ATLAS VAN DE ACHTERHOEK

ATLAS VAN DE ACHTERHOEK WERKPLAATS KANSRIJK PLATTELAND ACHTERHOEK 2020 NOVEMBER 2013

DERWIJS MOBILITEIT ZORG SPORT CULTUUR DETAILHANDEL ARBEIDSMARKT RECREATIE NDA E G A & TOERISME NATUUR & LANDSCHAP DEMOGRAFIE WONEN ONDERWIJS 0MOBILITEIT ZORG 202 ans SPORT CULTUUR DETAILHANDEL ARBEIDSMARKT TOERISME & RECREATIE plKNATUUR & LAN att rijk ela DETAILHA SCHAP DEMOGRAFIE WONEN ONDERWIJS MOBILITEIT ZORG SPORT CULTUUR nd DEL ARBEIDSMARKT TOERISME & RECREATIE NATUUR & LANDSCHAP DEMOGRAFIE WONE ONDERWIJS MOBILITEIT ECONOMIE VAN HET PLATTELAND ZORG SPORT CULTUUR DETAIL HANDEL ARBEIDSMARKT RECREATIE & TOERISME NATUUR & LANDSCHAP DEMOGRAFIE ZORG WONEN ONDERWIJS MOBILITEIT ZORG SPORT CULTUUR DETAILHANDEL ARBEIDS MARKT TOERISME & RECREATIE NATUUR & LANDSCHAP DEMOGRAFIE WONEN ONDERWIJ MOBILITEIT ZORG SPORT CULTUUR DETAILHANDEL NATUUR & LANDSCHAP ARBEIDSMARK RETOERISME & RECREATIE NATUUR & LANDSCHAP LANDBOUW DEMOGRAFIE WONEN ON DERWIJS LANDBOUW ZORG SPORT CULTUUR DETAILHANDEL ARBEIDSMARKT TOERISME & RECREATIE NATUUR & LANDSCHAP DEMOGRAFIE WONEN ONDERWIJS MOBILITEIT ZORG SPORT CULTUUR DETAILHANDEL MILIEU RECREATIE & TOERISME NATUUR & LANDSCHAP

2

Atlas van de Achterhoek

3

Deze Atlas is tot stand gekomen met behulp van de samenwerkende partijen van de Achterhoek Agenda 2020, de provincie Gelderland en het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.

4

AANLEIDING EN CONTEXT

De Achterhoek is in transitie. Demografische, economische en maatschappelijke ontwikkelingen vragen om bundeling van krachten, nieuwe verbindingen en slimme oplossingen. Met dit doel is de Achterhoek Agenda 2020 opgesteld. Overheid, ondernemers en maatschappelijke organisaties hebben de handen ineen geslagen om deze Agenda tot uitvoering te brengen en een gezamenlijke koers te bepalen. De provincie Gelderland en het ministerie van Binnenlandse Zaken ondersteunen de Achterhoek daarbij.

menlijk op. Om een overkoepelend beeld te krijgen van waar de Achterhoek anno 2013 staat en hoe thema’s zich tot elkaar verhouden, is begin dit jaar door de Stuurgroep Achterhoek 2020 opdracht gegeven voor het samenstellen van een Atlas van de Achterhoek. De werkplaats Vitale Leefomgeving heeft in maart 2013 een conceptversie van de Atlas van Voorzieningen opgeleverd waarin al een doorkijk werd gegeven naar de integrale Atlas. Het voorzieningendeel betreft een project uit het Regiocontract (2012-2015).

De vier werkplaatsen zijn aan de slag gegaan met belangrijke opgaven rondom platteland, mobiliteit, economie en leefomgeving. Enerzijds door onderzoek, anderzijds door concrete acties en projecten. De opgaven staan niet los van elkaar, maar vertonen een sterke samenhang. De werkplaatsen trekken dan ook geza-

De vier werkplaatsen en hun achterban hebben actuele en relevante informatie verzameld voor de Atlas. Dit heeft elke werkplaats naar eigen inzicht gedaan en dat heeft geleid tot dit document, de Atlas van de Achterhoek. De hierin opgenomen data zijn niet uitputtend en kunnen gaandeweg aangevuld of aangepast worden.

Het betreft een tussenproduct, dat moet leiden tot aanvullend onderzoek en liefst tot concrete acties. De verworven inzichten van deze Atlas leveren als het goed is een bijdrage aan de discussie over de belangrijkste opgaven voor de Achterhoek die om gezamenlijke, doordachte aanpak en actie vragen.


5

INHOUDSOPGAVE 1 Economie van het platteland

6

2 Landbouw: ontwikkelingen en de gevolgen daarvan

15

3 Toerisme en recreatie

23

4 Overige economische dragers

30

6

1. ECONOMIE VAN HET PLATTELAND

LANDBOUW, ALGEMENE GEGEVENS Eigendomsverhoudingen De agrarische sector speelt ruimtelijk verreweg de belangrijkste rol in de Achterhoek. Ook particulieren hebben een niet onbelangrijk aandeel van het landelijk gebied in eigendom. Uit combinatie van data van het GIAB (2010) en grondgebruikskaarten blijkt dat de eigendomsverhoudingen van de grond ongeveer als volgt liggen: agrarische bedrijven 65%, particulieren 15%, overheden (gemeenten, provincie, waterschap) 10%, natuurbeheersorganisaties (NM, SBB, Geld. Landschap) en landgoederen 5% en overige 5%. (Alterra p. 13). Type landbouwbedrijven in de Achterhoek De landbouwsector in de Achterhoek kan getypeerd worden als kleinschalig (zie tabel 1). Voor de meeste typen bedrijven in de Achterhoek geldt dat ze gemiddeld minder grond en minder grootvee hebben dan die in Gelderland en in Nederland. Dit geldt voor melkveebedrijven en voor gemengde bedrijven is dit zeker het geval: zowel hun areaal als aantal dieren is de helft van het Nederlandse gemiddelde. Het gemiddeld areaal van akkerbouwbedrijven in de Achterhoek (en in Gelderland) is twee zo klein als dat van een gemiddeld akkerbouwbedrijf in Nederland.

Tabel 1: Gemiddelde areaal en gemiddelde aantal eenheden grootvee per bedrijfstype in 2011 Gemiddeld areaal per typebedrijf (ha)

Gemiddeld aantal eenheden grootvee per bedrijf

Achterhoek

Geld.

Nld.

Achterhoek

Geld.

Nld.

Melkveebedrijven

41,3

43,4

47,3

98,0

98,3

107,0

Overige graasdierbedrijven

11,4

12,3

13,2

22,7

26,8

23,2

Hokdierbedrijven

13,4

10,8

13,3

19,2

63,9

39,8

(gemengde bedrijven)

22,3

26,0

41,2

14,4

22,3

35,7

Akkerbouwbedrijven

16,0

18,8

38,5

0,4

0,4

1,0

Opengrondstuinbouw-bedrijven

6,4

9,8

15,2

1,1

1,2

1,0

Glastuinbouwbedrijven

1,1

2,0

4,1

0,5

0,2

0,1

Gewascombinaties

28,1

21,5

41,6

2,2

2,4

6,1

Gewas-veecombinaties

Bron: CBS Landbouwtelling, bewerking LEI


OMVANG VAN DE LANDBOUWBEDRIJVEN Agricola et al (2010) hebben voor heel Nederland onderzoek gedaan naar de grootte van bedrijven. Voor de Achterhoek geldt dat vergeleken met andere delen van Nederland, met name Groningen, beperkt schaalvergroting optreedt (zie figuur 1). De gemiddelde bedrijfsomvang in Nederland is 90 NGE (dd. 2010). De Achterhoek ligt onder dit niveau. Het percentage bedrijven dat groter is dan 100NGE1 is klein. Figuur 1 Schaalvergroting per sector: de grootte van de cirkels in de figuur wordt bepaald door het percentage bedrijven > 100 NGE per landschapstype: In het zeekleigebied zuidwest kleinschalig is 15% van de bedrijven > 100 NGE, terwijl dit voor Zeeklei noord jong 49% is (Bron: Agricola et al 2010).

1 De Nederlandse Grootte Eenheid (NGE0 is een reële economische maatstaf die gebaseerd is op het brutostandaardsaldo (bss, opbrengsten minus bepaalde specifieke kosten). Het is een maat waarmee de economische omvang van agrarische activiteiten wordt weergegeven. De NGE per technische productieeenheid (ha., dier) wordt berekend door de bss van de productie eenheden te delen door een bepaalde deelfactor, die per jaar kan verschillen. De NGE wordt gebruikt om de absolute bedrijfsomvang van agrarische bedrijven of sectoren weer te geven (uitgedrukt in NGE). Het Landbouw Economisch Instituut (LEI) stelt om de paar jaar het aantal NGE per dier, are, hectare etc. vast. Het LEI geeft via zijn website (www.lei.wur.nl) nadere informatie over de methode van berekening van Bruto Standaard Saldi en NGE.

7

8

Op basis van de GIAB-cijfers van 2010 is het volgende overzicht gemaakt van de grootte van verschillende agrarische bedrijfstypen in de Achterhoek (tabel 2). Hierbij is de grootte aangeduid in Standaard Opbrengst2. Ter vergelijking is voor de grootste takken in de laatste kolom het Nederlands gemiddelde weergegeven.

.

