Boek Recensies Marcel Grauls. Gewoon geniaal. Hoe 100 uitvinders op een schitterend idee kwamen. Leuven: vanHalewijck. Voor Nederland: Schuyt & Co., ’s-Graveland. 370p., ill. ISBN978-90-5617-934-2. € 22,50.
82
De titel van dit interessante boek is een vlag die de lading uitstekend dekt. In alfabetische volgorde worden de honderd in de titel genoemde uitvindingen beschreven. Dat gaat van de A van aardappelchips tot de Z van zapper. Tussendoor komen dan nog veel belangrijke en minder belangrijke uitvindingen zoals de airconditioning, de anticonceptiepil, de auto; natuurlijk de computer, de CT-scan, het dopplereffect, de fiets – waar zouden we zijn zonder, de flitspaal (die is ook nog eens door een Nederlander bedacht, persoonlijk ben ik daar nu niet echt heel blij mee). Gewapend beton, hst (hogesnelheidstrein), Lego, mauve – niet de kleur, maar de chemische kleurstof mauveïne, die later aan de basis zou staan van de chemotherapie, waaraan ook een hoofdstuk is gewijd. Dan komt de mp3, neon en nylon, de parkeermeter (en of die nu zo’n heil voor de mensheid betekent, weet ik ook niet, maar dat is vooral mijn mening), de pc, het potlood en de regenjas. De ritssluiting en rolschaatsen, de stethoscoop en de
NVOX
januari 2010
synthesizer. De thermometer, de USB-stick, de voicemail en het www. Wie waren de bedenkers en waardoor werden zij geïnspireerd? Ook al komen de voorwerpen nu uit moderne laboratoria, achter elke beslissende ingeving schuilt vrijwel altijd een menselijk verhaal. Grauls noteerde die verhalen, samen met een overvloed aan wetenswaardigheden. Zo was de eerste balpen vooral militair van belang, is het hedendaagse led-licht bedacht op een afgelegen Japans schiereiland en maakte de ontwerper van het landingsgestel van een Spitfire de eerste babybuggy. Dit is nu weer een boek om in de les een anekdote te hebben bij de vakken en voor de leerlingen om een werkstuk te kunnen verrijken. n Marianne Offereins
De doos van Pandora? J.Tramper enY. Zhu. Modernebiotechnologie. De doos van Pandora? Wageningen: WageningenAcademis Publishers, 2009. 288 p., ill. zw.w. ISBN: 978-90-8686-137-8. € 28,00(excl. btw).
Zeus stuurde Pandora naar de aarde met een mysterieuze doos waar ze niet in mocht kijken. Pandora was echter heel nieuwsgierig en op
aarde aangekomen kon ze niet nalaten een blik in de doos te werpen. Ze zag dat deze gevuld was met gaven en kwalen en tot haar ontzetting ontsnapten die allemaal en spreidden zich uit over de mensheid, met alle noodlottige gevolgen van dien. Alleen de hoop bleef op de bodem liggen. In figuurlijke zin betekent de doos van Pandora tegenwoordig een bron van veel leed. Is moderne biotechnologie zo’n doos van Pandora, zoals de antibiotechnologie bewegingen doen geloven? Dit is de centrale vraag in het boek. Al meer dan twintig jaar trekt Hans Tramper met zijn doos van Pandora door het land om op scholen, in bibliotheken, bij vrouwenverenigingen, bij Rotary- en Lionsclubs, in studentensociëteiten, bij docentenbijeenkomsten en vele andere gelegenheden, de maatschappelijke en ethische aspecten van de biotechnologie ter discussie te stellen. Hiervoor kreeg hij in 2003 een erelidmaatschap van de Nederlandse Biotechnologische Vereniging. Hij publiceerde ook in NVOX en hield een lezing over biotechnologie op het NVON-congres. Vaak werd hem gevraagd om zijn verhaal op te schrijven. Met het oog op een brede lezerskring maakte hij er samen met Yang Zhu dit boek van. Het is een uitgebreid overzicht geworden van de biotechnologie (van de alleroudste vormen tot de moderne biotechnologie, waarbij gentechnologie gebruikt wordt). Hij wijdt veel aandacht aan wet- en regelgeving, de noodzaak tot zorgvuldig onderzoek, de belangen die gediend worden, de angst die bij sommigen leeft over ‘Frankensteinvoedsel’ en ‘reserveonderdelenvarkens’, de al dan niet terecht gevreesde risico’s. Kortom een goed boek als je meer over het onderwerp
wilt weten en een gefundeerde mening wilt vormen. Want zoals steeds weer blijkt zijn tegenstanders van moderne biotechnologie vaak heel slecht geïnformeerd. Het boek is geschikt voor de bovenbouw van havo en vwo, voor vwo bij de vakken biologie, anw en nlt. Je kunt de inhoud van het boek downloaden als pdf. De prijs is de winkelprijs. Het boek is onder anderen gefinancierd door het B-Basic onderwijsprogramma. Dat financiert ook de nlt-module Food or Fuel – een biotechnologiemodule van WU. Deze module is heel recent gecertificeerd. Scholen die de nlt-module Food or Fuel geven, krijgen een gratis exemplaar. Ook scholen die een andere module van WU geven, krijgen een gratis exemplaar. Basisschooldocenten kunnen ook een gratis exemplaar aanvragen. Dat is gefinancierd uit een legaat ‘Communicatie over biotechnologie’ in het Wagenings universiteitsfonds. n Marijke Domis
Douglas Palmer & Peter Barrett. Evolutie. Historisch panorama van leven op aarde. Baarn: Tirion. 370p., ill. ISBN978-905210-782-0. c 49,95.
