel) lesmateriaal voor natuur-/scheikunde onderwijs stimuleren. Daarom biedt zij enthousiaste docenten een unieke kans.
Community of Practice Lio-begeleiding staat opnieuw in de steigers bij de afdeling Exacte vakken van de Noordelijke Hogeschool. Onder begeleiding van docenten van Educatie en Communicatie en met achtergrondassistentie van de Open Universiteit gaan lio’s dit studiejaar op een bijzondere manier aan de slag. In een CoP, de Engelse term voor agent, werken vijf lio’s samen aan een vraagstelling die ontleend is aan de lio-school. Ze delen samen een passie of zorg. Op de ene
school is er weinig samenwerking tussen scheikunde, biologie en natuurkunde. Op een andere school loopt de samenwerking gesmeerd. Op de ene school zijn er problemen met klassenmanagement, op een andere school heerst orde en regelmaat. Tijdens wekelijkse bijeenkomsten wisselen lio’s ervaringen uit, verdiepen ze zich in literatuur, houden ze presentaties over voortgang en helpen elkaar met oplossingen. De omvang van de studiebeloning is 15 ec’s, dat is een kwart van de jaarlast. Aan het eind van het schooljaar wordt deze begeleidingsvorm uitgebreid geëvalueerd. Meer achtergrond in een internetfilm van 8 minuten op http://webserv.nhl.nl/ ~stout/Films.htm Gerard Stout / Noordelijke Hogeschool Leeuwarden
Botaniseren over de grens Een florist kan in het buitenland zijn hart ophalen aan het determineren van allerlei
Ontwikkel (additioneel) lesmateriaal voor een aantal lessen natuur/scheikunde en ontvang 100 uur taakbelasting (komt overeen met 2500 euro) ter ondersteuning.
Botaniseren in Oostenrijk.
prachtige planten die in eigen land niet voorkomen of zeer zeldzaam zijn. Een Nederlandse flora is dan meestal niet toereikend maar welke buitenlandse gidsen zijn eigenlijk bruikbaar als je ook die vreemde taal niet machtig bent? De Botanische Dag die de KNNV organiseert op zaterdag 9 februari 2008 in Maarn organiseert gaat over het thema Botaniseren over de grens. Het zeer interessante programma vindt u op de agenda van de KNNV op www.knnv.nl (deze agenda staat onder de knop Activiteiten in het menu). U vindt hier ook de plaats (vlakbij het station) en de routebeschrijving. De dag begint om 10.30, de toegang is gratis.
DBK-stipendium voor ontwikkeling lesmateriaal De vereniging DBK-na is voortgekomen uit een groep leraren, die in de zeventiger jaren zijn begonnen met een methode voor natuurkunde. Deze methode is gebaseerd op practicum en het gebruik van een differentiële periode, waarin een leerling de stof kan herhalen of zich verder kan verdiepen of verbreden. DBK staat voor Differentiatie Binnen Klassenverband, maar mag tegenwoordig ook gelezen worden als Denken, Begrijpen, Kunnen. De boeken bestrijken het gamma van vmbo tot en met vwo en worden uitgege-
