boek recensies Voorbeeldige biografie van een groot man LuucKooijmans. Het orakel. De man die de geneeskunde opnieuw uitvond: Herman Boerhaave (1668-1738). Amsterdam: Uitgeverij Balans, 2011, 392p., 16ill zw/w. ISBN9789460033445. € 24,95.
92
Uit Annie Romeins Erflaters kende ik het leven van Boerhaave, van Busken Huets Land van Rembrand het roerende verslag van het afscheidsgesprek, waarin Boerhaave werd gevraagd wie hij na zijn overlijden als zijn opvolger benoemd zou willen zien. Maar uit geen van beide boeken rijst een zo voorbeeldig portret van Boerhaave op als in Kooijmans’ werk. Het wordt nauwkeurig getekend, het verhaal van de domineeszoon die zelf eerst theologie studeerde maar zich tot de exacte vakken wendde, de jonge geleerde die dank zij protectie (ja, we leven in de regententijd) een universitaire functie kreeg en door zijn succes steeds meer taken toebedeeld kreeg, zodat hij op zijn hoogtepunt medicijnen, praktische geneeskunde, scheikunde en plantkunde
NVOX
februari 2012
doceerde. Hij was, of vormde zichzelf, het middelpunt van talrijke netwerken, met name in de plantkunde. Er werden veel planten, stekjes en zaden geruild, en er was ook toen al veel animositeit in de academische wereld. We krijgen allerlei indrukken van de colleges van deze man, die levendig en met anekdoten doorspekt, improviserend en niet van een Latijnse tekst voordragend, zijn studenten les gaf. Boerhaave sprak niet alleen vloeiend Latijn, maar beheerste nog een half dozijn of meer vreemde talen. Een man die ondanks zijn duizelingwekkende stijging op de sociale ladder altijd bescheiden, eenvoudig en kalm bleef, die, ook al was hij geen theoloog geworden, een vroom godsdienstig leven leidde, kortom de ideale schoonzoon. Hij trouwde dus ook in aanzienlijke kring. Boerhaave trok in zijn lange loopbaan duizenden studenten naar Leiden, en ook al is het briefadres ‘Boerhaave, Europa’ een fabel, hij was wereldberoemd. Ik heb het levensrelaas met stijgende geboeidheid gelezen en moet Kooijmans het compliment maken dat hij levendig schrijft. Ik vond maar één negatief ding: hij zegt dat zijn collega Bassand ‘was getrouwd met een dochter van een kamerling van prins Eugène’, maar als die schoonvader een kamerling was, had hij nooit een dochter kunnen verwekken: een kamerling is een eunuch. Kooijmans bedoelt, denk ik, kamerheer. Allerlei beroemdheden uit die vroege achttiende eeuw komen langs: Daniel Fahrenheit, van de thermometer (die Boerhaave ook gebruikte), ’s Gravesande, Linnaeus, Van Swieten, ja, wie al niet? Boerhaave herstelde het klinisch onderwijs en liet
zijn studenten zelf uit waarnemingen conclusies trekken, zoals hij dat zelf ook deed. Hij bezorgde Swammerdams tekeningen, met grote kosten voor hemzelf, en gaf ook andere klassieke medische werken uit, evenals flora’s. Als docenten hun leerlingen/ studenten een inspirerend voorbeeld in handen willen geven, laten ze dan dit boek, na het zelf te hebben gelezen, eens doorgeven. Kortom: aanbevolen. n Hans Bouma
Het aangrijpende verhaal van een jonge orka A.M. vanGinneken.Tuschka Het aan grijpende verhaal van een jonge orka. Utrecht: KNNVuitgeverij 2011. 416p., ill. zw.w. ISBN: 9789050113854. € 19,95.
Je moet van het genre houden, maar als dat zo is, is het boek zeer de moeite waard om te lezen. Het is het gefingeerde levensverhaal van Tuschka, een orka, dat iedere liefhebber van dieren, walvissen en dolfijnen gelezen moet hebben. De orka wordt vaak gezien als een meedogenloze jager; de toppredator van de
zee die ook bekend staat als killer whale. De auteur beschrijft dat een orka een intelligent en bovenal zeer sociaal wezen is. Zij bestudeert orka’s sinds 1987 bij het Center for Whale Research in Friday Harbor, Washington State. Het boek bestaat uit drie delen. Het eerste deel beschrijft het leven van Tuschka, een jonge orka, bij haar familie in het wild. In dit deel krijg je een indruk hoe orka’s met elkaar communiceren, hoe familieverhoudingen geregeld zijn, hoe en waarop ze jagen, hoe en waardoor ze trekken en hun houding ten opzichte van vissersboten die in hetzelfde gebied actief zijn. Orka’s blijven hun hele leven in de moederlijke groep. Het leven van Tuschka verandert dramatisch als ze meedogenloos uit haar thuiswateren wordt weggerukt en in een zeedierenpark terechtkomt. Het tweede deel gaat over de periode dat zij eerst moederziel alleen in het zoogdierpark is. Ze sluit een speciale vriendschap met twee trainers, maar diep van binnen blijft er een leegte die alleen haar familie werkelijk kan vullen. Dit deel is gebaseerd op de ervaringen die de auteur had met Gudrun, een orka in het Dolfinarium van Harderwijk. In dit deel komt ook het trainen van zeezoogdieren en het onderzoek naar deze dieren in het wild aan bod. Het derde deel doet je denken aan de film Free Willy, maar is daar niet op gebaseerd. Door problemen in het tweede en grotere zeezoogdierpark, waar Tuschka terecht komt, komt men langzamerhand tot het besef dat de orka weer terug moet naar haar eigen familie in de zee. Dat dit het nodige vooronderzoek vergt en ‘onttraining’ van de jonge orka, die inmiddels zwanger is, laat zich
raden. Dit deel is ook weer gefingeerd maar het is beschreven alsof het echt allemaal zo gebeurd zou kunnen zijn. Het geheel is een zeer spannende beschrijving en geeft veel inzicht in het leven van orka’s. Het heeft mij wel tot het besef gebracht dat ik niet met mijn kleinkinderen naar het Dolfinarium moet gaan. Dan maar naar de Efteling. n Marijke Domis
Geneeskunst Paul Broos. Over geneeskundigen en geneeskunst. De evolutie van het me disch denken door de eeuwen heen. Leuven: Davidsfonds. 336p., ill. ISBN9789058268372. € 27,50.