Tirion staat bekend om zijn mooie uitgaven, vooral wanneer het gaat om de uitgaven op natuurgebied. “Nooit tevoren is deze wonderbaarlijke ontwikkeling zo
beeldend en indringend voor het voetlicht gebracht. Deze adembenemende visuele presentatie wordt onderbouwd en aangevuld met deskundige tekst die is gebaseerd op de laatste wetenschappelijke inzichten. Met verscheidene uitklappagina’s, achtergronden van de evolutietheorie, familiestambomen van de belangrijkste levensvormen en vindplaatsen van fossielen is dit een unieke uitgave die zijn weerga niet kent.” Als ik een dergelijke aankondiging lees, denk ik meestal: “Jaja, het zal wel!” Maar eerlijk is eerlijk, in dit zeer kloeke boek heeft men het inderdaad gepresteerd om de complete geschiedenis van het leven op aarde in één doorlopende illustratie over tweehonderd bladzijden samen te vatten. Het Darwinjaar is inmiddels afgelopen, maar de evolutie blijft een boeiend onderwerp. Door de vele fraaie illustraties en de uitklappagina’s is het een interessant werk om te bladeren en te lezen. Na de inleiding waarin geschreven wordt over de vraag ‘Wat is evolutie?’ en de ordening van het leven, komt het belangrijkste deel van het boek. Ruim tweehonderd bladzijden met afbeeldingen van reconstructies van vindplaatsen. Vanaf pagina 248 is een hoofdstuk gewijd aan de ‘levensboom’ van alle organismen op de wereld. Daarna volgt een gids van de vindplaatsen van de fossielen waarvan de getekende reconstructies op de tekeningen zijn weergegeven. Vervolgens komt nog een lijst van de soorten en het boek sluit af met een tijdlijn op de achterkant waarvan alle tekeningen nog eens in het klein zijn afgebeeld. Inderdaad, bijzonder fraai en zeer de moeite waard. n Marianne Offereins
’s Levens raadsels verklaard? A. Bos, Hoe de stof de geest kreeg. De evolutie van het ik. Zeist: Uitgeverij Christofoor, 2009. 460p., 67z/willustraties. ISBN978-0-62-38854-7. c 29,90
Arie Bos is huisarts in Amsterdam, leidt huisartsen op aan de VU en doceert wetenschapsfilosofie aan het Utrechts Medisch Centrum. Hij heeft een brede opleiding en een brede belangstelling, zoals al blijkt uit zijn auteurslijst met 569 namen, variërend van Descartes tot Prigogine. De uitgever meldt: ‘Het boek gaat over de samenhang tussen stof en geest. Het is in de wetenschap gebruikelijk de mens geheel te verklaren vanuit de stof. Anderen, de ‘spirituelen’, zijn vaak alleen geïnteresseerd in de geest, die de stof naar zijn hand zou kunnen zetten. Beide benaderingen zijn eenzijdig en leiden elk uiteindelijk naar een extreme kijk op het menselijke leven en de cultuur. Maar we leven nu eenmaal in een wereld die wij graag als samenhangend willen verklaren. Op de zoektocht naar die verklaring komen we vragen tegen als: wat is het verschil tussen dieren, de vroegste mensachtigen, de Neanderthaler en de moderne mens? Wat is
leven? Bepaalt DNA wie wij zijn? Is seks nodig voor het voortbestaan van het leven? Heeft de dood altijd bestaan? Waar zit het ‘ik’ eigenlijk? Is er bewustzijn mogelijk zonder hersenen? Zijn wij alleen maar natuur? Zouden wij vrij kunnen handelen als we alleen maar natuur zouden zijn? Of zijn we ook geest? Zo ja, wat hebben beide met elkaar te maken en wat is de geest dan eigenlijk? De auteur probeert samenhangen aan te tonen en te verklaren. Deze zoektocht kan onze opvattingen over de menselijke natuur ten goede komen. Er komt van alles aan te pas, van bijna-dood ervaringen en zenuwprikkelgeleiding tot de evolutie en het placebo-effect. Tegen het eind van het boek verklaart Arie: “Eén ding is in de voorgaande hoofdstukken duidelijk geworden, de mens is zeer waarschijnlijk niet een toevalsproduct van een doelloze evolutie. Er zijn stevige aanwijzingen dat de mens er vanaf het begin al in zat.” Dat lijkt wat op de stelling van Intelligent Design, maar in een epiloog, gegoten in de vorm van een cafégesprek met een tennismaatje, antwoordt Bos, gevraagd of hij in God gelooft, dat hij van die vraag niet houdt, en even verder dat hij zich kan vinden in Spinoza’s ‘God ofwel de natuur’, al acht hij het wel heel goed mogelijk dat er een God is of zelfs goden of engelen. Zijn conclusie is: “De stof heeft nooit de geest gekregen. Het is andersom. (…) De mens moest er komen. Het zat er allang in.” Een rijk en inspirerend boek. n Hans Bouma
Zand Michael Welland. Sand. AJourney through Science and the Imagination. Oxford: OxfordUniversity Press, 2009. 320p., 49z/willustraties en17kleurplaten. ISBN978-0-19-956318-0. £18.99.
