MEDIA
BOEKRECENSIES Opgeraapt, opgevist en uitgehakt Jelle Reumer. Opgeraapt Opgevist Uitgehakt. Fossielen vertellen de geschiedenis van Nederland. Amsterdam/Antwerpen: Contact, 2008. Paperback, 288 p., zwart-wit ill. ISBN: 9789025426286. € 24,95.
360
Volgens de canon van de vaderlandse geschiedenis bestaat wat we nu Nederland noemen pas vijfduizend jaar. Dit omdat de hunebedden zo oud zijn. En die duiden op bewoning door mensen. Maar voor die tijd liepen er al Neanderthalers in ons land. Hun resten zijn in de buurt van Maastricht gevonden en de ouderdom van hun botten wordt op 250.000 jaar geschat. De geschiedenis gaat nog echter veel verder terug, want fossielen van honderden miljoenen jaren oude sponzen en zee-egels liggen in ons land voor het oprapen. Dit boek gaat over de vroegste geschiedenis van ons land, weerspiegeld in duizenden prachtige fossielen. In ons land zijn fossielen van meer dan vijfhonderd miljoen jaar gevonden. Het verhaal van de vroegste geschiedenis van ons land is dus vooral een reis door de tijd en een reis in ons land langs vindplaatsen van fossielen. En
NVOX
oktober 2008
die zijn tot mijn verbazing talrijk. Ik blijk daar ook vaak geweest te zijn, toevallig en niet om fossielen te zoeken. Maar het maakt me wel nieuwsgierig naar de diverse geologische perioden die ons land doormaakte en de afzettingen die in die periodes plaatsvonden. En dat niet alleen in de hogere delen van Nederland, maar ook in het westen waar bijvoorbeeld in de Maasvlakten veel fossielen gevonden worden. Die worden daar ook gevonden door amateurs. Zonder amateurs zou nog geen vijf procent van de fossielen daadwerkelijk gevonden zijn. Aan de amateurs (Jelle Reumer noemt ze liefhebbers) is het boek opgedragen. En dat is te merken; er wordt veel geschreven over het werk van de amateurs. Het boek geeft een overzicht van de fossielen die in de Nederlandse bodem zijn gevonden: van Groningse zwerfsteenfossielen, tropische schelpen uit Winterswijkse klei, Zeeuwse haaientanden tot mammoetbotten uit de Noordzee. Het is een verslag van bezoeken aan gekke en inspirerende plekken, een impressie van de aldaar gevonden fossielen en hun samenhang. Opgeraapt Opgevist Uitgehakt biedt ook een kijkje over de schouder van enkele van de vele fossielenjagers die ons land kent en bevat veel informatie over de geschiedenis van het fossielenonderzoek (de paleontologie) in Nederland. Maar dat is nog lang niet alles, want gaandeweg krijg je ook veel theorie voorgeschoteld over geologie, fossilisatie, evolutie en de toekomst voor de mensheid. Voor wie is geïnteresseerd in het onderwerp dus een boek om telkens weer op te pakken en zich te verbazen. En omdat er op dit moment in het Natuurmuseum in Rotterdam
een semipermanente tentoonstelling is met dezelfde titel, kun je de fossielen ook bekijken. ■ Marijke Domis
Zeezoogdieren Hadoram Shirihai en Brett Jarrett. Gids van alle zeezoogdieren. Baarn: Tirion. 384 p., ill. ISBN 978-90-5210-712-7. € 29,95.
Na een aantal inleidende hoofdstukken over zeezoogdieren, met onder meer de hoofdgroepen, moderne taxonomie, vindplaatsen, natuurhistorie en bescherming, is er een handleiding voor het gebruik van het boek. Vanaf pagina 21 is het boek gewijd aan de soorten, te beginnen met de ceteaceën (walvisachtigen), gevolgd door de sirenia (zeekoeien of lamantijnen), dan de zeehonden en andere (kleinere) groepen, de ijsbeer en de zeeotter. Daarna volgt de beschrijving van de afzonderlijke soorten. Hierin is het belangrijkste deel de Identificatie. Dat wordt gevolgd door Vergelijkbare soorten en Variatie. Ieder onderdeel wordt afgerond met de Verspreiding en populatie, en de Ecologie. Voor een ieder die meer van deze interessante wezens te weten wil komen, een belangrijk boek. ■ Marianne Offereins
In dit boek zijn alle zeezoogdieren van deze wereld beschreven. Het zijn er dus 129. “Al vanaf het stenen tijdperk werd er op de zeezoogdieren gejaagd voor voedsel (…), maar vanaf de 16e eeuw werden walvissen in toenemende mate gevangen voor commerciële doelen.” Mede door de ‘fabrieksschepen’ van vooral de twintigste eeuw slonken onder meer de populaties van de grote walvissen en de zeeberen tot kritiek lage aantallen. Gelukkig ontstond er in de afgelopen decennia een omslag vanwege het besef dat de oceanen ook leeggevist kunnen worden. Vrijwel alle zeezoogdieren zijn tegenwoordig wettelijk beschermd. “Zelfs voormalige walvisvaarders hebben zich nu toegelegd op het organiseren van walvistochten. Het bekijken van zeezoogdieren (…) is enorm in trek.”
Een echt Nederlandse instelling Klaas van Berkel. De stem van de wetenschap. Geschiedenis van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Deel 1. 1808-1914. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 2008. 676 p. Vele z/w en enkele kleurenill. ISBN 978-90-351-3267-2. € 39,95.
MEDIA
In 1808 heeft onze eerste koning, Lodewijk Napoleon, het Koninglijk Instituut van Wetenschappen, Letterkunde en Schoone Kunsten doen oprichten. Dit instituut, nu Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, bestaat twee eeuwen. Het heeft de wetenschapshistoricus Klaas van Berkel de opdracht gegeven, de geschiedenis ervan te beschrijven. Van Berkel heeft het breed aangepakt, zodanig dat er nu een eerste deel is verschenen, dat tot 1914 gaat. Het is vooral een geschiedenis van het instituut zelf geworden. Kenmerkend is dat de meeste illustraties portretten van geleerden zijn. Aan wat er in de wetenschap in die tijd werd gepresteerd, heeft Van Berkel minder aandacht besteed dan aan de Akademie zelf en haar adviezen. Dat was uiteindelijk zijn opdracht. Er viel genoeg te beschrijven: de voorgeschiedenis, de oprichting, de indeling in vier klassen: voor wis- en natuurkunde (en geneeskunde en techniek), voor Nederlandse taal en letterkunde en geschiedenis, voor oude en oosterse talen en voor de schone kunsten, alsmede de moeizame start. Regelmatig kwam het Instituut in ruw vaarwater terecht, ook al omdat het geheel afhankelijk was van koninklijke (later ministeriële) subsidies. Thorbecke, zelf oud-hoogleraar in Leiden, heeft bij herhaling geprobeerd het de adem af te snijden. Dat is hem in zoverre gelukt dat in 1851 het Instituut werd opgeheven en er een Akademie voor in de plaats kwam, als het aan Thorbecke had gelegen met alleen een afdeling Natuurkunde. Tegen zijn zin is er een afdeling Letteren aan toegevoegd. Maar vooral Natuurkunde heeft veel aan
haar roem bijgedragen in de ‘gouden eeuw’ van Lorentz, Van der Waals, Kamerlingh Onnes en Zeeman. Hun vondsten worden summier beschreven, zoals de vloeibaarmaking van helium, nu precies 100 jaar geleden (10 juli 1908). Veel aandacht is er voor onderlinge meningsverschillen, met name bij Letteren. In dit boek kom je ‘alle’ namen van grote geleerden uit de 19e eeuw tegen, eerst Van Swinden, dan vader en zoon Vrolik, Bakhuizen van den Brink, Fruin (met een prachtige beschrijving van de manier waarop hij hoogleraar geschiedenis te Leiden werd), Matthias de Vries, Buys Ballot en Donders. Hoe ze discussieerden over het vaderland en zijn eer, de plaats en bedoeling van de wetenschap, dat moet u zelf maar lezen. Maar er staat vaak zo weinig. Dat Jacob van Lennep tegen de taalverloedering te keer ging, wordt wel vermeld, maar jammer genoeg niet hoe. En, wat dit betreft: Van Berkels Nederlands is hier en daar wat stroef, wat het lezen niet veraangenaamt. Maar toch: een kloek standaardwerk. ■ Hans Bouma
P.S. Van Lennep was bijvoorbeeld faliekant tegen buitenlandse plaatsnamen, als er Nederlandse beschikbaar waren: Kantelberg in plaats van Canterbury, Rijssel voor Lille, Daveren voor Dover en Pleimuiden voor Plymouth. Kom daar nu eens om! HB
De belofte gehouden Thomas Dixon. Science and Religion. A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press 2008.150 p., 17 z/w ill. ISBN 978-0-19-929551. £7.99.