Voorwaarden aan een projectvoorstel: • Het lesmateriaal moet uitgeprobeerd worden in de klas. • Het lesmateriaal moet door anderen vrij gebruikt mogen en kunnen worden. • Het lesmateriaal moet gepresenteerd worden in NVOX of op de Reehorstdan wel Woudschotenconferentie. • De betrokken school/scholen leveren ook een bijdrage van (tenminste) 100 uur. Het ontwikkelen van materiaal door een klein team van docenten van verschillende scholen verdient aanbeveling. De inschrijvingen worden door het bestuur van DBK beoordeeld en (maximaal) twee projecten kunnen in aanmerking komen voor subsidie. Hierbij worden de volgende criteria gehanteerd: • de toepasbaarheid van het te ontwikkelen materiaal; • het innovatieve karakter; • de samenstelling van het team. U kunt uw plan indienen tot 1 maart 2008 bij de secretaris van de vereniging, bij voorkeur per e-mail. Uiterlijk 31 maart 2008 ontvangen indieners bericht over de uitslag. Een inschrijfformulier en enkele richtlijnen voor het projectplan kunt u vinden op de website van de vereniging: www.dbkna.nl. Indien u nader wilt overleggen over een voorstel, dan kunt u contact opnemen met: Ton Ellermeijer,
[email protected], of Pierre van Meeuwen, pvanmeeuwen@ home.nl. W. van Zundert, secretaris vereniging DBK,
[email protected]
januari 2008
NVOX
43
ACTUEEL
Goed beter bèta Nieuwe generatie leraren exacte vakken bijeen Op vrijdag 28 maart vindt op Windesheim het eerste Lions-congres plaats. Leraren in opleiding (lio’s) natuurkunde, scheikunde, techniek en biologie ontmoeten elkaar de hele dag om ervaringen uit te wisselen en samenwerkingsverbanden te onderzoeken. Op het programma staan onder meer: good practice, stage-ervaringen en uitwisseling van lessen tussen diverse hogescholen. Alle tweedegraadslerarenopleidingen doen mee. In het februari-nummer van NVOX komt meer informatie over dit eerBultruggen bijeen in Tonga (Fiji) om te baren en paaien, voordat ze terugkeren naar Arctische wateren. Foto: WWF.
44
ste Lions-congres. Maak uw stagiaires alvast attent op deze bijzondere bijeenkomst van de nieuwe generatie leraren exacte vakken. Informatie bij Karel Schoenmaker,
[email protected] en Gerard Stout,
[email protected].
Tentoonstelling over de walvis in het Zuiderzeemuseum De tentoonstelling De Walvis is tot en met 30 maart te zien in het Zuiderzeemuseum. De Walvis laat het dier in al zijn glorie zien: van angstaanjagende prooi bij de walvisvaart en onderwerp van mythen en Naar een Zuidkaper kijkende toeristen. Foto: WWF.
NVOX
januari 2008
verhalen tot beschermde toeristische attractie met een hoge aaibaarheidsfactor. Op de binnenplaats zwemmen levensechte bultruggen. Speciale kinderactiviteiten en prachtige natuurfilms maken De Walvis tot een avontuurlijke belevenis voor de jongste bezoekers. De expositie is tot stand gekomen in samenwerking met het Wereld Natuur Fonds. Het WNF werkt wereldwijd aan de bescherming van walvissen, onder andere door het opzetten van projecten voor duurzaam walvistoerisme: het bekijken van deze dieren zonder hen daarbij te storen. Dit concept is in sommige gebieden een winstgevend alternatief voor de jacht gebleken. Zie voor verder informatie www.zuiderzeemuseum.nl.