Kan er een droger onderwerp bestaan dan zand? En toch heeft Michael Welland een sprankelend boek geschreven over allerlei aspecten van zand, van korreltjes die je door de vingers glijden via uitgestrekte stranden en woestijnen met majestueuze duinen. Het staat vol met allerlei weetjes. Zoals de toonhoogten van zandvlakten en -duinen als de wind erover gaat: C door de Zandberg in Nevada, F in Chili en Gis in Marokko. Zand is overal aanwezig, in allerlei korrelgroottes, en alleen al die groottes kunnen iets vertellen over het verleden en de oorsprong ervan. Het gaat over zeer grote getallen (zowel bij Archimedes als bij Huygens), ribbels in de zeebodem en wat daarachter zit, woestijnlandschappen en zo meer. Er zit veel geologie in en een voor mijn besef wat te lange beschrijving van de geschiedenis van dat vak, uiteraard bezien vanuit de zandhoek. Maar ook de kunst die je
januari 2010
NVOX
83
met zand kunt beschrijven komt aan de orde, niet alleen figuren die ontstaan door een straaltje zand over de grond te laten lopen, maar ook glazen gevuld met afbeeldingen van personen en figuren, naar verluid voor het eerst vertoond in Wight onder koningin Victoria en daar nog steeds bestaand. Er zijn ook moderne zandkunstenaars, en daarover gaan boeiende verhalen. Zoals
over die slinger van Foucault die in de war raakte door een aardbeving en een roospatroon in het zand achterliet. Het voorlaatste hoofdstuk is een glossary: een alfabetische lijst die de vreemde rij voorkomen en toepassingen van zand opsomt. Het begint met aggregaten en met abrasives (schuurpapier heet in het Engels sand paper), verder zie je er glas en drijfzand in staan, tot aan zandzakken,
die ook voor lichaamsoefeningen gebruikt worden. Dan komt er een hoofdstuk dat mij bijzonder heeft getroffen. Het gaat over de ruimtevaart en haar ontdekkingen aan Titan, de maan van Saturnus, aan Mars en aan Venus, en aan meteoren en kometen. Die laatste bestaan voornamelijk uit niets, en laten bij inslag geen krater achter. Op die manier verklaart Welland het ontstaan van prehisto-
risch glas in de Sahara, zoals ook in de scarabee op de borst van Toetanchamon. In dat hoofdstuk kon ik hem op een foutje betrappen, namelijk dat hij ammoniak tot de organische stoffen rekent. Het boek is vooral een persoonlijk boek: Welland vertelt, alsof hij je gids is, en het allereerste begin en het laatste slot zijn twee persoonlijke verhalen. Dat is het leukste eraan.
Nederland bieden ondersteuning en hulp bij het schrijven van een profielwerkstuk. Dit varieert van kant-en-klare proeven en colleges waarna nog slechts een rapport hoeft te worden geschreven, tot en met tips en trucs voor het verslag zelf. Wanneer u zelf zoekt op Google met behulp van de termen ‘profielwerkstuk,
’ kunt u wellicht de lijst completeren.
Radboud Universiteit Nijmegen - www.ru.nl/studeren innijmegen/profielwerkstuk/ onderwerpen/ Exo-steunpunt Radboud Universiteit - www.ru.nl/exo Vakgroep natuur-scheikunde van de Fontys lerarenopleiding Tilburg - http:// members.multimania.nl/ profielwerkstuk/index.htm Universiteit Twente - www. twenteacademy.nl/overige_ projecten/profielwerkstuk_ hulp/ Universiteit Utrecht - www. uu.nl/NL/faculteiten/ betawetenschappen/vwo/ Profielwerkstukken/Pages/ default.aspx Wageningen University and Research Centre - www. wageningenuniversity.nl/ NL/onderwijs/profielwerk stuk/
Van Melsen prijs (Radboud Universiteit) - www.ru.nl/ exo/van_melsen_prijs/ van_melsen_prijs/ Rijksuniversiteit Groningen - www.rug.nl/video/profiel werkstukprijs Linnaeus prijs (Wageningen University and Research Centre) - www.wageningen university.nl/NL/onderwijs/ profielwerkstuk/prijzen/ linneausprijs/ KNAW-onderwijsprijs www.knawonderwijsprijs. nl/
n Hans Bouma
digitaal
Wegwijs
profielwerkstukken 84
In deze Wegwijs allerlei links naar profielwerkstuksites. Het best is deze column daarom ook online te gebruiken (na inloggen via www.nvon.nl/nvox). Daarnaast een aantal tips voor u en uw leerlingen voor prijzen en een idee voor mogelijke correctie van profielwerkstukken via online bestandsdeling. Wat is een profielwerkstuk Een profielwerkstuk is: “een werkstuk, waarin op geïntegreerde wijze kennis, inzicht en vaardigheden aan de orde komen die van betekenis zijn voor het desbetreffende profiel” (afkomstig van www.examenblad. nl). Vanaf dit jaar mag een docent voor elk profielwerkstuk niet langer een O, V of G geven, maar moet er een cijfer worden gegeven. Aan de slag met het profielwerkstuk Bijna alle universiteiten in
NVOX
januari 2010
Universiteit van Amsterdam - www.studeren.uva.nl/ beta-bachelors/scholieren site.cfm Vrije Universiteit Amsterdam - www.vu.nl/nl/ opleidingen/vwo-scholie ren/hulp-profielwerkstuk ken/index.asp Technische universiteit Delft - http://scholierenlab. tudelft.nl/ Technische universiteit Eindhoven - http://w3.tue. nl/nl/diensten/stu/puc/leer lingen/profielwinkel/ Rijksuniversiteit Groningen - www.rug.nl/scholieren/ profielwerkstukken/index Universiteit Leiden - www. pws-exact.leidenuniv.nl/
Prijzen voor een profielwerkstuk Naast hulp ontvangen, zijn er voor leerlingen (en docenten) ook prijzen te winnen. Ook hierbij geldt dat zoeken in Google met behulp van ‘profielwerkstuk, prijs’ mijn lijst kan completeren. Voorbeelden zijn:
Bestandsdeling Mocht u als docent willen proeven hoe u de leerlingen digitaal kunt begeleiden en bestaat er op uw school (nog) geen elektronische leeromgeving, dan kunt u ook online uw bestanden delen. Dit kan met aanbieders als www.dropboks.com, www.dropbox.com, http:// docs.google.com en http:// in.solit.us/. Hoe dit werkt is dat in plaats van op de computer, bestanden online worden opgeslagen. Binnen een zogeheten ‘mappenstructuur’ kunt u nu uw leerlingen vragen
hun werk in te leveren. Let daarbij wel op regels voor de namen van documenten. Door eventueel mappen aan te maken per groep kunt u alleen leerlingen van die groep toegang geven tot een map. Dit maakt controle op gemaakt werk en digitale correctie (correctie stopt u in dezelfde map) een stuk toegankelijker. Ik kan mij voorstellen dat er binnen een elektronische leeromge-
ving nog veel meer mogelijk is. Wellicht wilt u hierover uw ervaringen delen in Podium, mailt u dan naar [email protected]. Zelf nog niet zo vaardig? Raad het uw leerlingen dan aan voor het samen maken van een werkstuk of nog beter: laat het ze u uitleggen.
