Het kansrijke platteland van de Achterhoek

Het kansrijke platteland van de Achterhoek Analyse van ruimtelijke, economische en sociale ontwikkelingen Bas Breman, Anne Oosterbaan, Robert Jan Fontein en Anne van Doorn

Referaat Voor de ontwikkeling van het landelijk gebied van de Achterhoek is in dit rapport informatie verzameld over de actuele toestand van het landelijk gebied, de belangrijkste partijen, de huidige ontwikkelingen en de bedreigingen en kansen. Ruimtelijk gezien is de agrarische sector de belangrijkste partij. Economisch gezien is de recreatiesector te vergelijken met de landbouw en levert zelfs meer werkgelegenheid. Voor landschap en natuur spelen ook de landgoederen, natuurbeschermingsorganisaties en particulieren een belangrijke rol. Deze leveren relatief weinig inkomsten en werkgelegenheid, maar zijn wel de dragers van het decor voor recreatie/toerisme en prettig wonen. Alle partijen staan voor ontwikkelingen die vragen om innovatie, samenwerking en nieuwe economische dragers. Trefwoorden: Achterhoek, economie, krimp, landbouw, natuur, landschap, innovatie

Dit onderzoek is uitgevoerd in een samenwerkingsverband van Alterra (financiële bijdrage uit KB-IV), Werkplaats Kansrijk Platteland, Regio Achterhoek, Waterschap Rijn & IJssel en Stichting Plattelandshuis Achterhoek & Liemers.

Vitale leefomgeving Innovatieve & Duurzame Economie Slim & Snel verbinden Slim & Snel verbinden

ISSN 1566-7197 Foto’s pagina 8 Future Fun Ballooning, overige Anne Oosterbaan. Dit rapport is gratis te downloaden van www.wageningenUR.nl/alterra (ga naar ̀Alterra-rapporten’). Alterra Wageningen UR verstrekt geen gedrukte exemplaren van rapporten. Gedrukte exemplaren zijn verkrijgbaar via een externe leverancier. Kijk hiervoor op www.rapportbestellen.nl. © 2013 Alterra (instituut binnen de rechtspersoon Stichting Dienst Landbouwkundig Onderzoek) Postbus 47; 6700 AA Wageningen; [email protected] • Overname, verveelvoudiging of openbaarmaking van deze uitgave is toegestaan mits met duidelijke bronvermelding. • Overname, verveelvoudiging of openbaarmaking is niet toegestaan voor commerciële doeleinden en/of geldelijk gewin. • Overname, verveelvoudiging of openbaarmaking is niet toegestaan voor die gedeelten van deze uitgave waarvan duidelijk is dat de auteursrechten liggen bij derden en/of zijn voorbehouden. Alterra aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit het gebruik van de resultaten van dit onderzoek of de toepassing van de adviezen.

Alterra-rapport 2434 Wageningen, maart 2013

Inhoud

Samenvatting 7

4

Belangrijke ontwikkelingen

26

4.1

Agrarische sector

27

1 Inleiding

8

4.2 Landgoederen

1.1 Achtergrond

9

4.3

1.2

9

Probleemstelling en doelstelling

1.3 Leeswijzer

10

2

Hoe ziet het landelijk gebied er uit? 12

2.1

Begrenzing, oppervlakte en grondgebruik 13

2.2

Karakteristieken van het landschap en de bewoning

3

36

Natuur- en landschapsbeschermings organisaties 37

4.4

Recreatie en toerisme

41

4.5 Particulieren

46

4.6 Overheden

46

5 Discussie

48

6 Conclusies

52

Literatuur

54

14

De belangrijkste partijen en hun betekenis en impact

18

3.1 Ruimtelijk

19

3.2 Economisch

20

Het kansrijke platteland van de Achterhoek | 5

6 | Alterra Wageningen UR

Samenvatting

De recreatiesector is tot nu nog steeds gegroeid.

Door veranderingen van de bevolking, van de landbouw,

Het recreatieve routenetwerk wordt steeds uitgebreider.

van de financiering van natuur- en landschapsbeheer,

De organisaties op het gebied van recreatie en toerisme

van de energievoorziening en van het klimaat staat de

zijn zich aan het reorganiseren en zoeken samenwerking.

Regio Achterhoek voor een aantal grote ontwikkelingen

Er is geen duidelijk inzicht in de vraag naar nieuwe

en uitdagingen. Ter ondersteuning van de ideeën over

recreatiemogelijkheden.

mogelijke ontwikkelingen van het landelijk gebied van

Voor natuur- en landschapsbescherming moeten nieuwe

de Achterhoek is in dit rapport informatie verzameld over:

inkomstenbronnen worden gevonden. Dit is van groot

• de actuele toestand van het landelijk gebied;

belang omdat het landschap van de Achterhoek een

• de belangrijkste partijen

belangrijke basis is voor recreatie-inkomsten. Daarnaast

• de belangrijkste huidige ontwikkelingen

herbergt de Achterhoek twee Nationaal Landschappen en

• de bedreigingen en kansen.

een reeks natuurgebieden die goede bescherming verdie-

De Achterhoek is een echt wandelen fietsgebied.

nen. Ook particuliere landgoederen zijn de laatste jaren Ruimtelijk gezien is de agrarische sector de belangrijkste

versterkt op zoek naar nieuwe economische dragers.

partij voor het landelijk gebied van de Achterhoek. De melk-

Een ‘natuurgolfbaan’ op landgoed Zelle is hiervan een

en rundveehouderij heeft het grootste deel van de opper-

prachtig voorbeeld.

vlakte cultuurgrond in gebruik. Daarnaast wordt een grote

Overige particulieren, met name de zogenaamde buitenlui,

oppervlakte gebruikt voor de teelt van voedergewassen.

zouden op het gebied van natuur- en landschapsbeheer

Economisch gezien is de recreatiesector te vergelijken met

een prominentere rol kunnen spelen.

de landbouw. De recreatiesector levert zelfs meer werk gelegenheid. Voor landschap en natuur spelen de landgoederen, natuurbeschermingsorganisaties en particulieren een belangrijke rol. Deze leveren relatief weinig inkomsten en werkgelegenheid, maar zijn wel de dragers van het decor voor recreatie/toerisme en prettig wonen. Voor de landbouw die er qua gemiddelde bedrijfsgrootte en inkomen niet sterk voor staat en met het nieuwe GLB economisch nog moeilijker zal krijgen is de moeilijkheid dat schaalvergroting in een groot deel van de Achterhoek in conflict komt met de kleinschaligheid van het landschap. Dit geeft noodzaak tot innovatie van productie methoden. Ook klimaatverandering nopen tot andere productiemethoden en/of andere gewassen. Van de agrarische bedrijven is nog maar een relatief klein deel met verbreding begonnen. Naast deze problematiek zal de landbouw te maken krijgen met een groot aantal stoppers waardoor veel agrarische bedrijfsgebouwen leeg komen te staan, die moeilijk verkoopbaar zijn.


Inleiding

1

1.1 Achtergrond De regio Achterhoek staat voor een aantal grote ontwik-

1.2 Probleemstelling en doelstelling

kelingen en uitdagingen. Veranderingen van de bevolking (vergrijzing, ontgroening en krimp), van het landelijk

Uitgangspunt voor een duurzame transitie van de

gebied (veranderende landbouw), van de energievoor

Achterhoek is dat er een helder, gemeenschappelijk beeld

ziening (duurzamer en efficiënter) en van het klimaat

bestaat van belangrijke ontwikkelingen en de mogelijke

(grotere extremen) zullen grote consequenties hebben

consequenties daarvan voor de Regio Achterhoek, alsook

voor de ruimtelijke inrichting van de Achterhoek, voor

een gemeenschappelijk gedragen visie op de kansen en

de kwaliteit van leven en de leefomgeving en voor de

uitdagingen voor de toekomst.

economie (Huiskamp, 2010). Het overheersende geluid onder verschillende partners in Om deze veranderingen het hoofd te bieden, en om te

de Regio Achterhoek is dat, waar het de thema’s van de

komen tot een duurzame transitie, wordt momenteel door

werkplaats Kansrijk Platteland betreft (landbouw, natuur,

vele partijen gezamenlijk nagedacht over- en gewerkt aan

water, klimaat, toerisme etc.), het beeld en de bewust

ideeën voor de toekomst. Hiervoor hebben uiteenlopende

wording van deze belangrijke ontwikkelingen, uitdagingen

partijen uit de wereld van Overheden, Ondernemers,

en kansen nog onvoldoende ontwikkeld is. Eén van de

maatschappelijke Organisaties, Onderzoek en Onderwijs

consequenties van het ontbreken van objectieve en

elkaar gevonden in het samenwerkingsverband Achterhoek

volledige informatie is dat het maken van keuzes en het

2020. De samenwerkende partijen stellen zich tot doel dat

bepalen van een strategische koers bemoeilijkt wordt.

zij door middel van samenwerking en de samenhang in door hen uit te voeren projecten, werken aan een Achterhoek die

Het doel van deze verkenning is om informatie te presen-

in 2020 en daarna een duurzaam vitale regio is met een

teren over een aantal belangrijke ontwikkelingen, bezien

aantrekkelijke en gezonde leefomgeving.

vanuit de werkplaats Kansrijk Platteland, en middels integrale analyse te komen tot inspiratie, ideeën, koers en

In overleg tussen Environmental Science Group van

richting voor een duurzame transitie van het landelijk

Wageningen UR en Regio Achterhoek is overeengekomen

gebied van de Regio Achterhoek.

dat ook Alterra Wageningen UR de innovatieve ontwikke-

Doel van het project is nadrukkelijk níet om kant en klare

lingen in de Achterhoek gaat ondersteunen met ontwikke-

oplossingen aan te dragen maar wél om regionale part-

len van kennis en toepassen van onderzoek. Vanuit het

ners te voeden met gedegen en inspirerende informatie op

Kennisbasisprogramma IV1 ‘Duurzame ontwikkeling van de

basis waarvan zijzelf gefundeerde keuzes kunnen maken

groenblauwe ruimte’ en vanuit het Beleidsondersteunend

voor de toekomstige ontwikkeling van de Regio

Onderzoek Groen Nederland zal ondersteuning worden

Achterhoek.

gegeven, met name in de richting van de thema’s die voortkomen uit de werkplaatsen ‘Kansrijk platteland’ en ‘Vitale leefomgeving’.

1

Het Kennisbasisprogramma is een onderzoeksprogramma van het ministerie van EZ/DLO


1.3 Leeswijzer De opbouw van deze rapportage is als volgt. Hoofdstukken 2 t/m 4 zijn gewijd aan de volgende vragen: • Hoe ziet het landelijk gebied er nu uit? • Wie zijn de belangrijkste partijen (gebruikers, beheerders, eigenaren)? • Wat zijn momenteel de belangrijkste ontwikkelingen? • Wat zijn de grootste bedreigingen en wat de beste kansen? In Hoofdstuk 5 worden aan de hand van gesignaleerde bedreigingen en kansen een aantal stellingen geponeerd en een aantal mogelijke ontwikkelingsscenario’s geformuleerd. Hoofdstuk 6 geeft de conclusies.



Hoe ziet het landelijk gebied er uit?

2

2.1

Begrenzing, oppervlakte en grondgebruik

Tabel 1 Grondgebruik Achterhoek in procenten (totale oppervlakte 120.783 ha) in 2010 (Bron: LGN 2010) Grasland

51

Akker

27

In dit rapport wordt met Achterhoek het gebied van

Natuur

11

de acht gemeenten van de Regio Achterhoek bedoeld:

Bebouwd en wegen

10

Doetinchem, Oude IJsselstreek, Montferland, Aalten, Winterswijk, Berkelland, Oost-Gelre en Bronckhorst. Deze hebben een gezamenlijke oppervlakte van

Water

1

Totaal

100

120.783 hectare. Ongeveer de helft van de Achterhoek is momenteel in Het grondgebruik is weergegeven in figuur 1.

gebruik als grasland en een kwart als bouwland. Daarnaast is ongeveer een tiende deel natuur. Eenzelfde

Tabel 1 geeft de procentuele verdeling van het

aandeel wordt ingenomen door bebouwing en wegen.

grondgebruik.

Water neemt slechts één procent in van de oppervlakte.