“In de prehistorie waren schedelboringen om hoofdpijn of waanzin te verhelpen schering en inslag. In het oude Egypte, werd rottend brood op open wonden gelegd voor zijn antibacteriële werking. Tijdens de Chinese dynastieën werd enkel de pols gemeten om een diagnose te bepalen. De rest van het lichaam werd zelden of nooit aangeraakt door de arts. En dan zijn er natuurlijk nog de aderlatingen, een nutteloze procedure die meer dan
1000 jaar lang zijn stempel op het medische denken heeft gedrukt.” Emeritus hoogleraar Broos was jarenlang ‘diensthoofd directeur heelkunde’ en hoofd van de Traumologie van het UZ Leuven. In dit boek beschrijft hij de hoogtepunten uit de geschiedenis van de geneeskunde. Successievelijk worden in het boek de volgende periodes behandeld: Van de prehistorie tot het oude China; Geneeskunde in de hellenistische wereld; De middeleeuwse geneeskunst – en dat doet me weer denken aan die keer dan ik in Brugge in de Stadsbibliotheek het Liber Trotula in handen had; De geneeskunde van de nieuwe tijd (let erop dat hier dus de overgang is gemaakt van geneeskunst naar geneeskunde); De geneeskunde tijdens de eeuw van de ‘verlichting’; De geneeskunde tijdens de 19e eeuw; De twintigste eeuw. Vanzelfsprekend is het onmogelijk om in de ruimte van goed 300 pagina’s de hele medische geschiedenis in extenso te behandelen, maar Broos weet op een aantrekkelijke manier niet alleen West-Europese, maar ook wetenswaardigheden uit andere werelddelen te presenteren. Op het moment zit hier beneden een jongen aan zijn scriptie te werken. Ik mag het boek nu even van hem gebruiken om mijn recensie af te maken, maar dan wil hij het (MIJN) boek graag zo snel mogelijk terug. Zoals gebruikelijk bij de boeken van het Davidsfonds is ook dit boek goed gefundeerd en wetenschappelijk verantwoord, alleen jammer dat alle afbeeldingen in zwart-wit zijn en dat het boek geen register heeft, maar een kniesoor – ik dus – die daar op let. Iedereen
die belangstelling heeft voor de geschiedenis van de mens en zijn gezondheid kan het met een gerust geweten kopen. n Marianne Offereins
2100 MichioKaku. Reis naar de toekomst. Het leven in het jaar 2100. Amsterdam: Nieuw Amsterdam. 448p. ill., ISBN9789046811283. € 24,95.
De oorspronkelijk titel van dit boek is: Physics of the Future. How Science Will Shape Human Destiny and Our Daily Lives by the Year 2100. Voor de natuurwetenschap is dus in dit boek een grote rol weggelegd. De uitgangspunten van het boek zijn als volgt: “Dit boek is gebaseerd op interviews met meer dan driehonderd topwetenschappers die met geavanceerd onderzoek bezig zijn. Geen enkele wetenschappelijke ontwikkeling in dit boek is strijdig met de bekende natuurwetten. De vier basiskrachten en de fundamentele natuurwetten zijn in grote trekken bekend; er worden geen grote veranderingen verwacht in ons begrip van deze wetten. Er bestaan reeds voorbeelden van de technologieën die in dit boek
genoemd worden. Dit boek is geschreven door een ‘insider’, iemand die een blik achter de schermen heeft geworpen van het meest recente wetenschappelijke onderzoek.” En dan krijg je achtereenvolgens zicht op: De toekomst van de computer, van kunstmatige intelligentie en de geneeskunde; Nanotechnologie; De toekomst van energie, ruimtevaart welvaart en van de mensheid. Het laatste hoofdstuk geeft een beeld van het dagelijks leven in 2100. Jammer genoeg kunnen we dat niet controleren. “In Reis naar de toekomst schetst Michio Kaku een opwindend en uitdagend beeld van de eeuw die voor ons ligt. Hij baseert zich daarbij op interviews met meer dan driehonderd vooraanstaande wetenschappers die op dit moment in hun laboratoria de toekomst aan het uitvinden zijn. Het resultaat is een gezaghebbende en wetenschappelijk gefundeerde beschrijving van de revolutionaire ontwikkelingen die momenteel plaatsvinden in de geneeskunde, informatica, kunstmatige intelligentie, nanotechnologie, energiewinning en ruimtevaart.” Steeds schakelt Kaku van heden naar verleden en toekomst, geeft anekdotes en wetenswaardigheden en legt verbanden waardoor het boek een levendigheid heeft die vele lezers aan zal trekken. Een ding is zeker: in 2100 ben ik er niet meer. En met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid jij, lezer, ook niet. Als je wilt weten wat je kindskinderen te wachten kan staan, is dit boek absoluut een eyeopener. De schrijfstijl van Kaku is aangenaam en boeiend. Zijn onderwerpen interessant. Dus wat let je? n Marianne Offereins
februari 2012
NVOX
93
boek aankondigingen Een ontdekking EricR. Scerri.The PeriodicTable. AVery Short Introduction. Oxford: Oxford UniversityPress, 2011, 147p., 41ill zw/w. ISBN978-0-19-958249. £7.99.