Gebruik je hersens Gebruik je hersens! is een reizende tentoonstelling die je laat ontdekken hoe de hersenen zich ontwikkelen en hoe ze verouderen. Hij nodigt uit om spelenderwijs te ervaren waarin hersenen in verschillende leeftijdsfasen uitblinken en wat na verloop van tijd minder goed en soms ook beter gaat. Dat maakt de expositie vooral leuk voor (groot)ouders en hun (klein) kinderen. Ook biedt de tentoonstelling een goed beeld van (neuro)wetenschappelijke ontwikkelingen, zoals migraineonderzoek en onderzoek op het gebied van ouderengeneeskunde en psychiatrie. Er is gekozen voor ziekenhuizen als ten-
toonstellingsplek om op een laagdrempelige manier een zo’n breed mogelijk publiek te bereiken. Voor wie meer wil weten over hersenen en hersenonderzoek is er een uitgebreide website, www.natuurinformatie.nl/hersenen. Bij de start van de expositie zijner twee publicaties verschenen: het cahier Vergrijzend Brein van de stichting Bio-Wetenschappen en Maatschappij en Zet je hersenen aan het werk, een publicatie voor kinderen van de Hersenstichting Nederland. De tentoonstelling is gratis te bezoeken, nog tot 30 januari 2008 in Leiden (begane grond LUMC), daarna elke drie maanden in een ander academisch of algemeen ziekenhuis te zien zijn. De eerste twee locaties na Leiden zijn: 1 februari tot 29 april 2008: Universitair Medisch Centrum Maastricht 1 mei tot 30 juli 2008: Laurentius Ziekenhuis, Roermond De expositie eindigt in 2011 in museum Naturalis. Info:
[email protected], www.natuurinformatie.nl/hersenen en www.hersenstichting.nl
Aansteker
Roltong • Wie lacht, ontspant. • Wie ontspant, brengt sfeer. Ik laat de moraalridder in galop voorbij komen bij de vorming van nieuwe collega’s. Variaties zijn eindeloos. Voor 40 cent blaast en toetert een leerling trefwoorden uit de biologie naar buiten. Een medeleerling kijkt en legt het begrip uit. Voor de klas, en graag op volgorde gaan staan van groot naar klein: lichaam, cel, kern, chromosoom. Of bij natuurkunde alle krachten bij elkaar, of alle chemische mengsels en verbindingen op een rij. Laat u blijde verrassen. Een creatieve start van een les kan met materiaal uit een speelgoedwinkel. Homo lego is gemakkelijk wakker te maken in de les. Een vereiste is enige durf om niet kinderachtig te lijken. Zet uw schroom opzij. Ik maakte roltongen met opschriften voor eerstejaars aanstaande leraren exacte vakken van de Noordelijke Hogeschool Leeuwarden.
Enkele roltongteksten: • Mijn leerlingen zijn helden. • Ik wil het beste in mijn leerlingen boven halen. • Mijn leerlingen zijn allemaal ongelijk. • Mijn dag is gevuld met complimenten. • Mijn dag is gevuld met mogelijkheden. • Wie veel wil, moet niets. • Wie bewust is, kiest; kiezen = genieten.
Een filmische impressie van speelgoed in en buiten de les is te vinden op http://webserv.nhl.nl/~stout/Films.htm Gerard Stout,
[email protected]
45
COLOFON NVOX is een uitgave van de Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON) Redactie: Hoofdredacteur: W.T.W. Vis; adjunct-hoofdredacteur: mw. H. Kramers-Pals. Eindredacteuren: mw. M. DomisHoos (biologie), mw. J.E. Frederik (natuurkunde), J. de Gruijter (scheikunde), A. Pollmann (anw), mw. M.I.C. Offereins. Redacteuren: J.T. Boer, H. Bouma, B. Lefeber, M. Metselaar, mw. I. Schreurs. W. Sonneveld, mw. M. Bruinvels. Redactieadres voor alle kopij: Eekhorstweg 1, 7942 JC Meppel, t.a.v. mw. A. Versluis E-mail
[email protected]. Tel. 0522 855258, bgg 053 4326814. Fax 0522 855102 Internetadres: www.nvon.nl/nvox De redactie is niet verantwoordelijk voor de inhoud van artikelen en berichten in NVOX. Artikelen kunnen niet zonder schriftelijke toestemming van de hoofdredacteur (tel. 079 3165569, e-mail:
[email protected]) worden overgenomen, gekopieerd, elektronisch worden doorgegeven of op welke wijze dan ook vermenigvuldigd. Een uitzondering wordt gemaakt voor het niet-commercieel gebruik door leden ten behoeve van hun schoolwerk. Klachten over de bezorging van het blad indienen bij de NVON-ledenadministratie, postbus 41,
7940 AA Meppel (tel. 0522 855175, e-mail:
[email protected]) Kopij voor de rubrieken Forum, Vereniging, Media en Actueel kunt u aanleveren tot: Nr. 01-08 15-12-2007; Nr. 02-08 18-01-2008; Nr. 03-08 18-02-2008; Nr. 04-08 21-03-2008; Nr. 05-08 18-04-2008; Nr. 06-08 23-05-2008; Nr. 07-08 22-08-2008; Nr. 08-08 19-09-2008; Nr. 09-08 17-10-2008; Nr. 10-08 14-11-2008 Verschijningsdata 2008: 21 jan., 18 feb., 21 mrt., 21 apr., 19 mei, 23 jun., 22 sep., 20 okt., 17 nov., 15 dec. Basisvormgeving: FIZZ new media solutions, Meppel. Vormgeving: S. Willems Druk: Drukkerij Giethoorn ten Brink, Meppel. Advertentie-exploitatie: Bureau Van Vliet, postbus 20, 2040 AA Zandvoort (tel. 023 5714745, fax 023 5717680, e-mail:
[email protected]; site: www.bureauvanvliet.com) Dagelijks bestuur NVON: H.A.C. Huijsmans, voorzitter (
[email protected]), L.A.M. Jansen, secretaris (
[email protected]), J.Chr. Nolthenius, penningmeester (
[email protected]),
J. Bette, algemeen lid (
[email protected]), H. de Graaf, algemeen lid (
[email protected]). Algemeen Bestuur: Het DB aangevuld met de sectievoorzitters biologie J. van Koppen (kopnvon@ hotmail.com), natuurkunde mw. A. Thurlingsvan der Lingen (
[email protected]), pabo-p.o. mw. M. v. Graft (
[email protected]), scheikunde L. Donk (
[email protected]), toa A.P. Soldaat (toa-sectie @nvon.nl), vmbo J. Baas (
[email protected]). Bestuursmedewerker: mw. L. Pors (
[email protected]) Het lidmaatschap loopt per kalenderjaar en wordt jaarlijks automatisch verlengd. Opzeggen kunt u tot 1 december bij de ledenadministratie. NVON-ledenadministratie: mw. M. Worst, Postbus 41 7940AA Meppel, tel. 0522 855175, fax 0522855176,
[email protected] NVON-secretariaat: Maandag-donderdag 08.3012.30 uur.Postbus 60047, 9703 BA Groningen, tel. 050 5490205, fax 0842 245324,
[email protected] en
[email protected] NVON-ledenservice: mw. J.A. Huijsmans-Janssen, Nieuwstraat 12, 5527 AT Hapert, tel 0497-336377. Gironummer 619809,
[email protected] en
[email protected] Internetadres: www.nvon.nl. Hier treft u alle informatie omtrent het lidmaatschap, bijbehorende contributie en een aanmeldingsformulier aan, en ook de adressen van de bestuursleden, van de leden van de secties en de commissies en van de NVOX-redactie.
januari 2008
NVOX
Aansteker Roltong
Maak tongen los
Aanstekers zijn beschrijvingen van korte experimenten met mogelijkheden voor nader onderzoek. Een korte beschrijving staat op pagina 45 in dit nummer van NVOX. Bijdragen voor deze rubriek zijn welkom. Zend uw Aansteker aan
[email protected]
Agenda 2008 datum februari 13
14 maart 14 en 15 april 23
NVOX
doelgroep
organisatie/ onderwerp
plaats/tijd
docenten en toa’s biologie, natuur- en scheikunde docenten NLT
Reehorstconferentie BiNaSk en Mens&Natuur
Ede
SLO en Landelijk Ontwikkelpunt NLT
Amersfoort
10
ieder
NVON-congres
Heerlen
1
docenten anw en NLT
APS-conferentie anw en NLT Ede
januari 2008
in nummer
ADRESSEN BESTUUR NVON DAGELIJKS BESTUUR Voorzitter H.Huismans, Nieuwstraat 12, 5527 AT Hapert (0497) 336377
[email protected] Secretaris L.A.M. Jansen, Koudekerkseweg 148, 4382 EM Vlissingen (0118) 414264
[email protected] Penningmeester J.Chr. Nolthenius, Hemweg 1, 1608 HL Wijdenes (0229) 503050
[email protected] Algemeen lid J. Bette, Luchiesweg 6, 7917 TL Geesbrug (0524) 291691
[email protected] Algemeen lid H. de Graaf, Renier Sniederslaan 6, 5582 ES Waalre (040) 2215037
[email protected] Bestuursmedewerker mw. L. Pors, p/a KNCV, Postbus 249, 2260 AE Leidschendam (070) 3378798
[email protected]
ALGEMEEN BESTUUR Het Algemeen Bestuur wordt gevormd door het Dagelijks Bestuur en de voorzitters van de sectiebesturen.