Tabel 2. Overzicht omvang agrarische bedrijfstypen in de Achterhoek bedrijfstype

Grootte (SO)*) X1000 euro

Gem. grootte in SO Nederland

<3

3tot70

70-150

150-300

>300

totaal

%

akkerbouw

324

468

38

21

24

875

20

tuinbouw

1

16

15

8

2

42

1,0

boomkwekerij

15

12

10

16

53

1

fruit en wijn

2

10

4

2

18

0,5

melkvee

50

193

623

287

1153

27

overigrundvee

41

623

49

11

12

736

17

paard-en pony

105

247

1

2

1

356

8

opbrengst per ha of per dier die met het gewas of de diercategorie ge-

varkens

1

46

89

110

211

457

11

middeld op jaarbasis wordt behaald. Bedrijfstoeslagen en subsidies zijn

pluimvee

2

7

4

14

48

75

2

niet in de opbrengst opgenomen. Ook voor biologische productiemetho-

schapen en geiten

85

163

4

7

3

262

6

den zijn geen aparte normen opgesteld. De SO wordt uitgedrukt in euro.

Overige graasdieren

15

119

1

1

1

137

3

Uit dit overzicht blijkt dat van het totaal aantal agrarische bedrijven ongeveer de helft kleiner is (tot 70 SO). Opvallend is dat vooral de akkerbouw veel kleine bedrijfjes telt. Relatief veel melkveebedrijven zijn groot. 2

Standaardopbrengst (SO): De SO-norm is een gestandaardiseerde

Voor elke productie-eenheid die (duurzaam) bij de Landbouwtelling

Overige veeteeltcombi

3

19

11

35

66

134

3

wordt gevraagd, is een norm per eenheid bepaald. De totale bedrijfsom-

TOTAAL

579

1783

421

844

671

4298

100

vang van een bedrijf wordt berekend als sommatie van de totale SO van

%

13

41

10

20

16

100

alle gewassen en dieren. De opbrengst van de jonge dieren (kalveren, biggen, lammeren, geitjes) is bij de moederdieren meegenomen. Ook gewassen die op het eigen bedrijf worden gebruikt, zoals grasland en snijmaïs, worden in de SO meegenomen.

82

104

106


ECONOMISCH TOEGEVOEGDE WAARDE VAN LANDBOUW

9

Tabel 3: Aandeel werkgelegenheid en gemiddelde werkgelegenheid naar sector in de Achterhoek*, Gelderland en Nederland in 2011

Werkgelegenheid Bijna 18% van de werkgelegenheid in de Achterhoek is gerelateerd aan de voedselketen, net zo veel als in de regionale gezondheidzorg. Gemiddeld heeft een bedrijf in de voedselketens 5,5 banen (31.973 banen bij 5.771 bedrijven) en een bedrijf in de regionale gezondheidzorg 11,2 banen, zie tabel 3. De werkgelegenheid in de voedselketen is zelfs meer dan tweemaal zo hoog als in de sector bouwnijverheid, zie tabel 4. Voor een goede vergelijking moet het aandeel worden vergeleken met de werkgelegenheid van de totale keten van de bouwnijverheid.

Aandeel banen bij bedrijven met minder dan 100 banen (%)

Gemiddeld aantal banen per bedrijf

Achterhoek

Gelderland

Nederland

Achterhoek

Gelderland

Nederland

Landbouw en Visserij

87,6

93,0

95,0

2,5

2,6

2,9

Industrie

49,5

50,1

45,7

17,2

14,8

15,1

Nutsbedrijven

35,7

27,8

33,8

18,4

31,1

28,2

Bouw

87,5

83,0

81,5

4,4

3,8

3,7

Handel

84,3

81,5

79,8

5,7

5,8

5,9

Vervoer en Opslag

58,4

53,7

46,0

13,9

12,3

13,1

Horeca

94,9

94,4

88,9

7,6

7,8

7,2

Informatie en Communicatie

77,6

75,8

64,1

3,0

3,5

4,1

Financiële instellingen

65,9

37,1

37,9

7,3

13,0

13,3

Zakelijke diensten

94,1

70,6

69,4

2,7

3,8

3,9

Overheid

38,8

16,4

13,5

55,1

105,4

129,0

Onderwijs

77,8

65,4

61,2

8,5

9,2

10,7

Zorg

47,7

43,0

39,0

11,4

12,0

12,4

Overige diensten

100,0

87,7

86,3

2,2

2,6

2,6

Totaal

70,6

63,3

60,8

5,9

6,3

6,4

* De Achterhoek betreft hier het COROP-gebied ofwel elf gemeenten. Bron: LISA

10

Tabel 4 toont de verdeling van de werkgelegenheid van de voedselketens in de Achterhoek, de provincie Gelderland en in heel Nederland. In de Achterhoek is de werkgelegenheid in agrarische productie en verwerking relatief hoog. De verwerking is inclusief de vestigingen van grote ondernemingen zoals For Farmers, AVIKO, Esbro, VION en FrieslandCampina. De werkgelegenheid in zowel de detailhandel en horeca als de groothandel in de voedselketens is hier relatief laag. Het aandeel MKB in de horeca en handel is echter juist in de Achterhoek relatief iets groter. In de schakel ‘overig’ gaat het om werkgelegenheid die aan voedsel is gerelateerd, maar niet aan een schakel uit de productieketen kan worden gekoppeld, zoals veterinaire diensten en adviesorganisaties.

Figuur 2 Verdeling van het aandeel banen in de schakels van de voedselketen, de Achterhoek, provincie Gelderland en Nederland in 2011 (Bron: LISA, bewerking LEI)

17,7% van de werkgelegenheid in de Achterhoek is gerelateerd aan de voedselsector.

Tabel 4: Werkgelegenheid van vier voedselketens in de Achterhoek, Gelderland en Nederland in 2011 (Bron: LISA) Indicator

Achterhoek

Gelderland

Nederland

9.939

43.744

368.043

Fruitketen

4.482

25.920

209.849

Vleesketen

7.921

36.666

260.075

Zuivelketen

9.631

36.711

265.810

Totaal voedselketens

31.973

143.041

1.103.777

Totaal

180.670

982.630

8.065.110

Aandeel voedselketen

17,7%

14,6%

13,7%

Aandeel bouwnijverheid

7,4%

6,5%

6,1%

Werkgelegenheid (in aantal banen) Voedselketens Gecombineerde aardappelen, granen, groenteketen


Bedrijfstakken die onderdeel uitmaken van de voedselketen Meer dan 5.700 bedrijven (of vestigingen) in de Achterhoek zijn onderdeel van één van de voedselketens. Dit is ruim 19% van alle bedrijven in de Achterhoek. Hiermee is het aandeel voedselgerelateerde bedrijven in de Achterhoek een stuk hoger dan in de provincie Gelderland (13,6%) en in Nederland (12,8%), zie tabel 5. Het aandeel vestigingen in de voedselketen in de Achterhoek (19,2%) is meer dan tweemaal zo hoog als het aandeel bedrijven in de bouwnijverheid (9,4%). Toegevoegde waarde van voedselketens De toegevoegde waarde van de vier voedselketens heeft een aandeel van 13,6% in de totale toegevoegde waarde in de Achterhoek (zie tabel 6). Dit is hoog in vergelijking met Gelderland (11,6%) en Nederland (9%). Het aandeel van de voedselketens in de toegevoegde waarde is aanzienlijk hoger dan dat van de bouwnijverheid zoals het landelijke beeld ook laat zien, zie tabel 6.

11

Tabel 5 Aantal vestigingen van vier voedselketens in de Achterhoek, Gelderland en Nederland in 2011 Indicator

Achterhoek

Gelderland

Nederland

2.273

10.626

102.600

Fruitketen

1.519

8.264

72.922

Vleesketen

2.938

11.472

89.704

Zuivelketen

4.109

14.433

102.849

Totaal

5.771

20.602

156.515

Totaal aantal voedselketenTotaal

29.980

151.340

1.214.490

Aandeel voedselketens

19,2%

13,6%

12,8%


9,4%

10,3%

10,1%

Aantal bedrijven Voedselketens Gecombineerde aardappelen, granen, groentenketen

Bron LISA (Rapport Kracht van de Achterhoek, p. 14)

Tabel 6 Toegevoegde waarde van vier voedselketens in de Achterhoek, Gelderland en Nederland in 2011 Indicator

Achterhoek

Gelderland

Nederland

0.51

2.18

17.90

Fruitketen

0.14

0.89

7.45

Vleesketen

0.33

1.65

9.98

Toegevoegde waarde (in mrd €) Voedselketens Gecombineerde aardappelen, granen, groentenketen