Figuur 1 Het grondgebruik in 2010 (Bron: LGN 2010)


Het grondgebruik is door de jaren heen behoorlijk veranderd. In figuur 2 is te zien dat vanaf 1970 een sterke

2.2

Karakteristieken van het landschap en de bewoning

tendens gaande is van meer bouwland en minder grasland. De oppervlakte bos en natuur, die tot 1960 sterk is afgenomen, bleef na 1960 ongeveer gelijk. Het aandeel

Het grootste deel (tweederde) van het Achterhoeks

bebouwd en wegen is de laatste decennia fors

landschap bestaat uit kampen (- of hoeven)landschap en

toegenomen.

heide- en veenontginningen. In het midden is het bekende landgoederenlandschap te vinden (zie figuur 3). Langs de IJssel en Oude IJssel liggen enkele gebieden met komgronden, terrassen en rivierduinlandschap. Dan is er nog het specifieke stuwwallandschap van Montferland. Wat de bewoning van de Achterhoek betreft is kenmerha

kend dat er naast enkele grote kernen heel veel kleine

90.000

dorpen en buurtschappen zijn (zie figuur 4). Van de 77 kernen hebben 44 stuks minder dan 1.000 inwoners.

80.000

Ook in het landelijk gebied is de bewoning erg verspreid,

70.000met

ha 90.000

name in het kampenlandschap.

60.000

80.000

50.000

70.000

40.000

60.000

30.000

50.000

20.000

40.000

10.000

30.000

0

jaar 1900

20.000 10.000 0

jaar 1900

1960

1970

1980

1990

akker en kale grond

water (incl. moeras)

bos 14 | Alterra Wageningen UR

bebouwd en wegen

1980

1990

2010

heide en hoogveen

akker en kale grond

water (incl. moeras)

bos

bebouwd en wegen

Figuur 2 Ontwikkeling van het grondgebruik in de Achterhoek vanaf 1900 (Bron: HGN) heide en hoogveen

1970

grasland

2010

grasland

1960

Figuur 3 Landschapstypen in de Achterhoek (Bron: Structuurvisie nieuwe stijl Regio Achterhoek 2012)

Figuur 4 Kernen en kerngrootte in de Achterhoek (Bron: www.oroa.losstadomland.nl)


De zuidwestkant van de Achterhoek is het dichtst bevolkt. De Gemeente Doetinchem kent het grootste aantal inwoners per vierkante kilometer. De gemeenten Bronckhorst, Berkelland en Winterswijk zijn het dunst bevolkt (zie figuur 5).

Figuur 5 Bevolkingsdichtheid per gemeente 2012 (Bron: RIVM, www.zorgatlas.nl)



De belangrijkste partijen en hun betekenis en impact

3

3.1 Ruimtelijk

De oppervlakte cultuurgrond in de 8 gemeenten van de

Het gaat hier om het landelijk gebied van de

is het grootste deel, ca. 50.000 ha, grasland, zo blijkt uit

Achterhoek, dus het gebied buiten de bebouwde kom.

tabel 2 die de oppervlakte cultuurgrond en grasland per

Ruimtelijk gezien spelen daar de volgende partijen de

gemeente aangeeft.

Regio Achterhoek bedraagt ongeveer 80.000 ha. Hiervan

belangrijkste rol: • Agrarische bedrijven

In figuur 6, die de gewasarealen van de belangrijkste

• Particulieren

gewassen in de Achterhoek en Nederland weergeeft is

• Landgoedeigenaren

te zien dat de arealen voedergewassen en grasland goed

• Natuurbeheersorganisaties

vertegenwoordigd zijn in de Achterhoek. Deze gewassen

• Overheden

worden in Nederland met name verbouwd om als veevoer

• Overige

te dienen. De arealen mais, graan, aardappelen, suikerbieten en fruit zijn relatief klein.

De agrarische sector speelt ruimtelijk verreweg de belangrijkste rol. Ook particulieren hebben een niet onbelangrijke

De laatste jaren hebben enkele nieuwe teelten hun

aandeel van het landelijk gebied in eigendom. Uit combinatie

intrede gedaan in de Achterhoek, zoals druiventeelt en

van data van het GIAB (2010) en grondgebruikskaarten

bloembollenteelt.

blijkt dat de eigendomsverhoudingen van de grond ongeveer als volgt liggen: agrarische bedrijven 65%, particulieren

Het Achterhoekse landschap wordt, wat de landbouw

15%, overheden (Gemeenten, Provincie, Waterschap) 10%,

betreft, voor een groot deel bepaald door de melkveehou-

natuurbeheersorganisaties (NM, SBB, Geld. Landschap) en

derij en de akker- en tuinbouw. Maar de in het cultuur-

landgoederen 5% en overige 5%.

landschap aanwezige natuur- en landschapselementen

Tabel 2 Oppervlakte cultuurgrond in de Achterhoekse gemeenten (Bron: GIAB 2010)

Aalten

Opp (ha)

Opp. Cultuurgrond

Opp. Grasland

9.657

6.876

4.390

Berkelland

25.861

18.326

12.642

Bronckhorst

28.355

18.832

12.138

Doetinchem

7.910

4.083

2.379

Montferland

10.572

5.811

3.651

Oost-Gelre

10.975

7.802

5.383

Oude Ijsselstreek

13.638

8.756

5.684

Winterswijk

13.815

8.025

5.216

120.783

78.511

51.483

Totaal


zijn sterk bepalend voor het landschapsbeeld en voor de

deels in gebruik door boeren, maar vaak is een deel

ecologische kwaliteit van het gebied. Vooral de vele

ingericht ten behoeve van landschap en natuur. Op basis

boomrijen, singels, houtwallen en kleine bossen geven

van een landelijk berekening wordt de oppervlakte van de

een groot deel van de Achterhoek een kleinschalig aan-

buitenlui in de Achterhoek geschat op 10.000-15.000 ha

zien. De natuur- en landschapselementen bieden voor vele

(Kaminski 2002).

soorten planten en dieren gelegenheid om te leven, voort te planten en te migreren. In de Achterhoek liggen 268 landgoederen en tal van

3.2 Economisch

natuurgebieden (waaronder zes Natura-2000 gebieden).

Economisch gezien liggen de verhoudingen tussen de

De totale oppervlakte bos en open natuur bedraagt

belangrijkste partijen anders dan ruimtelijk.

volgens het CBS ca. 12.000 ha. Landgoedeigenaren en

De agrarische sector levert ca. 700-800 miljoen Euro

natuurbeschermingsorganisaties en gemeenten hebben

aan inkomsten op (dit bedrag is voor de 8 Achterhoekse

tezamen een uitgebreid natuur- en landschapselementen-

gemeenten niet exact te geven en daarom geschat op

netwerk en zorgen voor instandhouding van natuur en

basis van de inkomsten van de Achterhoek incl. Lochem

landschap.

en Zutphen; deze bedragen 1,2 miljard Euro) en 9.250

Ook particulieren, die op het platteland wonen, spelen een

banen (Kamer van Koophandel 2012). De recreatie levert

belangrijke rol voor het landschap. In de Achterhoek zijn

ongeveer dezelfde inkomsten op (720 miljoen Euro,

veel ‘buitenlui’, mensen die een boerderij bewonen met

inclusief de indirecte bestedingen), maar biedt met 10.520

een halve tot enkele hectares grond erbij. Deze grond is

banen meer werkgelegenheid dan de landbouw.

Figuur 6 Verdeling van gewasarealen in de Achterhoek en Nederland in 2011 (Bron: Kamer van Koophandel)


Tabel 3 Toegevoegde waarde (in mrd €) van 4 voedselketens in de Achterhoek, Gelderland en Nederland in 2011 (Bron: LISA) Indicator

Achterhoek

Gelderland

Nederland

Akkerbouw

0.51

2.18

17.90

Fruit

0.14

0.89

7.45

Voedselketens

Vlees

0.33

1.65

9.98

Zuivel

0.38

1.41

9.87

Totaal Aandeel voedselketens

1.36

6.13

45.20

13,6%

11,6%

9,0%

7,3%

6,2%

5,3%

Aandeel bouwnijverheid

De agrarische sector omvat ca. 4.300 bedrijven (GIAB

De toegevoegde waarde van de vier voedselketens van

2010); dit is 14% van het totaal aantal bedrijven in de

de landbouw (akkerbouw, fruit, vlees, zuivel) heeft een

Achterhoek. Deze agrarische bedrijven leveren 7% van

aandeel van 13,6% in de totale toegevoegde waarde van

het totaal aantal banen in de Achterhoek. Een derde deel

de Achterhoek (zie tabel 3). In vergelijking met

van deze werkgelegenheid zit in de melkveehouderij, 12%

Gelderland (11,6%) en Nederland (9,0%) is het aandeel

in de varkenshouderij, 11% in de overige rundveehouderij

van de voedselketen in de totale toegevoegde waarde in

en 11% in de akker- en/of tuinbouw (Beek, J.E. van der,

de Achterhoek relatief hoog2. Het aandeel van de voedsel-

P.A. Belo en E.A.F. Hammink 2011, Kamer van Koophandel

ketens in de toegevoegde waarde is aanzienlijk hoger dan

2012).

het aandeel van de bouwnijverheid zoals het landelijke beeld ook laat zien.

2

Deze gegevens zijn inclusief Lochem en Zutphen


Figuur 7 Overzicht van de toegevoegde waarde van de voedselketens in de Achterhoek (Bron: Stuiver et al., 2012)

Figuur 7 toont de verdeling van de toegevoegde waarde

zuivelketen voor meer dan de helft voor de toegevoegde

per voedselketen per schakel.

waarde (Stuiver et al, 2012)3. De recreatiesector, die vooral is gericht op korte verblijven

De verwerking van landbouwproducten (€ 467 miljoen)

van wandelaars en fietsers, levert in de vorm van ver-

en de detailhandel en horeca (€ 360 miljoen) in de

blijfsopbrengsten van alle accommodaties de regio

Achterhoek dragen het meeste bij aan de toegevoegde

136 miljoen euro aan omzet per jaar op (Gelders

waarde van de voedselketen. De agrarische productie

Overijssels Bureau voor Toerisme 2010). De dagrecreatie

bedraagt ca. € 267 miljoen en dat is ca. 20% van de

levert 225 miljoen euro omzet per jaar op. De totale

toegevoegde waarde van de voedselketens in de

omzet is dus circa 360 miljoen euro per jaar. In de regio

Achterhoek (Stuiver et al., 2012). Daarnaast is de toe

heffen de meeste gemeenten toeristenbelasting. De totale

gevoegde waarde per schakel ook uitgesplitst naar de

opbrengst voor de Achterhoek (bebouwde kom en lande-

bijdrage van afzonderlijke voedselketens. Bij de verwer-

lijk gebied) hiervan is circa 1,4 miljoen euro. Geschat

king van landbouwproducten draagt de akkerbouwketen

wordt dat de indirecte bestedingen (uitgaven toeristen in

voor meer dan de helft bij aan de toegevoegde waarde van verwerking. Bij de agrarische productie zorgt de


3

Deze gegevens zijn inclusief Lochem en Zutphen.

winkels, uitbestedingen van recreatieondernemers aan

De landgoederen (268 stuks) en natuurbeheerorganisaties

bijvoorbeeld hoveniers of installatiebedrijven enz. in totaal

(Gelders Landschap, Staatsbosbeheer,

ongeveer net zo groot zijn als de directe bestedingen.

Natuurmonumenten, SBNL) leveren ook inkomsten (van

Dit betekent dat de totale omzet van de recreatiesector

hout, grondverpachting, jacht, subsidies etc.) en werk

720 miljoen euro bedraagt.(Gelders Overijssels Bureau

gelegenheid. Hier zijn geen exacte cijfers van bekend.

voor Toerisme 2010).

