Tijl Uilenspiegel en Reintje de Vos, ofwel één van de meest populaire genres in de middeleeuwen, de schelmenroman, worden in deze vijfde aflevering van onze serie Nederlandse literatuur op postzegels door de heer J. Tolsma onder de loep genomen.
Nederlandse literatuur op postzegels (5) Middeleeuwse schelmenstreken
E é n van de meest p o p u l a i r e genres in de middeleeuwen was o n g e t w i j f e l d het d i e r d i c h t . Het i s een gedicht waarin d i e r e n de r o l van mensen s p e l e n , maar waarin ze v o o r z i e n z i j n van é é n k a r a k t e r i s t i e k e eigenschap. Zo is de leeuw machtig, de wol-F gemeen, en de haas bang. Wat h e e f t het nu voor z i n d i e r e n in de r o l van mensen voor t e s t e l l e n ? Op de e e r s t e p l a a t s biedt het de s c h r i j v e r of v e r t e l l e r de gelegenheid scherpe k r i t i e k op de maatschappij te geven, zonder dat h i j daardoor in moeilijkheden komt met de a u t o r i t e i t e n . Dp de tweede p l a a t s biedt zo'n verhaal ruime i d e n t i f i c a t i e m o g e l i j k h e d e n voor de toehoorders. Iedereen herkent in de beschreven •figuren wel een persoon d i e hem of haar sympathiek dan wel a n t i p a t h i e k i s .
Het bekendste voorbeeld van zo'n d i e r d i c h t is wel "Van den Vos Reinaerde", 't verhaal over de sluwe R e i n t j e de vos, dat in a l l e r l e i v a r i a t i e s t o t op de dag van vandaag p o p u l a i r is gebleven. 18
De i n t r o d u c t i e s c h r i j v e r , ene al eens eerder schreven, n l . toon dat Willem gelegen:
van het verhaal v e r t e l t dat de Willem, een befaamd auteur i s d i e een geruchtmakend boek h e e f t gede Madoc. D i t boek was zo scherp van er nog al eens wakker van h e e f t
Willem d i e Madoc maecte waer h i dicken ( d i k w i j l s ) omme waecte. Deze z e l f d e Willem nu h e e f t een boek geschreven over de s t r e k e n van R e i n a e r t . Het publiek begreep de reclameboodschap en concludeerde: dat b e l o o f t wat!
1 Het verhaal komt heel i n het kort h i e r op neer: E r komen b i j Koning Nobel, de leeuw, v e e l k l a c h t e n binnen over de misdaden van R e i n a e r t . Zo k l a a g t de wolf Isegrim: dat hi (Reinaert) mijn w i j f hevet verhoert (mijn vrouw h e e f t v e r k r a c h t ) en mijn kinderen hevet misvoert (mishandeld) ( n l . ) dat h i s e besekede daer s i laghen so dat e r d r i e n o i t ne saghen (nooit meer konden zien) en s i j n worden s t a e r b l i n t ( s t e k e b l i n d ) . R e i n a e r t wordt voor de Koning gedaagd. De boden d i e hem moeten h a l e n , l u k t het e c h t e r n i e t hem naar het hof t e k r i j g e n . Pas na de derde keer komt 19
h i j en wordt veroordeeld t o t de g a l g . T e r w i j l z i j n g r o o t s t e v i j a n d e n de galg al o p r i c h t e n , weet R e i n a e r t met een verhaal over een verborgen s c h a t de hebzucht van de Koning zó te p r i k k e l e n dat de v o l t r e k k i n g van het vonnis wordt u i t g e s t e l d . R e i n a e r t wordt op bedevaart gestuurd om te boeten voor z i j n zonden, maar h i j maakt dankbaar van de gelegenheid gebruik om z i j n w e r k t e r r e i n te v e r — p l a a t s e n , iedereen i n verwarring a c h t e r l a t e n d .
2
Een beeld van R e i n a e r t v i n d t u op het zegel van Luxemburg, waar naast de vos ook Koning Nobel en de andere d i e r e n t e z i e n z i j n ( 1 ) . Het f r a n k e e r machinestempel u i t Bochum (2) l a a t z i e n dat Reineke Fuchs ook in D u i t s l a n d grote bekendheid g e n i e t .
Een andere schelm, T i j l U i l e n s p i e g e l , i s vooral aan het eind van de middeleeuwen heel populair geworden. B e l g i ë heeft twee z e g e l s aan deze f i g u u r gewijd: één u i t 1944, waarop we T i j l z i e n samen met z i j n g e l i e f d e Nele (3), en één u i t 1979, uitgegeven t.g.v. het 1 0 - j a r i g bestaan van de Action L a ï q u e (Lekenwerk) ( 4 ) . T i j l i s een schelm "pur sang". Iedereen weet h i j voor de gek te houden, t e bedriegen en op t e l i c h t e n . Wat i s e r aan d i e ( r o t - ) s t r e k e n nu zo vermakelijk voor de lezer? T i j l l e e f t volgens het motto "Wie n i e t s t e r k i s , moet s l i m z i j n " . 20
Dat g e l d t ook voor de middeleeuwse burger, d i e a l l e e n door s l i m h e i d de macht, van de heersende standen, de adel en de g e e s t e l i j k h e i d , kan breken en de maatschappij naar z i j n hand kan z e t t e n . A l l e e n door s l i m de zwakke plekken van zo'n s y s teem u i t t e b u i t e n , kan h i j hogerop komen. D i t i s e x a c t wat T i j l voortdurend doet: mogelijkheden genoeg dus om z i c h met deze schelm t e i d e n t i f i ceren.
Het f e i t C h a r l e s de seller i s deren van nog s t e e d s
dat de negentiende-eeuwse roman van Coster over T i j l U i l e n s p i e g e l een b e s t geworden, geeft aan dat i n het Vlaand i e t i j d de herkenning van d i e s i t u a t i e aanwezig i s . 21
Ook i n het buitenland i s T i j l U i l e n s p i e g e l populair. Zo vinden we i n D u i t s l a n d , z i j n land van herkomst, v e r s c h i l l e n d e afbeeldingen: een zegel u i t 1977, waarop v i e r schelmenstreken z i j n afgebeeld ( 5 ) , een stempel van het Deutsches F a s t n a c h t (Carnavals) Museum i n K i t z i n g e n ( 6 ) , en een stempel van Heidenheim, waar de b a l l a d e van U i l e n s p i e g e l werd opgevoerd in het kader van de Volksspiele (7). Wel een b e w i j s dat de schelm met de u i l en de s p i e g e l t o t i n onze t i j d populair i s gebleven. J . Tolsma
Uit:
22
Grunopast