94
Ja, alweer zo’n VSI, denk je dan, en een over het periodiek system. Zo’n afgegraasd terrein, kan daar nog wat nieuws in staan? En dan ga je lezen, en je merkt dat Scerri zich er echt niet met een jantje-van-leiden heeft afgemaakt. Hij gaat nauwkeurig na wat er aan de ontdekking van Mendelejev – en evenzeer van Lothar Meyer, die wellicht net iets eerder was – is voorafgegaan. Mooi nageplozen, boeiend verteld. Scerri onderscheidt bovendien drie begrippen die alle door de term ‘element’ worden gedekt: de pure term, zeg maar H op de tabel, het element zoals het zich voordoet, dus H2, en het element als onderdeel van een verbinding, dus H in HCl. Ja, dat wisten we ook wel, maar het wordt hier netjes omschreven. De oorzaak van de schikking naar atoommassa (met de bekende wisselingen, zoals Te voor I) werd uiteindelijk aangegeven door Moseley, die op het atoomnummer uitkwam. Maar waar Scerri me met verbijstering slaat, is de vermelding van een voorganger van Moseley, een Nederlandse econoom, Anton van den Broek, die al voor Moseley een idee had waar het om ging. Alle hulde voor deze ontdekking! En verder staat er alles in wat je wilt weten, tot en met alternatieve weergaven van het PS. Alleen al om die Van den Broek zou ik dit boekje kopen. n Hans Bouma
NVOX
februari 2012
Antropoceen Mark Lynas, De mens als god. Hoe de aarde het Antropoceen kan doorstaan. Utrecht: JanvanArkel. 300p. ISBN9789062245109. € 14,95.
“De ecologische schuld die we opbouwen is veel ernstiger dan de schuldencrisis.” De auteur behandelt in dit boek de negen grenzen die de aarde ons stelt, vastgesteld door de expertgroep rond Johan Rockström: biodiversiteit, klimaat, stikstofkringloop, landgebruik, zoetwater, gif, aerosolen, de verzuring van de oceanen, ozon. Daarvan overschrijden we nu al de drie eerste en bij de andere zijn we geheel op de verkeerde weg. “De gevolgen van klimaatverandering en afbraak van de biodiversiteit zijn wel ruim bekend. Met de andere aantastingen is dat veel minder het geval en in hun wisselwerking versterken de desastreuze effecten elkaar. Dit gaat leiden tot een wederzijds gegarandeerde vernietiging (mutual assured destruction). Tenzij we eindelijk eens van onze krent komen.” n Marianne Offereins
tijdschriften Hoogtepunten uit het Journal of Chemical Education 2011 Het Journal of Chemical Education (JCE) is een maandelijks tijdschrift dat zich vooral richt op middelbare en hogeschool(‘college’)docenten scheikunde. Het JCE wordt uitgegeven door de American Chemical Society en heeft een lange historie. In 1924 zag de eerste editie het licht. In 2011 (jaargang 88) vond ik deze artikelen het meest interessant en geschikt voor de scheikundeles. Januari In een artikel dat leest als een chemische thriller beschrijven Thomas Werner en Caroline Hatton (p. 34-40) hoe chemici met behulp van geavanceerde analysetechnieken (waaronder LC-MS en gelelektroforese) jagen op dopingzondaars in de sport. Een mooie anekdote is de ontdekking van tetrahydrogestrinon, ofwel The Clear. Dit is een anabool steroïde dat, onder andere, werd gebruikt door de hardloopster Marion Jones. Geïrriteerd over de uitzonderlijke prestaties van Jones viste sprintcoach Trevor Graham een gebruikte injectiespuit uit de vuilnisbakken bij een atletiekwedstrijd, en stuurde deze spuit op naar de Amerikaanse Antidoping Autoriteit. En wat bleek? Het massaspectrum van de stof uit de spuit vertoonde pieken die consequent 4 massa-eenheden afwijken van de pieken van de toen bekende steroïden. Het bleek te gaan om een nieuw, onbekend steroïde, een dat niet werd gemeten bij reguliere dopingcontroles. Een mooie anekdote voor bij het onderwerp massaspectrometrie!
Februari Hoewel de moderne chemie pas zo’n 250 jaar bestaat, maakt de mensheid al duizenden jaren gebruik van chemie en chemische processen. Peter Layson geeft op p. 146-150 een boeiende beschrijving van de chemie in het Oude Egypte (circa 3000-30 v.C.). Een gedeelte van de chemische kennis van de oude Egyptenaren is bewaard gebleven dankzij de Stockholm en Leiden papyri. Deze papyri bevatten enkele honderden recepten, variërend van het maken van legeringen tot het maken van synthetische kleurstoffen. Een voorbeeld van zo’n kleurstof is Egyptisch blauw. Deze stof werd gemaakt door een mengsel van zand, malachiet (Cu2CO3(OH)2), kalk en natron enkele uren te verhitten tot circa 800-1000 °C. Het resultaat is calciumkopersilicaat (CaCuSi4O10) waarvan de donkerte van de blauwe kleur wordt bepaald door de korrelgrootte. Hoe fijner het poeder des te lichter de kleur blauw. Naast bonafide recepten bevatten de papyri ook vele recepten voor het maken van nep-edelmetalen en nep-edelstenen. Dit doet het vermoeden rijzen dat de papyri het aantekeningenboek zijn van een frauduleuze goudsmid. Maart In Europa en Amerika worden contexten steeds vaker gebruikt in het natuurwetenschappelijk onderwijs. Deze trend breidt zich ook uit naar andere continenten. Kunle Oloruntegbe en Adakole Ikpe rapporteren over een Nigeriaans onderzoek naar de transfer tussen chemische concepten uit de les en alledaagse activiteiten van leerlingen (p. 266-270). Deze alledaagse activiteiten omvatten, onder andere, werken op het land, het verkopen van land-