Naar eigen schatting bedraagt het aantal banen bij deze

Het trendrapport vrijetijdssector (Gelders/Overijssels

partijen hooguit enkele honderden.

bureau voor toerisme, 2010) geeft aan dat de Achterhoek in vergelijking met het gemiddelde voor Nederland veel

Particulieren leveren indirect inkomsten en werkgelegen-

campings en juist weinig hotels, pensions en jeugd

heid (OZ-belasting, werk aan gebouwen e.d.).

accommodaties heeft (zie figuur 8). De inkomsten van de genoemde partijen in het landelijk Een belangrijke activiteit in de Achterhoek is fietsen.

gebied leveren een bijdrage aan de totale economie van

Achterhoek is dan ook in 2012 door het landelijk

de Achterhoek. De Economische Barometer van 2011 van

Fietsplatform uitgeroepen tot beste fietsregio van

de Kamer van Koophandel (2012) geeft een aantal

Nederland. Met name dankzij de kwaliteit van het route-

kengetallen voor de Achterhoekse economie. Het bruto

netwerk. Verwonderlijk is dan ook niet dat relatief meer

regionaal product (BRP) geeft de totale geldwaarde van

vakantiegangers in de Achterhoek op de fiets stappen

alle goederen en diensten weer die door een gebied

dan dat elders het geval is, 36% t.o.v. 29% (Gelders

(regio) in een jaar worden geproduceerd. In 2009 was

Overijssels Bureau voor Toerisme, 2010).

de toegevoegde waarde van de Achterhoek ongeveer

Figuur 8 Verdeling aantal accommodaties in Nederland, Gelderland en de Achterhoek in 2009 (Bron: CBS)


6.45 miljard euro (zie tabel 4). Ruwweg een kwart

Export is belangrijk voor de Achterhoek (zie tabel 6).

hiervan komt vanuit de landbouw en recreatie.

De export fluctueert aanzienlijk , maar begin 2012 kende de Achterhoek een positief exportcijfer (Kamer van

De cijfers van figuur 9 geven aan dat de meeste mensen

Koophandel, 2012).

in de Achterhoek werken in de gezondheidszorg (19%), industrie (17%) en detailhandel (12%) en.

Volgens diezelfde Kamer van Koophandel (2011) is de

Wanneer we kijken naar de samenstelling van het bedrijfs-

drijvende kracht achter de export in de Achterhoek de

leven per sector zien we dat in de regio 27.747 bedrijven

industrie van machinebouwers, maar ook de voedings-

gevestigd zijn. Daarvan behoren de meeste (14,5%) tot

en genotmiddelenindustrie (bijvoorbeeld de Aviko

de sector landbouw en visserij, gevolgd door de detailhan-

in Steenderen).

del. Vergeleken met andere Gelderse regio’s is de landbouw en visserij sector beduidend groter (tabel 5). De Achterhoek kent relatief veel eenmanszaken. Daarnaast is het aantal startende bedrijven, een belangrijke indicator voor economische groei, in de Achterhoek erg laag, vergeleken met andere regio’s. Op basis van de Economische Barometer kan verder worden geconcludeerd dat de Achterhoek relatief veel oude ondernemers heeft; bijna de helft van de ondernemers (47,2%) is 50 jaar of ouder (landelijk is dit 39,7%).

Figuur 9 Verdeling werkgelegenheid over verschillende sectoren (Bron: Kamer van Koophandel 2012)

Tabel 4 Toegevoegde waarde Gelderse regio’s Regio

Regionaal Product (mln euro)

Aandeel banen CG

Bijdrage RP CG

RP per hoofd (euro)

Achterhoek Stadsregio Geld. Deelregio Foodvalley Centraal Gelderland Nederland Bron: Kamer van Koophandel Gelderland, 2012


6.453

25,1%

23,8%

21.453

17.718

64,4%

65,4%

24.310

6.304

22,7%

23,3%

25.772

27.097

100%

100%

23.794

479.012

x

x

29.055

Tabel 5 Aandeel (procenten) bedrijven per sector

Achterhoek

Stadsregio

Reg. Foodvalley

Centr. Gelderland

14,5

3,5

7,2

6,8

7,2

4,9

6,2

5,6

10,4

8,5

11,7

9,1

Landbouw en visserij Industrie Bouw Groothandel

8,7

7,2

9,6

7,5

Detailhandel

13,2

12,6

13,1

12,8

Horeca

3,8

3,7

3,3

3,8

Vervoer

2,5

3,1

2,7

2,8

Financiën Adviesdiensten Facitaire diensten Persoonlijke diensten Algemene diensten Totaal

1,4

1,6

2,4

1,5

11,2

16,5

14,7

15,1

7,4

11,8

10,3

10,6

10,8

13,6

10,1

12,6

8,9

13

8,8

11,8

27.747

63.875

31.621

100.789

Bron: Handelsregister, Kamer van Koophandel 2012

Uit de economische barometer van de Kamer van

Tabel 6 Prestaties bedrijfsleven eerste kwartaal 2012 (saldi 1e kwartaal 2012)

Koophandel blijkt dat het economisch klimaat anno 2012 Achterhoek

Stadsregio

Foodvalley

somber is. De omzet is afgenomen ten opzichte van 2011,

Omzet

3,9

9

1,6

de personeelskrimp gaat door, er is een lage investerings-

Export

7,4

2,8

4,7

bereidheid en de winst neemt af. Uitzondering is de

-9,3

-9,8

-11,4

stijging van de export. Ook wanneer we naar aantal

-6

-7,1

3,4

-6,6

-13,3

-17,4

In het tweede kwartaal van 2012 zijn ten opzichte van het

-35,2

-29,9

-33,7

jaar ervoor vooral in de branches gezondheid, recreatie

Werkgelegenheid Investeringen (verwachtingen 2012) Winst Economisch klimaat Bron: COEN, Kamer van Koophandel

starters, oprichtingen en aanwas kijken neemt het af, terwijl aantal opheffingen en faillissementen toenemen.

bedrijven en de groothandel veel opheffingen te noteren (Kamer van Koophandel, 2012).


Belangrijke ontwikkelingen

4

4.1

Agrarische sector

Ruimtelijk

opgaven, landbouwontwikkelingsgebieden). Het eindresultaat is een optelsom van claims die is afgezet tegen de vitaliteit en weerstand van de agrarische sector. Figuur 10 geeft deze eindkaart weer.

Algemeen In de studie ‘Waar gebeurt het?’ (Agricola et al, 2008) is

Wanneer we op deze kaart inzoomen op de regio Achterhoek

getracht om een aantal verschillende ruimteclaims in

valt op dat deze grotendeels gekarakteriseerd kan worden

kaart te brengen en om te beoordelen in hoeverre deze

als een zogenaamd luwtegebied. Luwte gebieden zijn

de bestaande agrarische sector ‘onder druk zetten’.

gebieden waar relatief weinig claims op de ruimte liggen en

De verschillende claims waar naar is gekeken omvatten

waar sprake is van een relatief zwakke agrarische sector.

onder andere Water, Natuur, Verstedelijking en Recreatie.

Deze sector blijft vooralsnog echter wel de belangrijkste

Voor de vaststelling van deze claims is zowel gekeken

grondgebruiker in afwezigheid van andere claims.

naar bestaande (ruimtelijke) opgaven (o.a. EHS, Water berging) als toekomstige opgaven en uitbreidingsplannen

Belangrijk om te realiseren is dat na 2008 een aantal

(o.a. woningbouw, infrastructuur bedrijventerreinen

van de ruimteclaims zoals wonen, natuur nog verder

Figuur 10 Kaart van hot-spot, luwte, agrarische en transitie gebieden*

* Langs twee assen zijn alle gemeenten van Nederland geordend (zie kwadrant linksboven): langs de x-as de sterkte van de agrarische sector en langs de y-as de claims op de ruimte. Wanneer er bijvoorbeeld sprake is van een zwakke agrarische sector, en tevens een geringe ruimtevraag, spreekt men van ‘Luwte gebieden’. Wanneer er sprake is van een zwakke agrarische sector in een gebied met grote claims op de ruimte sprak men van een ‘Transitie gebied’. Een sterke agrarische sector in een gebied met geringe claims op de ruimte is een ‘Agrarisch gebied’ en een sterke agrarische sector in een gebied met een grote ruimte vraag is een ‘Hot-spot’.


afgenomen is als gevolg van o.a. de demografische

afname van 2005 tot en met 2008, is sinds 2009 weer een

ontwikkelingen en veranderend (rijks)beleid. Hier lijken

stijging van het aantal bedrijven met verbredingsactivitei-

vooralsnog weinig andere ruimteclaims tegenover

ten. Deze trend is zichtbaar bij alle vormen van verbre-

te staan. De luwte zal dus verder zijn toegenomen.

ding, waaronder verkoop aan huis, stalling van goederen of dieren, loonwerk voor derden, agrotoerisme en zorg-

De toekomst van de agrarische sector is erg bepalend

landbouw. Vooral loonwerk voor derden, agrotoerisme en

voor het toekomstige ruimtegebruik van de Achterhoek.

zorglandbouw laten een opvallende groei zien. De ontwik-

De afwezigheid van ruimteclaims biedt ook kansen. Bij

keling in de Achterhoek heeft uiteindelijk geleid tot 17%

gericht beleid biedt gebrek aan ruimteclaims mogelijk

bedrijven met verbredingsactiviteiten. De laatste jaren is

kansen voor innovaties in de agrarische sector, bijvoor-

educatie op landbouwbedrijven in opkomst (o.a. via de

beeld als het gaat om biobased economy of nieuwe

Stichting Boerderijschool in Zutphen).

teelten. Innovatie productiemethoden en gewassen Verbredingsactiviteiten

Wat nieuwe productiemethoden betreft is vermeldens-

Figuur 11 geeft voor de Achterhoek weer waar de bedrijven

waard dat er met name door de ‘verbredingsboeren’’

liggen die aan verbreding doen. Daarnaast is op de kaart

daadwerkelijk andere methoden worden ingevoerd.

ook specifiek aangeduid waar biologische bedrijven geves-

Dit varieert van biologische melkveehouderij met een

tigd zijn en biologische bedrijven die aan verbreding doen.

heuvelstal tot en met biologische tuinbouwbedrijven van behoorlijke omvang.

Landelijk gezien is het aantal verbrede landbouwbedrijven

Ook worden de laatste jaren een aantal nieuwe gewassen

vanaf 1998 (toen had 9% aan verbredingsactiviteiten) tot

geteeld in de Achterhoek, zoals bloembollen, druiven,

2005 gegroeid naar 16% (De Bont et al., 2005). Na een

koolzaad en spelt. Dit heeft zijn impact op het landschap.

Figuur 11 Agrarische bedrijven in de Achterhoek; reguliere, biologische met en zonder verbreding, met verbreding (Bron: GIAB 2010)


In het kader van de transitie naar duurzame vormen van

locaties is de grondwaterstand gestegen (zie figuur 12).

energie worden voor bio-vergisters niet alleen organische

Deze problematiek vraagt om innovatieve oplossingen,

restproducten gebruikt , maar zelfs geteelde gewassen,

waaraan o.a. in het project ‘Landbouw op peil’ wordt

zoals koolzaad en mais. De Duitse vraag naar mais voor

gewerkt.

vergisting legt al claims op ruimte in de Achterhoek. Ook in de Achterhoek zijn plannen voor grote vergistingsinstal-

Vrijkomende agrarische bedrijfsgebouwen

laties in de maak; dit zou kunnen betekenen dat er in de

Eén van de plekken waar de demografische ontwikkelingen

toekomst veel meer mais voor energie verbouwd gaat

enerzijds, en de ontwikkelingen in de agrarische sector

worden. Tenzij er in de Achterhoek innovatieve oplossin-

anderzijds, elkaar raken is op het punt van de vrijkomende

gen worden gevonden, waardoor andere biomassa dan

agrarische bebouwing (VAB). Alleen al vanuit de varkens-

voedsel ingezet kan worden.

houderij is de verwachting dat de komende jaren zo’n 30% van de bedrijven zal stoppen in verband met strengere

Klimaatverandering

regelgeving. Voor de regio Achterhoek komt dit neer op

Klimaatveranderingen kunnen in de toekomst risico’s met

zo’n 170 bedrijven (Kamer van Koophandel, 2012).

zich mee brengen voor de agrarische sector. Uit diverse

In de tijd dat er nog geen sprake was van bevolkingskrimp

klimaatscenario’s blijkt dat veel gronden in de Achterhoek

lag de oplossing voor deze Vrijkomende Agrarische

kans lopen te droog te zullen worden. Lokaal hebben enkele

Bebouwing vooral in de rood voor rood regeling. In de

gebieden ook te maken met vernatting (Geijzendorffer et al,

huidige situatie van krimp in de Achterhoek zijn gemeen-

2011). Het belangrijkste klimaatrisico voor de landbouw is

ten echter zeer terughoudend geworden met het toestaan

een lange droge periode tussen maart en oktober, waardoor

van nieuwe wooneenheden in het landelijk gebied. Juist

de grasgroei stil valt.