Zuivelketen

0.38

1.41

9.87

Totaal

1.36

6.13

45.20

Aandeel voedselketens

13.6%

11.6%

9.0%


7,3%

6,2%

5,3%

Bron LISA

12

Figuur 3 Toegevoegde waarde (in =C mln.) van de voedselketens in de verschillende schakels van regionale voedselketens in de Achterhoek. Figuur 3 geeft inzicht in de toegevoegde waarde van de schakels in de verschillende voedselketens in de Achterhoek. De grootte van de cirkels geeft de relatieve hoogte van de toegevoegde waarde van de schakels aan. De verwerking van landbouwproducten (467 miljoen) en de detailhandel en horeca (360 miljoen) in de Achterhoek dragen het meeste bij aan de toegevoegde waarde van de voedselketen. Bij de verwerking van akkerbouwproducten leveren de grote vestigingen en ondernemingen

zoals For Farmers (veevoederproducent) en AVIKO een belangrijke bijdrage aan de hoge toegevoegde waarde. Bij de vleesverwerking gaat het om grote vestigingen van Esbro en VION en een aantal kleinere verwerkers. Bij de zuivelketen gaat het om FrieslandCampina fabrieken. Maar daarnaast zijn in alle sectoren ook middelgrote ondernemingen actief in de regio. Vooral de detailhandel (84%), horeca (95%) en de agrarische productie (87%) zijn de schakels met hoge aandelen MKB bedrijven. Er zijn voorbeelden van MKB bedrijven in de detailhandel en horeca die voornamelijk gebruik maken van streekproducten, zoals het recreatie-

bedrijf Erve ’t Byvanck4, Slagerij en worstmakerij Franz Gerritschen die zich richt op verwerking van vlees uit de streek 5 en andere MKB bedrijven die zich richten op streekproducten6 zoals KemperKip7. Ook zijn er bedrijven die verkoop op locatie combineren met verwerking, zoals de kaasproducent Aurora kaas8. De toegevoegde waarde per schakel is ook uitgesplitst naar de bijdrage van afzonderlijke voedselketens. Bij de verwerking van landbouwproducten draagt de gecombineerde aardappelen, granen, groenteketen (akkerbouwketen) voor meer dan de helft bij aan de toegevoegde waarde van verwerking. Bij de agrarische productie zorgt de zuivelketen voor meer dan de helft voor de toegevoegde waarde. De omvang van toegevoegde waarde van de verwerkende schakel toont ook de kwetsbaarheid van de economische waarde van de voedselketens in de Achterhoek. De grote verwerkende bedrijven dragen met hun vestigingen in de Achterhoek sterk bij aan de toegevoegde waarde van de voedselketen in de regio. Deze bedrijven zijn echter minder gebonden aan de Achterhoek.Hiermee staat de toegevoegde waarde van de voedselketens in de Achterhoek wel onder druk. (Rapport Kracht van de Regio p. 21 t/m 23)

4

www.erve-byvanck.nl/

5

www.slagerijgerritschen.nl

6

www.achterhoekstreekproduct.nl

7

www.kemperkip.com/kemper/index.php

8

www.aurora-kaas.com


13

De aandelen grasland, voedergewassen en mais zijn relatief groter in de Achterhoek dan in Nederland. Meer dan 40% van het melk- en fokvee, varkens en vleeskuikens in Gelderland staat in de Achterhoek. Boerenbedrijven in de Achterhoek zijn kleiner in omvang in vergelijking met het Nederlandse en Gelderse gemiddelde. De landbouw is een belangrijke pijler in de regio: 19.2% van het aantal bedrijven in de Achterhoek is actief in de voedselsector. De verwerking van landbouwproducten, de detailhandel en horeca draagt het meeste bij aan de toegevoegde waarde van de voedselketen.

Volgens cijfers van GIAB doet circa 10 % van de agrarische bedrijven in de Achterhoek aan verbreding (zie tabel 7). Slechts een klein deel is biologisch en van de biologische bedrijven doet de helft aan verbreding (GIAB, 2010). Zoals op de kaart is te zien liggen de bedrijven met verbreding verspreid over de acht gemeenten van de Achterhoek (figuur 4).

(Rapport Kracht van de Achterhoek 2013).

(Bron: GIAB 2010).

Toegevoegde waarde van verbredingsactiviteiten Figuur 4 laat zien waar de bedrijven gevestigd zijn die aan verbreding doen. Daarnaast is aangeduid waar biologische bedrijven gevestigd zijn en biologische bedrijven die aan verbreding doen. Het aantal verbrede landbouwbedrijven is vanaf 1998 tot 2005 gegroeid van 9% naar 16% (De Bont et al 2005). Na een afname van 2005 tot en met 2008 is er sinds 2009 weer een stijging van het aantal bedrijven met verbredingsactiviteiten. Deze trend is zichtbaar bij alle vormen van verbreding, waaronder verkoop aan huis, stalling van goederen of dieren, loonwerk voor derden, agrotoerisme en zorglandbouw. Vooral de laatste drie laten een opvallende groei zien. Naar schatting is de ontwikkeling in de Achterhoek parallel gelopen (naar 17%). De laatste jaren is er ook meer educatie (o.a. Boerderijschool) op landbouwbedrijven.

Figuur 4 Agrarische bedrijven in de Achterhoek; reguliere, biologische met en zonder verbreding.

Tabel 7 Aantal landbouwbedrijven Achterhoek verdeeld in regulier, biologisch, met verbreding en biologisch met verbreding (volgens GIAB 2010) Reguliere agrarische bedrijven

4080

Regulier met verbreding

244

Biologisch

36

Biologisch met verbreding

18

Totaal

4378

14

Tabel 8 Verbredingsactiviteiten in de Achterhoek (Bron GIAB 2010) Verbredingsactiviteit

Aantal

Aantal bedrijven

bedrijven1

die hieruit minimaal 30 % van hun inkomen halen

Recreatie

205*)

95

Verkoop aan huis

121

46

Stalling (goederen, dieren)

116

42

Loonwerk

121

52

Zorg

49

23

Verbreding productie

45

24

Boerderij-educatie

31

13

Kinderopvang

13

4

totaal

701 (18 %)

299 (7 %)

(Alterra, p. 18 en p.26)

Tabel 8 geeft inzicht in het type verbredingsactiviteit van agrarische bedrijven in de Achterhoek. Daarnaast is te zien hoeveel bedrijven minimaal 30% van hun inkomen uit verbreding halen. De voornaamste activiteiten liggen in de recreatieve sfeer, verkoop aan huis, loonwerk en stalling. Slechts 9% van de agrarische bedrijven (circa 370) heeft als nevenactiviteit agrarisch natuurbeheer (niet in de tabel opgenomen). Sommige bedrijven hebben meerdere nevenactiviteiten. Uit figuur 5 blijkt dat het aantal bedrijven met nevenactiviteiten in de afgelopen dertien jaar in alle categorieën behalve aquacultuur, argrarisch natuurbeheer en

huisverkoop relatief is gestegen, en daarnaast dat de ontwikkeling niet altijd in een rechte lijn verloopt. Kijken we naar de cijfers in absolute zin, dan zien we een dalend of stabiel aantal in de traditionele verbredingactiviteiten zoals agrarisch natuurbeheer, verwerking en verkoop van landbouwproducten en agrotoerisme. De activiteiten verbonden aan sociale dienstverlening -zorglandbouw, kinderopvang en boerderijeducatie - stijgen, al gaat het hier om niet meer dan enkele honderden; opgeteld tegen de 2000 bedrijven.

De bedrijven die neveninkomsten zoeken in stalling van goederen of dieren en loonwerk voor derden, stijgen in zowel aantal als percentage. Deze activiteiten kunnen een vrij voor de hand liggende vorm van neveninkomsten zijn voor bedrijven die opslagruimte, stalruimte en/ of eigen arbeid eventueel met eigen machines kunnen vrijmaken. Hiermee zullen ze zichzelf hoogstwaarschijnlijk niet als een verbreed bedrijf beschouwen, tenzij ze deze activiteiten combineren met sociale en/of meer traditionele verbredingactiviteiten (Ruimte voor duurzame Landbouw, RLI, p.86).


15

2. LANDBOUW: ONTWIKKELINGEN EN DE GEVOLGEN DAARVAN

MILIEUWETGEVING VARKENSHOUDERIJ In 2012 valt 14,5 % van de bedrijven in de Achterhoek in de landbouw en visserijsector (Kamer van Koophandel, 2012). In 2030 zijn er naar verwachting 30% minder varkensboeren (Kamer van Koophandel, 2012). Ook zullen er naar verwachting dan minder boeren in andere agrarische sectoren zijn. De provincie Gelderland (2010) heeft voor de Gelderse regio’s een regioverkenning uitgevoerd. Daaruit blijkt dat de Achterhoek in 2030 met een structurele neergang van het aantal bedrijven te maken krijgt. Hiervoor zijn een aantal oorzaken: boeren kampen met een gebrek aan bedrijfsopvolgers; kinderen van boeren kiezen vaker voor een andere baan en verlaten de Achterhoek. Ook zullen primaire bedrijven failliet gaan omdat ze geen duidelijke keuze hebben gemaakt; ze hebben hun productie niet opgeschaald, waardoor zij de concurrentie op prijs zijn verloren. Daarnaast hebben ze zich ook niet gericht op innovatieve, concurrerende producten. Het niet maken van een duidelijke keuze is een risico voor de bedrijfsvoering, met name voor de middelgrote en kleine bedrijven. De Kamer van Koophandel (2012) stelt dat strengere regelgeving, met name in de varkenshouderij, leidt tot gedwongen investeringen die naar verwachting 70%

van de bedrijven niet kunnen betalen, mede door de economische situatie. Een gebrek aan investeringskracht is een belangrijk risico voor deze bedrijven. Hierdoor zullen dan ook veel bedrijven tot en met 2030 stoppen. In andere regio’s wordt verdwijnende capaciteit overgenomen door de overblijvende bedrijven, waardoor die groeien in schaalgrootte. Dat is in de Achterhoek voor de varkenshouderij echter niet het geval. Hoste et al. (2011) hebben onderzoek gedaan naar toekomstperspectieven van de varkenshouderij in het oosten, waaronder ook in de Achterhoek. Zij hebben dat afgezet tegen de groeipotenties in het zuiden van Nederland. Conclusie is dat deze toekomstperspectieven in de Achterhoek minder gunstig zijn dan in provincies als Limburg en Noord-Brabant. Belangrijke oorzaak is dat bedrijven in Oost-Nederland minder inkomen genereren doordat er sprake is van kleinschaligheid. Daardoor is de kostprijs hoger en is de concurrentiekracht kleiner. Voor de kleinere, meer gemengde bedrijven in de Achterhoek zijn de economische vooruitzichten dus minder goed (Hoste et al, 2011). Gevolg hiervan zal zijn: minder varkenshouderijen in 2030 bij onveranderd bedrijfsbeleid.

