MEDIA
BOEKRECENSIES Het pak van Sjaalman Richard Dawkins. The Oxford Book of Modern Science Writing. Oxford: Oxford University Press, 2008. 448 p., 27 z/w illustraties. ISBN 978-0-19-921680-2. £20.00.
314
In de roman Max Havelaar van Multatuli ontmoet de hoofdpersoon Batavus Droogstoppel een vroegere klasgenoot, die hem een pak met papieren bezorgt. Dit ‘pak van Sjaalman’ is in de Nederlandse literatuur legendarisch geworden. Het bevat een bric-à-brac van opstellen over de meest uiteenlopende onderwerpen. Aan dat pak van Sjaalman deed me Dawkins’ verzamelbundel onweerstaanbaar denken. Hij heeft stukken bijeengelezen waaruit blijkt dat ‘science writing’ een eigenstandig literair genre is. Anders dan Sjaalman heeft Dawkins er wel enige orde in gebracht. Het eerste en grootste deel heet What Scientists Study; dan volgen Who Scientists Are, What Scientists Think en What Scientists Delight In. Onder de schrijvers zijn Peter Atkins, Richard Feynman, Erwin Schrödinger, Niko Tinbergen en Stephen Hawking. Er staan prachtige stukken in. Een berijmd verslag van J.B.S. Haldane, Cancer is a Funny Thing met een beschrijving
NVOX
van de operatie aan zijn endeldarmkanker. Een minutieus verslag van Tinbergen over zijn baanbrekende werk aan graafwespen. Een combinatie van wiskunde en biologie van D’Arcy Thomson over de spiralen in de natuur. Wat mij het meest bijblijft is een conversatie van Douglas Hofstadter uit zijn vermaarde Gödel, Escher, Bach, tussen Achilles en de schildpad. Ik had die vroeger al eens gelezen en zowel de vindingrijkheid als de humor ervan bewonderd, maar Dawkins maakte mij erop attent dat het nòg knapper is, omdat het hele stuk een aantal acrosticha bevat. De eerste gesprekszinnen beginnen met letters Hofstadter, en zo verder. Hoewel Dawkins er zijn best voor heeft gedaan alle natuurwetenschappen alsmede wiskunde en computerkunde, te bestrijken, staat er voor mijn gevoel nogal veel (Darwiniaanse) biologie in, eigenlijk wel logisch. De enige twee stukken chemie die ik erin las waren die van Oliver Sacks, uit diens boeiende Uncle Tungsten en van Primo Levi, dat fraaie fragment over een koolstofatoom door de eeuwen heen. Ik vond er één fout in, althans als mijn geheugen beter is op dit punt dan dat van Dawkins. Volgens hem had Uhlenbeck in 1939 de Nederlandse regering ertoe overgehaald tonnen uraanerts te kopen, met het oog op het werken aan kernsplitsing. Ik meen dat de besteller W.J. de Haas is geweest, de man die mij nog als gecommitteerde eindexamen natuurkunde heeft afgenomen. Al met al, een bijzonder leesbaar boek, maar dan moet je dat niet, zoals ik voor de recensie moest doen, in één ruk uitlezen. Beter is het, er af en toe een hapje van te proeven. Dan kunt u er maandenlang plezier
september 2008
van hebben. Ja, wie had gedacht dat ik over een boek van die atheïst Dawkins zo enthousiast zou kunnen zijn? ■ Hans Bouma
Scheikunde op postzegels Jacques A. van Toor. Geschiedenis van de scheikunde. Diemen: Veen Magazines, 2008. 384 p., hardcover, ill. kleur. ISBN 978 90 857 1177 3. € 39,95.
Jaren geleden ben ik begonnen met het verzamelen van postzegels die iets met scheikunde te maken hebben. Dit om ooit nog eens een overzicht te kunnen maken van aspecten uit de scheikunde met die zegels als illustraties. Dat anderen dit idee hadden, blijkt uit dit boek van Van Toor. Duizend postzegels illustreren de ontwikkeling van de scheikunde vanaf de prehistorie tot de tweede helft van de 20e eeuw. Daar waar niet voldoende filatelistisch materiaal voorhanden was om de verwoorde geschiedenis te illustreren, is gebruik gemaakt van artwork van moleculen en formules en diverse kleurenfoto’s. Na het hoofdstuk over de Prille chemie beleven we de Vooruitgang van de scheikunde in de 17e en 18e eeuw, Scheikunde in de 19e eeuw, met nadruk op de organische chemie, de Symbiose van chemie en fysica, eerste helft 20e eeuw en ver-
volgens de Speurtocht naar de chemie van het leven. Het boek besluit met een hoofdstuk over toegepaste en industriële chemie met heel mooie zegelillustraties. Zo hebben de voormalige Oostbloklanden, ZuidAmerikaanse en Afrikaanse landen vele fraaie zegels met mineralen uitgegeven. Van Toor leidt de lezer op prettige wijze langs onderwerpen over de atoomtheorie, de analytische chemie, het periodiek systeem met de nieuwe elementen, de organische, anorganische en fysische chemie, de thermodynamica en de biochemie. Vele personen, bekende en minder bekende, krijgen de aandacht die zij verdienen. Het lezen van alle informatie wordt veraangenaamd door de vele illustraties. Bij de bespreking van de elektrolytische vorming van het element fluor is dat bijvoorbeeld een zegel van de Franse posterijen met de reactievergelijking van de explosieve vorming van HF uit waterstof en fluor, uitgegeven ter ere van Moisson. In het hoofdstuk over de chemie van het leven komen eiwitten, fotosynthese, DNA en RNA aan de orde, maar ook de alcoholische gisting, wel te begrijpen omdat het destillatiebedrijf Van Toor leverancier is van de Vlaardingse Schelvispekel. Dit boek is voor de filatelist die ook nog scheikundige is een prachtig boek om van postzegels en postwaardestukken te genieten. Niet-scheikundigen kunnen zo op aangename wijze kennismaken met ons mooie vak. Voor het onderwijs is het een welkome ondersteuning voor hen die in hun lessen iets meer willen vertellen dan alleen de droge feiten. ■ Willem Vis
MEDIA
Natuurgidsen van Tirion Uitgeverij Tirion levert al jaren zeer bruikbare natuurgidsen, al dan niet in samenwerking met natuurbeschermingsorganisaties. Deze keer ontvingen we twee nieuwe boeken die de moeite van het bespreken waard zijn.
de kolibries’ en de ‘vogels bij Shakespeare’. Het is dus in geen geval te gebruiken als vogelgids, maar daar zijn andere boeken voor. Bijvoorbeeld het standaardwerk: Petersons Vogelgids Europese vogels, ook van Tirion. Aan te bevelen voor beginnende vogelaars en voor mensen die houden van weetjes.
Roofvogels en uilen Vreemde vogels Roger Lederer. Vreemde vogels. Verbazingwekkende feiten en verhalen over vogels. Baarn: Tirion. 160 p., ill. ISBN 978-90-5210-705-9. € 17,95.