Heel veel scheikundeproeven
De proeven zijn ingedeeld in drie niveaus: Introductory Level (11-13 jaar), Intermediate Level (14-16 jaar) en Advanced Level (16+). Verder is een vierde categorie, Enhancement Level, met spectaculaire demonstraties en proeven die geschikt zijn voor open dagen en ‘science clubs’.
In het vorige nummer was Marijke Domis zeer enthousiast over de site Practical Biology (www.practicalbiology. org) met de beschrijvingen van ongelooflijk veel biologieproeven. Deze site is in 2008 ingericht door het Nuffield Curriculum Centre samen met de Biosciences Federation waarin verschillende beroepsverenigingen samenwerken. In 2004 was al vergelijkbare site gestart voor natuurkundeproeven, www.practicalphysics.org. De site www.practicalchemistry. org was de volgende; hiervoor werkt (nog steeds) het Nuffield Curriculum Centre samen met de Royal Society of Chemistry. Bij alle sites zorgde CLEAPSS, www.cle apss.com, voor adviezen op het gebied van veiligheid en milieu. Dit is een organisatie die scholen adviseert over het praktisch werk in de natuurwetenschappen. De meeste scholen in de UK zijn geabonneerd op deze organisatie. CLEAPSS geeft onder andere de Hazcards uit, een op het v.o. toegespitste bewerking van Material Safety Data Sheets, vergelijkbaar met de Chemiekaarten in Nederland.
n Bob Lefeber http://dedocent.wordpress.com
Per proef is het format (de indeling) na een korte inleiding: • Lesson organisation. Bruikbaarheid van de
proef als leerling- of als demonstratieproef, indeling van de les, doelgroep, tijdschatting. • Apparatus and chemicals. Gedetailleerde lijst van de apparatuur, inclusief veiligheidsvoorzieningen en chemicaliën, met inbegrip van de hoeveelheden en de veiligheids aspecten ervan. • Technical notes. Verdere aanwijzingen over veiligheid en milieu; recepten voor het maken van oplossingen. • Procedure. Stapsgewijze aanwijzingen, waardoor ook minder ervaren docenten de proef goed kunnen (laten) uitvoeren. • Teaching notes. Theoretische achtergrond en tips. • Weblinks. • Reviews. Ervaringen en tips van gebruikers; mogelijkheid om zelf een beoordeling en/of een review te geven. Onderdelen van de site zijn ook nog: Standard Techniques en Health & Safety.
Er zijn verschillende routes om proeven te vinden. Het handigst vind ik zelf om aan te klikken ‘213 experiments now on the site’ (intussen zijn het er misschien meer). Daar vind je een lijst met alle proeven, alfabetisch gerangschikt op titel. Ook kun je zoeken op niveau (links in het menu) of met een zoekterm. Het zijn veelal ook in ons taalgebied bekende proeven, maar door in de site te neuzen kun je veel nuttigs vinden. De site wordt goed bijgehouden. De redactie van de site stelt het op prijs als ideeën voor proeven worden aangeleverd. Die worden dan uit- en omgewerkt zodat ze in het format passen. Wat betreft veiligheid heb ik de indruk dat er in de UK meer ‘mag’ dan bij ons. Wel worden er strengere eisen gesteld aan de risicoinventarisatie en -evaluatie (RI&E) voorafgaand aan een proef. n Henny Kramers
Homepage van Practical Chemistry, www.practicalchemistry.org.
januari 2010
NVOX
85
Creativ
iteit en m met te otivatie chnisch ontwer
pen
Evolutie
in het voortgezet onderwijs
Kerst Boersma Caspar Geraedts Els de Hullu Fred Janssen Cees de Jonge
O n t we r p moet j en e doen !
Ineke Freder ik
Mariann e Vrijm an–van Putten
NVON-Ledenservice Nummer Beschrijving
Lijst met te bestellen artikelen U kunt bestellen door het betreffende bedrag + verzendkosten over te maken naar; ING rekeningnummer 619809 t.n.v. NVON te Meppel, o.v.v. het artikelnummer en het afleveradres. Niet-leden betalen de ledenprijs plus 25%. In verband met verzendkosten is het voordeliger meerdere artikelen tegelijk te bestellen; informeer voor de juiste verzendkosten; [email protected] Voor bestellingen vanuit het buitenland wordt u verzocht eerst contact op te nemen met de ledenservice voor de juiste betalingsprocedure.