GEMEENSCHAPPELIJK LANDBOUW BELEID In 2030 zijn er in de Achterhoek door de hervormingen in het GLB minder agrarische bedrijven dan in 2012. Voor de Achterhoek betekent de invoering van gelijke hectarebetalingen gemiddeld een vermindering van de directe inkomensondersteuning wat een risico is voor de continuïteit van het bedrijf (Breman et al, 2012). Voor veel bedrijven is deze inkomensondersteuning cruciaal en zorgt vermindering hiervan voor meer stoppende bedrijven. Kijkend naar de wegvallende inkomenssteun betekent dit in 2030 t.o.v. 2012 het wegvallen van een bedrijf met 400 werknemers in elke gemeente in de Achterhoek (Provincie Gelderland, 2010). Een nadeel voor de bedrijvigheid in de Achterhoek in 2030 is dat de sterke sectoren in de Achterhoek, de akkerbouw en de melkveehouderij, op wereldschaal de grootste concurrentie ondervinden (provincie Gelderland, 2010). Niet alle bedrijven zullen de concurrentie kunnen weerstaan en daardoor stoppen voor 2030. Veel agrariërs kiezen voor schaalvergroting in 2030. Diverse ontwikkelingen bevestigen dit. Het Gelders Agrarisch Jongeren Kontakt (GAJK) geeft aan dat jonge agrariërs bij voorkeur met schaalvergroting ten opzichte van verbreding bezig zijn. Ook Berkhout et al (2011)

16

beamen dat naar verwachting een deel van de agrariers in 2030 nog steeds zoekt naar mogelijkheden van schaalvergroting, om zo te kunnen blijven concurreren op mondiaal niveau. Agrarische adviseurs bevestigen dit. Het risico bestaat echter dat grondstofprijzen hier te hoog worden en dat concurrentie niet meer mogelijk is.

Vanwege diverse vrijstellingen die vooral gelden voor melkveebedrijven leidt het nieuwe landbouwbeleid in de Achterhoek niet tot extra vergroening en daarmee tot vergroting van de biodiversiteit. Het risico is echter dat de inkomsten van nevenactiviteiten niet voldoende zijn om het bedrijf overeind te houden.

de aankoop van ruwvoer of beregening, maar te hoge grondwaterstanden zijn lastiger in te passen in de bedrijfsvoering.

(Kracht van de Achterhoek, p. 33 t/m p.35)

Daar tegenover staat dat veel primaire productiebedrijven hun werkzaamheden gaan verbreden en is de omvang van het bedrijf in sommige gevallen afgenomen. De provincie Gelderland verwacht dat consumenten anno 2012 steeds vaker anders denken over voedsel en voedselproductie en verduurzaming belangrijk vinden. De aandacht voor dierenwelzijn, gezondheid en gezondheidsrisico’s en duurzaamheid zal hierdoor in 2030 toenemen. Consumenten willen immers dat de landbouw bewuster omgaat met deze zaken. Ook speelt mee dat de consument waar voor zijn geld wil. Dit betekent dat in 2030 ook andere producten op de markt zullen komen (provincie Gelderland, 2010). De hervormingen in het GLB leiden ertoe dat in 2030 meer agrariërs aan verbreding doen. Om in aanmerking te komen voor uitbetaling moet de boer verplicht maatregelen nemen ter ondersteuning van de omgeving, milieu en klimaat. De Europese Commissie zal naar verwachting de volgende maatregelen instellen: Behoud van permanent grasland 1 Gewasdiversificatie 2 Aanleggen van 7% ecologische aandachtsgebieden op akkerland (EFA maatregel). 3 Aanleggen van 7% ecologische aandachtsgebieden op akkerland (EFA maatregel).

KLIMAATVERANDERING Klimaatveranderingen kunnen in de toekomst risico’s met zich mee brengen voor de agrarische sector. Uit diverse klimaatscenario’s blijkt dat veel gronden in de Achterhoek kans lopen te verdrogen. Lokaal hebben enkele gebieden ook te maken met vernatting (Geijzendorffer et al, 2011). Het belangrijkste klimaatrisico voor de landbouw is een lange droge periode tussen maart en oktober, waardoor de grasgroei stilvalt. Deze scenario’s van verdroging komen boven op een proces van verdroging dat al langer plaatsvindt. Dit wordt veroorzaakt door economische ontwikkelingen zoals intensievere landbouw, bebouwing en meer onttrekkingen. Op de meeste plaatsen zijn sinds het midden van de jaren negentig de grondwaterstanden gestabiliseerd. Sinds die tijd zijn het ontwateringssysteem en de grondwateronttrekkingen nauwelijks meer veranderd. Met name de landbouw heeft last van droogte. In ca. 70% van het totale landbouwareaal is de grondwatervoorraad te laag. Dit oppervlak is veel groter dan het areaal landbouwgrond dat te nat is. Toch zien agrariërs vooral te hoge grondwaterstanden als een probleem. Droogte kan de agrariër namelijk compenseren met

Figuur 6 Sinds 1950 is de grondwaterstand op de meeste plaatsen in de Achterhoek gedaald, op ca. 25% van de onderzochte locaties is de grondwaterstand gestegen. Grondwaterstanden dalen in 50% van het gebied. (Rapport Kracht van de Achterhoek) (Alterra, p. 19)


17

WATERTEKORT IN DE ACHTERHOEK Bij het waterbeheer in situaties van watertekort, wordt verschil gemaakt tussen droogte (relatief kortdurende situaties van geen of weinig neerslag) en verdroging (structurele situaties van te lage grondwaterstanden in specifieke gebieden). Droogte Het neerslagtekort, de situatie waarin er meer water verdampt dan er neerslag uit de hemel valt, is een maat voor de droogte. Perioden van droogte kunnen leiden tot schade aan onder andere landbouw en natuur. In 2009 en 2010 lag het neerslagoverschot tot augustus boven de 10% droogtejaren. Droogte betekent dalende grondwaterstanden, wat zich uit in afname van de beschikbaarheid van water voor planten (landbouw en natuur), toename van afvoerloosheid, (duur)droogval van waterlopen en toename van de watervraag voor beregening. Uit analyse van neerslagtekort van De Bilt over de periode 1959 – 2001 blijkt dat het jaar 1976 de droogste zomer had en 2011 het droogste voorjaar. Verder blijkt dat acht van de tien droogste voorjaren en zeven van de tien droogste zomers in de periode 1985-2011 vallen. Het lijkt erop dat extremere neerslagtekorten vaker optreden, hoewel de gemiddelde droogte in de zomer is afgenomen van 118 naar 67 mm, en de gemiddelde droogte in het voorjaar gelijk blijft.

Figuur 7 De ruime dimensionering van veel watergangen trekt een wissel op de waterbeschikbaarheid in tijden van droogte. De brede diepe watergangen voeren regenwater af waardoor de grondwatervoorraad slechts gedeeltelijk wordt aangevuld. Om in beeld te brengen waar nu precies de knelpunten liggen is in 2007 een gebiedsdekkende analyse uitgevoerd.

Hieruit blijkt waar het huidige watersysteem niet voldoet aan de wensen van de toegekende ruimtelijke functie volgens de huidige provinciale waterhuishoudingsplannen. Uit deze analyse blijkt dat grondwaterstanden in 55% van het gebied suboptimaal zijn voor het gewenste landgebruik. De volgende figuur geeft het resultaat van deze toetsing.

18

Figuur 8 In bovenstaande figuren uit de klimaateffectatlas is de toename van het vochttekort tussen de huidige situatie en het W+2050 scenario weergegeven op basis van het grondgebruik gras. Klimaatverandering leidt naast een grotere verdamping, die in het WP2050-scenario niet wordt gecompenseerd door toename in de neerslag,

Figuur 9 Huidige situatie tot dieper wegzakken van de grondwaterstand in de zomer (GLG). Als gevolg hiervan kan de capillaire nalevering uit de bodem afnemen en neemt de beregeningsvraag toe. Door de dalende grondwaterstanden zal de verdamping van landbouwgewassen afnemen. Dit leidt tot grotere droogteschade.


19

Figuur 10 Situatie in 2050

20

Verdroging Behalve incidentele perioden met watertekort is er ook sprake van verdroging. We spreken van verdroging als de grondwaterstand over een lange reeks van jaren structureel gedaald is. Sinds 1950 is de grondwaterstand op de meeste plaatsen in het beheersgebied van het waterschap structureel gedaald, op ca. 25% van de onderzochte locaties is de grondwaterstand gestegen. Om verdroging in specifieke gebieden te bestrijden, is sinds 2007 een landelijk actieplan van kracht. Er zijn TOP-gebieden aangewezen waarin de gebiedspartners met voorrang maatregelen nemen voor het bestrijden van verdroging. Binnen het beheergebied liggen 14 TOP-gebieden.