bouwproducten op de markt en zingen in zogenaamde thuiskoren. Deze koren hebben, net als de andere activiteiten, als doel het inkomen van de ouders aan te vullen. Uit een enquête, afgenomen bij 200 bovenbouwleerlingen, blijkt dat leerlingen nauwelijks verband zien tussen de chemische concepten en deze activiteiten en dat volgens de leerlingen dit verband onvoldoende door hun docenten wordt aangegeven. De auteurs speculeren dat de populariteit van de thuiskoren wel eens negatieve gevolgen kan hebben op de transfer van chemische concepten naar de leefwereld van leerlingen en zij bevelen aan dat de oudersdirigenten van deze koren de kinderen meer en beter moeten ondersteunen bij het toepassen van chemische concepten in hun dagelijkse leven. Wellicht biedt het elementenlied van Tom Lehrer uitkomst? April Sherlock Holmes en Dr. Watson, wie kent ze niet? Al bijna 150 jaar lang worden de avonturen van de excentrieke detective en zijn trouwe kompaan fanatiek gelezen. Ondanks dat Sir Arthur Conan Doyle al meer dan tachtig jaar dood is, nemen Holmes en Watson nog steeds nieuwe zaken aan. Sinds 1989 verschijnt er in het JCE met enige regelmaat een nieuw avontuur van Sherlock Holmes waarin de chemie centraal staat. In het artikel Sherlock Holmes goes Virtual (p. 369-370) beschrijft Erica Jacobsen de publicatie van een virtueel boek, met alle 17 chemische avonturen van Holmes en Watson. Het aardige van deze artikelen is dat leerlingen een actieve rol hebben in het ontrafelen van het mysterie. Zij moeten vaak een (eenvoudig) experiment uitvoeren en de resultaten hiervan interpreteren om de
zaak op te lossen. De artikelen vormen een leuke alternatieve insteek voor practicum en zijn wellicht ook de moeite waard voor de Engelse les. Mei De evenwichtsconstante is vaak een lastig begrip voor leerlingen. Experimentele bepaling van een evenwichtsconstante draagt bij een beter begrip van deze grootheid. Op p. 637-639 beschrijven Elsbeth Klotz en collega’s een eenvoudig experiment om de evenwichtsconstante van broomtymolblauw (BTB) te bepalen met behulp van een UV-VIS spectrofotometer. Door de maximale absorptie te bepalen van de basische (blauwe) vorm en van de zure (gele) vorm van BTB kan, met behulp van de wet van Lambert-Beer, de evenwichtsconcentratie van het zuur en de base berekend worden, en door de pH te meten, kan de K experimenteel bepaald worden. Een mooi experiment voor een profielwerkstuk of praktische opdracht. Juni Chemoluminescentie is een fascinerend fenomeen wat veel wordt gebruikt bij demonstratieproeven. Veel van deze experimenten zijn gebaseerd op milieuvervuilende difenylesters van oxalaat en het explosieve tetrahydrofuran. Osman Jilani en collega’s rapporteren over een ‘groenere’ versie van dit experiment (p. 786-787). 21 mg divaniline-oxalaat wordt opgelost in 3 mL 1,2,3-triacetoxypropaan. Vervolgens wordt, als fluorescerende stof, 6 mg peryleen toegevoegd, gevolgd door 1 mL 1 M natronloog en 1 ml 30% waterstofperoxide-oplossing. Na schudden, reageert het divaniline-oxalaat met de waterstofperioxide tot vaniline en aangeslagen koolstofdioxide. Het CO2 staat zijn energie af aan
het peryleen, dat vervolgens zichtbaar licht uitstraalt bij het terugvallen naar de grondtoestand. Er ontstaat een felgroene kleur die wel 45 minuten aanhoudt. Zowel vaniline als 1,2,3-triacetoxypropaan zijn voedseladditieven en zijn niet schadelijk. Helaas is carcinogene peryleen nog wel nodig, dus helemaal milieuvriendelijk is dit experiment nog niet. Juli Bij veel chemische en fysische processen wordt warmte opgenomen of afgestaan. Charles Xie beschrijft op p. 881-885 een interessante manier om met een infraroodcamera dergelijke warmtestromen en temperatuurgradiënten zichtbaar te maken. Met behulp van een FLIR i5 infraroodcamera laat Xie de warmtestromen zien in een beker zout water en een beker zoet water. Door de IR foto’s te vergelijken wordt duidelijk zichtbaar dat het zoute water lichter van kleur is dan het zoete water. Dit wijst erop dat het zoute water minder snel verdampt dan het zoete water. In het verleden kostten IR camera’s enkele duizenden euro’s, maar tegenwoordig kost een IR camera, zoals de FLIR i5, ongeveer 1000 euro per stuk. Een mooie aanvulling op de practicumuitrusting. Augustus In het artikel De keuken is je lab beschrijft Clinton Jones (p. 1062-1068) een aardig project waarbij leerlingen een wetenschappelijk artikel moeten schrijven over een zelf ontworpen experiment dat in de keuken is uitgevoerd. De leerlingen bedachten onderzoekjes waarin bijvoorbeeld de viscositeit van een smoothie werd onderzocht als functie van de hoeveelheid toegevoegde melk, of de kooktijd en smaak van pasta als functie van verschillende hoe-
veelheden zout waarmee de pasta wordt gekookt. Het leerlingartikel over dit onderzoek kreeg de gewichtige titel: Investigating the Role of Sodium Chloride During the Hydration of Starch in a High Temperature Aqueous Environment. Bij het schrijven van hun artikelen moesten de leerlingen zich houden aan de stijl van het Journal of the American Chemical Society. De artikelen werden vervolgens blind gereviewd door mede-leerlingen. Leerlingen waren enthousiast, ze hadden het gevoel dat ze voor het eerst als een echte chemicus moesten nadenken wat ze gingen doen en hoe ze hun resultaten het beste konden rapporteren. September In de JCE Classroom Activity getiteld My acid can beat up your acid (p. 1278-1280) beschrijft scheikundedocent Alice Putti een leuke manier om het verschil in ionisatiegraad tussen sterke en zwakke zuren te verduidelijken. Leerlingen krijgen een petrischaal en verschillende kleuren kralen en een tabel met een aantal gegevens over zwakke en sterke zuren (soort zuur, ionisatiegraad, kleur van de bijpassende kralen). Vervolgens maken leerlingen modellen van deze zuren door kralen aan elkaar te lijmen. Ieder petrischaal bevat maximaal tien ‘moleculen’. Een monoprotisch sterk zuur (HBr) met een ionisatiegraad van 90% bestaat uit 1 gelijmd duo van een gele en een blauwe kraal, negen losse gele (H+) en negen losse blauwe kralen (Br-). Een diprotisch zwak zuur (H2CO3) met een ionisatiegraad van 20% bestaat uit 8 gelijmde trio’s, 2 gelijmde duo’s (HCO3-) en 2 losse kralen (H+). Door het beperkte aantal ‘moleculen’ is het model nogal grof, door meer kralen te nemen kan het model worden verfijnd. Als alternatief voor kralen lijken mij legosteentjes ook prima geschikt.