omdat er in de huidige situatie al sprake is van een

Deze scenario’s van verdroging komen boven op een proces

overschot in de geplande woningvoorraad en de gemeen-

wat al langer plaatsvindt van verdroging. De verdroging is

ten het mes hebben gezet in het gezamenlijke woning-

een gevolg van economische ontwikkelingen zoals intensie-

bouwprogramma. Deze beperkingen in de rood voor rood

vere landbouw, bebouwing en meer onttrekkingen. Op de

regeling roepen op twee niveaus nieuwe vragen op.

meeste plaatsen zijn sinds het midden van de jaren negentig de grondwaterstanden gestabiliseerd. Sinds die tijd zijn het ontwateringssysteem en de grondwateronttrekkingen nauwelijks meer veranderd. Met name de landbouw heeft last van droogte. In ca. 70% van het totale landbouwareaal is de grondwatervoorraad te laag. Dit oppervlak is veel groter dan het areaal landbouwgrond dat te nat is. Toch zien agrariërs vooral te hoge grondwaterstanden als een probleem. Droogte kan de agrariër namelijk compenseren met beregening, maar te hoge grondwaterstanden zijn lastiger in te passen in de bedrijfsvoering. Sinds 1950 is de grondwaterstand op de meeste plaatsen in de Achterhoek gedaald, op ca. 25% van de onderzochte

Figuur 12 Grondwaterstanden in de Achterhoek (Bron: Alterra 2012)


Enerzijds wordt het risico op leegstand, verval en verpau-

beëindigers een bouwkavel. Wanneer deze mogelijkheid

pering van (voormalige) agrarische bebouwing vergroot.

wegvalt wordt het voor veel ondernemers moeilijker om

Dit kan afbreuk doen aan de aantrekkelijkheid van het

te stoppen, terwijl doorgaan ook geen optie meer is.

landelijk gebied in de Achterhoek. Een aantrekkelijk

Figuur 13 geeft een beeld van de verspreiding van

landelijk gebied is op zich een belangrijke pijler onder de

varkensbedrijven en pluimveehouderijen van kleiner dan

toekomstige ontwikkeling van de regio Achterhoek, mede

100 SBE zonder opvolger. Hieruit blijkt dat met name in

gezien het relatief grote belang van de toeristisch-recrea-

de Gemeenten Oost-Gelre en Berkelland veel van dit soort

tieve sector. Anderzijds raken de beperkingen in de rood

bedrijven voorkomen.

voor rood regeling en de omgang met VAB’s ook aan een

De lange termijn economiche effecten als gevolg van

sociaal-maatschappelijk vraagstuk. Voor veel agrarische

waardedaling van het vastgoed zijn nog niet in beeld maar

ondernemers bood deze regeling een belangrijke moge-

kunnen grote impact hebben op de sociaal-economische

lijkheid/voorwaarde om hun grond te verwaarden. In ruil

situatie op het platteland.

voor de sloop van bedrijfsgebouwen kregen bedrijfs

Figuur 13 Overzicht van locaties met kans op vrijkomende agrarische gebouwen (varkensbedrijven en pluimveehouderijen van kleiner dan 100 SBE zonder opvolger)


Economisch

De Europese Commissie (EC) wil het GLB na 2014 drastisch hervormen. Een voorstel voor een nieuw model van

Gemeenschappelijk Landbouw Beleid (GLB)

betalingen ligt op dit moment ter discussie in Brussel.

In de regio Achterhoek ontvangt 95% van de, in totaal

Eind dit jaar vindt de besluitvorming er over plaats.

bijna 12004, agrarische bedrijven directe inkomens

Een paar van de belangrijkste veranderingen die worden

ondersteuning (pijler 1) vanuit het Europese

voorgesteld zijn: 1 het gelijktrekken van de hectare

Gemeenschappelijk Landbouw Beleid (GLB). In totaal gaat

betalingen over lidstaten, regio’s en bedrijven en

het om bijna 13 mln €, wat neer komt op € 11.000 per

2 de vergroening van de directe betalingen.

bedrijf en 486€ per hectare. Daarmee ontvangt de Achterhoek een bovengemiddeld bedrag aan Europese inkomensondersteuning in vergelijking met het Nederlandse gemiddelde. Dit is ook te zien op de kaart (figuur 14) waarop de huidige regionale verdeling van directe inkomensondersteuning te zien is. De fel rode gebieden ontvangen gemiddeld het meest (meer dan 576€/ha) en de donker blauwe gebieden ontvangen gemiddeld het minst (minder dan 338€/ha). Op de kaart vertegenwoordigt elke kleur een vijfde van het budget. Op de kaart is te zien dat de Achterhoek, met uitzondering van de omgeving Winterswijk, rood gekleurd is en dus bovengemiddeld ontvangt meer inkomensondersteuning per hectare ontvangt. Per sector verschilt het percentage van de inkomens ondersteuning op het totaal bedrijfsinkomen, maar gemiddeld komt het neer op ongeveer 35-45% van het bedrijfsinkomen. Naast de directe inkomensondersteuning co-financiert het GLB ook het agrarisch natuurbeheer en ander plattelands ontwikkelingsmaatregelen (pijler 2). Hierbij gaat het om ongeveer een tiende van het budget van de directe inkomensondersteuning.

4

Volgens het GIAB2010 zijn er ca. 4300 agrarische bedrijven. In het KvK register zijn er zo’n 2900 agrarische bedrijven in de Achterhoek geregistreerd. Deze 1200 bedrijven zijn vermoedelijk van een bepaalde minimum grootte.

Figuur 14 Regionale verdeling inkomenssteun GLB


De directe inkomenssteun aan agrariërs is zeer ongelijk

ondersteuning van de omgeving, milieu en klimaat. De EC

verdeeld tussen lidstaten, regio’s en bedrijven. Met de

stelt de volgende maatregelen voor:

hervorming van het GLB wil de EC de betalingen gelijk

1 Behoud van permanent grasland,

matiger verdelen. De consequentie voor Nederland is dat

2 Gewasdiversificatie

het nationale deel van de GLB-betalingen (de zgn. natio-

3 Aanleggen van een bepaalt percentage (er was aanvan-

nale enveloppe) wordt gekort met zo’n 8%.

kelijk sprake van 7%, maar in recente discussies is 3% genoemd) ecologische aandachtsgebieden op akkerland

Daarnaast mag het zogenaamde ‘historisch model’ van

(EFA-maatregel).

uitbetaling vanaf 2014 niet meer gehanteerd worden van de EC. In Nederland is de hoogte van de inkomenssteun gebaseerd op vroegere productie omvang. Hierdoor ontvangen boeren die in het verleden een hoge productie hadden nu nog steeds relatief veel aan directe betalingen. Maar wanneer het nieuwe betalingsstelsel wordt ingevoerd zal elke boer een gelijk bedrag voor elke hectare landbouwgrond ontvangen. Geschat wordt dat de basisbetaling neer komt op ongeveer € 275/ha. De nationale korting en het gelijktrekken van de hectare betalingen heeft uiteraard financiële consequenties. Er vindt een flinke budgetverschuiving in Nederland plaats, zie figuur 15. Deze kaart laat de effecten zien per gebied, waarbij de donkerrode gebieden gemiddeld meer dan € 200/ha minder krijgen in het GLB na 2014, de donkergroene gebieden meer dan € 200/ha. De overige kleuren representeren de bedragen tussen deze extremen. Voor de regio Achterhoek betekent de invoering van een gelijke hectarebetaling gemiddeld een vermindering van de directe inkomensondersteuning. Hoeveel dit precies bedraagt verschilt per sector en varieert van ongeveer 50 tot 200 € per hectare, wat neer komt op zo’n 200-5000 €/bedrijf. Voor de omgeving Winterswijk zullen de financiële gevolgen minder negatief uitpakken omdat de hectare betalingen daar al relatief lager zijn. Naast de invoering van de gelijke hectare betaling is de vergroening ook een belangrijke verandering in het model van de uitbetaling van directe inkomensondersteuning. Om in aanmerking te komen voor uitbetaling moet de boer in de toekomst verplicht maatregelen nemen ter


Figuur 15 Budgetverschuiving t.g.v nieuw GLB

Wanneer een boer zich aan deze maatregelen houdt

Schaalvergroting en verbreding

ontvangt hij additioneel aan de basisbetaling nog een

Agricola et al. (2010) hebben voor heel Nederland onder-

vergroeningsbetaling. Geschat wordt dat deze betaling

zoek gedaan naar de grootte van bedrijven in Nederland.

neerkomt op 135€/ha. Samen met de basisbetaling komt

Voor de Achterhoek kunnen we de conclusie trekken dat

de hectare steun dan op € 410/ha.

vergeleken met andere delen van Nederland, met name Groningen, beperkt schaalvergroting optreedt (zie

Met name de verplichte eis van het aanleggen van ecolo-

figuur 16). De gemiddelde bedrijfsomvang in Nederland is

gische aandachtsgebieden op 7% van het akkerland

90 NGE (dd. 2010). De Achterhoek ligt onder dit niveau.

(inclusief tijdelijk grasland) zal naar verwachting een grote impact hebben. Voor heel Nederland betekent dat er meer dan 70.000 ha akkerland ingericht wordt voor ecologische doeleinden, zoals biodiversiteit, waterkwaliteit of klimaat. Het zal dan gaan om akkerranden, bufferstroken, landschapselementen etc. Wanneer 7% van het akkerland niet bebouwd wordt betekent dat opbrengstderving, berekeningen tonen wel aan dat de geschatte vergroeningspremie de opbrengstderving in de meeste gevallen compenseert (Doorn et al., 2012). Naar verwachting mogen bestaande landschapselementen, zoals houtwallen en heggen mee gerekend worden tot deze 7% EFA. In dat geval zullen agrarische bedrijven in kleinschalige landschappen, zoals dat in delen van de Achterhoek, minder van de maatregel merken, aangezien zij de reeds bestaande landschapselementen mogen opvoeren als EFA. In gebieden waar de kleinschalige landschapsstructuur is verdwenen, vormt de EFA-maatregel juist een kans om weer te investeren in landschapselementen. Deel van het voorstel is ook om netwerkvorming tussen de EFA’s te stimuleren door het verplichte percentage te stellen op 5% wanneer de aanleg van ecologische focusgebieden regionaal wordt afgestemd. De overige vergroeningsmaatregelen, het behoud van permanent grasland en de diversificatie van gewassen (minstens 3 verschillende gewassen op het bedrijfsopper-

Figuur 16 Schaalvergroting per sector: de grootte van de cirkels in

vlak) zullen minder impact hebben, zowel op de bedrijfs-

de figuur wordt bepaald door het % bedrijven >100 NGE per

voering als op natuur en milieu. Dit komt omdat deze maatregelen al de praktijk zijn op de meeste boeren bedrijven en niet veel zullen veranderen aan het beheer.

landschapstype: In het zeekleigebied zuidwest kleinschalig is 15% van de bedrijven >100 NGE, terwijl dit voor Zeeklei noord jong 49% is (Bron: Agricola et al., 2010)


Tabel 7 Overzicht omvang agrarische bedrijfstypen in de Achterhoek* Bedrijfstype

Grootte (SO) x 1000 euro

Grootte (SO) in %

<3

3 tot 70

70-150

150-300

>300

totaal

324

468

38

21

24

875

20

Tuinbouw

1

16

15

8

2

42

1,0

Boomkwekerij

15

12

10

16

53

1

Fruit en wijn

2

10

4

2

18

0,5

Melkvee

50

193

623

287

1153

27

Akkerbouw

Overig rundvee Paard-en pony Varkens

41

623

49

11

12

736

17

105

247

1

2

1

356

8

1

46

89

110

211

457

11

2

7

4

14

48

75

2

Schapen en geiten

85

163

4

7

3

262

6

Overige graasdieren

15

119

1

1

1

137

3

3

19

11

35

66

134

3

579

1783

421

844

671

4298

100

13

41

10

20

16

100

Pluimvee

Overige veeteeltcombi Totaal %

Gem. grootte (SO) Nederland

82

104

106

* Deze cijfers kunnen niet direct voor de volwaardigheid van de bedrijven worden gebruikt, o.a. omdat de ingestoken arbeidstijd niet meegeteld wordt in de SO.

Het percentage bedrijven dat groter is dan 100 NGE5

Hierbij is de grootte aangeduid in Standaard Opbrengst6.

is klein.

Ter vergelijking is voor de grootste takken in de laatste

Op basis van de GIAB-cijfers van 2010 is het volgende

kolom het Nederlands gemiddelde weergegeven.

overzicht gemaakt van de grootte van verschillende agrarische bedrijfstypen in de Achterhoek (tabel 7).