NVON-ledenservice p.a. Nieuwstraat 12, 5527 AT Hapert
01 01A 5 10 10 a 11 13 14 15 18 39 51 52 53 54 55 56 65 66 68 CD-VP
Ledenprijs Porto
ARBO-boek Aandachtspunten bij ARBO Wereldwijde Milieuveranderingen (NVON-reeks 4) Begrippenlijst biologie met schoollicentie (digitaal) Begrippenlijst biologie zonder kopieerlicentie Evolutie in het voortgezet onderwijs (boek, NVON-reeks 2) Leven na de dood (boek, Gerard Stout) Kan niet ligt op het kerkhof (boek, Gerard Stout) Dit kan je niet maken (proevenboek, Gerard Stout) Cd-rom Kiribati Chemie voor het leven: cd-rom voor leerlingen zonder scheikunde maar met biologie Practicum,…..ha fijn! Jan Leisink (NVON-reeks 1) Ontwerpen moet je doen (NVON-reeks 3) ZAVO Physics. Patrick Walravens. 50 experimenten: deel 1 ZAVO Physics. Patrick Walravens. 50 experimenten: deel 2 ZAVO Physics. Patrick Walravens. 50 experimenten: deel 3 ZAVO Physics. Patrick Walravens. 50 experimenten: deel 4 Showdechemie (NVON-reeks nr. 5) Contexten in Nieuwe Scheikunde (NVON-reeks nr. 6) Chemie Aktueel: cd-rom met opgaven nr 25 tot en met 48 CD-rom Veilig Practicum – veiligheidskaarten
20, 3, 8, 40, 10, 12,10, 10, ** 15, 5, 10, 12, 15, 15, 15, 15, 8,5,42,50 5,-
Henny Kramers-Pals
Hans Bouma
t op onder voor he voering Inleiding en en uit uitdaging ls project oo CarboSch
Jan de Gruijter Marco Metselaar
Showdechemie C o n te x te n i n N i e u we Scheik un
C
Jan de Gruijter Joke va n der Aa lsvoort Albert Pilot Lisette van Re ns Martin Vos
A
RB O
9700
48
P
E
9 0 87
E
IP U
RO
2,50 3,2, 2, 2, 2, 2,50 3, 3, 3, 3, 3, 3,3,3, 2,-
** Voor het bestellen van dit boek, wordt u verzocht vooraf contact op te nemen met [email protected]
Jaap van Schravendijk
n Wat we weteen weten t ie n Wat we we proberen deringen Hoe uveran en e milie jp ldwijd beter te begri , re e w en De zoeksvrag
3, 1, 2,25
de
berichten Help?! Talent
In 2010 viert de Nationale Biologie Olympiade haar 20-jarig jubileum en de Biologie Olympiade Junior haar 15-jarig jubileum. Beide evenementen behoren tot de grootste nationale wedstrijden voor scholieren van de middelbare school. Om deze jubilea te vieren wordt op 27 maart 2010 een speciaal jubileumsymposium, het Olymposium, georganiseerd met het thema Help?! Talent. Sprekers uit het onderwijs, de wetenschap en het bedrijfsleven zullen hun visie op talent geven in een aantal lezingen en workshops. In de ochtend zal prof.dr. Louise Vet een plenaire lezing houden. In de daarop volgende parallellezing geeft prof.dr. Rietje van Dam een beschouwing over talent en wetenschap en belicht drs. Heleen Wientjes talent in het voortgezet onderwijs. De workshops in de middag geven onder andere docenten de mogelijkheid om toetsvragen te leren maken voor talenten, is er een workshop waarin de directeur van biotechnologisch bedrijf Rijk Zwaan vertelt waarom talent belangrijk is in het bedrijfsleven en vertellen medewerkers van de ‘talentschool’ het Walburg College Zwijndrecht, hoe zij omgaan met talentontwikkeling op hun school. Bovendien vertelt biologieleraar Mark Koren van het Junior College in Utrecht hoe zij talent ontwikkelen en hoe zij het JCU-systeem exporteren naar andere scholen. Dit alles en nog veel meer op 27 maart in Wageningen. Kijk voor meer informatie op www.biologie olympiade.nl/olymposium.
januari 2010
NVOX
87
Winnaar van 2009: Wall-e.
Aanmelding Shell Young Technical Award van start
88
Shell Nederland en NEMO vieren jubileum techniekwedstrijd Middelbare scholen uit heel Nederland kunnen zich weer aanmelden voor de Shell Young Technical Award. Voor het vijfde jaar gaan scholierenteams samen de uitdaging aan om apparaten te maken die voor 95 procent uit oude onderdelen bestaan en tenminste één beweging kunnen maken. Initiatiefnemers Shell Nederland en science center NEMO willen met de wedstrijd jongeren stimuleren om in de toekomst voor een technische studie te kiezen en de onbegrensde mogelijkheden van techniek te verkennen Op woensdag 23 juni beoordeelt een vakjury tijdens de finale de apparaten van de scholierenteams op werking, creativiteit, originaliteit en vormgeving. Het winnende team wordt beloond met een studiereis naar het Cité des Sciences in Parijs, het grootste wetenschapsmuseum van Europa. Na de finale zijn de genomineerde creaties te zien op verschillende locaties door heel Nederland. Met als start science center NEMO, een aantal Shell gebouwen en de reizende tentoonstelling eindigt in Villa Zebra in Rotterdam. Al vijf jaar een succes 2010 is een speciaal jaar voor de Shell Young Technical Award: een jubileumjaar. Al vijf jaar doen honderden scholieren per keer mee aan de verkiezing en het aantal aanmeldingen blijft maar stijgen. “De wedstrijd is echt een succes. Het is fantastisch om te zien hoe enthousiast en fanatiek iedereen elke keer weer is. Sommige scholen doen ook al voor de vijfde keer mee, en nog steeds wordt alles uit de kast getrokken om te winnen. We willen graag jongeren laten zien hoe leuk techniek is en hoe veel je er
NVOX
januari 2010
mee kunt,” zegt Michiel Buchel, directeur NEMO. Peter de Wit, President-Directeur Shell Nederland vult daarbij aan: “Talent is een groot goed en als Shell zien wij vooral voor technische talenten enorme mogelijkheden. Techniek staat immers centraal in alles wat wij doen. Deze wedstrijd is een perfecte manier voor jongeren om daarmee in aanraking te komen.” Scholen kunnen zich tot en met 12 februari inschrijven voor de wedstrijd. De finalisten worden op uiterlijk 1 juni bekendgemaakt. Voor meer informatie en aanmeldingen voor de Shell Young Technical Award, kun je terecht op www.shellyoungtechnicalaward.nl.