Felix Heintzenberg. Roofvogels en uilen. Alle soorten van Europa. Baarn: Tirion. 250 p., ill. ISBN 978-90-5210-718-9. € 27,50.
derheden’ geeft veel interessante informatie. Na het voorwoord en de inleiding staan de uilen genoemd, van kerk- tot velduil. Het tweede en grootste deel van het boek is gereserveerd voor de roofvogels, van visarend tot slechtvalk. Het boek is verlucht met fraaie foto’s van de beschreven vogels in vlucht, zittend, of in andere posities. Voor vogelliefhebbers zeer de moeite waard. ■ Marianne Offereins
Dagboek van Carl Linnaeus C. Linnaeus. Reis door Lapland 1732. Iter lapponicum. Utrecht: KNNV uitgeverij, 2007. 248 p., genaaid, zw/w. ISBN: 978 90 5011 250 5. € 22,95.
Dit boek is ook een vreemde onder de vogelboeken. Het staat werkelijk propvol met weetjes die in een willekeurige volgorde zijn geplaatst. Dat is aan één kant lastig, maar aan de andere kant kan het ook voordelen opleveren: zo kun je dingen te weten komen waarnaar je oorspronkelijk niet op zoek was en die wel heel interessant, leuk of bijzonder zijn. De weetjes gaan van ‘de eerste vogel’ en ‘Hedwig, de sneeuwuil van Harry Potter’, via ‘de Toekan in de marketing’, ‘hoe leren vogels zingen?’, ‘tips om een voederapparaat op te hangen’, de ‘snelste vogel’: de meeste stemmen gelden hier voor de slechtvalk, naar ‘liften-
Veel mensen zijn gefascineerd door roofvogels. Voor velen zijn ze een symbool van vrijheid. (Of voor wie de Tweede Wereldoorlog heeft meegemaakt, juist niet.) Ze speken in ieder geval tot de verbeelding en ze zijn gemakkelijker te onderscheiden dan de meeste zangvogels. Sinds Harry Potter staan ook de uilen volop in de belangstelling. In dit goed verzorgde boek zijn alle roofvogels en uilen van Europa samengebracht. Van iedere soort worden de kenmerken en de bijzonderheden beschreven, evenals het verspreidings- en het leefgebied. Daarbij zijn ook de aantallen in Nederland, België en in Europa als geheel opgenomen. Vooral het onderdeel ‘bijzon-
Het Linnaeusjaar is al voorbij, ik ben dus een beetje te laat met de recensie, maar dit boek heb ik, ondanks dat het meer dan 250 jaar geleden geschreven werd, in een ruk uitgelezen. Eigenlijk is het geen boek, maar zijn het uiterst uitgebreide notities van wat Linnaeus tijdens onderzoeksreis door Lapland waarnam. Hij was toen pas 25 jaar en moet al een zeer grote kennis van planten, dieren, natuurverschijnselen en gesteenten gehad hebben.
Tenminste, zo komt het op mij over. Hij reist te paard, te voet of per roeiboot: van zijn woonplaats Uppsala langs de Botnische Golf naar het noorden, door het Lapse binnenland naar de Noorse kust en via het huidige Finland en de Ålandarchipel weer terug. Iter lapponicum is het reisverslag dat de jonge Linnaeus onderweg maakt. Hij beschrijft ook de leefwijze van de lokale bevolking: de Samen (je mag eigenlijk geen Lappen zeggen). Ook deze beschrijvingen zijn zeer gedetailleerd. Dus welke kleding dragen ze, hoe zitten ze als ze eten, hoe weiden ze de rendieren, hoe gebruiken ze allerlei materiaal dat voorhanden is enzovoort. Geweldig zijn beredeneringen van het antwoord op vragen zoals: waarom zijn de Samen zo lichtvoetig? Of waarom zijn de Samen zo gezond? De tekst geeft een indringend beeld van hoe Linnaeus zijn vijfmaandse reis beleeft. Tussen de regels door zijn vaak de eenzaamheid en de ontberingen te voelen, maar altijd schrijft Linnaeus scherp en vol verwondering. Naast de tekst bevat Iter lapponicum zo’n 250 pentekeningen. Vele zijn haastig geschetst en komen zelfs kinderlijk over, maar andere zijn zorgvuldig getekend en rijk aan fijne details. De knappe plantentekeningen verraden de hand van een expert. Er staan ook beschrijvingen en tekeningen van spelen die in die tijd door de Samen beoefend werden. Ik hoef hier niet uit te weiden over het belang dat Linnaeus heeft gehad als de grondlegger van de wetenschappelijke naamgeving voor planten en dieren, maar beveel dit boek aan bij al degenen die geïnteresseerd zijn in het veldwerk dat Linnaeus tijdens deze reis verrichtte. En dat zonder de communicatiemiddelen waarover wij tegenwoordig beschikken. ■ Marijke Domis
september 2008
NVOX
315
MEDIA
DIGITAAL Filmwedstrijd Expeditie broeikaswereld
316
Op 4 juni 2008 was de prijsuitreiking van een filmwedstrijd die onderdeel was van het project Expeditie Broeikaswereld. Een team van de Universiteit Utrecht kreeg hiervoor de Academische Jaarprijs 2007. In het februarinummer van NVOX stond hierover een artikel. Vijftien scholen deden mee. In navolging van de film An inconvenient truth van Al Gore hebben ruim honderd leerlingen uit de bovenbouw van het vwo de afgelopen maanden gewerkt aan hun ‘eigen’ klimaatfilms. Voor een volle zaal in NEMO werden de tien mooiste filmpjes getoond waarin creatieve leerlingen in beeld brachten hoe Nederland er volgens hen over vijfhonderd jaar uit zal zien. De winnende films zijn te zien op de website www.expeditiebroeikaswe reld.nl (doorklikken naar ‘Klimatoscoop’). De film Space Investigation, gemaakt door leerlingen van het Gymnasium Apeldoorn, werd door de jury, onder leiding van H.K.H. prinses Irene van Lippe-Biesterfeld, una-
niem verkozen tot winnaar van de filmwedstrijd. De leerlingen nemen een grote stap in ruimte en tijd en kiezen voor een perspectief op de aarde vanaf de planeet Mars in het jaar 2508. Het beeld van de aarde dat de kijker te zien krijgt, stemt niet vrolijk. Dit is ook een beetje de teneur van de andere inzendingen. De leerlingen laten vooral een negatief toekomstbeeld zien. Wat de film Space Investigation bijzonder maakt, is dat het verbazing bij de kijker oproept over waar wij als mensen mee bezig zijn. De film kan daarom tevens gezien worden als een uitdaging, waardoor hij juist een positieve boodschap brengt. Eind augustus gingen Barbara Terlouw en Robin van der Bles, makers van de winnende film Space Investigation, op expeditie naar Spitsbergen met een team van wetenschappers. De scholieren hebben het door de ijstijden gevormde landschap van Spitsbergen gezien. Tegelijkertijd hebben ze kennisgemaakt met de sporen op Spitsbergen ten tijde van de fossiele broeikaswereld: een gematigd regenwoud vol met plantenfossielen, kolenmijnen (afkomstig van veen), en pootafdrukken van de eerste nijlpaardachtigen. Tijdens deze
Op deze motiverende, informatieve site is het verslag te lezen dat de winnende leerlingen maakten van hun expeditie naar Spitsbergen.