LANDBOUW, OVERIGE ONTWIKKELINGEN

Figuur 11

Het is aannemelijk dat de agrarische sector een aantal forse veranderingen zal ondergaan. De sector heeft te maken met: - een krimpende omvang; - een nieuw GLB met minder directe inkomenssteun (en misschien meer vergroening); - veel stoppende bedrijven; - een laag percentage verbreding; - veel vrijkomende bedrijfsgebouwen (met name varkensstallen); - vaker voorkomende langdurige droge perioden en extremere neerslagpieken. De omvang van de agrarische sector lijkt financieel en qua aantallen af te nemen. Dit zorgt voor afname van werkgelegenheid. De betekenis van het aankomende


GLB kan nog niet precies worden ingeschat, maar de subsidie-inkomsten zullen verminderen. Er zullen veel kleinere bedrijven stoppen. Dit geeft enerzijds nog meer ruimte voor uitbreiding van de bestaande bedrijven, anderzijds kunnen de vrijkomende agrarische bedrijfsgebouwen een probleem gaan vormen omdat afbreken te duur is. De veranderende temperatuur en neerslagpatronen nopen tot het nadenken over ander gewassen en andere productiemethoden. Gezien de ontwikkelingen is er in de Achterhoekse landbouw grote behoeft aan vernieuwing. Omdat er momenteel verder weinig ruimteclaims zijn, is hier in feite veel ruimte voor. De vraag is alleen in welke richting de innovatie zou moeten gaan. Nieuwe takken, nieuwe productiemethoden, nieuwe gewassen? Opvallend is dat het aandeel bedrijven met verbredingsactiviteiten nog niet erg groot is. Dat lijkt er op te wijzen dat de agrarische sector vooralsnog niet flexibel genoeg is om voldoende andere inkomstenbronnen aan te boren. Verbreding lijkt wel kansen te bieden. Zeker gezien de potentie van recreatie en toerisme (zie verder) en de behoefte aan voorzieningen en functies op het platteland, o.a. in verband met de groeiende zorgbehoefte voor ouderen. In de Achterhoek zijn al veel kleinschalige agrarische activiteiten. Positief gevolg van kleinschaligheid kan zijn dat er meer aandacht komt voor regionaal voedsel en de relatie tussen voedsel en landschap en daarmee voor de ambachtelijke voedselproductie en verwerking. Dit kan een stimulans vormen voor de Achterhoekse eetcultuur. Maar ook op het gebied van gewassen en productiemethoden liggen er kansen, bijvoorbeeld voor biobased

21

economy. Zo zouden nieuwe teelten kunnen bijdragen aan biobased grondstoffen zoals afbreekbare plastics. Dit kan leiden tot nieuwe producten en bedrijven. Wellicht zijn er ook kansen voor het telen van droogtetolerante gewassen die passen in het landschap. Waterbassins zouden extreme neerslagpieken kunnen opvangen en water kunnen leveren in perioden van langdurige droogte. Vrijkomende Agrarische bedrijfsgebouwen In de Achterhoek heeft de Saxion Hogeschool een onderzoek uitgevoerd naar het beleid vrijkomende agrarische bebouwing (VAB) en nieuwe economische dragers. De conclusies en aanbevelingen uit dit rapport zijn uitgebreid aan de orde gesteld in de Achterhoek en hebben in een breder economisch verband tot diverse dilemma’s, tips en adviezen geleid. De dilemma’s zijn als volgt in te delen: - bedrijvigheid/detailhandel in de kern versus het buitengebied; - de ruimtelijke kwaliteit versus economische bedrijvigheid; - nieuwbouw versus herbestemming; - financieren van sloop of verpaupering; - maatwerk of het afvinken van procedures. De verwachting is dat de komende jaren veel agrariërs zullen stoppen. Intermediair in de Achterhoek spreekt van 30 a 40% van de intensieve veehouderijbedrijven tot 2016. Zeven van elke tien gebouwen zijn niet geschikt voor gangbare agrarische activiteiten. De economische houdbaarheid van gebouwen is beperkt.

Het werken volgens de regels van de regionale inkleuring is zeer ingewikkeld. Functieverandering naar werken heeft veel concurrentie gehad van wonen. De kostenstructuur van het benutten van een VAB voor een nieuwe economische activiteit is in vergelijking tot een traditioneel bedrijfsgebouw anders. Kosten voor verbouwing pakken vaak hoog uit. VAB’s zijn nauwelijks een broedplaats voor startende ondernemers. Hebben deze geen boerderij, dan kunnen zij verzekerd zijn van grote financiële en procedurele barrières. Vanuit eigenaren en intermediairs wordt er weinig gedaan om dit aantrekkelijker te maken. De mogelijkheden die voortkomen uit de regionale streekplanuitwerkingen voor functieveranderingen, dragen daar ook niet aan bij. De maatvoering moet absoluut worden losgelaten. Deze werkt evenals de rood-voor-roodregeling voor het functieveranderingsbeleid verstorend. Uit het oogpunt van maatwerk is het belangrijk dat initiatiefnemers in het begin en in de voorfase bij het ontwikkelen van plannen met een vertegenwoordiger van de gemeente van gedachten kunnen wisselen over alle aspecten van de ontwikkelings- en handelingsruimte. Nu is het vaak onduidelijk tot wie men zich in de gemeente moet wenden. Het eindresultaat moet bepalend worden! Dit zou tot hele goede initiatieven kunnen leiden. Wellicht is het zelfs mogelijk om in aansluiting op of als onderdeel van de regionale programmering van bedrijventerreinen verzamelgebouwen voor ZZP’ers / het lokale midden- en kleinbedrijf te creëren in vrijkomende agrarische gebouwen zodanig dat een aantal knelpunten voor individuele ondernemers wordt weggenomen.

22

In het kader van werkgelegenheid is het belangrijk te beseffen, dat vooral in het buitengebied bij bedrijven sprake is van een keten aan bedrijvigheid en daarmee een spin-off voor nieuwe economische dragers. De een ontleent als het ware zijn bestaansrecht aan de ander. De impact van deze dragers op de werkgelegenheid kan echt een verschil maken voor het gebied. Het is de vraag of er een generiek kader moet worden opgesteld met afwegingen om economische bedrijvigheid een kans te geven als onderdeel van een integrale gebiedsontwikkeling. Moet er sprake zijn van één kader of moet juist rekening worden gehouden met verschillen in cultuur , ligging en infrastructuur in de regio. Het bedrijfsleven pleit er voor enkele pilots te starten met als doel een menukaart te ontwikkelen voor sloop, verevening en verdere ontwikkeling. We kunnen er niet omheen dat veel veehouders gaan stoppen. Enerzijds kan de menukaart hier uitkomst voor bieden en zo verrommeling en verpaupering tegengaan. Anderzijds wordt hiermee ook geanticipeerd op het feit dat in 2024 alle asbest in Nederland verplicht verwijderd moet zijn. Stopt een ondernemer met zijn bedrijf, laat hij de stallen of bedrijfshallen slopen en de woning naar privé overbrengen, dan brengt dit sowieso al enorme, vooral fiscale kosten met zich. Het is belangrijk dat hierbij wordt stil gestaan. Het bedrijfsleven pleit daarom voor nieuwe saneringsmogelijkheden van bedrijven. Economische consequenties van leegstand Enerzijds wordt het risico op leegstand, verval en verpaupering van (voormalige) agrarische bebouwing

vergroot. Dit kan afbreuk doen aan de aantrekkelijkheid van het landelijk gebied in de Achterhoek. Een aantrekkelijk landelijk gebied is op zich een belangrijke pijler onder de toekomstige ontwikkeling van de Achterhoek, mede gezien het relatief grote belang van de toeristisch-recreatieve sector. Anderzijds raken de beperkingen in de rood-voor-roodregeling en de omgang met VAB’s ook aan een sociaal-maatschappelijk vraagstuk. (Alterra p.21).

Figuur 12 Overzicht van locaties met kans op vrijkomende argrarische gebouwen (varkensbedrijven en pluimveehouderijen van kleiner dan 100 SBE zonder opvolger) (Alterra Rapport)


23

3.TOERISME EN RECREATIE

Organisatiestructuren In de sector Toerisme en recreatie zijn verschillende organisaties actief, zoals Recreatieschap Achterhoek-Liemers, de Stichting Plattelandstoerisme Achterhoek, het platform Vrijetijds Ondernemers Achterhoek (VOA) en de nieuw opgerichte Stichting Achterhoek Toerisme. Het Recreatieschap Achterhoek-Liemers is een samenwerkingsverband van dertien gemeenten in de Achterhoek en Liemers. Het houdt zich bezig met de ontwikkeling en het beheer en onderhoud van de dagrecreatiegebieden De Bijland, De Nevelhorst, Horsterpark, Stroombroek, ‘t Hilgelo, Slingeplas en Hambroekplas, ontwikkeling en beheer van 230 km recreatieve fietspaden en recreatieve routes (voor wandelen, fietsen, skeeleren, paardrijden en kanoën). Verder ontwikkelt het Recreatieschap beleid, adviseert het Rijk, de provincie Gelderland en de deelnemers en bevordert het toerisme en recreatie in samenwerking met de regionale bureaus voor toerisme en de VVV’s. De Stichting Plattelandstoerisme Achterhoek is een netwerkorganisatie van en voor toeristisch-recreatieve ondernemers in de Achterhoek die de beleving van het platteland een belangrijke plaats in hun bedrijfsvoering geven. Ongeveer 50 bedrijven nemen hierin deel. Zij zijn verenigd in de Vereniging van Recreatieondernemers Achterhoek (VOA). De VOA en de gemeenten in

de Achterhoek zijn bezig om een organisatievorm te zoeken waarin de toeristische activiteiten van overheden en bedrijfsleven gebundeld worden. De recentelijk opgerichte Stichting Achterhoek Toerisme (als opvolger van het eerdere ABT en VVV’s Achterhoek) wil werken aan de promotie en marketing van de Achterhoek, met projecten als ‘Wild eten in de Achterhoek’ en ‘Kamperen in de Achterhoek’. De nieuwe organisatie wil de vrijetijdssector in de Achterhoek een boost geven. Er zijn momenteel allerlei ontwikkelingen gaande om meer te gaan samenwerken. Overzicht herkomst recreanten In 2009 brachten Nederlanders 560.000 vakanties door in de Achterhoek. Ruim een kwart hiervan werd op een vaste standplaats doorgebracht. In totaal hebben binnenlandse vakantiegangers in 2009 drie miljoen nachten in de Achterhoek doorgebracht. Dit is 3% van alle overnachtingen tijdens binnenlandse vakanties in Nederland en 19% van alle toeristische overnachtingen in Gelderland. Van de binnenlandse vakantiegangers in de Achterhoek komt het merendeel uit de Randstad (37%) en Gelderland (22%). Het zijn voornamelijk stellen van 55 jaar of ouder zonder kinderen. Het COROP-gebied Achterhoek