Kennis aan ’t IJ Moeten kroongetuigen aan de leugendetector? Wanneer kunnen we machines niet meer voor de gek houden? Science center NEMO organiseert in 2010 acht interactieve lezingen op de zondagmiddag. Wat is de invloed van alle ontwikkelingen in wetenschap en technologie op mijn leven? Die vraag staat centraal bij de interactieve lezingen in het wetenschapscentrum van Nederland. Experts geven antwoord op vragen die echt leven bij mensen. Als bezoeker doe je actief mee. Tijdens de lezingen wordt er niet alleen geluisterd, het DOEN staat hoog in het vaandel. Door het stellen van vragen, maar ook door te experimenteren, te ervaren en het prikkelen van je zintuigen. Ervaar en beleef de wetenschap in NEMO. Datum: zondag 21 maart 2010 van 15.00 tot 17.00 uur (vanaf 14:00 uur bent u welkom in NEMO). Kosten: € 7,50 (alleen bezoek lezing) Kaartverkoop: online via www.e-NEMO.nl.
Wereldnatuurfonds WNF ‘viert’ Chinees Jaar van de Tijger Het Wereld Natuur Fonds (WNF) heeft in Indonesië bijzondere opnames gemaakt van drie Sumatraanse tijgers. Op het Indonesische eiland Sumatra werden een moeder en haar twee welpen gesnapt door een verborgen camera. De Sumatraanse tijger is de zeldzaamste tijgersoort ter wereld.
Naar schatting komen nog 400 van deze dieren in het wild voor. Het jaar 2010 is door de Verenigde Naties uitgeroepen tot het Internationale Jaar van de Biodiversiteit. De soortenrijkdom in de tropen is de afgelopen 35 jaar met 50 procent gedaald. De tijger staat symbool voor veel van de dier- en plantsoorten die onder druk staan. Vandaar dat het WNF in het Chinese astrologische Jaar van de Tijger wereldwijd aandacht vraagt voor de problemen waar de tijger mee kampt. Het belangrijkste gevaar is de grootschalige illegale jacht waar de tijger in toenemende mate slachtoffer van wordt. Hoe schaarser de tijger, des te meer de stropers verdienen aan de verkoop van hun illegale buit. De tijger komt voor in verschillende ondersoorten; de Bengaalse tijger, de Indo-Chinese tijger, de Siberische tijger (of armoertijger), de Sumatraanse tijger. De Maleise tijger, waarvan vermoedelijk nog maar 500 in het wild voorkomen, wordt pas sinds 2004 als aparte ondersoort onderscheiden.
MSC beste ecolabel voor duurzame vis De Marine Stewardship Council (MSC) komt als beste uit de bus in een studie naar certificeringprogramma’s voor wilde vis en producten van wilde vis. Het onderzoek is uitgevoerd door management adviesbureau Accenture in opdracht van het WNF. Uit de groei die ecolabels de afgelopen tien jaar hebben doorgemaakt, blijkt dat er veel vraag is bij consumenten, supermarkten en vishandels naar verantwoord gevangen vis. Maar met de toename van het aantal labels is de kans groot dat er verwarring gaat ontstaan, of nog erger, dat kopers geen vertrouwen meer hebben in ecolabels voor vis. Het onderzoek door Accenture is bedoeld om eventuele verwarring weg te nemen en informatie te geven over het maken van een verantwoorde keus. 24 ste Reehorstconferentie BiNaSk en Mens&Natuur, maandag 15 maart 2010 in het Reehorstcongrescentrum in Ede De jaarlijkse Reehorstconferentie BiNaSk en Mens&Natuur heeft als doelgroep docenten en toa’s natuurkunde, scheikunde en biologie in de onderbouw en in het vmbo en verder iedereen die betrokken is bij leergebieden waarin deze vakken een rol spelen.
Het programma bestaat uit een plenaire openingslezing over Taal- en Rekenbeleid op school en in de klas, twee pauzelezingen over respectievelijke Spinnen en Chemische anekdotes en een plenaire slotlezing over de onderzoekgegevens van poolonderzoek in Het Pooljaar en uit 16 presentaties en 37 werkgroepen. Keus te over! U kunt tijdens drie ronden elke keer kiezen voor een werkgroep of een tweetal presentaties. Tijdens de lunchpauze is er de traditionele uitgebreide leermiddelenmarkt, die u overigens ook tijdens de werkgroepronden kunt bezoeken. Een greep uit het verdere programma: • Vakcollege Techniek en Zorg en Welzijn; • Onderzoeksvaardighedenlijn; • Spannende proeven en experimenten; • SchoolTV en Teleblik in de klas; • Omgevingsonderwijs in verschillende soorten en maten; • Bruikbare websites voor in de klas; • Carrièreperspectief voor toa’s? • Inrichting van practicumlokaal of bètavleugel; • Meisjes kiezen voor exact en techniek; • Leergebieden Mens&Natuur en Natuur&Techniek;
Lesgeven in een unieke
• Zelf lesmateriaal maken; • Pakkende alternatieve modellen en concepten; • Mobiele practicum hemoglobine; • Het centrale examen voor nask-1-GT en biologie-GT, van papier naar CBT; • Digibordgebruik bij de verschillende vakken; • Zelf een elektronica-practicumbord maken; • Seksuele voorlichting in de multiculturele klas; • Ontwerpen van opdrachten voor de dierentuin. De folder met het programma is rond 10 februari naar de scholen gestuurd en staat ook op www.aps.nl/exact > agenda. U kunt zich dan inschrijven via een inschrijfkaart uit de folder of via een digitaal inschrijfformulier op de website. Verdere informatie h.bruijnesteijn@ aps.nl.