In zijn Preface zegt Dixon: “Boeken over geloof en natuurwetenschap zijn er meestal in twee categorieën: die welke je willen overtuigen van de aanvaardbaarheid van geloof en die welke het tegendeel beogen. Deze Very Short Introduction behoort tot geen van beide. Zij wil in plaats daarvan een informatief en evenwichtig verslag bieden van waar het echt om gaat.” De auteur heeft zich aan die belofte gehouden. Het is een verademing zijn boekje te lezen, vooral als je dat vergelijkt met het arrogante gebral van Herman Philipse op de cd’s van Home Academy Publishers. Maar niet zonder kritiek. Dixon vertelt eerst waarom het eigenlijk gaat, en geeft dan voorbeelden: Galileo, Darwin, en het debat inzake creationisme en Intelligent Design. Enkele grepen, met zorg gekozen, omdat zó helder wordt wat nu de discussiepunten zijn. Is de levende natuur soort voor soort apart geschapen, of is alles uit één oervorm ontstaan? Blind toeval of
ingrijpen van God? Heeft de wetenschap het primaat of het geloof? Prachtig hoe Dixon het debat in Oxford tussen bisschop Wilberforce en Thomas Huxley in 1860 weergeeft. Prachtig hoe de controverse schepping of evolutie in Amerika, met een beroep op het eerste amendement, is en nog steeds wordt uitgevochten door creationisten, met als befaamd hoogtepunt het Scopes-proces in Tennessee in 1925. Dixon laat zien dat ID, dat probeert een intelligente ontwerper te ontdekken door ‘onverklaarbare’ sprongen in de evolutie aan te wijzen, een ‘gaatjesvuller’-theorie aanhangt: elke keer als er wel iets wordt verklaard, een gaatje in onze kennis wordt opgevuld, wordt God weer een eindje verder teruggedrongen. De drie fameuze problemen: de ontwikkeling van het oog, het flagellum (voortstuwingsstaart) van bacteriën en het ontstaan van vleugels zijn inmiddels opgehelderd. De ontwikkeling van het kniegewricht en van de bloedstollingscascade wachten nog op verklaring. Maar hij vertelt ook dat Darwin voor de ontwikkeling van gevoelens en emoties een uitweg open hield voor de theorie van Lamarck die verworven eigenschappen voor erfelijk hield. En hoe bij Darwin, veertig jaar na de ontvangst van een briefje van zijn vrouw over het leven hiernamaals (wegens de dood van hun dochter), dit briefje werd teruggevonden met de aantekening ‘When I am dead, know that many times, I have kissed and cryed over this’. Het slothoofdstuk, Mind and morality, laat zien welke vragen er liggen op het gebied van de geest en de moraliteit. Welke connectie bestaat er tussen het immateriële den-
oktober 2008
NVOX
361
MEDIA
ken en de materiële drager ervan, de hersenen? Is er een ‘God-plek’ in het brein aan te wijzen? Hoe zit het met ziel, onsterfelijkheid en opstanding des vleses? Waar komt altruïsme vandaag in een wereld waar een ‘struggle for life’ lijkt te heersen? Van harte aanbevolen. ■ Hans Bouma
Siberische lemmingen Bart Ebbinge. In de greep van Siberische lemmingen. Utrecht: KNNV Uitgeverij 2007. 160 p. ill. zw/w. ISBN: 978-90-5011-267-3. € 19,95.
362
Bart Ebbinge vertelt over zijn onderzoeksexpedities in het moeilijk bereikbare NoordSiberische natuurgebied op het Taimyr-schiereiland. Hij onderzoekt waarom de populatie zwartbuikrotganzen sterk is gedaald en wat het broedsucces van de zwartbuikrotgans bepaalt. Hij berichtte tijdens zijn verblijf in Siberië vrijwel wekelijks via zijn weblog op de site van Vara Vroege Vogels. In dit boek gaat het om drie expedities (2004, 2005 en 2006), maar de onderzoeksgroep die uit wisselende personen bestaat komt daar al sinds de negentiger jaren. Het is een
NVOX
oktober 2008
verhaal over het ecosysteem in dat gebied dat in de korte poolzomer bevolkt wordt door tienduizenden trekvogels, die daar soms broeden (lukt niet altijd door milieuomstandigheden), ruien, doortrekken. Maar dat zijn niet de enige dieren die daar voorkomen. Poolvossen, rendieren, lemmingen, dwergwezels en natuurlijk vis, die uitgebreid gevangen wordt ten behoeve van de dagelijkse kost. Die lemmingen hadden trouwens in 2005 een piekjaar en in 2006 waren ze vrijwel afwezig: dat heeft invloed op de andere dieren. Je krijgt een idee van de uitgestrektheid van het gebied, de verlatenheid (er woont niemand), het uitzicht maar ook de problemen waar mee de onderzoeksgroep geconfronteerd wordt. Het waait er soms veel te hard om naar de eilandjes te gaan, de helikopter die hen daar moet brengen vliegt niet vanwege de mist of om andere redenen niet. Er zijn bureaucratische problemen. Maar ook hechte vriendschappen, de Russische banja (sauna), af en toe een glaasje wodka en muziek. En het is er blijkbaar niet altijd koud; het kan er boven de 25 °C zijn. Met de tegenwoordige technieken is veel meer mogelijk dan een jaar of twintig geleden. De onderzoekers gebruiken een gps, die later gebruikt wordt om via de computer kaartjes te maken van de locaties waar bijvoorbeeld de ganzen te vinden zijn, ze nemen DNA-monsters, ze ringen de vogels, maar doen ook mee aan het onderzoek naar de variant H5N1 van de vogelgriep. Vooral sinds 2005 worden onder andere trekvogels ervan verdacht dat ze een grote rol spelen in het verspreiden van het vogelgriepvirus. Voor degenen die er wel eens
van dromen een dergelijk onderzoek te doen en betrokken te zijn bij expedities naar verre oorden een aanrader. Ik vind het alleen jammer dat de zwart-witfoto’s vaak onduidelijk zijn. ■ Marijke Domis
Mycorrhiza’s onder de loep J. Baar, W. Ozinga. Mycorrhizaschimmels. Sleutelfactor voor duurzame landbouw en natuur. Utrecht: KNNV Uitgeverij, 2007. 104 p., full colour. ISBN: 978-90-5011-277-2. € 26,95.