is in 2008 door 44.000 buitenlanders bezocht voor een vakantie of zakelijk verblijf. Dit is ongeveer 11% van alle (binnenlandse en buitenlandse, zakelijke en toeristische) verblijfsgasten in de Achterhoek. Zes procent van alle verblijfsbezoeken in de Achterhoek komt voor rekening van Duitse bezoekers. In de Achterhoek voeren jaarlijks naar schatting 80 miljoen Nederlanders vrijetijdsactiviteiten uit. Deze activiteiten worden deels door eigen inwoners en deels door inwoners van de rest van Nederland ondernomen. (Trendrapport 2010) De groei in het aantal recreatief-toeristische bedrijven in de anticipeergebieden is groter dan in de krimpgebieden. In de periode tussen 2006 en 2008 steeg het aantal bedrijven met 4,4% en tussen 2008 en 2010 met 5%. De stijging is echter opnieuw minder groot in vergelijking met overig Nederland. Tussen 2006 en 2008 is de grootste stijging in het aantal recreatief-toeristische bedrijven te constateren in de gebieden Oost-Drenthe (8%) en West-Brabant (6%). Deze stijging is zelfs groter dan in overig Nederland. West-Brabant weet deze stijging tussen 2008 en 2010 zelfs nog te vergroten naar 6,9%. Oost-Drenthe valt iets terug met een stijging van 3,3%.

24

Figuur 13 Ontwikkeling aantal recreatief-toeristische vestigingen per anticipeergebied (bron: LISA)

groei van 1,4% in 2006-2008 nog sprake van een zeer lichte groei met 0,7% in de periode 2008-2010. (Quickscan Recreatie en Krimp, p. 5).

Twente blijkt het percentage recreatief-toeristische bedrijven tussen 2008 en 2010 zelfs nog te vergroten naar 6,9%. Oost-Drenthe valt iets terug met een stijging van 3,3%. Twente blijkt het percentage recreatief-toeristische bedrijven tussen 2008 en 2010 te verdubbelen ten opzichte van 2006 en 2008. Was er in de periode 2006-2008 in dit gebied nog een stijging van 3%, in de periode 2008-2010 is dit opgelopen tot 6,6%. Alleen in Schouwen-Duiveland en Kop van Noord-Holland is nauwelijks sprake van groei, maar ook geen daling. Groeide het percentage bedrijven in Schouwen-Duiveland tussen 2006-2008 nog met 1,7%; in 2008-2010 is deze groei gestabiliseerd. In de kop van Noord-Holland is na een

De Achterhoek, Zuidwest Zuid-Holland en Schouwen-Duiveland zijn de enige anticipeergebieden met een continue groei in het aantal recreatief-toeristische banen. De Achterhoek laat een groei zien van 5,5% in de periode 2006-2008 en een groei van 1,6% in de volgende periode. Zuidwest Zuid-Holland laat een groei zien van 6,1% in 2006-2008 en een lichte groei van 0,6% in 2008-2010. Schouwen-Duiveland laat een groei zien van 4,8% gedurende 2006-2008 en een lichte groei van 0,4% in de periode 2008-2010. (Quickscan Recreatie en Krimp, p.7).

Figuur 14 Ontwikkeling aantal recreatief-toeristische banen per anticipeergebied (bron: LISA)


25

Water als verbindend element in toerisme, recreatie en landschap Omdat water mede van belang is voor de recreatie is het vermeldenswaard dat de meeste waterlichamen een goede waterkwaliteit hebben. Alle 35 waterlichamen voldoen aan de gewenste chemische toestand (GCT). Dit betekent dat zij voldoen aan de kwaliteitseisen voor prioritaire stoffen. Deze doelstelling voor 2015 (en uiterlijk 2027) is al gerealiseerd.

De problemen met bestrijdingsmiddelen in het beheergebied zijn beperkt van omvang. Zwemwater in de Achterhoek In het beheergebied van Waterschap Rijn en IJssel liggen vijftien zwemwateren, waarvan acht in de Achterhoek. Dit aantal kan jaarlijks wijzigen. Voor alle zwemwateren zijn zwemwaterprofielen opgesteld volgens de Europese richtlijn.

Tabel 9 Zwemwater in de Achterhoek.

Zwemwater

Plaats

Type zwemwater

Het Blauwe Meer

Dinxperlo

Natuurzwemwater

De Waay

Westervoort

Natuurzwemwater

Bronsbergermeer

Zutphen

Recreatiestrand

De Nevelhorst

Didam

Recreatiestrand

De Fontein

Eibergen

Zwemwater bij camping

De Poppe

Markelo


Scholtenhof

Etten


Slootermeer

Etten


De Vrolijk

Laren


Kempersplas

Vethuizen


Hambroekplas

Borculo

Dagrecreatiegebied

‘t Hilgelo

Winterswijk

Dagrecreatiegebied

Ruighenrode

Lochem

Dagrecreatiegebied

Stroombroek

Braamt

Dagrecreatiegebied

Slingeplas

Bredevoort

Dagrecreatiegebied

Hieruit blijkt dat er geen directe lozingen plaatsvinden op de zwemwateren, die de kwaliteit negatief beïnvloeden. De belangrijkste bron van vervuiling zijn uitwerpselen van watervogels. Om ervoor te zorgen dat de zwemwateren aan de (hygiënische) zwemwaternormen voldoen, wordt gecontroleerd op de aanwezigheid van twee groepen bacteriën, nl. Escherichia coli (E. coli) en intestinale enterococcen. Daarnaast controleert het waterschap nog op een aantal visuele parameters: kleur, geur, schuim, vuil, olie en doorzicht en worden veldmetingen verricht waarbij onder andere de zuurgraad (pH), het geleidingsvermogen en de watertemperatuur worden bepaald. Daarnaast is het waterschap alert op de aanwezigheid van blauwalgen. Die gecontroleerd wordt door het meten van cyano-chlorofyl en de aanwezigheid van een drijflaag op het water. De zwemwaterkwaliteit in het beheergebied is over het algemeen goed. In 2010 voldeden alle zwemwateren aan de normen.

26

HUIDIG AANBOD TOERISME EN RECREATIE

De Achterhoek heeft een uitgebreid fietsroutenetwerk, o.a. in de vorm van een Knooppuntennetwerk. Ook zijn er veel wandelroutes; hiervoor is ook een knooppuntennetwerk in de maak. Daarnaast zijn er nog kanoroutes en ruiterroutes. (Alterra, p.16 en p.34). Soorten verblijfsaccommodatie en gemiddelde jaaromzet De recreatiesector, die vooral is gericht op korte verblijven van wandelaars en fietsers, zet 136 miljoen euro per jaar om in de vorm van verblijfsopbrengsten van accommodaties (Gelders Overijssels Bureau voor Toerisme 2010). De dagrecreatie levert 225 miljoen euro omzet per jaar op. De totale omzet is dus circa 360 miljoen euro per jaar. In de regio heffen de meeste gemeenten toeristenbelasting. De opbrengst hiervan is circa 1,4 miljoen euro. Geschat wordt dat de indirecte bestedingen (uitgaven van toeristen in winkels, uitbestedingen van recreatieondernemers aan bijvoorbeeld hoveniers of installatiebedrijven enz.) ongeveer net zo groot zijn als de directe bestedingen.

Tabel 10 Aantal verblijfsaccomodaties

Figuur 15 Knooppuntenfietsroutes

Fiets- en wandelpaden Een belangrijke toeristische activiteit in de Achterhoek is fietsen. De Achterhoek is dan ook in 2012 door het landelijk Fietsplatform uitgeroepen tot beste fietsregio van Nederland, met name dankzij de kwaliteit van het routenetwerk. Verwonderlijk is het dan ook niet dat relatief meer vakantiegangers in de Achterhoek op de fiets stappen dan dat elders het geval is, 36% t.o.v. 29%. (Gelders Overijssels Bureau voor Toerisme 2010)

Soort Accomodatie

Absoluut

%

Hotels/pensions

102

29

Kampeerterreinen

172

49

Huisjesterreinen

33

9

Groepsaccomodaties

41

12

totaal

348

100


27

Dit betekent dat de totale omzet van de recreatiesector 720 miljoen euro bedraagt (Gelders Overijssels Bureau voor Toerisme 2010). Het Trendrapport Vrijetijdssector (Gelders Overijssels bureau voor toerisme, 2010) geeft aan dat de Achterhoek in vergelijking met het Nederlands gemiddelde veel campings en juist weinig hotels, pensions en jeugdaccommodaties heeft (zie figuur 5). (Alterra, p.16).

Overzicht attracties (zwemplassen, musea, cultuurhistorische objecten etc.) De recreatiegebieden en attracties in de Achterhoek trekken circa een miljoen bezoekers (cijfers van het GOBT). Dit is redelijk stabiel in de tijd (zie tabel 10). Recreatiegebied Het Stroombroek in Braamt trekt de meeste bezoekers, wellicht omdat het grenst aan een bungalowpark van LandalGreenparks. De Zwarte Cross trekt als evenement de meeste bezoekers.