nagekomen bericht Jaarvergadering sectie scheikunde Omdat bij het NVON-congres 2009 (en 2010) geen gelegenheid was een ledenvergadering van de sectie te houden, wil de sectie scheikunde deze houden aansluitend aan de vergadering van kringvertegenwoordigers in maart. De jaarvergadering wordt gehouden op donderdag 11 maart 2010 17.00 uur in de ‘Poort van Kleef’, Mariaplaats 7, 3511 LH Utrecht. Belangstellende leden die de vergadering willen bezoeken, wordt verzocht zich uiterlijk vrijdag 26 februari aan te melden bij de kringcoördinator van de sectie, J.H. van Drooge ([email protected]) i.v.m. te reserveren ruimte en maaltijden. De agenda voor de jaarvergadering is: a opening b mededelingen c jaarverslag 2009 d nieuwe scheikunde e examens / voorbeeld examens f rondvraag g sluiting aansluitend vanaf ca. 18.00: eenvoudige Chinese maaltijd.
meertalige en internationale omgeving
Grenzen verleggen. Een nieuwe inspirerende internationale omgeving. Volop aandacht voor taal en cultuur. Goede arbeidsvoorwaarden. Het zijn de ingrediënten van een loopbaan bij een van de Europese scholen. Stichting NOB (Nederlands Onderwijs in het Buitenland) zoekt in opdracht van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap per 1 september 2010:
1e graads VO-leerkrachten (LD-schaal) Voor de Europese School in Luxemburg: • Natuurkunde/Scheikunde en ICT • Biologie/ANW en Wiskunde (Wiskundelessen alleen in de onderbouw)
Voor de Europese School in Mol (België): • Natuurkunde/Scheikunde • Integrated Science (lessen worden gegeven in de Engelse taal)
Voor de Europese School München (Duitsland): • Natuurkunde/Wiskunde
Voor de Europese School Varese (Italië): • Natuurkunde/ICT (ICT-lessen worden gegeven in de Engelse taal)
Meer informatie Kijk voor functieprofielen en verdere informatie op www.stichtingnob.nl/vacatures-es. De sollicitatiegesprekken vinden plaats van 19 tot en met 29 april 2010 bij Stichting NOB in Voorburg.
januari 2010
NVOX
89
Aansteker Lathyrus: klimmer naar kennisverwerving
90
Ik ben gezegend met een onderzoekende geest. Dat is een genot. Niemand hoeft me te vragen mijn kennis en kunde te verhogen. Dat gaat vanuit mijn chromosomen min of meer vanzelf. Ik beschouw die drang niet als een verdienste, net zo min als de kleur van mijn ogen of mijn haar mijn verdienste zijn. Door opmerkelijke omstandigheden kwam ik terecht bij een voordracht over Lathyrus, in het Nederlands ook wel bekend als siererwt. Een oud-leraar van een tuinbouwschool vertelde aan de hand van toverlantaarnplaatjes over Groei & Bloei, en vooral over de schoonheid en de geurigheid. In hoofse kringen is de bloem geliefd, maar op een vaas is het ODAP. genot slechts kort, tenzij er zilverzout aan het bloemenwater worden toegevoegd. Let op: stelen niet te diep in het vaaswater, dat belemmert de fotosynthese.
De Lathyrus odoratus heeft een geur, maar de bloemen mogen gerust wit zijn, de bestuivers volgen hun neus. De geurlozen lokken insecten met kleuren. Bij mensen is dat ook zo. Ik ging met meer vragen naar huis dan ik was gekomen: een geslaagde avond. Een korte zoektocht op het web leverde meer vragen en enkele antwoorden. Heel mooi. Van de Lathyrus zijn er meer dan 160 verschillende soorten. De sierbloemen vormen een klein deel. De Lathyrus odoratus produceert ten minste 48 verschillende geurstoffen, vooral linalool en (E)-bèta-ocimeen. Chirale terpenen. Isolatie van de geurtjes met stoomdestillatie lukt niet, daarvoor is gaschromatografie en een massaspectrometer handig om de head space (gas in de bloem) te onderzoeken. Veel belangrijker dan de kleurige en geurige leden is de Lathyrus sativus, een plant die onder barre (natte, droge, arme grond) in derdewereldlanden groeit. Voor veevoer, maar ook voor menselijke consumptie. Helaas bevatten de vruchten een giftig aminozuur dat luistert naar de afkorting ODAP. Dit aminozuur is een neurotoxine. Langdurige inname zorgt voor verlam-
ming van de ledematen. In Ethiopië zijn de inwoners van halve dorpen verlamd door het eten van de zaden, bij gebrek aan ander voedsel. De Spaanse schilder Goya heeft op zijn werk Almorta, de Spaanse naam voor deze groente, deze kwaal al eens afgebeeld; verlamde mensen en verlamde paarden. De kwaal heet lathyrisme of neurolathyrisme. Mijn nieuwsgierigheid is nog lang niet bevredigd, maar wat kunt u ermee in de les? Stuur leerlingen naar een lezing van Groei & Bloei en laat ze terugkomen met een verslag, en met vijf vragen waar ze vervolgens zelf de antwoorden bij gaan zoeken. De Lathyrus leverde invalshoeken voor scheikunde, biologie en kunst. Wie even nadenkt vindt ook een plek voor de overige vakken. Misschien dat u enige gedrevenheid wakker kunt maken. De chromosomen liggen voor u klaar in de klas.