5

De Nederlandse Grootte Eenheid (NGE0 is een reële economische maatstaf die

6

Standaardopbrengst (SO): De SO-norm is een gestandaardiseerde opbrengst

gebaseerd is op het brutostandaardsaldo (bss, opbrengsten minus bepaalde

per ha of per dier die met het gewas of de diercategorie gemiddeld op

specifieke kosten). Het is een maat waarmee de economische omvang van

jaarbasis wordt behaald. Bedrijfstoeslagen en subsidies zijn niet in de

agrarische activiteiten wordt weergegeven. De NGE per technische productie

opbrengst opgenomen. Ook voor biologische productiemethoden zijn geen

eenheid (ha., dier) wordt berekend door de bss van de productie eenheden te

aparte normen opgesteld. De SO wordt uitgedrukt in euro. Voor elke

delen door een bepaalde deelfactor, die per jaar kan verschillen. De NGE wordt

productie-eenheid die (duurzaam) bij de Landbouwtelling wordt gevraagd,

zowel gebruikt om de absolute bedrijfsomvang van agrarische bedrijven of

is een norm per eenheid bepaald. De totale bedrijfsomvang van een bedrijf

sectoren weer te geven (uitgedrukt in NGE). Het Landbouw Economisch

wordt berekend als sommatie van de totale SO van alle gewassen en dieren.

Instituut (LEI) stelt om de paar jaar het aantal NGE per dier, are, hectare etc.

De opbrengst van de jonge dieren (kalveren, biggen, lammeren, geitjes) is

vast. Het LEI geeft via zijn website (www.lei.wur.nl) nadere informatie over de

bij de moederdieren meegenomen. Ook gewassen die op het eigen bedrijf

methode van berekening van Bruto Standaard Saldi en NGE.

worden gebruikt, zoals grasland en snijmaïs, worden in de SO meegenomen.


Uit dit overzicht blijkt dat van het totaal aantal agrarische

schalig) relatief gering. Dit is goed te zien in de landelijke

bedrijven ongeveer de helft klein (tot 70 SO) is. Opvallend

kaart (figuur 17).

is dat vooral in de akkerbouw veel kleine bedrijfjes zitten. Bij de melkveebedrijven is een relatief groot deel groot.

Volgens cijfers van GIAB doet circa 10% van het totale aantal agrarische bedrijven in de Achterhoek aan ver

In tegenstelling tot het beeld wat (misschien) vaak

breding (zie tabel 8). Slechts een klein deel is biologisch

bestaat is het aandeel van agrarische bedrijven met

en van de biologische bedrijven doet de helft aan verbre-

verbreding of verdieping in de Achterhoek (zand, klein-

ding (GIAB, 2010). Zoals op de kaart (figuur 8) is te zien liggen de bedrijven met verbreding verspreid over alle 8 gemeenten van de Achterhoek.

Tabel 8 Aantal landbouwbedrijven Achterhoek verdeeld in regulier, biologisch, met verbreding en biologisch met verbreding (volgens GIAB 2010) Reguliere agrarische bedrijven Regulier met verbreding Biologisch

244 36

Biologisch met verbreding Totaal

4080

18 4378

Figuur 17 Aandeel van agrarische bedrijven met verbredingof verdieping in verschillende regio’serschillende regio’s* * De grootte van de cirkels in de figuur wordt bepaald door het % verbrede/ verdiepte bedrijven; Heuvelland heeft met 42% van de bedrijven het hoogste aandeel verbreding, Veenkoloniën, Zand zuid open en Zand oost open hebben met 9% weinig verbrede bedrijven (uit: Agricola et al., 2010).


van het landschap. Dit zou goed passen bij de ingezette

Tabel 9 Verbredingsactiviteiten in de Achterhoek (Bron GIAB 2010) Verbredings activiteit

Aantal bedrijven*

Aantal bedrijven die minimaal 30% van het inkomen er mee halen

Recreatie

205

95

Verkoop aan huis

121

46

Stalling (goederen, dieren)

116

42

Loonwerk

121

52

Zorg

49

23

Verbreding productie

45

24

Boerderij-educatie

31

13

Kinderopvang

13

4

701 (18%)

299 (7%)

Totaal

trend van regionale productie van streekeigen producten. Werkgelegenheid Door schaalvergroting en stoppende bedrijven is de werkgelegenheid in de landbouw de laatste decennia fors afgenomen. In 20 jaar tijd is het aantal fulltime banen gedaald van ca. 12000 tot 9000 (Platform Achterhoek 1995, Kamer van Koophandel 2012).

4.2 Landgoederen Ruimtelijk

* In totaal 4378 bedrijven.

De laatste decennia zijn vele nieuwe landgoederen gesticht (provincie Gelderland, 2005). Door de stagnatie Tabel 9 geeft meer inzicht in het type verbredingsactiviteit

in de economie en huizenprijzen is er momenteel weinig

van agrarische bedrijven in de Achterhoek. Daarnaast laat

animo voor nieuwbouw op landgoederen.

de tabel ook zien hoeveel bedrijven minimaal 30% van het inkomen uit verbreding halen. De tabel maakt duidelijk

Economisch

dat de voornaamste activiteiten liggen in de recreatieve sfeer, verkoop aan huis, loonwerk en stalling. Niet in de

Ondanks dat de landgoederen een belangrijke rol hebben

tabel opgenomen, maar 9% van de agrarische bedrijven

gespeeld in de vorming van het Achterhoekse landschap

(circa 370 bedrijven) heeft als nevenactiviteit agrarisch

is er vrijwel niet over hun exploitatie gepubliceerd

natuurbeheer. Sommige bedrijven hebben meerdere

(Van Cruyningen 2005).

nevenactiviteiten.

Er zijn 268 landgoederen opengestelde NSW-landgoederen in de Achterhoek (van de 677 in Gelderland). Deze

Nieuwe productiemethoden en gewassen

variëren van enkele tot honderden hectares.

Een belangrijke vraag is of er in het kleinschalig landschap

Landgoederen bestonden vroeger, naast inkomsten van

van de Achterhoek wel grootschalig geboerd kan worden.

subsidie en hout en jacht van de bossen, veelal van

Uit een pilot ‘grootschalige landbouw in een kleinschalig

inkomsten van verpachting van land en boerderijen.

landschap’ (Rienks et al., 2008) is gebleken dat met een

Omdat daarmee de hoge kosten van instandhouding van

herschikking van de landschapselementen wel een

de landhuizen, kastelen e.d. al lang niet meer bekostigd

compromis te vinden is tussen rationeel boeren en het

kan worden zijn landgoederen al langer op zoek naar

kleinschalige landschap, maar dit zal het karakter van het

nieuwe economische dragers. Omdat de subsidieregelin-

landschap toch aanzienlijk veranderen.

gen voor het beheer van natuur en landschap onder druk

Wellicht is het beter andere productiemethoden of gewas-

staan is deze zoektocht de laatste tijd geïntensiveerd.

sen te ontwikkelen die beter passen bij de kleinschaligheid


De laatste jaren zijn mooie voorbeelden van het ver

Twee gebieden in de Achterhoek hebben de status

markten van allerlei diensten ontwikkeld, zoals recreatie-

Nationaal Landschap verkregen: de Graafschap en

mogelijkheden, streekproducten, kunstlocaties, kantoor-

Winterswijk. Omdat het Rijk zich niet meer verantwoorde-

en vergadergebouwen, zorgboerderijen, golfbanen, fairs

lijk stelt voor de Nationale Landschappen, heeft Provincie

enz. (Kamerbeek 2011).

Gelderland zich voorgenomen voor deze gebieden de subsidieregeling GroenBlauwe Diensten (GBD) mogelijk

Nieuwe economische dragers, zoals golfbanen en

te maken.

zorgboerderijen leveren nieuwe werkgelegenheid op. Het is niet exact bekend om hoeveel dit voor de Achterhoek gaat.

4.3

Natuur- en landschaps beschermingsorganisaties

Ruimtelijk In de periode 1900-1960 zijn landschap en natuur in de Achterhoek ten gevolge van de ontginning, ontwatering en uitbreiding van de infrastructuur enorm veranderd. De grote vlakten heide, hoogveen en bos, die er in 1900 waren, zijn vrijwel geheel verdwenen en omgezet naar hoofdzakelijk landbouwgrond. In de tweede helft van de 20e eeuw is als gevolg van de toename van de bevolking, industrie, schaalvergroting in de landbouw transport/vervoer en van recreatie nog weer veel veranderd in het grondgebruik. Dit heeft zijn weerslag in het landschap: uitbreiding van dorpen en steden, industrieterreinen, verdwijnen van natuurlijke landschapselementen, toename aantal en dichtheid aan wegen. De oppervlakte bebouwd gebied en wegen zijn inmiddels gegroeid tot 10% van de oppervlakte. De ontwikkelingen zijn goed te zien in figuur 18 waarin voor een gebied bij Ruurlo het grondgebruik is weergegeven in 1900, 1960 en 2010. Figuur 18 Ontwikkeling grondgebruik vanaf 1900 in een gebied bij Ruurlo


Elf procent van de totale oppervlakte bestaat uit natuur;

De herijking heeft o.a. tot gevolg dat sommige natuur

dit is grotendeels bos. In de Achterhoek liggen 6 Natura

gebieden, zoals Montferland relatief geïsoleerd blijven

2000 gebieden.

liggen (Van der Grift et al., 2012).

In april van 2012 heeft GS van de provincie Gelderland

Wat het agrarisch natuurbeheer betreft, speelt momenteel

besloten om door te gaan met de herijkte EHS. Voor de

de decentralisering van het natuurbeleid.

Achterhoek is besloten om op een aantal plekken geen

Eind september 2011 is een onderhandelingsakkoord

natuurontwikkeling meer te doen (zie figuur 19). Dit leidt

tussen het rijk en het IPO over de decentralisatie van het

tot een afname van claims op de ruimte (zie ook hoofd-

natuurbeleid gesloten, waarin de verantwoordelijkheid

stuk 2).

voor het natuurbeleid en het landelijk gebied grotendeels

Figuur 19 Herijking EHS Gelderland (Bron: provincie Gelderland)


is overgedragen van het rijk naar de provincies. Tevens

toeslagen met de maatregel ecologische focusg bieden is

zijn er afspraken gemaakt over hoe de ecologische

vooral van belang om dit voornemen te realiseren.

hoofdstructuur wordt gerealiseerd en welke rijkstaken voor natuur en landschap vervallen. De bestuurlijke

Voor de Achterhoek betekent dit dat al het agrarisch

omgeving van het onderhandelingsakkoord – en de

natuurbeheer buiten de EHS in de toekomst geregeld

verduidelijking op het akkoord – is momenteel nog volop

wordt via de vergroeningsmaatregelen van de directe

in beweging. Het is nog niet duidelijk of het gesloten

inkomensondersteuning van het GLB. Een belangrijke

akkoord in zijn huidige vorm uitgevoerd gaat worden

tekortkoming is dat de vergroeningsmaatregelen hooguit

of dat er nog (grotere of kleinere) wijzigingen in aan

zorgen voor het creëren van fysieke ruimte (nl. 7% van de

gebracht worden.

akkers) voor natuur en biodiversiteit, maar dat doelgericht beheer daarmee nog niet gewaarborgd is. Tevens is

Over het agrarisch natuurbeheer buiten de Ecologische

vlakdekkend beheer, noodzakelijk voor het in stand

Hoofdstructuur wordt het volgende gemeld: het rijk voert

houden van populaties weidevogels, niet te sturen via de

het agrarisch natuurbeheer buiten de EHS in beginsel uit

vergroeningsmaatregelen. Het voornemen om het agra-

als onderdeel van de hectaretoeslagen uit het Gemeen

risch natuurbeheer via de 1e pijler vergroeningsmaat

schappelijk Landbouwbeleid. Een systematiek daarvoor

regelen te regelen is dan ook niet voldoende om doelen

wordt nader uitgewerkt. De vergroening van de hectare-

op het gebied van biodiversiteit te halen.


Tenslotte zijn aan diverse watergangen, waaronder de

waterkwaliteit hebben. Alle 35 waterlichamen voldoen aan

KaderRichtlijnWater-waterlichamen, ecologische functies

de gewenste chemische toestand (GCT). Dit betekent dat

toegekend, vanuit landelijke en provinciale beleidskaders

zij voldoen aan de kwaliteitseisen voor prioritaire stoffen.