SECTIEBESTUREN SECTIE BIOLOGIE Voorzitter Jos van Koppen, Molukkenstraat 12, 2612 EC Delft, (015) 2135001
[email protected] secretaris Jan Willem Noordenbos, Spijkert 25, 5641 NH Eindhoven, (040) 2908299
[email protected] Coördinator reg. kringen havo/vwo Agnes Storm, Lambertushof 6, 2311 KP Leiden tel. 071-5131736
[email protected] Coördinator reg. kringen vmbo Harry Stolting, Schoolweg 3, 8181 RD Heerde ; 0578-692774
[email protected] Leden vacature SECTIE NATUURKUNDE Voorzitter a.i. Mw. A. Thurlings-van der Lingen, Stadhouderslaan 15, 3583 JB Utrecht, (030) 2546184,
[email protected] Secretaris: Mw. A. Cottaar, Onyxdijk 1, 4706 LN Roosendaal, (0165) 530627,
[email protected] Coördinator reg. kringen vwo/havo Hr. D.J. van de Poppe, Paulus Potterstraat 13, 7462 BC Rijssen, (0548) 521557,
[email protected] Coördinator reg. kringen vmbo vacant Leden Hr. R.C. Martens, Pelikaan 11, 4822 RM Breda, (076) 5498250,
[email protected] Hr. J.J. Dekker, Slakkenveen 271, 3205 GK Spijkenisse, (0181) 634931,
[email protected] SECTIE PABO-PO i.o. Voorzitter M. van Graft, Bolhaarslaan 9, 7522 CT Enschede,
[email protected] Penningmeester T. Richter, Frans Snijderslaan 19, 5642 AM Eindhoven,
[email protected] Leden Frank van Herwaarden, Van der Mondestraat 89, 3515 BD Utrecht Petra Jansen, Postadres: Het Woldhuis 11, 7325 WN Apeldoorn Gert Olthof, Persingenstraat 6, 6575 JB Persingen Anica Schilperoord, Mierikswortelstraat 58, 3544 CP Utrecht Gert Talens, Grevelingen 7, 8251 MN Dronten José Thijssen, Heydenrijckstraat 29, 6521 LL Nijmegen SECTIE SCHEIKUNDE Voorzitter Hr. L. Donk, Bovenkerkseweg 38, 3381 KB Giessenburg, (0184) 651723,
[email protected] Secretaris Hr. A. Niënkemper, Olieslager 40, 7463 AD Rijssen, (0548) 517511,
[email protected] Coördinator reg. kringen vwo/havo Hr. J.A.S. Maas, Elandhof 34, 9675 JH Winschoten. (0597) 670200, fax (0597) 670209 (Dollard College),
[email protected] Coördinator reg. kringen vmbo vacant Leden Mw. G.M. Tiemersma. Smientlaan 1, 1343 AT Almere-Hout,
[email protected] Hr. J.H. van Drooge, Lagedijk 300, 1544 BN Zaandijk, (075) 6288639,
[email protected] Hr. H.G. Slender, Bergenboulevard 126, 3825 AB Amersfoort, (033) 4790954,
[email protected] SECTIE TOA Voorzitter Hr. A.P. Soldaat, Briljantstraat 187, 9743 NG Groningen, (050) 5774155,
[email protected] Secretaris Mw. P. Ketelaar-van Gaalen, (055) 5789101,
[email protected] Leden Mw. L. Huge-Oostinjen, (0320) 845413,
[email protected] Dhr. A. van Essen, (0418) 515219,
[email protected] Hr. H. Molendijk, (010) 5216031,
[email protected] Mw. D. de Boer, (0172) 477986,
[email protected] Hr. G. Bossenga, tel. (050) 5411911,
[email protected] Mw. G. Hensbergen, (0343) 442163,