Tijdens mijn studie leerde ik wat mycorrhiza’s zijn, maar veel aandacht voor het verschijnsel was er in die jaren niet. Pas sinds de tachtiger jaren van de vorige eeuw werd er meer over bekend. Nieuwe technieken maken het mogelijk mycorrhiza’s beter te onderzoeken. Mycorrhizaschimmels leven in symbiose met de overgrote meerderheid van de planten en bomen. Er zijn veel verschillende manieren waarop mycorrhizaschimmels een symbiose met planten aangaan, maar altijd is het wortelstelsel van die planten erbij betrokken. Vandaar ook de naam (mykos = schimmel, en
rhiza = wortel). Bovendien zijn er ook heel veel soorten schimmels die zo’n verbinding met plantenwortels aangaan. De meeste planten kunnen in de natuur zelfs niet groeien zonder mycorrhizaschimmels. Ondanks hun essentiële ecologische rol zijn mycorrhizaschimmels relatief onbekend. Dat is jammer, gezien de vele nuttige toepassingen van mycorrhizaschimmels bij de ontwikkeling van duurzame landbouw, natuurontwikkeling en herstel van natuurlijke vegetaties. Er is op dit moment veel onderzoek naar het herstel van biodiversiteit in zowel natuurgebieden als landbouwgebieden. Het gaat dan om het gebruik van mycorrhizapaddestoelen als milieu-indicator bij de planning en evaluatie van natuurbeleid en -beheer. Dit boek beschrijft de recente ervaringen van landbouwers en natuurbeheerders in Nederland en België. In de laatste twintig jaar is er veel meer aandacht voor de bodemecosystemen en daar horen de mycorrhiza’s bij. Door verdroging, vermesting, verzuring en versnippering is het bodemleven en daarmee de biodiversiteit in veel gebieden achteruitgegaan. Mycorrhiza’s helpen de gevolgen daarvan te verminderen: ze zijn gericht toe te voegen aan de grond, maar op hun beurt ook weer gevoelig voor bepaalde omstandigheden. Veel soorten hebben te lijden gehad van de grootschalige verontreiniging van de bodem. Er zijn echter ook mycorrhizaschimmels die planten beschermen tegen zware metalen in de grond of tegen het binnendringen van ziekteverwekkers. Voor degenen die wat meer willen weten over mycorrhiza’s is dit een nuttig boek. Achterin is een literatuurlijst opgenomen. ■ Marijke Domis
MEDIA
BOEKAANKONDIGINGEN Uit de ramsj Hans van Maanen. 7 op de schaal van Richter en andere getallen. Amsterdam: Bert Bakker. 2002. 288 p. ISBN 90-351-2464-2. € 7,90.
Ik ben dolenthousiast over dit boek dat ik bij Steven Sterk vond. Het geeft op populaire wijze de achtergrond van allerlei getalstelsels: de rubricering van bibliotheekboeken, kalendersystemen, de Queteletindex (lengte en dikte), de kengetallen van een autoband en nog veel meer. Natuurlijk staat er ook allerlei in wat je best in BINAS kunt vinden, maar dat neemt niet weg dat dit voor zo weinig geld een leuke aanschaf is. Als u dit leest: bel uw naastbijgelegen Steven Sterk op en vraag of het nog voorradig is. ■ Hans Bouma
De nieuwe Dictionary of Biology
micro-array’s, RNA-interferentie en virussen is informatie op een dubbele pagina beschikbaar. Achterin bevinden zich de appendices. Nieuw daarbij zijn die over de modelorganismen en hun genomen (onder andere die van de zandraket) en de winnaars van de Nobelprijs (bijgewerkt tot en met 2007). Er is nog veel meer: een geologische tijdschaal, massale uitstervingen van soorten, indeling van de organismen en bruikbare websites. Het leukst vind ik de weblinks bij de diverse trefwoorden; deze worden geüpdated via een companion website, zodat ze actueel blijven. Ondertussen is de dictionary ten opzichte van 1990 flink wat dikker geworden. Je steekt hem niet zo gemakkelijk meer in een jaszak. Een gedeelte is te downloaden via de website www.oup.com/uk/catalogue. Het boek is ook te bestellen via de website. ■ Marijke Domis
Elizabeth Martin and Robert S. Hine (redactie). A dictionary of biology. Oxford: Oxford University Press, 2008. 736 p., z/w tekeningen en schema’s. ISBN-13: 978-0-19-920462-5. £10.99.
Ongeveer 20 jaar geleden kwam ik in het bezit van de Oxford Dictionary of biology; dat was de tweede editie en ik heb hem veel gebruikt. Onder andere bij het samenstellen van de NVON-begrippenlijst biologie. Deze paperback is de zesde editie. Daarvoor is de tekst geheel herzien en up-todate gebracht. Er zijn meer dan 5500 trefwoorden, waarvan 400 nieuwe. De informatie over onderwerpen zoals genomics, ontwikkelingen in de genetica, de systematiek en moleculaire genetica is uitgebreid. Over nieuwe onderwerpen zoals bioinformatica,
Warenkennis? Will Jansen. Culinaire almanak. De beste (en de slechtste) producten in de supermarkt. Utrecht: Het Spectrum. 232 p. ISBN 978-90-274-6666-2. € 14,95.
De eerste indruk is: een handzaam boekje. Ik had het meegenomen vanuit mijn achtergrond van warenkennis/technologische vorming. Achteraf blijkt dat wel wat beperkt. Het blijkt ook goed bruikbaar te zijn in een module ‘kritische consument’ en andere onderdelen over voeding bij het vak verzorging. Lestip: koop eens een aantal kant-en-klaar maaltijden, laat dezelfde gerechten in de les maken met verse producten en een vergelijking maken. Commentaar is overbodig.
Hier en daar struikelde ik over wat onzuiverheden. Ik denk dat een volgende keer er ook even een chemicus naar zou kunnen kijken: Sodiumchloride is immers gewoon keukenzout en de vuilak in ‘sodiumglutamaat’ is niet het natrium. En nog een tip voor de uitgever: haal er eens een kookjuf bij. Verder een bevredigend boekje met veel informatie. En, mijn hemel! Wat is er een boel rommel te koop in de supermarkt! ■ Marianne Offereins
Alles over biotechnologische ontwikkelingen P. Schenkelaars & H. de Vriend. Oogst uit het lab. Utrecht: Uitgeverij Jan van Arkel, 2008. 256 p., hardcover. ISBN 987 90 6224 471 3. € 20,-.
Dit boek is een geheel herziene versie van het boek dat de auteurs onder dezelfde titel bijna twintig jaar geleden schreven. In die tussentijd heeft de gentechnologie een grote vlucht genomen. Genetisch gemanipuleerde soja, octrooien op genen, synthetische biologie, biobrandstoffen uit grassen en transgene kippen met resistentie voor vogelgriep. Zo maar een greep uit de ontwikkelingen in de (witte en groene) biotechnologie. Oogst uit het lab laat zien welke technologische ontwikkelingen er al zijn en welke we kunnen verwachten. Wat kunnen we leren van de afgelopen jaren en wat hebben we daaraan voor de toekomst? De auteurs achten innovaties in landbouw en voedselproductie bittere noodzaak; de toekomst is er een mét agrobiotechnologie en gentechnologie. Maar dat kan niet zonder maatschappelijk draagvlak. Dit boek licht toe hoe een draagvlak gecreëerd zou kunnen worden. Het is geschreven
voor een breed publiek en geeft veel overzicht van de ontwikkelingen die hebben plaatsgevonden; ook op het gebied van de discussie over biotechnologie. Het is niet zozeer bedoeld voor degenen die de informatievoorziening hebben bijgehouden. De illustraties zijn vaak heel summier of niet ter zake doend. Er is wel goede uitleg van termen en een overzicht van nuttige websites. Het boek is op de website www.oogstuithetlab.nl te bekijken en per hoofdstuk als pdf te downloaden. ■ Marijke Domis
Effectief? Franz-Peter Mau. EM in de praktijk. Utrecht: Jan van Arkel. 208 p., ill. ISBN 978-90-6224-472-0. € 14,95.