NVOX
september 2008
Expeditie Spitsbergen.
expeditie ontdekten de leerlingen de verschillen tussen een ijskastwereld en een broeikaswereld. Twee docenten vertellen zelf in het volgende nummer van NVOX, hoe ze het project hebben aangepakt op hun school. ■ Arnoud Pollman, redactie anw
Nieuwe afleveringen van Bio-Bits voor de tweede fase havo/vwo Een nieuwe serie van vier afleveringen Bio-Bits heeft als titel De maakbare mens. In deze vier documentaires komt eindexamenstof over het menselijk lichaam aan de orde. De afleveringen verbinden kennis over het menselijk lichaam aan persoonlijke situaties, bestaande behandelmethoden en nieuwe ontwikkelingen op het gebied van geneeskunde. Op deze manier ontstaat een samenhang tussen biologische kennis en contexten. Leerlingen kunnen zich hierdoor beter een beeld vormen over maatschappelijk relevante vraagstukken en ontwikkelingen zoals gentherapie, stamcellen en Brain Computer Interfaces. De afleveringen
zijn in principe bedoeld als ondersteuning bij biologieleerstof in de tweede fase, maar kunnen ook heel goed bij de vakken anw of NLT worden ingezet. De serie sluit aan bij het nieuwe examenprogramma biologie voor 2010 dat zich kenmerkt door samenhang, relevantie en de benadering van context naar concept. In de afleveringen geven patiënten vanuit hun leefwereld informatie over het ziektebeeld, de impact die een ziekte kan hebben en de bestaande behandelmethodes. Medici, laboranten en analisten lichten beroepsmatige de biologische aspecten van ziekten en behandelingen toe. Tot slot lichten wetenschappers en medisch technologen toe welke biologische kennis van belang is bij de ontwikkeling van nieuwe behandelmethoden om delen van het lichaam te vervangen of functies te herstellen of te verbeteren. De vier afleveringen hebben de volgende thema’s. 99. Prikkelverwerking. Deze aflevering demonstreert de algemene principes achter prikkelverwerking aan de hand van niet goed functioneren van zintuiglijke bewegings- en hersenfuncties. Leerlingen volgen de aanslui-
MEDIA
ting van een cochleair implantaat bij een doof meisje en ze zien een speciale fiets voor mensen die door een dwarsleasie hun benen niet meer kunnen gebruiken. 100. Voortplanting. In deze aflevering staan centraal: het ontstaan van een zwangerschap, de hormonen die hierbij betrokken zijn, technieken om vruchtbaarheidsproblemen te verhelpen en de ontwikkeling van de ongeboren baby. 101. Veroudering. Niemand ontkomt aan het feit dat hij ouder wordt en lichamelijke en geestelijke gebreken krijgt. De aflevering over veroudering draait om de biologie van de cel. Hierbij komen begrippen als celcyclus, celdifferentiatie en verstoorde celfuncties kijken. 102. Erfelijke ziektes. Een aflevering over erfelijke ziektes en de mogelijkheden om deze door prenataal onderzoek vast te stellen. Patiënten vertellen hun persoonlijk verhaal over hun ziektebeeld en de bestaande behandelmethoden en onderzoekers vertellen over ontwikkelingen op het gebied van gentherapie bij hemofilie en taaislijmziekte. Op www.eigenwijzer.nl/demaak baremens vinden leerlingen informatie over de onderwerpen en kunnen ze de afleveringen online bekijken. U kunt uw leerlingen hiermee zelfstandig aan het werk laten gaan. Bij de serie is een handleiding verkrijgbaar: artikelnummer 1670, prijs € 14,00. Uitzenddata op Nederland 2: donderdag 30 oktober en 6, 13 en 20 november 2008, 9.30 tot 9.45 uur.
www.mijnchemie.nl: een gamelab voor scholieren Wordt uw leerling straks ‘chemiegenie 2008’? Wilt u dat uw leerlingen op een leuke en boeiende wijze hun kennis vergroten over de fascinerende wereld van de chemie? Speel dan vanaf 17 september tijdens de scheikundeles met de hele klas het speciaal voor de Dag van de Chemie ontwikkelde internetspel mijnchemie.nl. Uiteraard kunnen uw leerlingen het spel ook buiten lesuren individueel of met elkaar spelen. Niet alleen kunnen uw leerlingen hun kennis over chemie vergroten, ook maken ze kans op vele mooie prijzen. De hele maand, van 17 september tot 17 oktober, kunt u op elk gewenst moment van de dag inloggen op www.mijnchemie.nl en met de hele klas meespelen. De halve en hele finale vinden op verschillende locaties plaats tijdens de Dag van de Chemie op zaterdag 18 oktober (locaties: zie www.mijnchemie.nl). Voor meer informatie over het spel: www.dagvandechemie.nl.
als hulpmiddel bij de Chemie Olympiade, blijkt deze schijf een veel bredere toepassing te vinden. Er staat allerlei nuttige informatie op: beschrijvende chemie, nomenclatuurregels, isomerie-overzicht, eenheden en constanten, de leerstof voor de Chemie Olympiade en voorbeeldvragen. Bovendien een mooi Periodiek systeem met uitgebreide beschrijving van alle elementen. Ik had eerst wat moeite met het opstarten, maar gelukkig kwam ik er toch vrij snel uit. Er ging een wereld voor me open, mede door de fraaie illustraties. Prachtige molecuulmodellen, naar keuze in allerlei voorstellingen (2D, 3D, ball and stick, enzovoorts), heldere regels, mooi vormgegeven. Een compliment aan onze
■ Hans Bouma
317
Bouwt B ouwt u m mee ee aaan an de de ttoekomst oekomst vvan an bbèta’s? èta’s? Kom K om na naar ar één één van van de de docentenconferenties docentenconferenties vvan an d de eV VU! U! Conferenties: Confe ferenties: Natuurkunde Natuurkunde:: 2 oktober 2008 Thema: Medische beelden NLT LT/ T/Biologie: 8 oktober 2008 NLT/Biologie: Thema: H et Brein Het Scheikunde Scheikunde:: 9 oktober 2008 Thema: Chemie en Voeding Informatica Informatica:: 9 oktober 2008 Thema: Informatica en de gezondheidszorg Aardwetenschappen 20 008 Aardwetenschappen:: 16 oktober 2008 Thema: Klimaatverandering Wiskunde Wiskunde:: 27 november 2008 Thema: De dynamiek van vlechten Aanmelden: www. w.schoolp lpost.nl/ l/v /vudocente tenconfe ferre rentie www.schoolpost.nl/vudocentenconferentie dinerbuffet). Kosten: €45.- (incl. dinerbuffe fet). Kijk Kij ijk voor meer informatie op: www.vu.nl/docentenconferentie www. w.vu.nl/ l/d /docente tenconfe fere rentiie Vragen: Renske Feikema 020 598 3690 36 690
[email protected] rfe feikema@fe few. w.vu vu.nl
En dat voor zo weinig geld! De sectie Onderwijs van de Koninklijke Vlaamse Chemische Vereniging heeft een cd-rom samengesteld met allerhande chemische informatie. Oorspronkelijk bedoeld
Vlaamse collega’s is op zijn plaats. Dit is echt een aanrader. Dank zij de behendigheid van onze ledenservice is dit schijfje voor ieder NVON-lid nu tegen een spotprijs te krijgen. Niet aarzelen, meteen toeslaan! Maak € 5,– (incl. verzendkosten) over op postgiro 619809 t.n.v. NVON-ledenservice te Hapert, onder vermelding van nr. 63 en het adres waar het naartoe moet worden gestuurd. Naast het Chemielexicon heeft de KVCV ook nog andere onderwijsproducties, zoals een Mendelejev-cd en DIDAC. Zie daarvoor http://onderwijsopleiding.kvcv.be/index.html.