Tabel 11 Aantal bezoekers recreatiegebieden en attracties in de jaren 2005 -2009 (bron: GOBT) Naam

plaats

2005

2006

2007

2008

2009

Zwarte Cross

Lichtenvoorde

60,000

80,000

93,000

100,000

132,000

Bloemencorso

Lichtenvoorde

40,000

40,000

40,000

40,000

40,000

Recreatiegebied ‘t Hilgelo

Winterswijk

135,000

175,000

80,000

110,000

125,000

Achterhoek Spektakel Toer

Achterhoek

20,000

50,000

75,000

110,000

Theaterfestival Buitengewoon

Doetichem

17,500

17,500

Slag omGrolle

Groenlo

30,000

Recreatiegebied Hambroekplas

Borculo

40,000

60,000

25,000

30,000

35,000

Recreatiegebied Stroombroek

Braamt

255,000

355,000

140,000

185,000

210,000

Land van Jan Klaassen

Braamt

85,000

92,888

87,000

86,000

Slingeplas

Bredevoort

125,000

175,000

80,000

80,000

95,000

Internationale Boekenmarkt

Bredevoort

70,000

65,000

60,000

60,000

60,000

Recreatiegebied Nevelhorst

Didam

40,000

60,000

25,000

30,000

35,000

Nationale Jammarkt

Neede

50,000

35,000

30,000

40,000

30,000

Huis Bergh

‘s-Heerenberg

30,000

30,000

30,000

30,000

27,000

Achterhoekse Paardendagen

Zelhem

55,000

55,000

55,000

50,000

985,000

1,150,000

800,888

964,500

Totaal

1,002,500

Economische toegevoegde waarde horeca Tabel 12 Aantal horecabedrijven in de Achterhoek Gemeente

aantal

Aalten

55

Berkelland

107

Bronckhorst

92

Doetinchem

137

Lochem

93

Montferland

105

Oost Gelre

79

Oude IJsselstreek

82

Winterswijk

92

Zutphen

107

Totaal:

949

Omzet Tabel 13 Omzet en werknemers in de horeca (Factsheet economisch belang horeca)

Horeca in de Achterhoek Aantal horecavestigingen (2013)

1.009

Totale horeca omzet ex btw (x mln. euro),

315,6

inschatting (2011) Aantal werknemers op de loonlijst (2012)

7.930

Prognose werkgelegenheidsontwikkeling in

-2,4

de horeca %-groei 2010-2020

28

Tabel 14 Kerncijfers horeca in de Achterhoek naar gemeente en totaal (2013) Horecabedrijven,

Horecabedrijven per

Verkoop-oppervlakte,

Kamers,

Bedden, totaal

totaal (bedrijven)

10.000 inwoners

totaal (m2)

totaal

Aalten

54

20

9.093

13

30

Berkelland

113

25

22.028

91

201

Bronckhorst

97

26

17.965

183

600

Doesburg

34

30

4.893

24

50

Doetinchem

137

24

19.050

129

241

Lochem

94

28

20.215

479

1.037

Montferland

103

30

24.129

296

629

Oost Gelre

80

27

16.123

34

70

Oude IJsselstreek

84

21

17.469

38

70

Winterswijk

93

32

19.253

186

362

Zutphen

113

24

18.762

144

261

Totaal

1.002

287

188.980

1.617

3.551

Bron: bedrijfschap Horeca en Catering

De toeristisch-recreatieve sector in de Achterhoek is de laatste jaren gegroeid. Toerisme en recreatie: ontwikkelingen In de recreatieve-toeristische hoek doen zich enkele trends voor. In het algemeen is er een trend naar kwalitatief betere verblijfsrecreatiemogelijkheden. Er is de laatste jaren een kwaliteitsverbetering ingezet: grotere plaatsen met meer voorzieningen. Er is toenemende aandacht voor duurzaamheid. Een en ander vraagt wel om meer ruimte.

De ontwikkelingen zoals beschreven hebben grote gevolgen voor het landelijk gebied van de Achterhoek. Enerzijds liggen er voor de belangrijkste gebruikerspartijen een aantal bedreigingen op de loer, anderzijds bieden deze ook aanknopingspunten voor kansen. Veel activiteiten van de toeristisch-recreatieve sector in de Achterhoek zijn gelieerd aan de ruimtelijke kwaliteiten van de regio. De ruimtelijke kwaliteit is dus van belang. Mogelijk staat de verwachte schaalvergroting in de agrarische sector hiermee op gespannen voet. In de recreatiesector zijn veel verschillende organisaties actief.

Hoewel de waterkwaliteit in de Achterhoek over het algemeen goed is, kan verandering van het klimaat ook leiden tot verslechtering van de zwemwaterkwaliteit als gevolg van stankoverlast, botulisme, blauwalg, bacteriegroei of vissterfte, waardoor een aantal recreatieve plassen zal verdwijnen. De verwachting is dat hierdoor steeds vaker een negatief zwemadvies moet worden afgegeven. Anderzijds neemt de behoefte aan verkoeling tijdens de steeds vaker voorkomende warme zomers toe. De toeristisch-recreatieve sector is relatief belangrijk voor de Achterhoek en laat, ondanks de economische tegenwind, een lichte groei zien. De sector lijkt kansen te bieden. De regio heeft een goed imago als fietsen wandelgebied. Mogelijk kan dit in de toekomst meer worden uitgebuit. Daarnaast is ook in deze sector vernieuwing nodig. Sterkere/grotere samenwerkingsverbanden kunnen wellicht grotere plannen realiseren. Hierbij kan worden gedacht aan combinaties van recreatie-activiteiten met andere sectoren, zoals landbouw (nieuwe gewassen, zoals druiven), cultuurhistorie (cultuurhistorische routes, landschapsmonumenten, kunst) en water (Oude IJssel). Een beter inzicht in de vraag is daarvoor noodzakelijk.


29

Tabel 15 Horecabedrijven in de Achterhoek naar sector en gemeente, 2003 en 2013 Horeca

Drankensector

Fastservicesector

Restaurantsector

Hotelsector

Party-

bedrijventotaal

totaal

totaal

totaal

totaal

catering

2.003

2.013

2.003

2.013

2.003

2.013

2.003

2.013

2.003

2.013

2.003

2.013

Aalten

50

54

24

25

15

12

11

13

-

1

-

3

Berkelland

108

113

55

43

20

26

26

30

7

9

-

5

Bronckhorst

90

97

42

42

12

14

21

24

14

12

1

5

Doesburg

34

34

17

13

7

10

9

10

1

1

-

-

Doetinchem

133

137

53

46

43

49

32

30

5

6

-

6

Lochem

85

94

36

33

14

12

17

20

16

22

2

7

Montferland

105

103

41

42

17

18

21

22

23

18

3

3

OostGelre

70

80

38

43

13

12

15

17

4

4

-

4

OudeIjsselstreek

100

84

49

39

19

19

28

23

3

2

1

1

Winterswijk

89

93

41

38

24

20

18

22

5

12

1

1

Zutphen

104

113

38

41

34

38

26

26

5

3

1

5

Totaal

968

1.002

434

405

218

230

224

237

83

90

9

40

Bron: bedrijfschap Horeca en Catering

30

4. OVERIGE ECONOMISCHE DRAGERS

Energieproductie De productie van duurzame energie lijkt een nieuw verdienmodel voor het platteland van de Achterhoek te worden. Het accent ligt vooral op energie uit zon en uit biomassa. Er is een kaart met energiekansen voor de Achterhoek, zie: www.gelderland.nl/energiekansenkaart. Omdat de kaart interactief is en op internet aangepast kan worden is deze niet opgenomen in dit document. Nieuwe productiemethoden en gewassen Wat nieuwe productiemethoden betreft is vermeldenswaard dat er met name door de “verbredingsboeren” daadwerkelijk andere methoden worden ingevoerd. Dit varieert van biologische melkveehouderij met een heuvelstal tot en met biologische tuinbouwbedrijven van behoorlijke omvang. Ook worden de laatste jaren nieuwe gewassen geteeld in de Achterhoek, zoals bloembollen, druiven, koolzaad en spelt. Dit heeft zijn impact op het landschap. In het kader van de transitie naar duurzame vormen van energie worden voor bio-vergisters niet alleen organische restproducten gebruikt, maar zelfs geteelde gewassen, zoals koolzaad en mais. De Duitse vraag naar mais voor vergisting legt al claims op ruimte in

de Achterhoek. Ook in de Achterhoek zijn plannen voor grote vergistingsinstallaties in de maak; dit zou wel eens kunnen betekenen dat er veel meer mais voor energie verbouwd moet gaan worden. (Alterra, p. 19) Verduurzaming Een sterke trend is de verduurzaming in de hele voedselketen. Met verduurzaming van voedsel worden de continue inspanningen bedoeld van ondernemingen uit de hele voedselketen gericht op het doorvoeren van onderling samenhangende verbeteringen in het productieproces van voedsel. Het gaat dan om verminderen van milieubelasting en afval, vergroten van dierenwelzijn en eerlijke handel. Verduurzaming is het gevolg van de noodzaak om zuiniger om te gaan met grondstoffen, maar ook de wens om de voedselketen diervriendelijker en eerlijker in te richten. Door de aandacht voor verduurzaming van voedsel komen er steeds meer biologische producten op de markt, evenals fair trade producten10. Overigens hebben grote internationale bedrijven ook steeds meer aandacht voor duurzaamheid.