De ondertitel van dit boek, Met Effectieve Micro-organismen een fantastische plantengroei, een fris huis en een goede gezondheid, belooft veel. Het gaat hier om “een speciale combinatie van in de natuur voorkomende micro-organismen” met “onbegrensde toepassingsmogelijkheden”. Dat blijkt een mengsel te zijn van verschillende bacteriën, schimmels en gisten, uitgevonden door Japanse landbouwhoogleraar Teruo Higa. Van dit alles is er nog geen wetenschappelijk bewijs, hetgeen door de adepten als zeer positief wordt ervaren. De toekomst zal moeten bewijzen wie gelijk heeft. ■ Marianne Offereins
oktober 2008
NVOX
363
MEDIA
DIGITAAL Ervaringen met de filmwedstrijd Expeditie Broeikaswereld
364
In het septembernummer staat op p. 318 het verslag van de prijsuitreiking van de filmwedstrijd die onderdeel was van het project Expeditie Broeikaswereld. Een team van de Universiteit Utrecht kreeg hiervoor de Academische Jaarprijs 2007. Vijftien scholen deden mee met de filmwedstrijd. In navolging van de film An inconvenient truth van Al Gore hebben ruim 100 leerlingen uit de bovenbouw van het vwo de afgelopen maanden gewerkt aan hun ‘eigen’ klimaatfilms. Twee docenten vertellen in de volgende bijdragen hoe ze het project hebben aangepakt op hun school.
publieksprijs voor de film die ze maakten voor Expeditie Broeikaswereld. Hoe is dat zo gekomen? Vorig jaar won de faculteit Geowetenschappen van de Universiteit van Utrecht de academische jaarprijs met het project Expeditie Broeikaswereld. Toen we dat op het nieuws voorbij zagen komen, zijn we daar als school direct op in gesprongen. Geprikkeld door het enthousiasme van de medewerkers van Geowetenschappen, organiseerden we een klimaatproject van een week voor alle leerlingen uit vwo 4 en vwo 5. De leerlingen met de maatschappijprofielen volgden de lijn van zeg maar ‘Al Gore’, de leerlingen met de natuurprofielen gingen met het materiaal van de Universieit van Utrecht aan de gang. In de vierde klassen mondde dit uit in presentaties, in de vijfde was dat een debat.
■ Arnoud Pollmann, redactie anw
Bericht uit Spijkenisse: het Wel van ANW Op 4 juni 2008 wonnen leerlingen van de OSG De Ring van Putten in Spijkenisse de
Anw-krant Sinds vijf jaar hebben we op onze school een anw-krant. Leerlingen zijn hier zelf verantwoordelijk voor. Eigenlijk spelen we het hele jaar een rollenspel, waarin de leraar anw de rol van hoofdredacteur op zich neemt. De leerlingen schrijven vanuit hun eigen profiel over
Anique Zonneveld, Eline Ruigrok en Wendy Stroobant van de OSG De Ring van Putten in Spijkenisse ontvangen de publieksprijs van Expeditie Broeikaswereld.
een actueel anw-onderwerp. Per profiel is er een eindredacteur aangesteld. Deze is door de leerlingen gekozen. Hij of zij is verantwoordelijk voor de keuze van de onderwerpen, de lay-out en het op tijd inleveren van de kopij. Dat werkt prima: leerlingen blijken goed in staat hun verantwoordelijkheid te nemen. Naar aanleiding van het klimaatproject hebben we een themanummer gemaakt over het klimaat.
Van krant naar film Eén van de onderdelen van Expeditie Broeikaswereld was een wedstrijd: een film over hoe Nederland er over 500 jaar uit zou zien. Wie de beste film maakte, kon een reis naar Spitsbergen winnen. Daarnaast was er een publieksprijs voor de meest bekeken film. Omdat leerlingen nauwelijks enige ervaring hebben in het maken van een film, hebben we een expert gevraagd aan de leerlingen te vertellen hoe je zoiets doet. Aan de hand daarvan hebben alle leerlingen een itemsheet gemaakt, waarin ze aangaven waar hun film over zou gaan. De beste ideeën hebben we er uitgepikt. Deze leerlingen kregen vervolgens een les over cameratechnieken. Terwijl de andere leerlingen de anw-krant aan het voorbereiden waren, gingen twee groepen aan de gang met het maken van de film. Daar ging meer tijd in zitten dan we gedacht hadden. Eén groep moest daarom ook afhaken. De andere groep is stug doorgegaan. Dank zij de betrokkenheid van school, vrienden en familie werd hun film uiteindelijk het meest bekeken en sleepten ze de publieksprijs in de wacht. Als school zijn we daar ontzettend blij mee! ■ André van Leijen, docent anw en biologie, OSG De Ring van Putten in Spijkenisse
NVOX
oktober 2008
Bericht uit Groningen: technasiumopdracht Een aantal leerlingen uit atheneum 4 van het H.N. Werkmancollege uit Groningen deed mee aan het project Expeditie Broeikaswereld in de vorm van een technasiumopdracht. Dit is een bètagerichte (groeps)projectopdracht. Opdrachtgevers uit het bedrijfsleven of het vervolgonderwijs (hbo en wo) geven leerlingen een echte, actuele opdracht waaraan leerlingen als uitvoerend beroepsbeoefenaar zeven weken lang zes lesuren per week werken. De eindproducten worden beoordeeld door de opdrachtgevers. In het kader van de opdracht Expeditie Broeikaswereld werd zoveel mogelijk dezelfde formule gebruikt. Als mediavormgever (de beroepsbeoefenaar) kregen de leerlingen de opdracht van de Universiteit Utrecht (de opdrachtgever) om een film te maken over hoe hun wereld eruit zou zien over 500 jaar bij aanhoudend broeikaseffect. De specificaties die bij de opdracht zaten dienden als basis (maximaal vijf minuten, 200 MB groot, want ze moeten vertoond worden via Youtube). De leerlingen moesten daarna deze opdracht uitvoeren met de volgende tussenopdrachten: Onderzoek naar het verleden Maak een studie naar het klimaatverloop en het broeikaseffect in het verleden. Documenteer de veranderingen goed in een paper waarin je ook beschrijft hoe de wetenschap aan de resultaten is gekomen. Geef speciaal aandacht aan 55 miljoen jaar geleden. Voorspelling Maak met behulp van de
MEDIA
bovenstaande informatie een voorspelling over hoe jouw leefomgeving er waarschijnlijk bij een versterkt broeikaseffect er uit zal zien. Probeer hierbij ook al beeldmateriaal te verzamelen. Filmsoorten Maak een overzicht van soorten films die in de media gebruikt worden. Dit kunnen allerlei soorten filmpjes zijn, van digitale animatie tot en met 8mm-film. Maak een lijst met voor- en nadelen. Filmkeuze Maak met behulp van de bovenstaande lijst een keuze voor de filmsoort. Houd rekening met de eisen. Beargumenteer je keuze. De film zelf Monteer / creëer de definitieve film en brand deze op dvd. De dvd wordt door de docent opgestuurd naar de Universiteit Utrecht. De tussenopdrachten, in het technasiumjargon specificaties genoemd, dienden ervoor om de leerlingen een houvast te bieden voor het uitvoeren van het project. Deze moesten biologisch inhoudelijk zowel als technisch leiden tot een volwaardig product dat mee zou kunnen dingen naar de hoofdprijs. De leerlingen vonden zelf, zonder al te veel ingrijpen van de begeleidende docent, voldoende materiaal om mee aan de slag te gaan. Het filmpje No futuro van Lym de Jong, Suzanne Lohr, Yara Tacoma en Michelle Hindriks is genomineerd voor de finale in NEMO op 4 juni 2008 en te zien op www.expeditiebroei kaswereld.nl (doorklikken naar ‘Klimatoscoop’). ■ Harrie ter Reegen, begeleidend docent Onderzoek en Ontwerpen aan het H.N. Werkmancollege, Groningen
De bètacanon op het web De bètacanon is af. Een canon is dus nooit af, ook deze niet. U kunt hieraan nog verder werken: alle vijftig afleveringen staan online op de site http://www.betacanon.nu. Het hilarische commentaar van Fokke en Sukke op de canon is te downloaden via deze site en ook via http:// www.foksuk.nl; kies dan Betacanon in het menu. De cartoons van Fokke en Sukke in het digitale boekje mogen vrij gebruikt worden door leerlingen en docenten in het basis- en voortgezet onderwijs voor educatieve, nietcommerciële doeleinden. Het is toegestaan om met dit doel dit bestand digitaal te verspreiden zonder winstoogmerk. Voor andere vormen van gebruik dient u contact op te nemen met de uitgeverij Catullus. Wanneer u de cartoons zou willen gebruiken voor prints (proefwerken, hand-outs, schoolkranten en dergelijke), dan kunt u een exemplaar van het boekje kopen in de boekwinkel.