Meer perspectief
september 2008
NVOX
ACTUEEL
WETENSCHAP Nieuw record aluinkristal
318
Het nieuwe record aluinkristalkweken komt op naam van Rik Wagenaar (Pijnacker). Het door Rik gekweekte kristal heeft een grootste diagonaal van 162,5 mm en weegt 1.299,23 gram. Opmerkelijk genoeg is het kristal vrijwel perfect octaëdrisch: dat verraadt de geduldige vakman die heeft weten door te zetten. De bekende figuratieve kunstschilder Henk Helmantel was er zo van gecharmeerd dat hij het heeft vereeuwigd in olieverf op paneel. Rik begon met chroom-aluin en is later overgegaan op het (veel goedkopere) aluminium-aluin, dat wil zeggen het huis-tuin-en-keuken aluin zoals gebruikt na het scheren met een mes om de opgelopen schade te beperken. De duidelijk zichtbare paarse kern van het kristal is dus chroom-aluin. Aluinen zijn dubbelzouten, gehydrateerde dubbelzouten om precies te zijn, met de algemene formule: (Me1+)2SO4.(Me3+)2(SO4)3.24H2O. Bij normaal aluin gaat het om K+ en Al3+, bij chroom-aluin om K+ en Cr3+. Van belang hierbij is dat deze aluinen isomorf zijn, dat wil zeggen dezelfde kristalvorm bezitten. Je kunt dus, als Rik Wagenaar, beginnen met KCr-aluin en later overgaan op KAl-aluin, maar eventueel ook andersom te werk gaan. ■ Bron: Henk Kubbinga (RU Groningen).
Diepzee neutrinotelescoop Antares voltooid In de nacht van 29 op 30 mei installeerde een onderzeeboot de laatste detectorlijnen van de Antares neutrinotelescoop op de bodem van de Middellandse Zee. De eerste metingen volgden korte tijd na de voltooiing van deze grootste neutrinodetector op het noordelijk halfrond. Nederland speelde een belangrijke rol bij de ontwikkeling van dit instrument voor uitlezing en verwerking van de meetgegevens. Hiermee kunnen wetenschappers voor het eerst op systematische wijze onderzoek doen naar de herkomst van hoge-energie neutrino’s. Deze komen naar verwachting voort uit grote kosmische explosies (supernovae of gamma ray bursts) of botsingen tussen donkere-materiedeeltjes in het centrum van ons melkwegstelsel. Kosmische neutrino’s zijn niet makkelijk te detecteren. Ze schieten met hoge snelheid overal doorheen – ook door de aarde – en laten bijna geen sporen na. Heel soms botst een neutrino met een atoomkern in de aarde. Dan ontstaat een supersnel muon, een zware variant van het elektron. Dit muon zendt licht uit als het door het water rondom de detectorlijnen scheert, het zogenaamde Cherenkovlicht. De lichtgevoelige sensoren aan de detectorlijnen van Antares nemen dit licht waar.
Het zeer grote aluinkristal, vereeuwigd door Henk Helmantel. Met dank aan Art Revisited, Marum (www.ArtRevisited.com).
Neutrino’s zijn de enige deeltjes die door de aarde heen kunnen bewegen zonder gestopt te worden. De onderzoekers zoeken met de telescoop alleen naar lichtsporen die uit de bodem van de zee komen en nemen daardoor alleen die deeltjes waar die door de aarde heen zijn gereisd. Dat moet dan een neutrino zijn geweest. Illustraties op http://www.nikhef.nl/pub/ pr/press/20080605-antares.html. ■ Bron: Persbericht Nikhef
Ontstaan supernova waargenomen Wanneer een zeer grote ster zijn nucleaire brandstof heeft opgebruikt, stort hij in elkaar door zijn eigen zwaartekracht. Deze implosie veroorzaakt een enorme schokgolf, waarna de ster explodeert en een grote hoeveelheid straling uitstoot. Dit fenomeen heet een supernova. Voor het eerst hebben astronomen er een in real time waargenomen. En dat bij puur toeval, terwijl ze een andere ster in hetzelfde sterrenstelsel bestudeerden. Meestal ziet men ze pas achteraf, doordat ze nagloeien. De kans om bij toeval een ster in het vizier te hebben op het moment dat deze in een supernova overgaat is uiterst klein. De waarnemingen van het hele proces van de supernova bevestigen dat de basisideeën die men hierover had, wel kloppen. Een open vraag is nog welk mechanisme de explosie nu precies veroorzaakt. Bron: Ellips, zie ook Nature, 21 mei 2008
Bacteriën voorkomen betoncorrosie in rioleringen door H2S te oxideren De Gentse bioingenieur Bart De Gusseme heeft een KVIV-afstudeerprijs gewonnen door de zwaveloxiderende bacterie Arcobacter in zuurstofarm rioolwater op H2S te laten inwerken. Doordat er zwavel ontstaat wordt betoncorrosie voorkomen, een bron van slijtage in de rioolbuizen. De Gussemesbacterie werkt 13 x zo snel als eerder beproefde zwaveloxiderende bacteriën. Wordt het H2S niet geoxideerd, dan kan het worden omgezet in zwavelzuur,
NVOX
september 2008
ACTUEEL
SCHOLING dat dan met calciumhydroxide wordt omgezet in gips en vervolgproducten, die barsten in het oppervlak van de buis veroorzaken. ■ Bron: Chemisch2Weekblad 31 mei 2008
Zelfreinigend glas Als men op gewoon vensterglas eerst een laagje silicium en dan een zeer fijn laagje titaandioxide aanbrengt, is het geheel nog steeds goed transparant maar wordt het vanzelf gereinigd onder invloed van zonlicht. Het TiO2 absorbeert ultraviolette straling en gaat over in een aangeslagen toestand die regendruppels kan omzetten in radicalen HO en HOO. Deze pakken op hun beurt de organische resten op het glas aan en zetten deze om in CO2 en H2O. Als gevolg wordt de ruit niet meer vuil. Het is de glasfabriek Saint-Gobain die dit al in praktijk brengt. De techniek is al toegepast in de vensterruiten van het Orangerie-museum in Parijs, het Deutsches Museum in Berlijn en bij grote panden in Mantua en Madrid. ■ Bron: c+b 1/08
Edelgas in water
Dat het edelgas xenon minder vaak wordt waargenomen in het heelal dan men zou verwachten, komt heel misschien doordat een deel ‘verstopt’ zit in watermoleculen. Dat oppert de Finse onderzoeker Leonid Khriachtchev in JACS. Hij had al eens het radicaal HXeO gemaakt, en het is hem nu ook gelukt om HXeOXeH-moleculen te produceren Beneden 70 K blijken die nog stabiel te zijn ook. Xenon is het enige edelgas dat nog enigszins reactief is: er zijn ongeveer tachtig verbindingen van bekend. De vraag is nu of de combinatie met water ook optreedt in de vrije natuur. Zie ook (via Google) 10.1021/ja077835v. ■ Bron: Chemisch2Weekblad 14 juni 2008, zie ook J. Am. Chem. Soc., 130 (19), 6114– 6118, 2008
Woudschoten Chemie Conferentie
kunnen aansluitend deelnemen aan de rest van het conferentieprogramma. De conferentie geldt als nascholing.