(figuur 20). Er zijn drie typen ecologische functies, nl.:

Deze doelstelling voor 2015 (en uiterlijk 2027) is al

• ecologische verbindingszone (EVZ);

gerealiseerd. De problemen met bestrijdingsmiddelen in

• hoogste ecologische niveau (HEN);

het beheergebied zijn beperkt van omvang.

• specifieke ecologische doelstelling (SED).

Ook de vispasseerbaarheid van alle waterlichamen is in

Omdat water mede van belang is voor de recreatie is het

gebied zijn in 2030 omgevormd tot brede landschappelijk

vermeldenswaard dat de meeste waterlichamen een goede

zones met belangrijke ecologische en recreatieve waarden.

2030 op orde. De 5 grootste waterlichamen in het beheer-

Figuur 20 Ecologische functies waterlichamen (Bron: Alterra)


Economisch Natuur- en landschapsbeschermingsorganisaties maken een moeilijke tijd door omdat de vorige regering subsidies voor natuur en landschap sterk heeft verminderd. Dit geldt voor zowel Staatsbosbeheer, als Natuurmonu menten, het Gelders Landschap en Landschapsbeheer Gelderland. Vanwege de financieel verslechterde toestand zoeken natuur- en landschapsbeheerorganisaties naar samen werking met andere partijen, ook uit het bedrijfsleven. Door de verslechterde financiële toestand is de werk

Figuur 21 Dagrecreatie

gelegenheid in de natuursector afgenomen. Concrete cijfers ontbreken.

4.4

Recreatie en toerisme

Ruimtelijk Zowel dagrecreatie als verblijfsrecreatie vindt door de gehele Achterhoek plaats; zie figuren 21, 22 en 23. De Achterhoek heeft een uitgebreid fietsroutenetwerk, o.a. in de vorm van een Knooppuntennetwerk (figuur 23). Ook zijn er al veel wandelroutes; hiervoor is ook een

Figuur 22 Verblijfsrecreatie

knooppuntennetwerk in de maak. Daarnaast zijn er nog kanoroutes en ruiterroutes. De zwemwaterkwaliteit in de Achterhoek is over het algemeen goed. In 2010 voldeden alle zwemwateren aan de normen. In de Achterhoek voldeed het zwemwater in de Kolk in Dinxperlo niet aan de normen voor vuil en kleur. In 2009 zijn vanwege teveel bacteriën in het water de zwemplassen ’t Hilgelo in Winterswijk en de Slingeplas in Bredevoort korte tijd gesloten. In de Achterhoek komen steeds meer mogelijkheden om te vissen. In alle recreatiegebieden van het Recreatieschap

Figuur 23 Knoopppunten fietsroutes


kan in bepaalde zones worden gevist. In de meeste

ontwikkelingen rondom recreatief-toeristische vestigingen

gebieden zijn speciale voorzieningen, zoals vissteigers,

en werkgelegenheid in de krimpgebieden.

aanwezig. Ook zijn er mogelijkheden voor vliegvissen. In de Achterhoekse beken komen ca. 30 soorten vis voor en

Op basis van deze analyse blijkt dat recreatie en toerisme

verschillende soorten eendagsvliegen en kokerjuffers die

niet onbelangrijk is in de Achterhoek. Het aantal toeris-

belangrijk zijn voor de vliegvisserij (zie figuur 24)

tisch-recreatieve vestigingen is gestegen van 1.460 in

Economisch

2007 naar 1.590 in 2011, een toename van bijna 9%. De stijging blijft echter wel achter bij het gemiddelde in Nederland, waar in deze periode een groei van het aantal

Werkgelegenheid en inkomsten

vestigingen is gestegen met ruim 15%.

In het project Positionering EL&I op Krimp (Breman et al, 2011) is middels een Quick Scan verder ingezoomd op de

Figuur 24 Beken in het gebied van het Pootvisfonds van ‘De Berkel’ en in het gebied van H.S.Federatie (‘D.OIJ’); alle opgenomen in de Grote Vergunning van de NVVS (Bron: Vereniging Nederlandse Vliegvissers; www.vnv.nu)


Uit figuur 25 blijkt dat de Achterhoek een gestage groei

Binnen de Achterhoek scoren gemeenten Montferland,

laat zien van het aantal recreatief-toeristische vestigingen.

Winterswijk en Bronckhorst het hoogst wat betreft het

In vergelijking met Nederland weliswaar minder snel,

aandeel van de vrijetijdssector in de totale werkgelegen-

maar tussen 2010 en 2011 is de groei in de Achterhoek

heid (respectievelijk 8,5%, 7,7% en 7,3%).

groter geweest dan in de rest van Nederland. In zijn algemeenheid geldt dat zowel het aantal recreaNiet alleen het aantal bedrijven is van belang, maar vooral

tieve activiteiten als de bestedingen aan recreatie de

ook de werkgelegenheid en de bestedingen. Bestedingen

laatste jaren lijken af te nemen in Nederland, en dit niet

zijn echter niet bekend op het niveau van de krimpregio’s,

alleen als gevolg van de ongunstige conjunctuur. Dit geldt

dus de analyse is beperkt tot de ontwikkeling van de

ook voor het onderdeel buitenrecreatie (inclusief water-

werkgelegenheid. Het aantal banen in de recreatief-toeris-

sport, paardrijden e.d.), waarvoor met name de kwaliteit

tische sector groeit in de Achterhoek van 7.900 in 2007

van de groene ruimte belangrijk is.

naar 8.130 in 2011 (bijna 3%), maar minder snel dan in overig Nederland dat een stijging laat zien in deze periode van 4%. Figuur 26 laat zien dat de ontwikkeling van het aantal recreatief-toeristische banen grillig is. Na een stijging tot 2009, is er in de Achterhoek in 2010 een

20.000

daling te zien om vervolgens in 2011 weer te stijgen tot

18.000

boven het niveau van 2007. In de rest van Nederland is een soortgelijke beweging.

16.000 14.000 12.000

80.000

10.000

70.000

8.000

60.000

6.000

50.000

4.000 40.000

2.000

30.000

0

20.000 10.000 0

2006 Krimp en anticipeer

2008

2010 Overig Nederland

2006

2008

2010

Achterhoek

ZW-Zuid-Holland

Oost-Drenthe

NO-Friesland

Twente

Kop van N-Holland

Groene Hart

Schouwen-Duiveland

West-Brabant

M- en N-Limburg

Figuur 25 Ontwikkeling aantal recreatief-toeristische vestigingen

Figuur 26 Ontwikkeling aantal recreatief-toeristische banen

per gebied (Bron: LISA)

per anticipeergebied (Bron: LISA)


Uit het trendrapport Vrijetijdssector Achterhoek 2010 is op

Voor de Achterhoek kunnen we stellen dat de toeristisch-

te maken dat 21% van de recreanten/toeristen die naar

recreatieve sector in de Achterhoek de laatste jaren is

de Achterhoek op vakantie gaan die vakantie beschouwen

gegroeid.

als een op natuurgerichte vakantie (Gelders Overijssels Bureau voor Toerisme, 2010). Fontein et al. (2009) geven

Trends

aan dat het landschap een belangrijk motief vormt om

In de recreatieve/toeristische hoek doen zich een aantal

een gebied te bezoeken.

trends voor. In het algemeen is er een trend naar kwalitatief betere verblijfsrecreatiemogelijkheden. Er is de laatste

Op basis van bezoekcijfers van het GOBT blijken de

jaren een kwaliteitsverbetering ingezet: grotere plaatsen

recreatiegebieden en attracties in de Achterhoek circa

en met meer voorzieningen. Hierbij is toenemende

1 miljoen bezoekers te trekken. Dit is redelijk stabiel in

aandacht voor duurzaamheid. Een en ander vraagt wel om

de tijd (zie tabel 10). Het recreatiegebied Het Stroombroek

meer ruimte.

in Braamt trekt de meeste bezoekers, wellicht omdat het gebied grenst aan een bungalowpark van Landal

In de recreatie en toerisme sector zijn verschillende

Greenparks. De Zwarte cross trekt als evenement de

organisaties actief, zoals Recreatieschap Achterhoek-

meeste bezoekers.

Liemers, de Stichting Plattelandstoerisme Achterhoek, het platform Vrijetijds Ondernemers Achterhoek (VOA)

Tabel 10 Aantal bezoekers recreatiegebieden en attracties in de jaren 2005-2009 (Bron: GOBT) Naam

Plaats

Zwarte Cross

Lichtenvoorde

Bloemencorso

Lichtenvoorde

Recreatiegebied ‘t Hilgelo

Winterswijk

Achterhoek Spektakel Toer

Achterhoek

Theaterfestival Buitengewoon Slag om Grolle Recreatiegebied Hambroekplas

Borculo

40.000

60.000

25.000

30.000

35.000

Recreatiegebied Stroombroek

Braamt

255.000

355.000

140.000

185.000

210.000

Land van Jan Klaassen

Braamt

92.888

87.000

86.000

Slingeplas

Bredevoort

125.000

175.000

80.000

80.000

95.000

Internationale Boekenmarkt

Bredevoort

70.000

65.000

60.000

60.000

60.000

Recreatiegebied Nevelhorst

Didam

40.000

60.000

25.000

30.000

35.000

Nationale Jammarkt

Neede

50.000

35.000

30.000

40.000

30.000

Huis Bergh

‘s-Heerenberg

30.000

30.000

30.000

30.000

27.000

Achterhoekse Paardendagen

Zelhem

Totaal


2005

2006

2007

2008

2009

60.000

80.000

93.000

100.000

132.000

40.000

40.000

40.000

40.000

40.000

135.000

175.000

80.000

110.000

125.000

20.000

50.000

75.000

110.000

Doetichem

17.500

17.500

Groenlo

30.000

85.000

55.000

55.000

55.000

50.000

985.000

1.150.000

800.888

964.500

1.002.500

en de nieuw opgerichte Stichting Achterhoek Toerisme.

Tabel 11 Aantal vestigingen en banen in de recreatiesector van

Het recreatieschap Achterhoek-Liemers is een samen

2007-2011 (Bron: LISA 2011)

werkingsverband van 13 gemeenten van de Achterhoek en Liemers en houdt zich bezig met de ontwikkeling en het beheer en onderhoud van de dagrecreatiegebieden De Bijland, De Nevelhorst, Horsterpark, Stroombroek, ‘t Hilgelo, Slingeplas en Hambroekplas, de ontwikkeling

Jaar

Bovenkant formulier Cultuur,recreatie en amusement

en beheer van 230 km recreatieve fietspaden en recreatieve routes (voor wandelen, fietsen, skeeleren, paard rijden en kanoën). Verder ontwikkelt het recreatieschap beleid, adviseert het Rijk, de Provincie Gelderland en de deelnemers over onderwerpen op het terrein van de recreatie en het toerisme in het de Achterhoek en Liemers en bevordert het recreatie en toerisme i.s.m. de regionale bureaus voor toerisme en de VVV’s. De Stichting Plattelandstoerisme Achterhoek is een netwerkorganisatie van en voor toeristisch/recreatieve ondernemers in de Achterhoek die de beleving van het platteland een belangrijke plaats in hun bedrijfsvoering geven. Ongeveer 50 bedrijven nemen hierin deel. De recreatieondernemers zijn verenigd in de Vereniging van Recreatieondernemers Achterhoek (VOA). De VOA en de gemeenten in de Achterhoek zijn bezig om een organisatievorm te zoeken waarin de toeristische activiteiten van overheden en bedrijfsleven gebundeld worden. De recentelijk nieuw opgerichte Stichting Achterhoek Toerisme (als opvolger van het eerdere ABT en VVV’s Achterhoek) wil werken aan de promotie en marketing van de Achterhoek, o.a. met projecten als ‘Wild eten in de Achterhoek’ en ‘Kamperen in de Achterhoek’. De nieuwe organisatie wil de vrijetijdssector in de Achterhoek een boost geven.