De krant is zodanig opgemaakt dat het makkelijk door de school te vermenigvuldigen is, maar het is ook mogelijk om een deel van de inhoud te verspreiden. Alle artikelen zijn ingekort om de leesbaarheid te bevorderen. Volledige artikelen staan ook op de website. Een greep uit de onderwerpen van deze aflevering: • DNA, stamcellen & klonen: genen van Neanderthaler; botreparatie met eigen stamcellen. • Zonnestelsel & heelal: water op Mars; vloeistof op Titan. • Ziekte & gezondheid: ontwikkelingen in de strijd tegen kanker en de resistentie van antibiotica.
• Wetenschap & onderzoek: spookdeeltjes, soliton, zonnecellen en violen in de scanner. • Klimaat & evolutie: grotere hersenen geeft snellere evolutie. De URL van onze website is: www.natunieuws.nl. Op de site is de krant te downloaden. Er is ook een archief met alle volledige artikelen van de afgelopen vijf jaar.
365
Nieuwe editie Natuurwetenschap in het nieuws De 38e editie van de krant Natuurwetenschap in het Nieuws is uit met een selectie van het actuele natuurwetenschappelijke nieuws. De onderwerpen passen uitstekend bij anw, maar het krantje heeft ook zeker de belangstelling van andere bovenbouwleerlingen. Voor wie zich wil warmlopen voor NLT is het bijhouden van het nieuws natuurlijk een ‘must’.
oktober 2008
NVOX
ACTUEEL
WETENSCHAP
Weer heeft een Delftse zuinige auto, de gemotoriseerde banaan van het Exo Runner II team, in de Shell Ecomarathon de prijs behaald, eind mei. Ook een team van de Amsterdamse scholengemeenschap Damstede gooide hoge (maar niet voldoend hoge) ogen. ■ Bron: Delft Integraal 2008-2 en Shell Venster juli-augustus 2008
vrouwtjes daarvan deden het relatief vaak buiten de deur. Pikant detail: de vaders van de buitenechtelijke jongen verschilden niet van de reguliere echtgenoten wat betreft ondernemingszin, gewicht, grootte, enzovoorts. Dat lijkt erop te wijzen dat de vrouwtjes die paarden met een ‘vreemd’ mannetje, niet op zoek waren naar betere genen. Wat dan wel de reden is voor het gemeten verschil in buitenechtelijkheid weten de onderzoekers niet. Ze sluiten niet uit dat de verklaring voor het buitenechtelijk gedrag van de ‘langzaam-langzaam’- paartjes verschilt van de verklaring voor hetzelfde buitenechtelijke gedrag van de ‘vlug-vlug’- stelletjes. Wat die laatste betreft: de meer ondernemende mannetjes worden geacht vaker de confrontatie aan te gaan met andere mannetjes. Misschien openen ze daarmee extra mogelijkheden voor hun eveneens ‘vlugge’ vrouwtjes om vreemd te gaan, aldus de onderzoekers. ■ Bron: persbericht NIOO 26.8.2008, zie ook www.nioo.knaw.nl
Koolmezen doen het op karakter
Vegetariërs zitten er warmpjes bij
Superbus niet naar China De presentatie van de Superbus tijdens de Olympische Spelen in Peking, waarover in een vorig nummer van NVOX een bericht stond, is niet doorgegaan. Extra regels van de Chinese regering maakten een goede presentatie onmogelijk, aldus prof. Wubbo Ockels. ■ Bron: Delft Integraal 2008-2
1467 km rijden op één liter brandstof
366
Koolmeesvrouwtjes van paartjes die sterk overeenkomen in karakter, paren aanzienlijk vaker buiten de deur dan vrouwtjes van andere koppeltjes. Ze hebben dus relatief veel buitenechtelijke nakomelingen. Aldus speelt persoonlijkheid een rol bij de seksuele selectie. Maar hoe meet je karakter? In de buurt van Arnhem vingen de onderzoekers koolmezen en brachten die naar een laboratoriumruimte met vijf kunstmatige bomen. Daar werden de dieren vrijgelaten. Vervolgens werd het aantal bewegingen geteld dat de dieren binnen twee minuten na hun vrijlating maakten in en tussen die bomen. Dat gaf een maat voor het tempo waarin de vogels hun nieuwe omgeving exploreerden en dus voor hun ondernemingszin. Koolmezenpaartjes die bestonden uit twee ‘vlugge’ individuen, bleken – na DNA-onderzoek – meer buitenechtelijke nakomelingen te hebben dan ‘gemengde’ koppels. Datzelfde gold voor paartjes van twee ‘langzame’ individuen: ook de
NVOX
oktober 2008
Grazers krijgen airmiles bij plantenkost Warmbloedige dieren gebruiken erg veel energie. Vaak wel vijf keer zoveel als koudbloedige. Biologen hadden tot nu toe geen logische verklaring hoe deze energieverspillende leefwijze ooit heeft kunnen ontstaan. Onderzoekers ontdekten dat grazers grote hoeveelheden groenvoer moeten opnemen om aan voldoende eiwitten te komen en daarbij automatisch veel brandstoffen binnen krijgen. Die energie kunnen ze als een soort airmiles vrijelijk besteden. Zo zouden vegetariërs hun lichaamstemperatuur vrijwel kosteloos kunnen ophogen. Het verbluffende inzicht dat het energieverbruik tot op zekere hoogte gratis is voor planteneters op het land, is verkregen door stoichiometrisch onderzoek. Bij deze uit de chemie overgenomen ‘behoudswet van chemische elementen’ berekenen ecologen hoe de stofstromen in organismen of ecosystemen plaatsvinden. Ze kijken bijvoorbeeld hoeveel koolstof, stikstof,
zink of fosfor een dier binnenkrijgt met zijn voedsel en wat hij daarmee doet. Dat klinkt vrij ingewikkeld, en de berekeningen zijn ook behoorlijk complex, maar de uiteindelijke uitkomsten zijn vaak verrassend simpel. Bij het eten van planten is vooral de verhouding tussen de elementen koolstof (C) en stikstof (N) van belang. Daarbij is N een maat voor de hoeveelheid eiwit en C een indicator voor energie-inhoud. Planten die op het land groeien hebben gewoonlijk naar verhouding veel C. Terwijl de planteneters verhoudingsgewijs meer N hebben. Om in balans te blijven moeten planteneters op zoek naar plantendelen die relatief veel N bevatten, zoals jonge blaadjes of knoppen, of ze moeten de overtollige C zien kwijt te raken. Bladluizen doen dat door suikers uit te poepen. De stelling is dat warmbloedige dieren C lozen door het in hun lichaam te verbranden. De energie die daarbij vrijkomt kunnen ze gebruiken om flink te bewegen. Bovendien verhoogt het van binnenuit hun lichaamstemperatuur. Dat heeft als voordeel dat ze ook in koude periodes actief kunnen zijn of op koude plekken op de wereld kunnen overleven. Vreemd genoeg is nog niemand eerder op het idee gekomen dat het begrazen van landplanten gekoppeld is aan een hoog energieverbruik. Eerder stoichiometrisch onderzoek kwam tot de conclusie dat landplanten überhaupt geen gunstige voedselbron zijn en dat planteneters daarom enorm kieskeurig moeten zijn met welke planten ze eten. Bij dit onderzoek waren echter voornamelijk koudbloedige planteneters onder de loep genomen. Door ook vogels en zoogdieren in het onderzoek te betrekken en goed te kijken naar het energieverbruik kwamen onderzoekers tot de tot de heel andere conclusies. ■ Bron: persbericht NIOO 28.8.2008, zie ook www.nioo.knaw.nl
Erratum In het septembernummer van NVOX staat op p. 286-288 het artikel Contexten in de landbouw: kunstmest en pesticiden. De bij dit artikel geplaatste foto’s zijn genomen op het Gomarus College in Groningen door fotografe Else van der Kamp.