Het thema van de achttiende Woudschoten Chemie Conferentie is: Nieuwe scheikunde: duurzaam ontwikkeld. Deze conferentie, voor scheikundedocenten (havo, vwo) en scheikundetoa’s, vindt plaats op 7 en 8 november 2008, in het fraai gelegen conferentieoord Woudschoten bij Zeist. Het programma start op vrijdagmiddag om 13.00 uur, plenair, met de openingslezing van prof.dr. Isabel Arends (TU Delft) en eindigt met een lunch op zaterdag. Er is op vrijdagochtend vanaf 10.00 uur een speciaal voorprogramma voor docenten in opleiding. Dio’s
De onderwijsmarkt bestaat ook dit jaar uit een commercieel en niet-commercieel gedeelte. Het niet-commerciële gedeelte biedt ruimte aan docenten en toa’s die eigen ervaringen en ideeën met collega’s willen delen. Wilt u iets presenteren op deze markt, neemt u dan contact op met Astrid Bulte (
[email protected] of tel. 030 – 2533775). Een uitgebreide programmabeschrijving en het inschrijfformulier vindt u op de website www.cdbeta.uu.nl/chemdid/ woudschoten. Aanmelden is mogelijk tot 8 oktober.
Het keuzeprogramma (vrijdagmiddag, vrijdagavond en zaterdagmorgen)
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z AA BB CC DD
Lezing: “Groene chemie en katalyse” Lezing: “De wondere wereld van de katalyse” Lezing: nog niet bekend Lezing: “Biomoleculaire pathologie” Science Debat: “Nanotechnologie, kansen en risico’s” Het geheim van mossellijm Drinkwater, lekker belangrijk! De nano2 gaschromatograaf en COACH6 (herh.) Mooi gemodelleerd Op expeditie in de Geotruck Low-fat or low-carbs? Sustainability – a topic for chemistry education Expeditie Broeikaswereld Zelfherstellend beton Nano-coatings Module kunstmest voor de vernieuwde scheikunde Antibiotica, nieuwe scheikunde voor de 5e klas Groene chemie Zuren en basen als didactisch moeilijk duo Macro-meso-micro; van bamboe naar smart materials Het ABC van het Wereld Voedsel Programma Katoenverven in duurzaam perspectief De Groene Leerlijn van het havo-examenexperiment De Bonte Leerlijn in nieuwe scheikunde De Gele Leerlijn van het examenexperiment nieuwe scheikunde Samenhang in N-profiel versterken Nieuwe scheikunde in het schoolexamen Voorbeeldopgaven nieuwe scheikunde voor SE en CE van havo en vwo Twente Academy – Online Leeromgeving De chemie van de bewegende aarde, een module voor NLT
Prof.dr. Isabel Arends (TU Delft) Prof.dr. Bert Weckhuysen (UU) Nog niet bekend Dr. Ron Heeren, Amolf Diverse deskundigen Aonne Kerkstra / Sander Haemers, TU Delft Aonne Kerkstra e.a. Frans Killian / Piet Geerke Piet Geerke, Amstelinstituut Johan Vlasblom Ingo Eilks, University of Bremen Ilka Parchmann, University of Oldenburg Nicoline Meijer / Lucas Lourens, UU Jan de Gruijter e.a., Fontys Hogeschool Arjan van Dreumel / Mieke Lammers Rony Grooten / Frans Meindertsma Arne Mast / Remko Schoot Uiterkamp Veronique van de Reijt, Fontys Hogeschool Michiel Vogelezang, Radboud Universiteit Marijn Meijer / Ria Dolfing, UU Wim Buijs / Ankie Kreuwels Wim Buijs / Vanesa Fernandez-Cid Jan van Rossum Jan Apotheker Frans Arnold Heleen Driessen Heleen Driessen / Emiel de Kleijn Emiel de Kleijn Jeroen Jansen e.a., Universiteit Twente Marloes Kloosterboer / Ton van der Valk
Programma dioconferentie (vrijdagochtend) Dio-1 Gespreksronde FAQ Dio-2 Werkgroep Nieuwe Scheikunde (Wat is dat?)
Diverse deskundigen Arne Mast
maart 2007
NVOX
319
ACTUEEL
Woudschoten NatuurkundeDidactiek – WND Conferentie 2008 De 43e Woudschotenconferentie Natuurkunde-Didactiek wordt gehouden in het conferentiecentrum NH Leeuwenhorst te Noordwijkerhout op vrijdag 12 en zaterdag 13 december 2008. Organisator is de stichting Werkgroep Natuurkunde-Didactiek (WND).
320
Programma Het thema van deze WND Conferentie is Docent in Ontwikkeling. Het gaat daarbij om veranderingen waarmee docenten en auteurs/ontwikkelaars te maken krijgen als de plannen worden gerealiseerd voor een landelijke database waarin modules, katernen, hoofdstukken, practica of misschien zelfs complete leergangen voor ons onderwijs worden aangeboden. Het programma bestaat uit plenaire lezingen, keuzelezingen, werkgroepen en een markt. De plenaire lezingen worden gehouden door prof. Jan van Driel (onderwijsvisies) en Paul G. Hewitt (conceptual physics). De keuzelezingen door onder andere prof. Jan van den Akker (leerplanontwikkeling), Paul Verhagen (docent, auteur en uitgever), Kees Hooyman (SALVO project), Nienke Nieveen (ontwikkelingsonderzoek) en Maarten Pieters (clearing house meta-datering) bieden uiteenlopende uitwerkingen van het conferentiethema. En ook dit jaar kunt u aan drie werkgroepen deelnemen. Werkgroepen en markt Heeft u vanuit uw eigen lespraktijk een idee voor een werkgroep die past bij het conferentiethema of bij een actuele ontwikkeling in het natuurkunde-onderwijs, neem dan via Wilma van Eijsden contact op met Frank Budding. De markt is onder andere bedoeld als ontmoetingsplaats voor docenten, waar zij hun ideeën over de dagelijkse lespraktijk en hun zelfontwikkelde materialen kunnen uitwisselen. Heeft u iets – een lesopzet, activerende werkvorm, demonstratieexperiment, leerlingenpracticum, praktische opdracht, idee voor een profielwerkstuk enzovoort – wat voor uw collega’s
NVOX
september 2008
interessant of bruikbaar kan zijn? Of heeft u het afgelopen jaar misschien leerlingen gehad met een interessant experiment in het kader van hun profielwerkstuk, en zijn die leerlingen bereid om dat te komen demonstreren? Neem dan via Wilma van Eijsden contact op met Koos Kortland.
Inschrijving De WND Conferentie wordt gehouden onder auspiciën van het IVLOS van de Universiteit Utrecht. Dit is een erkende nascholingsinstelling. U kunt daarom een beroep doen op het nascholingsbudget van uw school. Opgave voor deze WND Conferentie is mogelijk door het overmaken – vóór 5 november 2008 – van de deelnemersbijdrage op Postbankrekening 55 47 57 ten name van WND te Utrecht. Alle gegevens over de deelnemersbijdragen en de codes bij betaling zijn te vinden op http://www.cdbeta.uu.nl/vo/woudschoten natuurkunde onder ‘conferentie 2008’. Nadere informatie: Wilma van Eijsden, tel. 030 253 1179, fax 030 253 7494, e-mail
[email protected]
Aanbod nascholing NLT op website De Regionale Steunpunten NLT hebben in onderling overleg hun nascholingsaanbod vastgesteld. Dit aanbod is te vinden op de website www.betavak-nlt.nl onder ‘Regionaal’. Op de website is ook een jaarkalender opgenomen waarop het aanbod in de tijd staat vermeld. Er is zowel sprake van een aanbod per module als van moduleoverstijgende aspecten zoals technisch ontwerpen, dynamisch modelleren en ICT. Van sommige modules wordt nascholing aangeboden door meerdere Regionale Steunpunten. Daarbij kunt u kiezen welke plaats of tijdstip u het beste uitkomt, want het aanbod staat open voor alle docenten NLT, en in veel gevallen ook voor toa’s. Naast de al functionerende steunpunten Noord, Oost, Zuid Holland, Utrecht, Amsterdam, Wageningen en Eindhoven zijn nieuwe steunpunten gestart in Nijmegen, Zeeland en Limburg.