februari 2012
NVOX
95
96
Oktober Demonstratie-experimenten met ‘voedingsmiddelen’ zijn altijd verrassend. Denk aan het experiment waarin ‘water’ veranderd in ‘melk’, en de ‘melk’ wordt omgezet in ‘wijn’. Jorge Ibanez en collega’s presenteren op p. 1404-1405 een soortgelijk experiment waarin een brandende saladedressing wordt gemaakt door azijn met ‘zout’ en ‘peper’ te mengen. Doe ongeveer 100 mL 30% azijnzuur-oplossing in een saladekom. Voeg, met een zoutvaatje, wat calciumcarbide toe. De vloeistof begint zachtjes te bruisen door de vorming van chloorgas. Voeg nu, met een pepermolen, wat calciumcarbide toe. Het CaC2 reageert met het zuur onder vorming van ethyn. De vuurverschijnselen worden direct zichtbaar als gevolg van de reactie tussen chloorgas en ethyn.
November Het periodiek systeem is een dankbaar onderwerp voor allerlei visualisatietechnieken. Mark Winter beschrijft op p. 1507-1510 een nieuwe manier om het periodiek systeem weer te geven. Diffusie cartografie wordt gebruikt om gegevens over landen of provincies op een visueel aantrekkelijke en informatieve manier weer te geven. Diffusie cartografie houdt in dat de oppervlakten van verschillende gebieden landen of provincies zo worden aangepast dat hun oppervlakten evenredig worden met hun inwoneraantal, inkomen of een ander gekozen variabele. Winter ziet het periodiek systeem als een verzameling landen met het verschillende eigenschappen. Het voordeel van een diffusie cartogram van het periodiek systeem is dat in een oogopslag zichtbaar wordt waar de extremen zitten. Bijvoorbeeld
in een diffusie cartogram van de dichtheid van de vaste elementen wordt direct duidelijk welke elementen de grootste en kleinste dichtheid hebben. Kijk eens op de site van Winter voor een paar mooie voorbeelden van deze cartogrammen: www.webelements.com. December De chemie van de natuur biedt vaak een motiverende insteek voor het bestuderen van scheikunde. Johannes Pernaa en Maija Aksela beschrijven een boeiende manier om organische chemie te leren door middel van semiochemicals (p. 1644-1647). Dit zijn signaalstoffen die chemische boodschappen doorgeven tussen dieren, insecten en planten. Deze signaalstoffen worden onderverdeeld op basis van hun structuur. Er zijn 24 categorieën van signaalstoffen bekend. Hieronder vallen, onder andere, ook alkanen, aldehydes
en alcoholen. Een interessante signaalstof is isopentylacetaat. Deze stof is een belangrijke alarmstof voor honingbijen. Wanneer blootgesteld aan deze stof, gaan bijen massaal in de aanval. Eens wat anders dan de destillatie van aardolie! De beschreven artikelen zijn een persoonlijke greep uit twaalf nummers van het Journal of Chemical Education. De artikelen vormen een kleine afspiegeling van de rijkdom aan vakinhoudelijke en didactische informatie die het JCE te bieden heeft. Neem eens kijkje op de website van het JCE: http:// pubs.acs.org/journal/jceda8. Een abonnement is relatief goedkoop. Bovendien krijg je als abonnee toegang tot het digitale archief van het JCE met alle artikelen vanaf 1924. n Machiel Stolk / Windesheim,
[email protected]
wetenschap Nederlandse bijdrage aan ALMA-telescoop in Noord-Chili is klaar De Nederlandse Onderzoekschool voor Astronomie (NOVA) heeft de laatste van in totaal 73 ontvangers voor de ALMAtelescoop opgeleverd. Deze zeer gevoelige ‘Band 9-ontvangers’ behoren tot de belangrijkste onderdelen van de telescoop ALMA, die in Noord-Chili in aanbouw is. De Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA) is de ingewikkeldste sterrenwacht ter wereld en is eerder dit jaar met een deel van de 66 antennes officieel door astronomen in gebruik genomen. Tijdens deze Early Science-fase wordt negen maanden lang onderzoek gedaan naar de donkerste, koudste, verste en best verborgen geheimen van de kosmos. ALMA zal in 2013 helemaal gereed zijn. De 66 schotelantennes staan dan verspreid op de Chajnantor-hoogvlakte in het noorden van Chili, 5000 meter boven zeeniveau. ALMA ontvangt millimeter- en
NVOX
februari 2012
submillimetergolven uit het heelal. Deze golflengten stellen astronomen in staat om extreem koude objecten in de ruimte te onderzoeken, zoals dichte wolken van kosmisch stof en gas waaruit sterren en planeten ontstaan. Ook kan ALMA zeer verre objecten in het jonge heelal waarnemen. De 66 telescopen zijn uitgerust met een serie ontvangers voor de verschillende golflengtegebieden. Deze worden gemaakt in Europa (Nederland en Frankrijk), de VS en Japan. Ze moeten worden gekoeld om signalen uit de ruimte te ontvangen. Voor een goede ontvangst is bovendien een telescoop vereist die op grote hoogte staat. n Bron: Persbericht NOVA
Jubilea 2012 Ik heb jarenlang een postzegel bezeten (kan hem nu niet meer vinden), maar hij staat afgebeeld in Chemistry Interntional,