ACTUEEL
SCHOLING
Training over Waddenzeeschool Wat weten uw leerlingen van het grootste natuurgebied van Nederland, de Waddenzee? De waddencentra van de vijf waddeneilanden hebben met elkaar de Waddenzeeschool opgezet. Dit wordt hét medium voor Waddenzeeonderwijs, met educatieve programma’s voor leerlingen van 4-18 jaar. Als eerste is een onderzoeksproject voor de tweede fase van het voortgezet onderwijs ontwikkeld. De Waddenzeeschool biedt het onderzoeksproject aan in de vorm van een voorbereiding en verwerking op school, gekoppeld aan een veldwerkdriedaagse op een waddeneiland naar keuze. Als afsluiting schrijven de leerlingen een beleidsadvies. Het onderzoeksproject is heel goed te gebruiken als profielwerkstuk of praktische opdracht.
Op vrijdag 14 november organiseert Ecomare een training voor bovenbouwdocenten biologie en/of aardrijkskunde over de Waddenzeeschool. Het programma omvat een kennismaking met de opzet van Waddenzeeschool en de onderzoeksopdrachten die leerlingen kunnen uitwerken, een waddenpracticum, een excursie met verschillende veldwerkactiviteiten en een café-meeting met vertegenwoordigers van belangengroepen waarbij interviewopdrachten centraal staan. De dag begint om 10.30 uur bij Ecomare op Texel en eindigt om 16.45 uur bij de veerboot. De kosten bedragen € 25,waarvoor u een volledig verzorgde dag (inclusief lunch) en een informatiemap krijgt. Docenten die geïnteresseerd zijn in de Waddenzeeschool, worden van harte uitgenodigd zich op te geven voor de training. Dit kan bij de educatieve dienst van
Leerlingen bij een onderzoeksopdracht op de Wadden.
Ecomare via 0222-367440 (vraag naar Quinten van Katwijk of Mieke Bon) of via
[email protected]. Kijk voor meer informatie op www.waddenzeeschool.nl.
Masterclass Vanuit een sexeperspectief op 7 november Sinds de lancering van de website www.seksuelevorming.nl in 2005 organiseren de Rutgers Nisso Groep en CPS Onderwijsontwikkeling & Advies elk jaar een masterclass. De masterclass vindt plaats dit jaar op vrijdag 7 november bij de Rutgers Nissogroep in Utrecht. Het programma duurt van 13.00 tot 17.00 uur. Er is plaats voor 55 docenten, maximaal twee docenten per school. Deelname kost € 75,-. De masterclass is uitsluitend voor docenten van het v.o. Uiterste inschrijfdatum 10 oktober. Een aanmeldingsformulier is te vinden op www.seksuelevorming.nl. Deze masterclass heeft als thema Vanuit een Sekseperspectief. Een van de gastsprekers is Martine Delfos, therapeute, onderzoekster en schrijfster. Verder zijn er presentaties en workshops van onderwijsspecialisten van CPS en seksuologen / onderzoekers van de Rutgers Nisso Groep. Alle bijdragen stellen de docent centraal. Onder meer de volgende vragen zullen op praktische wijze worden beantwoord: • Is het verstandig jongens en meiden apart les te geven over relaties & seksualiteit? • Praat je met jongens over andere
thema’s dan met meiden? • Zijn de aandachtspunten in jongensgroepen hetzelfde als in meisjesgroepen? • Wat doe je als ouders culturele of religieuze bezwaren hebben tegen seksuele relationele vorming van jongens en meiden samen in één groep? • Zijn er materialen specifiek ontwikkeld voor jongens respectievelijk meiden? Deelnemers krijgen handzame tips, zien de nieuwste onderwijsmaterialen en kunnen ervaringen uitwisselen met collega’s uit het hele land.
BERICHTEN Vensters op het heelal: docentendag over sterrenkunde Op woensdag 5 november is er in Utrecht een docentendag over sterrenkunde. Het European Space Education Resource Office (ESERO) organiseert deze dag samen met een aantal partners zoals het Kapteyn Instituut van de Rijksuniversiteit Groningen (winnaar Academische Jaarprijs 2008 met het infraroodproject Ontdek het onzichtbare heelal), museum & sterrenwacht Sonnenborgh, het Nederlands instituut voor radio-astrono-
maart 2007
NVOX
367
ACTUEEL
mie ASTRON, het Nederlands instituut voor ruimteonderzoek SRON en de Nederlandse Onderzoeksschool voor Astronomie NOVA. Op deze dag wordt aandacht besteed aan het elektromagnetisch spectrum en hoe wetenschappers dit gebruiken om het heelal te onderzoeken. In diverse workshops krijgen docenten meer informatie over verschillende golflengtes van het elektromagnetisch spectrum waarmee het heelal bestudeerd kan worden: röntgen, optisch, infrarood en radio. Tevens worden praktische handvatten voor behandeling van het thema in de klas gegeven. Hoogleraar sterrenkunde en wetenschapscolumnist Vincent Icke zorgt voor een inleiding op het onderwerp. Daarnaast is er een leermiddelenmarkt en een forum met ruimtevaartexperts voor het beantwoorden van allerlei vragen. In de Discovery Truck naast het Vechthuis is het onzichtbare infrarode heelal te zien.
368
Optische bestudering van het heelal.
Locatie: Het Vechthuis in Utrecht; tijd: 10.00-16.15 uur; kosten: € 75 per persoon inclusief lunch. Meer informatie en inschrijven: www.venstersophetheelal.nl Inschrijven kan tot uiterlijk 20 oktober. Het aantal plaatsen is beperkt.
GLOBE oriëntatiemiddag Op vrijdag 31 oktober 2008 is er in het RIVM te Bilthoven van 12.00-17.00 uur een middag voor docenten biologie, aardrijkskunde, NLT, anw, scheikunde en natuurkunde die willen weten of GLOBE iets voor ze is of die hun kennis over GLOBE willen verdiepen. Binnen het GLOBE-programma verzamelen leerlingen gegevens over natuur en
NVOX
oktober 2008
milieu in hun eigen schoolomgeving. Deze gegevens worden ingevoerd in de internationale database, waarna zij beschikbaar zijn over de hele wereld. Leerlingen en wetenschappers kunnen deze gegevens vervolgens vergelijken en gebruiken voor hun onderzoek (bijvoorbeeld om veranderingen in klimaat te kunnen verklaren). De leerlingen leren door middel van opdrachten met een wetenschappelijke bril te kijken naar natuur en milieu. Tijdens de workshop komen alle GLOBE lesmodules aan bod. U kunt kiezen uit: Weer/Klimaat, Aerosolen (luchtvervuiling), Bodem, Natuurkalender en Water. Tijdens de workshops vertellen de GLOBE-onderzoekers u over de relevantie van de metingen die leerlingen uitvoeren voor hun onderzoek. U wordt door de onderzoekers getraind om de verschillende metingen uit te voeren. Ook oefent u met het invoeren/bekijken van de meetgegevens via internet en leert u hoe GLOBE in uw lesprogramma kan worden ingepast. • Onderga in één middag het door Al Gore opgestarte GLOBE-lesprogramma waarin leerlingen van 17.000 scholen uit 110 landen samenwerken met (inter)nationale wetenschappers aan klimaat- en milieuonderzoek. • Maak kennis met de Nederlandse GLOBE-wetenschappers van het KNMI, Wageningen Universiteit, Alterra en RIVM. Deelname is gratis. Voor het programma en aanmeldingen zie: www.globenederland.nl.