Nascholingsdag voor biologiedocenten Wilt u op de hoogte blijven van de nieuwste biologische ontwikkelingen? Bent u een gepassioneerd docent en nog altijd erg geïnteresseerd in de biologische wetenschap? Bent u altijd op zoek naar nieuwe onderwerpen om uw leerlingen mee enthousiast te maken? Dan is de tweejaarlijkse NVON-WU nascholingsdag ideaal voor u. Deze keer is de titel Dat gaat zomaar niet! Transportprocessen in de biologie: van nanoschaal tot kuddegedrag. Als thema is dus Transport gekozen. Hierbij moet u denken aan allerlei soorten transport, zoals: intracellulair transport, intercellulair transport, ionenkanalen, transport van vectorziektes, ‘sinksource’-relaties, migratiepatronen van zoogdieren. Het programma zal bestaan uit verschillende lezingen en practica en wordt momenteel samengesteld in nauw overleg tussen de sectie biologie van de NVON en Wageningen Universiteit. Datum: 31 oktober. Kosten: € 120 voor NVON-leden, € 160 voor niet-leden. Doelgroep: docenten biologie en NLT en toa’s. Locatie: Wageningen Universiteit. Bezoek voor meer informatie onze website: www.wageningenuniversiteit.nl. Kijk bij informatie voor docenten en decanen, en daar bij nascholing.
BERICHTEN DJA on Wheels: win een bus met wetenschappers op school Een bus vol bevlogen wetenschappers van DJA (De Jonge Akademie) bezoekt in het najaar van 2008 vijf scholen. Rondom het thema Eten dagen zij leerlingen in de onderbouw vmbo, havo en vwo uit om na te denken, vragen te stellen, te onderzoeken, samen te werken, te experimenteren en uit te leggen. Teams van leerlingen nemen het tegen elkaar op in workshops, een estafette, experimenten en krijgen, onder leiding van DJA on Wheelspresen-
ACTUEEL
tator Victoria Koblenko, een spetterende kijk in de wereld van de wetenschap. De Jonge Akademie (DJA) bestaat uit zeventig jonge toponderzoekers uit alle wetenschappelijke disciplines. De leden hebben zich in het verleden onderscheiden door het doen van origineel en vaak grensverleggend onderzoek. Alle middelbare scholen in Nederland kunnen meedingen naar een bezoek van een van de vijf DJA on Wheelsbussen. Om met uw leerlingen mee te dingen naar een busbezoek moeten de leerlingen een van de drie korte wedstrijdopdrachten maken en inzenden VOOR het begin van de herfstvakantie, oktober 2008. Kijk voor meer informatie en om de wedstrijdopdrachten te downloaden op www.knaw200.nl/djaonwheels.
Tentoonstelling fossielen Vanaf 24 mei 2008 presenteert het Natuurhistorisch Museum Rotterdam Opgeraapt Opgevist Uitgehakt, een uniek overzicht van fossielen uit Nederlandse bodem. De tentoonstelling neemt de bezoeker mee in de tijd, van vijfhonderd miljoen jaar oud buizenzandsteen uit Drenthe, zeventig miljoen jaar oude haaien en zee-egels uit het Limburgse Krijt tot de relatief jonge skeletdelen van mammoet, sabeltandtijger en beloega die uit de Noordzee zijn opgevist. Deze en andere prachtfossielen – topstukken uit Nederlandse museumcollecties en privéverzamelingen – geven een beeld van onze prehistorie dat nergens anders zo compleet te zien is. Nederland is zeer rijk aan fossielen, maar slechts weinigen weten dat. We hoeven niet naar het buitenland om sporen uit het verre verleden aan te treffen. De oudste fossielen die in Nederland gevonden zijn, zijn meer dan een half miljard jaar oud! Het gaat om brokken zandsteen met kruipsporen, afkomstig van de Hondsrug in Drenthe. Twee van zulke brokken zijn in Rotterdam te zien. Verder worden er koralen en trilobieten van meer dan vierhonderd miljoen jaar oud getoond; er zijn fossiele bladeren, boomstammen, wortels en insecten uit het Carboon van de Limburgse kolenmijnen; verder skeletdelen en voetsporen van reptielen uit een steengroeve bij Winterswijk (230 miljoen jaar oud).
Opgevist: fossiele botten uit de Oosterschelde.
Topstuk is een vroeg 19e-eeuws afgietsel van de Mosasaurus waarvan het originele fossiel in 1795 door het Franse leger uit Maastricht is meegenomen naar Parijs. De tentoonstelling, die de bezoeker door de tijd meeneemt van het aller-oudste naar de dag van vandaag, laat verder skeletten en schedels zien van miljoenen jaren oude walvissen, een vrijwel compleet skelet van een veertigduizend jaar oude beloega, een mammoetschedel, een schitterend bewaarde schedel van een muskusos, een schedeldak met gewei van een reuzenhert en de intussen beroemde onderkaak van een sabeltandtijger. De tentoonstelling schetst een beeld van de geschiedenis van ons land van vóór de komst van de mens. Met materiaal uit Groningen, Drenthe, Gelderland, Limburg, Noord-Brabant, Zeeland, Zuid-Holland en de Noordzee worden fossielen uit ons hele land in de tentoonstelling getoond. Opgeraapt Opgevist Uitgehakt is een nieuwe semi-permanente tentoonstelling die ongeveer vijf jaar te zien zal zijn.
Jonge natuurfotografen gezocht voor de WNFRanger Photo Award 2008 Iets voor uw leerlingen? In samenwerking met het Museon organiseert de jeugdclub van het Wereld Natuur Fonds (WNF) de WNF-Ranger Photo Award 2008. Deze fotowedstrijd daagt kinderen tot en met 15 jaar uit om vóór 15
oktober hun mooiste natuurfoto in te sturen. De hoofdprijs is de WNF-Ranger Photo Award 2008 en een fotocamera van Canon. De veertig beste inzendingen worden tentoongesteld in het Museon in Den Haag. De WNF-Ranger Photo Award 2008 wordt dit jaar voor de achtste keer georganiseerd. Op de foto mag een natuurlandschap of een wild dier (geen huisdier) staan. Klimaat- of energiegerelateerde foto’s van bijvoorbeeld bijzondere weersomstandigheden of luchten zijn ook toegestaan. De foto kan overal en in elk jaargetijde gemaakt zijn: tijdens wintersport of zomervakantie of tijdens een doordeweekse dag in de eigen omgeving. Kinderen kunnen hun foto uploaden via de site www.rangerclub.nl/photoaward. Na het uploaden kunnen zij hun foto als e-card naar familie en vrienden sturen. Een deskundige jury nomineert uit alle inzendingen de veertig mooiste natuurfoto’s en beslist welke jonge fotograaf zich de winnaar mag noemen van de WNFRanger Photo Award 2008. In de jury zit dit jaar in ieder geval de winnaar van vorig jaar, Kristof van Boven, en Willem Kolvoort, professioneel natuurfotograaf. De genomineerde foto’s worden van 13 december tot en met 8 maart tentoongesteld in het Museon in Den Haag. Op de openingsdag vindt de prijsuitreiking plaatst en opent de winnaar samen met een BN-er de expositie. Behalve de eerste prijs (Award en een camera) zijn er nog meer prijzen te winnen. Ook kunnen kinderen kansmaken op de Publieksprijs. De veertig genomineerde foto’s worden in
september 2008
NVOX
321
ACTUEEL Reünistendag van de lerarenopleidingen VO Nijmegen
november op de website geplaatst. Bezoekers aan de site kunnen gedurende een aantal weken stemmen op hun favoriet. De maker van de foto met de meeste stemmen wint de Publieksprijs en gaat naar huis met een Nintendo Wii. De spelregels en meer informatie over de WNFRanger Photo Award 2008 staan op www.rangerclub.nl/photoaward en www.museon.nl.