September-October 2011 met het portret van Avogadro en de tekst Volumi eguali di gase nelle stesse condizioni di temperatura e di pressione contengono lo stesso numero di molecole, de oorspronkelijke Italiaanse versie van de Wet van Avogadro. Hij stelde deze hypothese op in 1811, en hij had dus bij de vorige jubilea vermeld moeten worden. Hierbij de rectificatie van een verzuim. Vijftig jaar geleden, in 1962, ontvingen Ziegler en Natta de Nobelprijs voor hun werk in de polymeerchemie. Vijfenzeventig jaar geleden, in 1937, ontdekt C.D. Anderson het μ-meson in straling op grote hoogte; het bestaan ervan was al in 1932 door Yukawa voorspeld. Een eeuw geleden berekent Debye de soortelijke warmte van vaste lichamen met behulp van de quantumtheorie en bepaalt hij dipoolmomenten. In 1862, dus 150 jaar geleden, bepaalt Foucault de lichtsnelheid met behulp van sneldraaiende spiegels. Berzelius brengt chemische bindings-
krachten terug tot elektrische aantrekkingskrachten. Dat gebeurt in 1812. Tenslotte: in 1612 wordt de eerste spiraalnevel ontdekt, de Andromeda-nevel, door Simon Marius. n Bron: Eigen nieuwsgaring met behulp van
Stein, Kulturfahrplan
Plant laat zelf bacteriën toe om stikstof te binden Om aan hun stikstofbehoefte te voorzien hebben vlinderbloemigen zoals klaver een symbiose aangegaan met stikstofbindende bacteriën, die in de wortelknolletjes huizen. Hierbij heeft, zoals kortgeleden is ontdekt, de plant het initiatief. De bacteriën sturen een signaal naar de plant. Deze produceert dan enzymen die een tunnel door de celwand maken. De bacterie groeit naar binnen maar blijft opgesloten in de tunnel. Zijn ze daar, dan gaat de tunnel dicht, en de plant vormt wortelknolletjes waarin de bacteriën kunnen leven. Ze binden stikstof en leveren die aan de plant, terwijl deze de bacteriën suikers geeft. n Bron: ND 20 december 2011, zie ook
Proceedings of the National Academy of Sciences, Dec. 19, 2011
Chiraal goud Het blijkt mogelijk nanogoudkristalletjes te maken die chiraal zijn, en waarvan dus ‘linkse’ en ‘rechtse’ versies bestaan. Wellicht kun je hiermee stereospecifiek de synthese van geneesmiddelen katalyseren zodat je jezelf een moeizame enantiomeerscheiding achteraf bespaart, menen Roberto Gil en Rongchao Jin (Carnegie Mellon University, Pittsburgh, PA) in het tijdschrift ACS Nano. Hun kristalletjes bestaan uit 38 atomen en hebben een doorsnee van 1,4 nm. Jammer is wel dat bij de synthese van de kristallen een mengsel van de enantiomeren ontstaat, en de onderzoekers nog geen idee hebben hoe ze een van de twee in zuivere vorm in handen moeten krijgen. n Bron: C2W 21 januari 2012
Hightec stoommachine De klassieke stoommachine werkt met water dat wordt verhit tot het stoom is geworden. Maar bij kleinere units, veelal gestookt met biomassa, zonnewarmte, aardwarmte of afvalwarmte, zet men in plaats van water vaak een organische vloeistof in met een laag kookpunt en een groot dampvolume. Vandaar de naam Organische Rankincyclus of ORC. De bedoeling is het rendement van de omzetting van warmte in arbeid te verhogen van 20% naar 30%. n Bron: Delft Integraal
2011-5, zie ook
www.orc2011.nl
Boerhaave timmert aan de weg Op een drukbezochte en uitstekend georganiseerde bijeenkomst voor zijn ‘vrienden’ heeft het Boerhaave-museum in Leiden laten zien dat het meer aandacht schenkt aan educatie. Het heeft allerlei kleine tentoonstellingen georganiseerd, zoals Verborgen krachten. Nederlanders op zoek naar energie, waarvan het bijbehorende boekje in een eerdere NVOX is besproken. Er is ook een lezingenprogramma, dat u kunt aanvragen via www.museumboerhaave.nl.
scholing Genetica in beweging, de moeite waard om te leren In april verschijnt een nieuw boek in de NVON-reeks Genetica in beweging, de moeite waard om te leren. Het boek zal op 25 april aangeboden worden en ter gelegenheid daarvan van wordt in samenwerking met Wageningen University (WUR) en het veredelingsbedrijf Rijk Zwaan een korte studiemiddag bij het bedrijf in De Lier georganiseerd. Docenten uit de regio (Westland, Delft, Den Haag, Rotterdam, Leiden) worden hiervoor uitgenodigd Tijd: 14.30 tot 17.00 uur Voorlopig programma:
Ontvangst Genetica bij het bedrijf Rijk Zwaan Ontwikkelingen in de plantengenetica (WUR) Genetica in het onderwijs (boek) Aanbieding boek Borrel Maximaal aantal deelnemers 40 Informatie kan je krijgen bij Marijke Domis (
[email protected]) of Mieke Kapteijn (
[email protected]).
berichten Maak een videoclip van je eigen scienceproef Ook dit jaar organiseert de redactie van www.sciencespace.nl en www.natuurkunde.nl de TUBE4PROOF-competitie. Vorig jaar won Floris Mensonides de eerste prijs met zijn filmpje van de door hemzelf gemaakte Rubensbuis. In deze wedstrijd worden leerlingen van de onderbouw en bovenbouw van het voortgezet onderwijs uitgedaagd om een bestaand of zelfbedacht proefje op originele wijze op te nemen, te monteren en in te zenden. Ook klassen kunnen meedoen. Dat kan gaan om iets uit de natuurkunde, scheikunde, biologie of techniek. De video’s worden getoond op internet. De voorwaarden en de prijzen kun je vinden op bovenstaande sites. Daar zijn ook de filmpjes te vinden van de prijswinnaars van vorig schooljaar en tips, ideeën en voorbeelden. De eerste prijs is een reis voor twee personen naar het Londense Sciencemuseum. Voor klassen en hun docent is er een speciale prijs. Op de Facebookgroep tube4proof en de op de homepage van natuurkunde. nl staat het deelnameformulier. Op de Facebookgroep kan men vragen en of opmerkingen kwijt. Ook staan daar de voorwaarden voor deelname, info over de wijze van inzendingen en de winnende inzending van 2011. De inzendingstermijn sluit 1 april 2012.