[email protected] Hr. T. van der Vaart, (06) 47824435,
[email protected] SECTIE VMBO i.o. Voorzitter J. Baas, Dwarsvaartweg 78, 8388 MN Oosterstreek, tel. 056-1433122,
[email protected] secretaris vacature leden vacature
BESTUURSCOMMISSIES anw voorzitter vacature secretaris mw. H.P.W. Driessen
[email protected] bovenbouw voorzitter E.J. Hendriks
[email protected]
communicatie & pr voorzitter vacature contactpersoon L.A.M. Jansen
[email protected] NLT voorzitter H. van Bergen
[email protected]
onderbouw voorzitter A. Niënkemper
[email protected] verenigingsfinanciën voorzitter vacature lid mw. G. Hensbergen
[email protected]
NVON-reeks voorzitter mw. H. Kramers-Pals
[email protected]
NVON-ledenadministratie
mw. M. Worst, Postbus 41, 7940 AA Meppel (0522) 855175, fax (0522) 855176
[email protected] NVON-secretariaat mw. B. Lobo, Postbus 60047, 9703 BA Groningen (050) 5490205, fax 0842 245324
[email protected] NVON-artikelen kunt u bestellen bij de ledenservice, mw. J.A. Huijsmans-Janssen, door overmaking van het bedrag o.v.v. het artikelnummer en uw adres. Gironummer 619809 t.n.v. NVON-ledenservice, Nieuwstraat 12, 5527 AT Hapert,
[email protected]
REDACTIE Hoofdredacteur Hr. W.T.W. Vis Ernst Casimirstraat 30 2713 BG Zoetermeer tel. (079) 3165569 fax: (079) 3160674 E-mail:
[email protected] Adjunct-hoofdredacteur Mw. H. Kramers-Pals Horstlindelaan 102 7522 JK Enschede tel. (053) 4326814 fax: (053) 4326887 E-mail:
[email protected] redacteur Hr. H. Bouma tel. (030) 2204496 E-mail:
[email protected] redacteur Mw. I. Schreurs tel. (024) 3784053 E-mail:
[email protected] redacteur Hr. B. Lefeber tel. (030) 2871435 E-mail:
[email protected] Biologie Eindredacteur Mw. M. Domis-Hoos Tobias Asserlaan 104 5056 VD Berkel-Enschot tel. (013) 5332926 E-mail:
[email protected] Scheikunde Eindredacteur Hr. J. de Gruijter Oosterwijklaan 2 5171 HD Kaatsheuvel tel. (0416) 274108 E-mail:
[email protected]
7
Natuurkunde Eindredacteur a.i. Mw. J.E. Frederik Van der Kamlaan 59 2625 KN Delft tel. (015) 2855551 E-mail:
[email protected] Alg. Natuurwetenschappen Eindredacteur Hr. A. Pollmann, Ruisdaelstraat 42, 6521 LE Nijmegen, tel. (024) 3222942 E-mail:
[email protected] Arbo/technologische vorming/ warenkennis/NME/natuuronderwijs Eindredacteur Mw. M.I.C. Offereins Jodichemdreef 40, 3984 JT Odijk tel./fax (030) 6562989 E-mail:
[email protected]
LEDENSERVICE NVON-ledenservice: mw. J.A. Huijsmans-Janssen, Nieuwstraat 12, 5527 AT Hapert. Gironummer 619809,
[email protected] en
[email protected]
Indien u problemen hebt met het invullen van het declaratieformulier of met de uitvoering van uw declaratie kunt u bellen op ma-vr van 19.00-20.00 uur naar (0343) 513848
januari 2008
NVOX