Spiegelzee in Katwijk Op 18 juli 2008 werd Spiegelzee geopend door een legertje als Romein verklede basisschoolleerlingen en de directeurgeneraal van Rijkswaterstaat, Bert Keijts. Het paviljoen staat op het strand van Katwijk ter hoogte van het door de zee verzwolgen Romeinse fort Brittenburg. In Spiegelzee kunnen bezoekers verschillende zeespiegelstanden ervaren. Zoals +6
322
Op zaterdag 4 oktober 2008 kun je samen met oud-medestudenten en oud-docenten bij te praten, herinneringen ophalen en genieten van een gevarieerd programma met een lezing door prof. Marc Vermeulen (hoogleraar Onderwijssociologie), workshops en een afsluitende borrel. Ben je student of docent geweest aan een lerarenopleiding VO van het Instituut voor Leraar en School van de HAN of een voorganger ervan, dan ben je van harte uitgenodigd voor de reünistendag. Meer informatie over programma, lokatie en aanmelden vind je op www.ils.han.nl/reunie. Meld je zo snel aan mogelijk aan.
meter NAP, de stand voor de laatste IJstijd, en -120 meter NAP, toen de Noordzee droog stond. Spiegelzee wil een breed publiek informeren over het verleden, het heden en de toekomst van de zeespiegel, en de rol van de natuur en de mens daarin. Het paviljoen voor iedereen gratis toegankelijk. Studenten en medewerkers van de TU Delft en TNO zullen op verzoek rondleidingen geven aan groepen. Via de website www.spiegelzee.nl kunnen rondleidingen worden geboekt. Spiegelzee is bedacht door studenten en onderzoekers van de TU Delft en vormgegeven door ZUS architecten. TNO adopteerde het project.
Kijk- en ontdektentoonstelling ‘Hé Wattje’ Tot en met 12 april 2009 is de tentoonstelling ‘Hé Wattje’ te zien op het tijdelijke
NVON-Ledenservice U kunt bestellen door het betreffende bedrag over te maken op postgiro 619809 t.n.v. NVON-Ledenservice te Hapert, onder vermelding van het gewenste artikelnummer. U dient de prijs wel te vermeerderen met de verzendkosten. Geef s.v.p. per e-mail het adres door waar de bestelling naar toegestuurd dient te worden. Het adres ontbreekt regelmatig bij overboekingen! Niet-leden betalen de ledenprijs plus 25%. In verband met verzendkosten is het voordeliger enkele artikelen tegelijk te bestellen. Informeer in zo’n geval bij mw. J. Huijsmans welke korting u kunt krijgen (tel: 0497-336377) of bij voorkeur per mail:
[email protected] Neem bij bestellingen uit het buitenland eerst contact op met de ledenservice! NVON-ledenservice p.a. Nieuwstraat 12, 5527 AT Hapert
NVOX
september 2008
adres van het Pieter Vermeulen Museum, de Driehuizerkerkweg 34d te Driehuis. De tentoonstelling is gemaakt voor iedereen vanaf 8 jaar. Het is weer een doe-tentoonstelling waar bezoekers dit keer kunnen ervaren wat duurzame energie nu precies is. ‘Hé Wattje’ is een spannende en leerzame tentoonstelling die goed aansluit bij de huidige trend waarin overheid, maatschappelijke organisaties en ook het bedrijfsleven gezamenlijk de schouders zetten onder het probleem klimaatverandering. Het alternatief voor fossiele brandstoffen is duurzame energie. De meest bekende toepassingen zoals zonne-energie, warmtepompen, windenergie, waterkracht en bio-energie worden in deze expositie op speelse wijze uitgelegd. Tijdens de tentoonstelling wordt duidelijk waarom we zuinig moeten omgaan met energie en waarom we veel meer duurzame energie moeten gaan produceren en gebruiken. Zie voor verdere informatie www.pieter-vermeulen-museum.nl
Nummer Beschrijving 01 01A 5 10 10 a 13 14 15 18 39 46 51 52 53 54 55 56 63 66 68 100
ARBO-boek Aandachtspunten bij ARBO Wereldwijde Milieuveranderingen (NVON-reeks 4) Begrippenlijst biologie met schoollicentie (digitaal) Begrippenlijst biologie zonder kopieerlicentie Leven na de dood (boek, Gerard Stout) Kan niet ligt op het kerkhof (boek, Gerard Stout) Dit kan je niet maken. (proevenboek, Gerard Stout) Cd-rom Kiribati Chemie voor het leven: cd-rom voor leerlingen zonder scheikunde maar met biologie Experimenten met milieuverontreiniging Practicum,…..ha fijn! Jan Leisink (NVON-reeks 1) Ontwerpen moet je doen (NVON-reeks 3) ZAVO Physics. Patrick Walravens. 50 experimenten: deel 1 ZAVO Physics. Patrick Walravens. 50 experimenten: deel 2 ZAVO Physics. Patrick Walravens. 50 experimenten: deel 3 ZAVO Physics. Patrick Walravens. 50 experimenten: deel 4 Chemielexicon KVCV Vuurwerk en vuurwerkverschijnselen. Chemie Aktueel: cd-rom met opgaven nr 25 tot en met 48 Op weg naar zelfstandig praktisch onderzoek.
Prijs
Porto
20, 3, 8, 40, 10, 10, 10, 6, 15, 5, -
3, 1, 2,25 2,50 2, 2, 3, 2, 2, -
5,50 10, 12, 15, 15, 15, 15, 3, 10, 42,50 7, -
2, 2,50 3, 3, 3, 3, 3, 2, 2,50 3, 2, -
Aansteker
Groots en meeslepend lessen geven
Groots en meeslepend lessen geven! Hoor je dat, leraar, leerling, wereld, knekelhuis.