februari 2012
NVOX
97
Landelijk onderzoek seksuele gezondheid onder jongeren
Stedelijk Gymnasium Nijmegen wint Nationale EUSO 2012
Afgelopen jaar zijn voor het onderzoek Seks onder je 25e bijna 8000 jongeren tussen de 12 en 25 jaar ondervraagd over hun seksuele gedrag en beleving. Dit onderzoek is uitgevoerd door Rutgers WPF en Soa Aids Nederland. Een soortgelijk grootschalig en representatief onderzoek heeft ook in 2005 plaatsgevonden. In het seksuele gedrag van jongeren hebben zich nauwelijks verschuivingen voorgedaan ten opzichte van 2005. De leeftijd van de eerste keer seks is nagenoeg dezelfde gebleven. Het merendeel van de jongeren beschermt zich nog steeds goed tegen zwangerschap. Seksuele grensoverschrijding blijft onverminderd hoog. Ondanks dat jongeren hun vaardigheden om grenzen aan te geven hoog inschatten, hebben veel jongeren ervaring met seksueel grensoverschrijdend gedrag, vooral meisjes en homo- of biseksuele jongens. Nieuwe informatie is dat de eerste keer geslachtsgemeenschap voor veel jongeren onverwacht komt en dat meisjes vaker dan jongens spijt hebben van hun eerste keer. Binnen relaties stoppen jongeren te snel met het gebruiken van condooms. Driekwart van de jongeren gebruikt bij de eerste keer seks een condoom. Op de vraag aan jongeren of ze met hun laatste sekspartner een condoom gebruikt hebben, antwoordt 22 procent van de jongens en 34 procent van de meisjes dat ze dit alleen aan het begin van de relatie deden. Homojongens komen gemiddeld een jaar eerder ‘uit de kast’, ondanks geringe homoacceptatie. De leeftijd waarop jongens voor het eerst aan iemand vertellen dat ze op seksegenoten vallen, is in zes jaar tijd gedaald van 17,8 jaar naar 16,6 jaar. Bij lesbische meisjes is de verschuiving niet significant en ligt de leeftijd op 15,9 jaar. De acceptatie van homoseksualiteit is echter nog steeds gering onder jongeren. Info: www.seksonderje25e.nl
Op 27 en 28 januari 2012 vond de nationale eindronde van de Europese Unie Science Olympiade (EUSO) plaats. Sam Janssen, Charlotte Steenbrink en Imke Theeuwen van het Stedelijk Gymnasium Nijmegen hebben deze nationale eindronde, die plaatsvond op de Rad-
NVOX
februari 2012
boud Universiteit Nijmegen, gewonnen. De tweede plaats gaat naar Wessel van de Goor, Maarten Seerden en Daan Verweij van het Gymnasium Juvenaat in Bergen op Zoom. De prijzen werden uitgereikt door prof.dr. Stan Gielen, decaan van de Faculteit Natuurwetenschappen, Wiskunde en Informatica van de RU Nijmegen. De twee winnende teams vertegenwoordigen Nederland op de 10e Internationale EUSO die van 22 t/m 29 april gehouden wordt in Vilnius (Litouwen) en waaraan vrijwel alle EU-landen deelnemen. De schoolwisseltrofee werd door Patrick van Aerle van het Gymnasium Beekvliet uit Sint-Michielsgestel overgedragen aan Gisela Ewals van het Stedelijk Gymnasium Nijmegen.
De EUSO vindt jaarlijks plaats en is bedoeld om leerlingen te enthousiasmeren voor science en hen extra uit te dagen. Deelnemers zijn 16 jaar of jonger en moeten in teams van drie personen praktisch onderzoek verrichten en problemen oplossen op het gebied van natuurkunde, scheikunde en biologie. Naast kennis en praktische vaardigheden zijn het onderling samenwerken en het verdelen van taken belangrijke
aspecten bij deze wedstrijd. Deze keer deden de leerlingen onderzoek aan de structuur van vitamine B12 aan de hand van een modelsysteem, de torsieslinger, de beweging van micro-organismen en ademhaling en voortplanting bij gisten. De regionale voorrondes werden gehouden op tien universiteiten en de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen. Dit jaar deden aan de regionale voorrondes circa 175 havo- en vwo-teams mee en de beste tien teams kregen een plek in de nationale eindronde die om en om gehouden wordt op de Radboud Universiteit Nijmegen en Rijksuniversiteit Groningen.
Aansteker
Brand in een aansteker Verandering is mijn traditie In me huist een onderzoekend kind. Vuurtjestoken, boomklimmen, slootjesspringen. Ik koester die onbezonnen en bij vlagen onstuurbare uitvinder. Op nieuwjaarsnacht kreeg dit onderzoekende kind een aansteker op een presenteerblaadje aangeboden. De vervallen boerderij aan de overkant van de straat was een week eerder onbewoonbaar verklaard. De bewoner kreeg 25 december onderdak in een moderne kerststal, een verzorgingstehuis. De bouwval was me dierbaar. Bijna tien jaar maakte ik regelmatig een foto van de toenemende entropie. Wat gebeurt er als de wereld aan de natuur wordt overgelaten? Hoe krijg ik vergankelijkheid in beeld? Afbraak als voorbeeld van heftig leven? Een antwoord op die vragen ligt in tien jaar foto’s en filmpjes vast. En natuurlijk de
nachtelijke brand in mijn achtertuin. Wat een feest om de schepping in rook te zien opgaan. Ik monteerde een brandfilm van twee uur met muziek van de Japanner Takuo Yuasa met zijn vijfde symfonie ‘Hiroshima’. Ik ruik de smeulende ruïne opnieuw als ik de film bekijk. Van Bob Lefeber, enthousiast en bevlogen leraar scheikunde, ook bekend van NVOX, ontving ik bij verrassing kort na de brand een bloemenposter met boeketten uit verschillende eeuwen, en de geleidelijke ondergang van de bloemstukken. Een prachtige poster van groenkunstenaar Denise Collignon, met de stijl van eeuwen in kleurige beelden samengevat. Groei, bloei en verval. Het lijkt wel natuurwetenschap. Maak een fotoposter van jezelf, elke week
een frontale foto en bezie jezelf na een jaar. Fotografeer in de biologieles wekelijks de vissenkom, maïsplantjes, bij scheikunde de reactie van thiosulfaat met zoutzuur, een roestende fiets. Leg bij natuurkunde de buiging van een lat vast. Wie verzint er meer? Vragen bij de poster: in welke maand maakte ik de foto? Hoe weet je dat? Knip de foto’s los en laat ze op volgorde leggen. Beter: laat zelf posters maken. Prachtige foto’s van bloemstukken en de boeketposter zijn te vinden op de website http://denisecollignon.wordpress.com, en wie de films van de brand wil ontvangen mag me mailen. Mooie beelden van het gevolg van een ongeleid projectiel in honderden MB over het web; om je aan te warmen.