10

www.verduurzamingvoedsel.nl/home

Waar voor het geld De consument wordt steeds kritischer. Dat betekent dat consumenten meer waarde aan voedsel toekennen. Gezond en veilig voedsel zijn belangrijke wensen. Daarnaast ontstaat er meer aandacht voor vers voedsel. Consumenten willen hiervoor betalen. Ook is duidelijk merkbaar dat consumenten willen weten waar hun voedsel vandaan komt, zodat ze zelf kunnen bepalen of zij waar voor hun geld krijgen. De behoefte aan productinformatie neemt dan ook snel toe.11 (Rapport Kracht van de Achterhoek, p. 32). Natuur en Landschap Het grondgebruik in de Achterhoek is door de jaren heen behoorlijk veranderd. In figuur 16 is te zien dat vanaf 1970 een sterke tendens gaande is van meer bouwland en minder grasland. De oppervlakte bos en natuur, die tot 1960 sterk is afgenomen, bleef na 1960 ongeveer gelijk. Het aandeel bebouwing en wegen is de laatste decennia fors toegenomen. Het grootste deel (tweederde) van het Achterhoeks landschap bestaat uit kampen (of hoeven) landschap en heide- en veenontginningen. 11

www.nbov.nl


In het midden is het bekende landgoederenlandschap te vinden (zie figuur 17). Langs de IJssel en Oude IJssel liggen enkele gebieden met komgronden, terrassen en rivierduinlandschap. Dan is er nog het specifieke stuwwallandschap van Montferland. (Alterra, p. 10 en 11) 78% van het oppervlak in de Achterhoek wordt benut voor de landbouw, 11% voor natuur. (Rapport Kracht van de Achterhoek)

Figuur 16 Ontwikkeling van het grondgebruik in de Achterhoek vanaf 1900 (Bron: HGN)

31

Landschapstypen KL Kampen- of hoevenlandschap HO Heideontginningen LZ Landgoederenzone SB Stedenband Oude IJssel RD Rivierduinen ML Montferland OW Oeverwal KG Komgronden RW Rivierduinen TE Terras

Figuur 17 Landschapstypen in de Achterhoek (Bron: Structuurvisie nieuwe stijl Regio Achterhoek) (Alterra p. 10 en 11)

32

Tabel 16 Oppervlakte

Achterhoek

Verkeersterrein

41

Bebouwd- en semi bebouwd terrein

98

Recreatieterrein

25

Argrarisch terrein

1.143

Bos en natuurlijk terrein

155

Water

14

Totaal

1475

Ontwikkelingen in het beheer van natuur en landschap De gevolgen van de landschappelijke ontwikkelingen zijn dat een aantal oude Achterhoekse kenmerken bijna zijn verdwenen, zoals veen- en heidegebieden. Ook meer recent hebben veranderingen in het grondgebruik geleid tot vervlakking van het landschap. Daarnaast zijn er meer ‘rode’ elementen in het landschap verschenen. Als goed beleid ontbreekt zal het landschap verder in kwaliteit achteruit gaan. De aanwezige krimp versterkt dit proces. Dit geldt ook voor natuur. Zeker nu de organisaties voor natuur- en landschapsbescherming financieel onder druk staan en de overheden hun handen steeds meer aftrekken van de verantwoordelijkheid voor dit soort collectieve goederen. Landgoederen en natuur- en landschapsbeschermingsorganisaties zijn meer genoodzaakt tot het zoeken van andere economische dragers.

Energie is momenteel een ruimtevrager voor bepaalde gebieden, o.a. door windmolens, solarparken en energiegewassen. Het landschap zal hierdoor sterk veranderen. Bovendien bestaat het gevaar dat dure gronden gebruikt worden voor teelt die energetisch een

zeer laag rendement oplevert (teelt van een biomassagewas levert 0,7 % rendement, zonnecellen 20-30 keer zo veel). Figuur 18 Ecologische doelen


In het beheer van landschap en natuur is reeds een intense zoektocht naar nieuwe economische dragers op gang gekomen. Samenwerking met het bedrijfsleven kan wellicht nieuwe ideeën voor productie opleveren. Particuliere bewoning heeft een grotere invloed op het landschap gekregen. Met name buitenlui beheren een niet onbelangrijke deel van de natuur (naar schatting ongeveer evenveel als de Natuurbeschermingsorganisaties). Dit biedt mogelijkheden voor particulier landschapsbeheer. Inkomsten uit hout uit landschapselementen betekent ook een basis voor landschapsonderhoud. De kunst is om hierbij op activiteiten te concentreren die energetisch gezien het meeste opleveren. Ecologische en chemische kwaliteit oppervlaktewater Aan diverse watergangen, waaronder de KRW-waterlichamen, zijn ecologische functies toegekend, vanuit landelijke en provinciale beleidskaders. Er zijn drie typen ecologische functies, nl.: - ecologische verbindingszone (EVZ) - hoogste ecologische niveau (HEN) - specifieke ecologische doelstelling (SED). Alle 35 waterlichamen voldoen aan de goede chemische toestand (GCT). Dit betekent dat zij voldoen aan de kwaliteitseisen voor prioritaire stoffen. Deze doelstelling voor 2015 (en uiterlijk 2027) is al gerealiseerd. Uiterlijk in 2027 moeten alle 35 waterlichamen voldoen aan het Goed Ecologisch Potentieel (GEP) voor chemie. Er zijn nu 23 waterlichamen die niet voldoen. De waterlichamen die nog niet voldoen aan het GEPl

33

voor chemie hebben normoverschrijdingen voor stikstof, fosfaat en/of ammonium. Sulfaat ligt ook op veel plaatsen boven de norm, maar deze stof telt niet mee voor het GEP. In onderstaande figuur is de toetsing van de waterlichamen weergegeven.

Figuur 19

34

BRONVERMELDING Breman, B., Oosterbaan, A., Fontein, R.J. & van Doorn, A. (2012). Het kansrijke platteland van de Achterhoek. Analyse van ruimtelijke, economische en sociale ontwikkelingen. Alterra Wageningen UR. www.achterhoek2020.nl/wp-content/uploads/2013/05/ Kansrijk-Platteland-Achterhoek_4.pdf Gelders Overijssels Bureau voor Toerisme (2010) Trendrapport Vrijetijdsector Achterhoek. Goossen, M., Kuhlman, T. & Breman, B. (2012). Quickscan Krimp en Recreatie. Alterra Wageningen UR/ LEI Wageningen UR. Hoste, R., Baltussen, W., Zeewuster, H., van der Veen, H. & Jager, J. (2011). Toekomstperspectief van varkensbedrijven in Oost-Nederland, Quick scan. LEI, onderdeel van Wageningen UR. Portefeuillehouders ROV Achterhoek (2012). Structuurvisie nieuwe stijl Regio Achterhoek: speerpunten voor het regionale ruimtelijk beleid Achterhoek 2011-2020. Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (2013). Ruimte voor duurzame landbouw. Stuiver, M., Linderhof, V., Fontein, R.J., Michels, R. & Tacken, G. (2013). Kracht van de Achterhoek: de waarde van voedselketens voor de regio. Alterra Wageningen UR. http://edepot.wur.nl/266347


35

COLOFON Dit is een uitgave van Regio Achterhoek/ Achterhoek Agenda 2020 Tekst en beeld: Werkplaats Kansrijk platteland Eindredactie: communicatie Regio Achterhoek Vormgeving: Frans Hesselink Ontwerpbureau Druk: PrintX.nl, Doetinchem Oplage: 200 November 2013

36

Dit document is onderdeel van de Atlas van de Achterhoek. November 2013

www.achterhoek2020.nl Twitter: @achterhoek2020 Facebook: www.facebook.com/Achterhoek2020

DEMOGRAFIE WONEN ONDERWIJS MOBILITEIT ZORG SPORT CULTUUR DETAILHANDEL A BEIDSMARKT RECREATIE & TOERISME NATUUR & LANDSCHAP DEMOGRAFIE WONEN ONDERWIJS MOBILITEIT ZORG SPORT CULTUUR DETAILHANDEL ARBEIDSMARKT RECREATIE NDA E G A & TOERISME NATUUR & LANDSCHAP DEMOGRAFIE WONEN ONDERWIJS 0MOBILITEIT ZORG 202 Ka ns SPORT CULTUUR DETAILHANDEL ARBEIDSMARKT TOERISME & RECREATIE plNATUUR & LAN att rijk ela DETAILHA SCHAP DEMOGRAFIE WONEN ONDERWIJS MOBILITEIT ZORG SPORT CULTUUR nd DEL ARBEIDSMARKT TOERISME & RECREATIE NATUUR & LANDSCHAP DEMOGRAFIE WONE ONDERWIJS MOBILITEIT ECONOMIE VAN HET PLATTELAND ZORG SPORT CULTUUR DETAIL HANDEL ARBEIDSMARKT RECREATIE & TOERISME NATUUR & LANDSCHAP DEMOGRAFIE ZORG WONEN ONDERWIJS MOBILITEIT ZORG SPORT CULTUUR DETAILHANDEL ARBEIDSMARKT TOERISME & RECREATIE NATUUR & LANDSCHAP DEMOGRAFIE WONEN ONDERWIJ MOBILITEIT ZORG SPORT CULTUUR DETAILHANDEL NATUUR & LANDSCHAP ARBEIDSMARK RETOERISME & RECREATIE NATUUR & LANDSCHAP LANDBOUW DEMOGRAFIE WONEN ON DERWIJS LANDBOUW ZORG SPORT CULTUUR DETAILHANDEL ARBEIDSMARKT TOERISME & RECREATIE NATUUR & LANDSCHAP DEMOGRAFIE WONEN ONDERWIJS MOBILITEIT ZORG SPORT CULTUUR DETAILHANDEL MILIEU RECREATIE & TOERISME NATUUR & LANDSCHAP

ATLAS VAN DE ACHTERHOEK

Recommend Documents