Kopij voor de rubrieken Forum, Vereniging, Media en Actueel kunt u aanleveren tot: Nr. 01-10 12-12-2009; Nr. 02-10 15-01-2010 Nr. 03-10 12-02-2010; Nr. 04-10 19-03-2010 Nr. 05-10 16-04-2010; Nr. 06-10 21-05-2010 Nr. 07-10 20-08-2010; Nr. 08-10 17-09-2010 Nr. 09-10 15-10-2010; Nr. 10-10 12-11-2010
Algemeen Bestuur: Het DB aangevuld met de sectievoorzitters biologie J. van Koppen (kopnvon@ hotmail.com), natuurkunde D.J. van de Poppe ([email protected]), nlt H. van Bergen a.i. ([email protected]), pabo-p.o. vacant, scheikunde L. Donk ([email protected]), toa A.P. Soldaat ([email protected]), vmbo J. Baas ([email protected]). Bestuursmedewerker: mw. L. Pors ([email protected])
n Gerard Stout, [email protected]
colofon NVOX is een uitgave van de Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON) Redactie: Hoofdredacteur: W.T.W. Vis; adjunct-hoofdredacteur: mw. H. Kramers-Pals. Eindredacteuren: mw. M. Domis-Hoos (biologie), mw. J.E. Frederik (natuurkunde), J. de Gruijter (scheikunde), A. Pollmann (anw), H. Jorna (nlt), mw. M.I.C. Offereins (arbo, toa). Redacteuren: J. Arts, H. van Bemmel, H. Bouma, mw. M. Bruinvels, P. Geerke, B. Lefeber, M. Metselaar, W. Sonneveld, W. Schuring, J.T. van der Veen. Redactieadres voor alle kopij: Postbus 60047, 9703 BA Groningen E-mail [email protected] . Tel. 050-8538517 Internetadres: www.nvon.nl/nvox De redactie is niet verantwoordelijk voor de inhoud van artikelen en berichten in NVOX. Artikelen kunnen niet zonder schriftelijke toestemming van de hoofdredacteur (tel. 079 3165569, e-mail: [email protected]) worden overgenomen, gekopieerd, elektronisch worden doorgegeven of op welke wijze dan ook vermenigvuldigd. Een uitzondering wordt gemaakt voor het niet-commercieel gebruik door leden ten behoeve van hun schoolwerk. Klachten over de bezorging van het blad indienen bij [email protected].
NVOX
januari 2010
Verschijningsdata 2010: 25 jan., 15 feb., 15 mrt., 19 apr., 19 mei, 21 jun., 20 sep., 18 okt., 15 nov., 13 dec. Basisvormgeving: FIZZ reclame & communicatie, Meppel. Vormgeving: S. Willems of Brilman Druk: drukkerij Ten Brink, Meppel. Advertentie-exploitatie: Bureau Van Vliet, postbus 20, 2040 AA Zandvoort (tel. 023 5714745, fax 023 5717680, e-mail: [email protected]; site: www.bureauvanvliet.com) Dagelijks bestuur NVON: H. de Graaf, voorzitter ([email protected]), secretaris, vacant ([email protected]), J.Chr. Nolthenius, penningmeester ([email protected]), J. Bette, algemeen lid ([email protected]). Hoofd NVON-bureau: H. van Bergen (tel. 0132140838) ([email protected])
Het lidmaatschap kan maandelijks ingaan en wordt jaarlijks automatisch verlengd. Opzeggen is mogelijk tot uiterlijk 2 maanden vóór het einde van het lidmaatschap. NVON-secretariaat / ledenadministratie: mw. H. Tangenberg, Stationsweg 44, 7941 HE Meppel, tel. 0522-243347 (maandag, dinsdag en donderdag), fax 0522-243349 [email protected] (algemene vragen) [email protected] (aanmelding, opzegging, adreswijziging e.d.) NVON-ledenservice (voor het bestellen van boeken en overige uitgaven): ING rek.nr. 619809, t.n.v. NVON, [email protected] Internetadres: www.nvon.nl. Hier treft u alle informatie omtrent het lidmaatschap, bijbehorende contributie en een aanmeldingsformulier aan, en ook de adressen van de bestuursleden, van de leden van de secties en de commissies en van de NVOXredactie.
Aansteker Lathyrus: klimmer naar kennisverwerving
91
Aanstekers zijn beschrijvingen van korte experimenten met mogelijkheden voor nader onderzoek. Een korte beschrijving staat op pagina 90 in dit nummer van NVOX. Bijdragen voor deze rubriek zijn welkom. Zend uw voorstel [email protected]
Agenda 2010 datum doelgroep maart 15 docenten en toa’s BiNaSk juni 9 toa’s november 11 toa’s december 10 + 11 docenten Natuurkunde
organisatie/onderwerp
plaats/tijd
in nummer
Reehorstconferentie BiNaSk onderbouw en vmbo
Ede
6 en 10
landelijke nascholingsdag nlt Amsterdam
1
toa-congres NVON
Wageningen
1
Woudschotenconferentie Natuurkunde
Noordwijkerhout
januari 2010
NVOX