colofon
gekopieerd, elektronisch worden doorgegeven of op welke wijze dan ook vermenigvuldigd. Een uitzondering wordt gemaakt voor het niet-commercieel gebruik door leden ten behoeve van hun schoolwerk. Klachten over de bezorging van het blad indienen bij
[email protected].
Hoofd NVON-bureau: H. van Bergen (tel. 013-2140838) (
[email protected]) Bestuursmedewerker: Mw. H.M Schouten (
[email protected]) Algemeen Bestuur: Het DB aangevuld met de sectievoorzitters biologie J. van Koppen (kopnvon@ hotmail.com), natuurkunde D.J. van de Poppe (
[email protected]), nlt P. Backer (
[email protected]), pabo-p.o. vacant, scheikunde L. Donk (
[email protected]), toa A. van der Vaart (
[email protected]), vmbo J. Baas (
[email protected]).
NVOX is een uitgave van de Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON) Redactie: Hoofdredacteur: W.T.W. Vis (
[email protected]) Eindredacteuren: H. van Bemmel, natuurkunde (
[email protected]), mw. M. Domis-Hoos, biologie (
[email protected]); J. de Gruijter, scheikunde (
[email protected]); A. Pollmann, anw (
[email protected]); H. Jorna, nlt (
[email protected]); vacature, vmbo&onderbouw, W. Schuring, toa (w.schuring@ comeniuslyceum.nl) Redacteuren: J. Arts, H. Bouma, M. Bruinvels, H. Bruijnesteijn, P. Eldering, mw. J.E. Frederik, P. Gubbels, M. Metselaar, T. Mortier (België), F. Pols, W. Sonneveld, J.T. van der Veen, M. Vleugels, P. Walravens (België).
Kopij voor de rubrieken Forum, Vereniging, Media en Actueel kunt u aanleveren tot: Nr. 01-12 13-12-11; Nr. 02-12 24-01-12 Nr. 03-12 21-02-12; Nr. 04-12 20-03-12 Nr. 05-12 17-04-12; Nr. 06-12 22-05-12 Nr. 07-12 19-06-12; Nr. 08-12 18-09-12 Nr. 09-12 16-10-12; Nr. 10-12 13-11-12
Redactieadres voor alle kopij: Stationsweg 44, 7941 HE Meppel E-mail
[email protected] . Tel. 050-8538517 Internetadres: www.nvon.nl/nvox
Advertentie-exploitatie: Bureau Van Vliet, postbus 20, 2040 AA Zandvoort (tel. 023 5714745, fax 023 5717680, e-mail:
[email protected]; site: www.bureauvanvliet.com)
De redactie is niet verantwoordelijk voor de inhoud van artikelen en berichten in NVOX. Artikelen kunnen niet zonder schriftelijke toestemming van de hoofdredacteur (tel. 079 3165569, e-mail:
[email protected]) worden overgenomen,
Verschijningsdata 2012: 17 jan., 21 feb., 20 mrt., 17 apr., 22 mei, 19 juni, 18 sept., 16 okt., 13 nov., 11 dec. Basisvormgeving: FIZZ reclame + communicatie, Meppel. Druk: drukkerij Ten Brink, Meppel.
Dagelijks bestuur NVON: H. de Graaf, voorzitter (
[email protected]), secretaris, mw. M.I.C. Offereins (
[email protected]), J.Chr. Nolthenius, penningmeester (
[email protected]).
Gerard Stout,
[email protected]
99
Het lidmaatschap kan maandelijks ingaan en wordt jaarlijks automatisch verlengd. Opzeggen is mogelijk tot uiterlijk 2 maanden vóór het einde van het lidmaatschap. NVON-secretariaat / ledenadministratie: mw. H. Tangenberg, Stationsweg 44, 7941 HE Meppel, tel. 0522-243347 (maandag, dinsdag en donderdag), fax 0522-243349
[email protected] (algemene vragen)
[email protected] (aanmelding, opzegging, adreswijziging e.d.) NVON-ledenservice (voor het bestellen van boeken en overige uitgaven): ING rek.nr. 619809, t.n.v. NVON,
[email protected] Internetadres: www.nvon.nl. Hier treft u alle informatie omtrent het lidmaatschap, bijbehorende contributie en een aanmeldingsformulier aan, en ook de adressen van de bestuursleden, van de leden van de secties en de commissies en van de NVOX-redactie.
februari 2012
NVOX
Aansteker Brand in een aansteker Verandering is mijn traditie
27 juli 2004
16 augustus 2008
26 december 2010
100
31 augustus 2011
30 december 2011
6 januari 2008
24 december 2009
7 maart 2010
12 juli 2011
4 november 2011
25 december 2011
1 januari 2012
Aanstekers zijn beschrijvingen van korte experimenten met mogelijkheden voor nader onderzoek. Een korte beschrijving staat op pagina 99 in dit nummer van NVOX. Bijdragen voor deze rubriek zijn welkom. Zend uw Aansteker aan
[email protected]
Agenda 2012 datum februari 7 april 18
NVOX
doelgroep
plaats/tijd
in nummer
doelgroep docenten en toa's nlt Landelijke conferentie nlt
Ede
9
voor docenten en toa's
Utrecht
1
februari 2012
organisatie/onderwerp
NVON-minicongres