Dé Onderbouwmanifestatie Op 17 november vindt Dé Onderbouwmanifestatie plaats in de Jaarbeurs Utrecht. Dit evenement draait om de ontwikkelingen in de onderbouw van het voortgezet onderwijs en is bedoeld voor zowel school- en teamleiders als voor docenten. Ook studenten aan lerarenopleidingen zijn van harte welkom. Tijdens deze manifestatie wordt op verschillende manieren ingegaan op de ontwikkelingen in de onderbouw. Het programma bestaat uit lezingen, presentaties en (team-)workshops. Bezoekers kunnen dit programma geheel naar eigen wens
invullen en kunnen, als zij dat willen, met collega’s uit andere scholen in gesprek over uiteenlopende onderwerpen. Voor meer informatie: www.onderbouwvo.nl.
Wedstrijd Profielmeesterstuk Op 21 april 2009 organiseert de SLO de wedstrijd Profielmeesterstuk. Aan de wedstrijd kunnen leerlingen uit alle profielen van havo en vwo deelnemen. Een profielmeesterstuk sluit aan bij een mogelijke vervolgopleiding of is gemaakt in opdracht van een echte opdrachtgever. In het profielmeesterstuk toont de maker aan over een aantal competenties te bezitten die essentieel zijn voor doorstroming naar het vervolgonderwijs. Voor een impressie van de wedstrijd van 2008 en informatie over de wedstrijd van 2009 kunt u terecht op de website www.profielmeesterstuk.slo.nl.
Tentoonstelling voor ontdekker missing link in Naturalis Op 9 juli is in Naturalis in Leiden de tentoonstelling geopend met als titel Dubois, ontdekker van de aapmens. De Nederlander Eugène Dubois ging als eerste doelbewust op zoek naar fossielen van de voorouders van de mens. In 1891 vond hij resten van de soort die we nu Homo erectus noemen. De tentoonstelling biedt een overzicht van de vondsten, het werk en de man Eugène Dubois. In Naturalis bevinden zich bijna 40.000 objecten van deze baanbrekende landgenoot. Normaliter liggen deze objecten opgeslagen in de collectietoren van Naturalis. Tijdens de looptijd van de tentoonstelling, tot en met 4 januari 2009, is een deel te bewonderen in het museum. Topstukken als het schedelkapje, het dijbeen en de kies van Pithecantropus erectus, later hernoemd tot Homo erectus, liggen naast originele manuscripten en eigendommen van Dubois. Illustratief voor het moment waarop Dubois besefte wat hij in handen had, zijn de doorhalingen in de beschrijving van de ‘aapmens’. Ook het koffertje waarmee Dubois vervolgens
ACTUEEL
door Europa is getrokken om collegapaleo-antropologen te overtuigen van zijn gelijk, is te bezichtigen. Onderzoekers van Naturalis gebruiken de omvangrijke collectie van Dubois nog steeds. Bezoekers kunnen de objecten dan ook bekijken vanuit een wisselend perspectief: die van Dubois, maar ook die van de huidige wetenschap. Dubois zou dit jaar 150 jaar geworden zijn.
en het achterhalen van de identiteit van acht verschillende stoffen. In de negen opgaven van de theorietoets kwamen onder andere de structuuropheldering van een aantal organische verbindingen, de synthese van een geneesmiddel uit druiven, de manier waarop aardgas met water kan kristalliseren, de bepaling van de snelheid van een reactie en het vinden van een verklaring voor het onbedoeld ontstaan van waterstof tijdens een geheel ander onderzoek aan de orde. Naast het vakinhoudelijke en educatieve deel kregen de deelnemers ook een gevarieerd sociaal, sportief en cultureel programma voorgeschoteld, zoals een bezoek aan het Balatonmeer, het kunstenaarsstadje Szentendre en de burcht van Visegrad, waar ze werden vergast op een middeleeuws ridderspel. Volgend jaar wordt de IChO gehouden in Cambridge.
Nederland brons op 40e Internationale Chemie Olympiade
Winnaars werkstukkenwedstrijd Aarde.Nu naar Groenland
Van 12 tot en met 20 juli werd de 40e Internatioale Chemie Olympiade (IChO) gehouden op de Eötvös Loránd University in Boedapest, Hongarije. De in totaal 261 deelnemers dit jaar waren afkomstig uit 66 landen. Nummer één werd Yongping Fu uit China, de tweede plaats was voor Li Qiang Yeong uit Singapore. Voor Nederland namen deel: Cees de Boer (RSG Magister Alvinus, Sneek), Tim Evers (College den Hulster, Venlo), Niels Kouwenhoven (Coornhert Gymnasium, Gouda) en Jasper Landman (Jacob Roelandslyceum, Boxtel) deel. Cees en Jasper wisten beslag te leggen op een bronzen medaille. Het Nederlandse team is tijdens de 29e Nationale Scheikundeolympiade geselecteerd bij de gastheer van dit jaar, de Universiteit Utrecht.
Aarde.Nu is de samenwerking tussen de aardwetenschappelijke opleidingen van de Vrije Universiteit Amsterdam, Universiteit van Amsterdam, Technische Universiteit Delft, Universiteit Utrecht en Wageningen Universiteit. Door middel van de prijsvraag wil Aarde.Nu aardwetenschappenopleidingen onder de aandacht brengen bij leerlingen en docenten in het voortgezet onderwijs. Daarnaast ondersteunen de website www.aarde.nu,
Veranda van de verblijfplaats van Dubois in Java, bezaaid met fossielen. De foto is afkomstig van Naturalis.
Zes van de acht prijswinnaars: Achter: Ton van der Linden, Sharon Cornelissen, Maya Kaijser en Eric Evers. Voor: Anke de Jong en Martijn Zwama. Niet op de foto: Tim Schuring en Hanneke Kersjes.
het lesmateriaal en posters de leerlingen en docenten bij het voorbereiden en maken van hun profielwerkstuk. Bij de wedstrijd 2007-2008 had de jury de moeilijke taak om uit de 33 ingezonden werkstukken de winnaars te kiezen van de prijs, een tiendaagse expeditie naar Groenland. Jurylid Roel Dijksma: “Elk jaar wordt de kwaliteit en het niveau van de inzendingen beter”. Salle Kroonenberg, schrijver van het boek De menselijke maat, de aarde over tienduizend jaar en werkzaam bij de TU Delft, onthulde de namen van de prijswinnaars. De verliezers kregen dit boek als troostprijs. Ook de begeleidende docenten kregen dit boek. Het bijschrift van de foto geeft de namen van de prijswinnaars. De namen van hun school, de titels van hun werkstukken en soms de volledige werkstukken zijn te vinden op www.aarde.nu.
Van links naar rechts: Emiel de Kleijn, Tamas (gids), Jasper Landman, Niels Kouwenhoven, Tim Evers, Cees de Boer, Johan Broens en Kees Beers.