Detailhandel groothandel Horeca Logiesverstrekking Overig Sport

Er zijn momenteel allerlei ontwikkelingen gaande om meer te gaan samenwerken. Werkgelegenheid Uit de cijfers van LISA 2007 t/m 2011 blijkt dat in deze periode het aantal vestigingen en het aantal banen in de

Vervoer

Aantal banen

Aantal vestigingen

2007

620

210

2008

640

230

2009

690

250

2010

730

270

2011

740

300

2007

440

170

2008

450

160

2009

470

160

2010

460

150

2011

480

150

2007

5.810

720

2008

5.990

720

2009

5.940

710

2010

5.900

710

2011

5.860

700

2007

1.880

260

2008

1.830

260

2009

1.910

270

2010

1.760

270

2011

1.810

280

2007

190

90

2008

220

100

2009

220

110

2010

310

130

2011

310

140

2007

580

290

2008

640

300

2009

690

320

2010

750

340 360

2011

800

2007

520

160

2008

560

160 160

2009

600

2010

520

160

2011

520

170

sectoren cultuur/recreatie/amusement en sport zijn


gegroeid; in de horeca en logiesverstrekking zat geen groei (zie tabel 11).

4.6 Overheden Ruimtelijk

4.5 Particulieren

Overheden als Rijk, Provincie en Gemeente hebben via

Ruimtelijk

gebied gebeurt en mag en niet mag. Via Ruimtelijke

hun beleidsplannen grote invloed op wat er in het landelijk Ordeningsplannen, Streekplannen en Gemeentelijke

Landschapselementen

bestemmingsplannen zijn tot nu toe veel zaken geregeld

De in het landelijk gebied wonende particulieren hebben

op het gebied van infrastructuur, natuur, landbouw,

gezamenlijk een heel netwerk aan met name groene

woningbouw, industrie etc. Aannemelijk is dat infrastruc-

elementen, die een fikse bijdrage vormen aan het

tuur en water wel grotendeels door overheden (inclusief

landschapsbeeld.

Waterschap) beheerd en bestuurd zullen worden. Er is wel

De laatste tijd is, met ondersteuning van Provincie,

een tendens dat alle Overheden steeds meer aan de

Landschapsbeheer Gelderland en Gemeenten behoorlijk

gemeenschap wil overlaten.

gewerkt aan onderhoud en aanleg van erfbeplantingen etc. Met name bij de buitenlui is de laatste jaren heel wat

Economisch

nieuwe natuur ontwikkeld. In de Achterhoek wordt in het algemeen (op moderne of

Gemeenten krijgen taken toegeschoven van de provincie

traditionele wijze) op het platteland ‘naoberschap’ nog in

en deze van het Rijk. Vaak gaat dit zonder het benodigde

ere gehouden (Abbas en Commandeur 2013). Deze

budget erbij, zodat er minder geld is voor andere zaken.

traditie om elkaar te helpen in moeilijkere tijden heeft

Dit betekent dat gemeenten steeds meer de bal zullen

de laatste jaren mooie producten opgeleverd, zoals

toespelen naar de samenleving, de burgers.

zelfgebouwde buurtschapshuizen, ouderenhulp e.d. Ook op het gebied van landschapsonderhoud zijn mooie

De bezuinigingen hebben nu reeds duidelijke effecten op

projecten opgezet om met de gezamenlijke bevolking het

de inzet voor het landelijk gebied. Een voorbeeld is dat

oude cultuurlandschap te herstellen en te onderhouden.

een van de gemeenten het budget voor landschap en

Voorbeelden hiervan zijn o.a. de Heidenhoek bij Zelhem

natuur geheel van de begroting heeft geschrapt.

en de Meuhoek bij Halle (Oosterbaan en Kaminski 2013).

Dit heeft niet alleen negatieve gevolgen voor de inzet voor

Economisch Particulieren genereren indirect ook inkomsten met hun bezittingen bijvoorbeeld in de vorm van OZ-belasting van de gemeenten.


landschap en natuur maar ook voor de werkgelegenheid.


Discussie

5

Bedreigingen en kansen

teel verder weinig ruimteclaims zijn, is hier in feite veel

De ontwikkelingen die hiervoor zijn beschreven hebben

ruimte voor. De vraag is alleen in welke richting de

grote gevolgen voor het landelijk gebied van de

innovatie op zou moeten gaan. Nieuwe takken, nieuwe

Achterhoek. Enerzijds liggen er voor de belangrijkste

productiemethoden, nieuwe gewassen?

gebruikerspartijen een aantal bedreigingen op de loer,

Opvallend is dat het aandeel bedrijven met verbredings

anderzijds bieden deze ook aanknopingspunten voor

activiteiten nog niet erg hoog is. Dit kan verschillende

kansen voor de toekomst.

oorzaken hebben. Misschien voelt de agrarische sector niet voldoende urgentie, misschien is er geen belangstel-

De toekomst van de agrarische sector zal bepalend zijn

ling voor verbreding of misschien is er onvoldoende markt

voor het toekomstige ruimtegebruik van de Achterhoek.

voor te vinden. Verbreding lijkt wel kansen te bieden.

Het is aannemelijk dat de agrarische sector een aantal

Zeker gezien de potentie van recreatie en toerisme en de

forse veranderingen zal ondergaan. Deze sector heeft

behoefte aan voorzieningen en functies op het platteland,

te maken met:

o.a. in verband met de groeiende zorgbehoefte voor

• een krimpende omvang

ouderen. In de Achterhoek zijn al veel kleinschalige

• een nieuw GLB met minder directe inkomenssteun

agrarische activiteiten. Positief gevolg van kleinschaligheid

(en misschien meer vergroening)

zou kunnen zijn dat er meer aandacht komt voor regionaal

• veel stoppende bedrijven

voedsel/relatie voedsel en landschap. Hierdoor komt er

• een laag percentage verbreding

meer aandacht voor ambachtelijke voedselproductie en

• veel vrijkomende bedrijfsgebouwen (met name

verwerking, waardoor de relatie tussen eten en voedsel-

varkensstallen) • vaker voorkomende langdurige droge perioden en extremere neerslagpieken.

productie meer aandacht zal krijgen en de Achterhoekse eetcultuur gestimuleerd wordt. Maar ook op het gebied van gewassen en productiemethoden liggen er kansen, bijvoorbeeld als het gaat om

De omvang van de agrarische sector neemt financieel en

biobased economy. Zo zouden nieuwe teelten kunnen

qua aantallen af. Dit zorgt voor afname van werkgelegen-

bijdragen aan biobased grondstoffen zoals afbreekbare

heid. De betekenis van het aankomende GLB kan nog niet

plastics. Hier kunnen nieuwe producten en bedrijven uit

precies worden ingeschat, maar de subsidie-inkomsten

ontstaan. Qua productiemethoden liggen er wellicht ook

zullen verminderen.

kansen met droogtetolerante gewassen die passen in het

Er zullen veel kleinere bedrijven stoppen. Dit geeft

landschap. Hierbij kan ook worden gedacht aan het

enerzijds nog meer ruimte voor uitbreiding van de lopende

werken met waterbassins, die extreme neerslagpieken

bedrijven, anderzijds kunnen de vrijkomende agrarische

kunnen opvangen en water kunnen leveren in perioden

bedrijfsgebouwen een probleem gaan vormen omdat

van langdurige droogte.

afbreken te duur is. De veranderende temperatuur en neerslagpatronen nopen

Veel activiteiten van de toeristisch-recreatieve sector in de

tot het nadenken over ander gewassen en andere

Achterhoek zijn gelieerd aan de ruimtelijke kwaliteiten van

productiemethoden.

de regio. De ruimtelijke kwaliteit is dus van belang. De (verwachtte) schaalvergroting in de agrarische sector

Gezien de ontwikkelingen is er in de Achterhoekse land-

staat hiermee op gespannen voet.

bouw grote behoeft aan vernieuwing. Omdat er momen-

Hoewel de waterkwaliteit in de Achterhoek over het


algemeen goed is, kan verandering van het klimaat ook

ook voor natuur. Zeker nu de organisaties voor natuur- en

leiden tot verslechtering van de zwemkwaliteit als gevolg

landschapsbescherming financieel onder druk staan en de

van stankoverlast, botulisme, blauwalg, bacteriegroei of

overheden hun handen steeds meer aftrekken van de

vissterfte, waardoor een aantal recreatieve plassen zal

verantwoordelijkheid voor dit soort collectieve goederen.

verdwijnen. De verwachting is dat hierdoor steeds vaker

Landgoederen en natuur- en landschapsbeschermingsor-

een negatief zwemadvies moet worden afgegeven.

ganisaties zijn meer genoodzaakt tot het zoeken van

Anderzijds neemt de behoefte aan verkoeling tijdens de

andere economische dragers.

steeds vaker voorkomende warme zomers toe.

Energie is een momenteel een ruimtevrager voor gebieden in de Achterhoek, o.a. door windmolens, solarparken en

De toeristisch-recreatieve sector is relatief belangrijk voor

energiegewassen. Ook hierdoor zal het landschap sterk

de Achterhoek en laat, ondanks de economische tegen-

veranderen. Daarnaast bestaat de kans dat dure gronden

wind, een lichte groei zien. De recreatieve/toeristische

gebruikt worden voor energieteelt die energetisch een

sector lijkt kansen te bieden voor de Achterhoek.

zeer laag rendement opleveren (teelt van een biomassa-

Achterhoek heeft een goed imago als fietsen wandel

gewas levert 0,7% rendement, zonnecellen 20-30 keer

gebied. Mogelijk kan dit in de toekomst meer worden

zo veel).

uitgebuit. Hiernaast is ook in deze sector vernieuwing nodig. Sterker/grotere samenwerkingsverbanden kunnen

In het beheer van landschap en natuur is reeds een

wellicht grotere plannen realiseren. Hierbij kan o.a.

intense zoektocht naar nieuwe economische dragers op

worden gedacht aan combinaties van recreatie-activiteiten

gang gekomen (blijkt uit voorbeelden). Samenwerking

met andere sectoren, zoals landbouw (nieuwe gewassen,

met het bedrijfsleven kan wellicht nieuwe productideeën

zoals druiven), cultuurhistorie (cultuurhistorische routes,

opleveren.

landschapsmonumenten e.d.), water (Oude IJssel), de

Particuliere bewoning heeft een grotere invloed op het

maakindustrie, kunst e.d. Hiervoor is het ook nodig om

landschap gekregen. Met name buitenlui beheren een niet

beter inzicht te krijgen in de vraag. Hierop inspelen met

onbelangrijke deel van de natuur (naar schatting ongeveer

nieuwe combinaties zou kunnen leiden tot nieuwe

evenveel als de Natuurbeschermingsorganisaties). Dit

inkomsten.

biedt mogelijkheden voor particulier landschapsbeheer. Inkomsten uit hout uit landschapselementen betekent

De gevolgen van de landschappelijke ontwikkelingen zijn

weer een stuk basis voor landschapsonderhoud. De kunst

o.a. dat een aantal oude Achterhoekse kenmerken bijna

is om hierbij op activiteiten te concentreren die energe-

verdwenen, zoals veen en heidegebieden. Ook meer

tisch gezien het meeste opleveren.

recent hebben veranderingen in het grondgebruik geleid tot verandering van het landschap. Voortgaande schaal-

Tenslotte hebben een aantal demografische ontwikkelin-

vergroting van de landbouw zal leiden tot verdere afbrok-

gen mogelijk gevolgen voor de bovengenoemde sectoren.

keling van het oorspronkelijk kleinschalige coulisseland-

Ten eerste neemt de bevolking af. De beroepsbevolking

schap van de Achterhoek.

krimpt. Dit geeft druk op de arbeidsmarkt, en vraagt

Daarnaast komen er steeds meer ‘rode’ elementen in het

zowel een betere benutting van het huidig potentieel

landschap. Ontbreken van een goede regie, zal er voor

alsook een vergroting van de arbeidsproductiviteit. Dit

zorgen dat het landschap verder in kwaliteit achteruit

maakt het voor bedrijven niet aantrekkelijk om zich in de

loopt. De aanwezige krimp versterkt dit proces. Dit geldt

Achterhoek te vestigen. Verder kunnen zorg en recreatie


elkaar gaan beconcurreren als het gaat om de beschikbare arbeidskrachten. Een afname van de bevolking zet ook het aantal functies en voorzieningen op het platteland onder druk (scholen, zorg, winkels etc.). Dit zou ten koste kunnen gaan van de leefbaarheid op het platteland. Toch is deze ontwikkeling niet helemaal eenduidig. Studies uit o.a. krimpregio Groningen (CAB) laten zien dat het belangrijk is om onderscheid te maken tussen leefbaarheid en vitaliteit. In sommige dorpen, wijken en regio’s is sprake van een vitale gemeenschap die zelf bijdraagt aan het in stand houden van voorzieningen en/of een aantrekkelijke leefomgeving. Deze vitaliteit, in combinatie met zelf-organiserend vermogen van de burgers komt steeds meer centraal te staan in het overheidsbeleid. Ook in de Achterhoek zijn hiervan goede voorbeelden te vinden. In dit rapport is informatie verzameld die als basis kan worden gebruikt voor ideeën voor de toekomstige ontwikkelingen van de Achterhoek. Voor de grote uitdaging die er voor alle partijen ligt om te komen tot transitionele ontwikkelingen willen we de volgende stellingen poneren: 1 Natuur en landschap zijn de dragers van de economie van het landelijk gebied van de Achterhoek. 2 De ontwikkelingen in de landbouw zijn bepalend voor het toekomstige aanzien van het landelijk gebied van de Achterhoek; de huidige ontwikkelingen in de agrarische sector zijn een bedreiging voor de toekomstige kwaliteit van het landelijk gebied in de Achterhoek. 3 Recreatie en toerisme zijn qua inkomsten en werk gelegenheid van groter belang voor de Achterhoek dan de landbouw. 4 Vanwege de recreatieve waarde van het Achterhoeks landschap en vanwege klimaatverandering moet de landbouw op zoek naar nieuwe productiemethoden en nieuwe inkomstenbronnen voor kleinschalige landschappen.