Deze variant op een gedicht van Hendrik Marsman (1899-1940) kwam in mijn hoofd op tijdens een workshop over Verhalend ontwerpen. Strekking van deze didactische aanpak: leerlingen zijn te motiveren en te enthousiasmeren als een verhaal leidraad is. Jouw opa heeft een gedichtenbundel nagelaten met natuur-
poëzie. Boeiende gedichten over planten en dieren. Hoe aardig zou het zijn er een boek van te maken; met illustraties van weegbree, fluitenkruid, berenklauw en boterbloem. Aan de slag met je herbarium. Maak een ouderavondpodium om de nagelaten gedichten voor te dragen, compleet met plantenkennis en determinaties. Oma is in het ziekenhuis opgenomen. Ze heeft chloorbleekloog en azijn met elkaar gemengd om het toilet kraakhelder te krijgen. Wat heeft het chloorgas met haar longen gedaan? Welke chemicaliën heb je in het keukenkastje staan? Wat zijn de gevaren van deze stoffen? Welke reacties treden op bij menging? Hoe maak je een veiligheidsvoorschrift? Schakel recherche, Voedsel- en Waren Autoriteit en huisartsen in. Jij bent de rechercheur. Je bent samen met Icarus op vakantie in Frankrijk. Je vriendje valt bijna te pletter. De hang-glider is defect. Hoe repareer je de vleugels? Waardoor zweef je eigenlijk? Hoe leer je vliegen?
Maak van elke les of van een reeks lessen een spannend jongensboek of een damesroman. Dat kan door een verhaal te vertellen waar leerlingen (en leraar) zich in kunnen herkennen, en belangrijker nog: waarmee de leerling zich kan identificeren en door kan laten meeslepen. Ontdek opnieuw het kind in de leerling en in jezelf. Hendrik Marsman roept op om niet ver van huis te gaan. Al die hartstochtelijke avonturen, ze zijn nergens goed voor. Liefde: een hart dat bonkend tegen ribben klopt, meer is het niet. Marsman, die later afstand deed van het gedicht, kijkt met schaamte terug op zijn onbezonnenheid. In het licht van het knekelhuis is niets meer belangrijk, maar toch. De jongeling stapt de deur uit en begint aan zijn eigen avontuur. Grootse en meeslepende didactiek. Dat kan met knippen, plakken, kleuren. Dat kan met verhalend ontwerpen, www.verhalendontwerpen.nl. Dat kan op de drempel van het knekelhuis. Het is de leraar die het doet. Gerard Stout,
[email protected] 323
COLOFON NVOX is een uitgave van de Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON)
bij de NVON-ledenadministratie, postbus 41, 7940 AA Meppel (tel. 0522 855175, e-mail:
[email protected])
Redactie: Hoofdredacteur: W.T.W. Vis; adjunct-hoofdredacteur: mw. H. Kramers-Pals. Eindredacteuren: mw. M. DomisHoos (biologie), mw. J.E. Frederik (natuurkunde), J. de Gruijter (scheikunde), A. Pollmann (anw), mw. M.I.C. Offereins. Redacteuren: J.T. Boer, H. Bouma, H. Jorna, B. Lefeber, M. Metselaar, hr. H. Jorna. W. Sonneveld, mw. M. Bruinvels.
Kopij voor de rubrieken Forum, Vereniging, Media en Actueel kunt u aanleveren tot: Nr. 01-08 15-12-2007; Nr. 02-08 18-01-2008; Nr. 03-08 18-02-2008; Nr. 04-08 21-03-2008; Nr. 05-08 18-04-2008; Nr. 06-08 23-05-2008; Nr. 07-08 22-08-2008; Nr. 08-08 19-09-2008; Nr. 09-08 17-10-2008; Nr. 10-08 14-11-2008
Redactieadres voor alle kopij: Eekhorstweg 1, 7942 JC Meppel, t.a.v. mw. B. Lobo E-mail
[email protected] . Tel. en fax 053-4326887, bgg tel. 053-4326814 Internetadres: www.nvon.nl/nvox en (voorlopig) www.nvon/oud/nvox De redactie is niet verantwoordelijk voor de inhoud van artikelen en berichten in NVOX. Artikelen kunnen niet zonder schriftelijke toestemming van de hoofdredacteur (tel. 079 3165569, e-mail:
[email protected]) worden overgenomen, gekopieerd, elektronisch worden doorgegeven of op welke wijze dan ook vermenigvuldigd. Een uitzondering wordt gemaakt voor het niet-commercieel gebruik door leden ten behoeve van hun schoolwerk. Klachten over de bezorging van het blad indienen
Verschijningsdata 2008: 21 jan., 18 feb., 21 mrt., 21 apr., 19 mei, 23 jun., 22 sep., 20 okt., 17 nov., 15 dec. Basisvormgeving: FIZZ new media solutions, Meppel. Vormgeving: S. Willems of Brilman Druk: Drukkerij Giethoorn ten Brink, Meppel. Advertentie-exploitatie: Bureau Van Vliet, postbus 20, 2040 AA Zandvoort (tel. 023 5714745, fax 023 5717680, e-mail:
[email protected]; site: www.bureauvanvliet.com) Dagelijks bestuur NVON: H.A.C. Huijsmans, voorzitter (
[email protected]), H. de Graaf, secretaris (
[email protected]), J.Chr. Nolthenius, penningmeester (
[email protected]),
J. Bette, algemeen lid (
[email protected]). Algemeen Bestuur: Het DB aangevuld met de sectievoorzitters biologie J. van Koppen (kopnvon@ hotmail.com), natuurkunde mw. A. Thurlingsvan der Lingen (
[email protected]), NLT H. van Bergen (
[email protected]), pabo-p.o. vacature, scheikunde L. Donk (
[email protected]), toa A.P. Soldaat (
[email protected]), vmbo J. Baas (
[email protected]). Bestuursmedewerker: mw. L. Pors (
[email protected]) Het lidmaatschap loopt per kalenderjaar en wordt jaarlijks automatisch verlengd. Opzeggen kunt u tot 1 december bij de ledenadministratie. NVON-ledenadministratie: mw. M. Worst, Postbus 41 7940AA Meppel, tel. 0522 855175, fax 0522855176,
[email protected] NVON-secretariaat: Maandag-donderdag 08.3012.30 uur.Postbus 60047, 9703 BA Groningen, tel. 050 5490205, fax 0842 245324,
[email protected] en
[email protected] NVON-ledenservice: mw. J.A. Huijsmans-Janssen, Nieuwstraat 12, 5527 AT Hapert, tel 0497-336377. Gironummer 619809,
[email protected] en
[email protected] Internetadres: www.nvon.nl. Hier treft u alle informatie omtrent het lidmaatschap, bijbehorende contributie en een aanmeldingsformulier aan, en ook de adressen van de bestuursleden, van de leden van de secties en de commissies en van de NVOX-redactie.
september 2008
NVOX
Aansteker Groots en meeslepend lessen geven
324
Aanstekers zijn beschrijvingen van korte experimenten met mogelijkheden voor nader onderzoek. Een korte beschrijving staat op pagina 323 in dit nummer van NVOX. Bijdragen voor deze rubriek zijn welkom. Zend uw Aansteker aan
[email protected]
Agenda 2008 datum
doelgroep
organisatie/ onderwerp
plaats/tijd
in nummer
oktober 31
docenten biologie
NVON/WU biologie nascholingsdag
Wageningen
7
toa’s docenten en toa’s scheikunde
Toa-dag Woudschoten chemieconferentie
Nijmegen Woudschoten
6 7
docenten en toa’s natuurkunde
Woudschoten natuurkundeconferentie
Noordwijkerhout
7
docenten en toa’s biologie
biologieconferentie
Driebergen/Zeist
6
docenten en toa’s Binask vmbo en onderbouw
Reehorstconferentie
Ede
6
ieder docenten anw en NLT
NVON-congres APS-conferentie anw en NLT
Groningen Ede
7
november 6 7-8 december 12-13
2009 januari 9 en 10 februari 11 april 16 en 17 nog niet bekend
NVOX
september 2008