De IChO bestaat uit een praktisch en een theoretisch gedeelte. Het practicum bestond uit drie onderdelen: het op twee manieren synthetiseren van een suikerachtige verbinding, het bepalen van de formule van een exotische anorganische verbinding met behulp van twee titraties
oktober 2008
NVOX
369
Aansteker
Filmsterren in de les
Van links naar rechts: Maryam Tavakoli (docent natuurkunde), Nathasja van der Heide, Lianne Bron, Jan Frank Lens (docent scheikunde), Elske de Graaf. “Het vinden is geen kunst. De moeilijkheid is wat men vindt aan zich zelf toe te voegen.” Deze uitspraak van de Franse filosoof en letterkundige Paul Valéry zingt me vaak door het hoofd. Met lesstof is het niet anders. Leren is geen kunst. Het is lastig nieuwe inzichten aan bestaande toe te
voegen. Dat voor elkaar te krijgen is het speelveld van (vak)didactiek. Hoe maak je leerlingen enthousiast en betrokken zodat ze de lesstof aan zich zelf toevoegen? Enkele tientallen leerlingen maakten afgelopen schooljaar films over een organisch molecuul. Ze waren actief betrokken en enthousiast aan de slag met organische chemie in een brede maatschappelijke context. Drie leerlingen van OSG Sevenwolden, Nathasja van der Heide, Lianne Bron en Elske de Graaf, gingen na de diplomauitreiking in juni elk met € 250 naar huis. Hun film over aspirine leverde de eerste prijs (€ 500) op van de filmwedstrijd van het Backerfonds. De vergoeding voor de camera (€ 250) werd door de school grootmoedig aan de leerlingen overhandigd. De begeleiders Maryam Tavakoli (docent natuurkunde) en Jan Frank Lens (docent scheikunde) benadrukken dat het succes van de filmwedstrijd sterk afhangt van het enthousiasme van de leraren op school. Het komende schooljaar krijgen leerlingen
een nieuwe kans om hun profielwerkstuk of practicumverslag vorm te geven en mee te doen met een filmwedstrijd. Tot 15 maart 2009 hebben scholieren de gelegenheid een film van 10-15 minuten te maken met een organisch molecuul in de hoofdrol. Voorwaarden voor deelname en ook alle inzendingen van 2008 staan op de website http://webserv.nhl.nl/~stout/Backer.htm. Om de vaardigheden film maken, onderwerp uitdiepen en leerlingen enthousiasmeren te ontwikkelen bij de nieuwe generatie leraren gaf ik aan eerstejaars van de Noordelijke Hogeschool Leeuwarden de opdracht een vijfminutenfilm te maken over natuurkunde, scheikunde of biologie in relatie tot lesstof op school. Inmiddels staat een tiental barokke films op YouTube. De techniek hebben de aanstaande leraren onder de knie. De inhoud komt in de komende jaren van de opleiding. Ik laat me graag verrassen door de creativiteit en de kunst van de jonge generatie. Op www.nvon.nl/nvox vindt u weblinks naar de films van de lio’s op YouTube. Gerard Stout,
[email protected]
370
COLOFON NVOX is een uitgave van de Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON)
bij de NVON-ledenadministratie, postbus 41, 7940 AA Meppel (tel. 0522 855175, e-mail:
[email protected])
Redactie: Hoofdredacteur: W.T.W. Vis; adjunct-hoofdredacteur: mw. H. Kramers-Pals. Eindredacteuren: mw. M. DomisHoos (biologie), mw. J.E. Frederik (natuurkunde), J. de Gruijter (scheikunde), A. Pollmann (anw), mw. M.I.C. Offereins. Redacteuren: J.T. Boer, H. Bouma, H. Jorna, B. Lefeber, M. Metselaar, hr. H. Jorna. W. Sonneveld, mw. M. Bruinvels.
Kopij voor de rubrieken Forum, Vereniging, Media en Actueel kunt u aanleveren tot: Nr. 01-08 15-12-2007; Nr. 02-08 18-01-2008; Nr. 03-08 18-02-2008; Nr. 04-08 21-03-2008; Nr. 05-08 18-04-2008; Nr. 06-08 23-05-2008; Nr. 07-08 22-08-2008; Nr. 08-08 19-09-2008; Nr. 09-08 17-10-2008; Nr. 10-08 14-11-2008
Redactieadres voor alle kopij: Eekhorstweg 1, 7942 JC Meppel, t.a.v. mw. B. Lobo E-mail
[email protected] . Tel. en fax 053-4326887, bgg tel. 053-4326814 Internetadres: www.nvon.nl/nvox en (voorlopig) www.nvon/oud/nvox De redactie is niet verantwoordelijk voor de inhoud van artikelen en berichten in NVOX. Artikelen kunnen niet zonder schriftelijke toestemming van de hoofdredacteur (tel. 079 3165569, e-mail:
[email protected]) worden overgenomen, gekopieerd, elektronisch worden doorgegeven of op welke wijze dan ook vermenigvuldigd. Een uitzondering wordt gemaakt voor het niet-commercieel gebruik door leden ten behoeve van hun schoolwerk. Klachten over de bezorging van het blad indienen
NVOX
oktober 2008
Verschijningsdata 2008: 21 jan., 18 feb., 21 mrt., 21 apr., 19 mei, 23 jun., 22 sep., 20 okt., 17 nov., 15 dec. Basisvormgeving: FIZZ new media solutions, Meppel. Vormgeving: S. Willems of Brilman Druk: Drukkerij Giethoorn ten Brink, Meppel. Advertentie-exploitatie: Bureau Van Vliet, postbus 20, 2040 AA Zandvoort (tel. 023 5714745, fax 023 5717680, e-mail:
[email protected]; site: www.bureauvanvliet.com) Dagelijks bestuur NVON: H.A.C. Huijsmans, voorzitter (
[email protected]), H. de Graaf, secretaris (
[email protected]), J.Chr. Nolthenius, penningmeester (
[email protected]),
J. Bette, algemeen lid (
[email protected]). Algemeen Bestuur: Het DB aangevuld met de sectievoorzitters biologie J. van Koppen (kopnvon@ hotmail.com), natuurkunde mw. A. Thurlingsvan der Lingen (
[email protected]), NLT H. van Bergen (
[email protected]), pabo-p.o. vacature, scheikunde L. Donk (
[email protected]), toa A.P. Soldaat (
[email protected]), vmbo J. Baas (
[email protected]). Bestuursmedewerker: mw. L. Pors (
[email protected]) Het lidmaatschap loopt per kalenderjaar en wordt jaarlijks automatisch verlengd. Opzeggen kunt u tot 1 december bij de ledenadministratie. NVON-ledenadministratie: mw. M. Worst, Postbus 41 7940AA Meppel, tel. 0522 855175, fax 0522855176,
[email protected] NVON-secretariaat: Maandag-donderdag 08.3012.30 uur.Postbus 60047, 9703 BA Groningen, tel. 050 5490205, fax 0842 245324,
[email protected] en
[email protected] NVON-ledenservice: mw. J.A. Huijsmans-Janssen, Nieuwstraat 12, 5527 AT Hapert, tel 0497-336377. Gironummer 619809,
[email protected] en
[email protected] Internetadres: www.nvon.nl. Hier treft u alle informatie omtrent het lidmaatschap, bijbehorende contributie en een aanmeldingsformulier aan, en ook de adressen van de bestuursleden, van de leden van de secties en de commissies en van de NVOX-redactie.
Aansteker Filmsterren in de les Van links naar rechts: Nathasja van der Heide, Lianne Bron, Elske de Graaf.
371
Aanstekers zijn beschrijvingen van korte experimenten met mogelijkheden voor nader onderzoek. Een korte beschrijving staat op pagina 368 in dit nummer van NVOX. Bijdragen voor deze rubriek zijn welkom. Zend uw Aansteker aan
[email protected]
Agenda 2008 datum
doelgroep
organisatie/ onderwerp
plaats/tijd
in nummer
oktober 31
docenten biologie
NVON/WU biologie nascholingsdag
Wageningen
7
november 6 7-8 december 12-13
toa’s Toa-dag Nijmegen docenten en toa’s scheikunde Woudschoten chemieconferentie Woudschoten
6 7
docenten en toa’s natuurkunde
Woudschoten natuurkundeconferentie
Noordwijkerhout
7
docenten en toa’s biologie
biologieconferentie
Driebergen/Zeist
6
docenten en toa’s binask vmbo en onderbouw docenten NLT
Reehorstconferentie
Ede
6
NLT-conferentie
Amersfoort
ieder docenten anw en NLT
NVON-congres APS-conferentie anw en NLT
Groningen Ede
2009 januari 9 en 10 februari 11 12 april 16 en 17 nog niet bekend
8
oktober 2008
NVOX