Conclusies

6

Uit de analyse van de stand van zaken en de ontwikkelin-

hoofden stoppen veel boeren. Dit levert veel leegkomende

gen in het landelijk gebied van de Achterhoek kunnen

agrarische bedrijfsgebouwen (vaak met asbest) op, die

de volgende conclusies worden getrokken.

moeilijk verkoopbaar zijn, waardoor de boer zijn pensioen mist.

Belangrijkste partijen Ruimtelijk gezien is de agrarische sector de belangrijkste

De recreatiesector is tot nu nog steeds gegroeid, ook al is

partij voor het landelijk gebied van de Achterhoek. De

het de laatste jaren heel gering. De Achterhoek is een

melk- en rundveehouderij heeft het grootste deel van

echt wandelen fietsgebied. Het recreatieve routenetwerk

de oppervlakte cultuurgrond in gebruik. Daarnaast

wordt steeds uitgebreider. De organisaties op het gebied

wordt een grote oppervlakte gebruikt voor de teelt van

van recreatie en toerisme zijn zich aan het reorganiseren

voedergewassen.

en zoeken samenwerking. Er is geen duidelijk inzicht in de vraag naar nieuwe recreatiemogelijkheden.

Economisch gezien (inkomsten en werkgelegenheid) is de recreatiesector te vergelijken met de landbouw.

Er zijn de laatste decennia veel nieuwe landgoederen

De recreatiesector levert meer werkgelegenheid.

gesticht. Door de stagnerende economie zit er nu een rem op de ontwikkeling en verkoop van landhuizen.

Voor landschap en natuur spelen de landgoederen,

Landgoederen zijn de laatste jaren sterker op zoek naar

natuurbeschermingsorganisaties en particulieren een

nieuwe economische dragers, Hiervan liggen mooie

belangrijke rol. Deze leveren relatief weinig inkomsten en

voorbeelden in de Achterhoek, zoals de ‘natuurgolfbaan’

werkgelegenheid, maar zijn wel de dragers van het decor

op landgoed Zelle bij Hengelo.

voor recreatie/toerisme en prettig wonen. Natuur- en landschapbeschermingsorganisaties hebben Belangrijkste ontwikkelingen

financieel het tij tegen en moeten ook andere inkomsten-

De landbouw, die er qua gemiddelde bedrijfsgrootte en

bronnen zien te vinden. Dit is wel van groot belang omdat

inkomen niet sterk voor staat, krijgt het met het nieuwe

het landschap van de Achterhoek een belangrijke basis is

GLB economisch nog moeilijker. Het nieuwe GLB kan, als

voor recreatie-inkomsten en omdat de Achterhoek twee

de vergroeningsregels doorgang vinden, ook kansen

gebieden heeft die verkozen zijn tot Nationaal Landschap

bieden. Schaalvergroting staat in een groot deel van de

en een reeks zeldzame natuurgebieden heeft.

Achterhoek in conflict met de kleinschaligheid van het landschap. Dit geeft noodzaak tot innovatie van productie-

Particulieren bieden mogelijkheden voor landschapsbe-

methoden. Ook klimaatverandering (langere droge

heer. Met name de zogenaamde buitenlui, hebben de

perioden in het groeiseizoen en extremere neerslagpie-

laatste jaren heel wat nieuwe natuur ontwikkeld. Ook op

ken) stemt tot nadenken over andere productiemethoden

het gebied van landschapsbeheer zijn met particulieren

en/of andere gewassen. Er zijn al wat nieuwe gewassen

mooie herstelprojecten opgezet.

geïntroduceerd, zoals druiven. Van de ca. 4000 agrarische bedrijven is echter nog maar een relatief klein deel (17%)

Samengevat zijn er in het landelijk gebied belangrijke

van de bedrijven met verbreding begonnen.

ontwikkelingen gaande die bepalend zullen zijn voor de

In verband met strengere wet- en regelgeving, grote

toekomst van de Achterhoek. Voor alle partijen liggen

investeringsnoodzaak en hoge leeftijd van veel bedrijfs-

er kansen én grote uitdagingen.


Literatuur Abbas, T. en L. Commandeur 2013. Modern naoberschap; hype of houvast? 144 p. Agricola, H.J.; Veeneklaas, F.R.; Hermans, C.M.L. 2008. Waar gebeurt het? : over hot-spotgebieden, transitiegebieden, luwtegebieden en agrarische gebieden in Nederland. Wageningen : Alterra, (Alterra-rapport 1622) - p. 55. Agricola, H.J.; Hoefs, R.M.A.; Doorn, A.M. van; Smidt, R.A.; Os, J. van 2010. Landschappelijke effecten van ontwikke lingen in de landbouw. Wageningen : Wettelijke Onderzoekstaken Natuur & Milieu, (WOt-werkdocument 215) - p. 118. Alterra 2012. Factsheet watervisie 2030 Watertekort/Droogte. Alterra 2012. Factsheet watervisie 2030 Waterkwaliteit. Beek, J.E. van der, P.A. Belo en E.A.F. Hammink 2008. Economisch Jaarboek Regio Achterhoek. Kamer van Koophandel, Arnhem. 56 p. Beek, J.E. van der, P.A. Belo en E.A.F. Hammink 2011. Economische barometer 2011. Regionale economie in cijfers. Regio Achterhoek-Stadsregio Arnhem Nijmegen-Regio FoodValley - Centraal Gelderland . Kamer van Koophandel Centraal Gelderland, Arnhem. 44 p. Bont, C.J.A.M. de, C. van Bruchem, J.F.M. Helming, H. Leneman & R.A.M. Schrijver, 2007. Schaalvergroting en verbreding in de Nederlandse landbouw in relatie tot natuur en landschap. Wageningen, Wettelijke Onderzoekstaken Natuur & Milieu, WOtrapport 36. 98 blz. Breman, B.C., en A.M. van Doorn, 2011. Ontwikkeling van de landbouw in krimpgebieden. Wageningen: Alterra-rapport 2147. Cruyningen, P.J. van, 2005. Landgoederen en landschap in de Graafschap (Matrijs: Utrecht 2005) ISBN 90-5345-270-2. Fontein R.J, T.A. de Boer, B. Breman, C.M. Goossen, R.J.H.G. Henkens, J. Luttik & S. de Vries, 2009. Relatie recreatie en natuur; Achtergronddocument bij Natuurbalans 2009. Wageningen, Wettelijke Onderzoekstaken Natuur & Milieu, WOtwerkdocument160. Gardenier, J.D., L.T. Schudde en M. Nanninga MSc 2008. Regiorapportage Achterhoek. CAB, Groningen. 19 p. Gelders Overijssels Bureau voor Toerisme 2010. Trendrapport Vrijetijdsector Achterhoek. Cijfers-trends-kansen. GOTB, Deventer 27 p. Gerritsen, A.L., W.J.H. Meulenkamp, H.J. Agricola, E. Westein en J. Stoker 2004. Kansrijk! Een integrale kansenkaart voor het Nationaal beek- en esdorpenlandschap Drentsche Aa. Alterra-rapport 999. Alterra, Wageningen. 135 p.


Goossen, M., Kuhlman, T., Breman, B.C. (2012) Quick Scan Krimp en recreatie. Alterra & LEI Wageningen UR. Huiskamp H. 2010 Demografische ontwikkelingen Achterhoek 2010-2040. Echt Achterhoek. Hoogeveen M. 2007. Agrarische paardenhouderij in Twente en de Achterhoek. Lei-Agrimonitor. 3 p. ING 2012. Regio’s in Economisch Perspectief. Kamerbeek, H. 2011. Waardevol groen. Rapport nr. 12-2-289. Innovatienetwerk, Utrecht. Kamer van Koophandel 2012. Economische barometer 2011, Regionale Economie in cijfers. Kamer van Koophandel 2012. Factsheet Agrarische sector 2012. Kamer van Koophandel 2011. Conjuctuurenquête Nederland (COEN) 2011. Kaminski A. 2002. Op zoek naar paradijsvogels in het buitengebied. Een verkenning naar participatie van buitenlui in behoud en herstel van het cultuurlandschap. Landschapsbeheer Nederland, Utrecht, 46p. Kuhlman, T., Agricola, H., De Blaeij, A. ,De Hoop, J., Michels, R., Smit, B., Vogelzang, T. Landbouw en recreatie in krimpregio’s. LEI-rapport 2012. Linderhof, V. , R.Michels, H.Kortstee (2012) Nulmeting: omvang voedselketens in de Achterhoek. Oosterbaan A. en A. Kaminski 2013. Landschappelijk ondernemen in de Achterhoek. Roodbont, Zutphen. 100 p. Platform Achterhoek 1995. Achterhoek: veelzijdig platteland met onverwachte kansen. Platform Achterhoek, Arnhem 22 september 1995. 45 p. Provincie Gelderland 2005. Nieuwe landgoederen in woord en beeld. Analyse, handreikingen en ontwerpsuggesties. Provincie Gelderland, Arnhem. Rabo-bank 2002. Sociaal-economische verkenning Achterhoek. Rabo-bank, Stafgroep Economisch onderzoek. Rienks, Willem, Wim Meulenkamp, Daniël de Jong, Rik Olde Loohuis, Peter Roelofs, Warmelt Swart & Theo Vogelzang 2008. Grootschalige landbouw in een kleinschalig landschap. Alterra-rapport 1642, Alterra, Wageningen. Smeets, P.J.A.M 2009. Expeditie Agroparken. Ontwerpend onderzoek naar metropolitane landbouw en duurzame ontwikkeling Ph.D thesis Wageningen Universiteit, Wageningen 2009. – With ref. – With summary in English and Dutch, 346 pp.


Structuurvisie nieuwe stijl Regio Achterhoek 2012. Speerpunten voor het regionale ruimtelijk beleid Achterhoek 2011-2020. Een ruimtelijke visie op een vitaal, modern en authentiek Achterhoek. Vervanging van de Regionale Visie Achterhoek 2004. Opgesteld door de portefeuillehouders Ruimtelijke Ordening van de Achterhoekse gemeenten Winterswijk, Oost-Gelre, Oude-IJsselstreek, Aalten, Berkelland, Bronckhorst, Doetinchem, Montferland, met medewerking/ondersteuning van provincie Gelderland. Versie 20120307. 41 p. Stuiver M., R.J. Fontein en V. Linderhof 2013. De kracht van de Achterhoek; waarde van voedselketens. Alterra-rapport in voorbereiding. Van der Grift, E.A., R. Pouwels, B. de Knegt, G.W.W. Wamelink, M. van Eupen, F.G.W.A. Ottburg, A. Griffioen en R.M.A. Wegman, 2012. Toets herijking EHS Gelderland. Wageningen, Alterra, Alterra-rapport 2332. 72 blz.; 21. fig.; 6 tab.; 29 ref. Visser E., J. van Schoonhoven en J. van Rensch 2005. Regionale sociale verkenning Achterhoek. Spectrum. Centrum Maatschappelijke Ontwikkeling Gelderland. Notitienr. N05 1798 EVI-av. www.oroa.losstadomland.nl


Het kansrijke platteland van de Achterhoek

Recommend Documents