Speuren naar gevelstenen Achtergrondinformatie voor de begeleider
Vooraf: • De speurtocht duurt ongeveer drie kwartier. • De antwoorden kunnen worden ingevuld op het speciale antwoordenvel. De speurders krijgen een schrijfmap en een pen mee. • De tocht start bij het archief en voert via de Markt, Raadhuisstraat, Kuiperstraat, Tongerloplein, Molenstraat en Bloemenmarkt weer terug naar de Markt. • Wordt de speurtocht met meer groepjes tegelijk gelopen, dan kunnen de begin- en eindpunten variëren:
Aantal groepjes Startpunten (en bijbehorende vraag) 2 groepjes • Archief (vraag 1) • Tongerloplein (vraag 13) 3 groepjes
• Archief (vraag 1) • Tongerloplein (vraag 13) • Bloemenmarkt nr. 5 (vraag 25)
4 groepjes
• • • •
Archief (vraag 1) Raadhuisstraat nr. 18 (vraag 9) Molenstraat nr. 50/Fortisbank (vraag 18) Bloemenmarkt nr. 5 (vraag 25)
5 groepjes
• • • • •
Archief (vraag 1) Raadhuisstraat nr. 18 (vraag 9) Tongerloplein (vraag 13) Molenstraat nr. 50 (vraag 18) Bloemenmarkt nr. 5 (vraag 25)
Achtergrondinformatie over gevelstenen Deze speurtocht voert langs verschillende gevelstenen. Gevelstenen zijn van oorsprong herkenningstekens die bijvoorbeeld iets vertellen over de bouwer of bewoner van een pand, zijn beroep of zijn geloof. Aangezien pas in 1796 besloten wordt huizen van nummers te voorzien, zijn er voor die tijd andere identificatiesysteem in zwang om de huizen van elkaar te onderscheiden. De Romeinen maken al gebruik van uithangtekens voor het markeren van een huis waar iets te doen valt of te koop is. ‘Goede wijn behoeft geen krans’, dus boven de taverne hangt een krans uit. Een uitgehouwen geit op een steen geeft aan waar je melk kan kopen. Uitdrukkingen als ‘Waar hang je uit?’, ‘De beest uithangen’, ‘In de aap gelogeerd zijn’, zijn ontleend aan de uithangtekens. Nadat huizen niet langer van hout, maar van steen worden gebouwd, wordt de gevelsteen het nieuwe herkenningsteken. Vaak is hij afgeleid van een voormalig uithangteken, maar ook refereert hij dikwijls aan de oude huisnaam of aan de naam van degenen die de steen laat aanbrengen, waarbij vaak een letterlijke verbeelding van deze naam in steen uitgehouwen wordt. Sommige stenen verwijzen ook naar een bepaalde gebeurtenis of hebben een topografische strekking. Barbiers, vroedvrouwen, pruikenmakers, wijnverkopers en geldwisselaars zijn in die tijd verplicht om een gevelsteen te hebben. Na de Franse overheersing worden er bijna geen gevelstenen meer gemaakt. Door sloop en verval verdwijnen de meeste uit het straatbeeld. Andere worden verplaatst, verhandeld of in museale collecties opgenomen. Op het moment vindt er weer een herwaardering van gevelstenen plaats. Stenen worden massaal gerestaureerd en in het straatbeeld teruggebracht. Ook besluiten veel huiseigenaren een eigen gevelsteen te laten maken: zij laten een steen hakken.
Achtergrondinformatie voor de begeleider Vraag 1 Je loopt het archief uit en gaat meteen rechts de gang naast het archief in. Loop deze gang uit tot aan de bomen op de parkeerplaats. Boven de ingang van het KPN-gebouw (net voor de bomen links) hangt een gevelsteen. Is de figuur op de steen een man of een vrouw? Info bij vraag 1 Deze gevelsteen heet ‘De roep door de telefoon’, dateert uit 1950 en symboliseert de roep die zich via de telefoon om de aarde kan begeven. In dit gebouw huisde vroeger (vanaf 1913) de PTT telefooncentrale. Het is misschien leuk om te wijzen op de Duitse bunker, die midden op het parkeerterrein staat. Deze dateert uit de Tweede Wereldoorlog en werd gebruikt om het telefoonverkeer veilig te stellen. En dat was niet voor niets, want bombardementen hebben het pand in de oorlog volledig vernield. Vraag 2 Loop weer terug naar de Markt en sla rechtsaf. Het gebouw naast het archief, Chinees restaurant De Postkoets op nr. 31, heeft een bijzondere brievenbus. Welk muziekinstrument staat erop afgebeeld? Vraag 3 Boven de ingang van hetzelfde gebouw hangt een smeedijzeren hek met een lantaarn. Welke woorden staan er op het hek? Info bij vraag 2 en 3 (Markt 31) In dit pand huisde vroeger (van 1887 tot 1972) het post- en telegraafkantoor van de PTT. Hier verwijzen de symbolen en woorden op de brievenbus en het smeedijzeren hek naar. Ook de naam van het huidige Chinees restaurant, De Postkoets, is erg toepasselijk. Vraag 4 Loop verder richting Raadhuisstraat. Aan de Markt 17 zit Captain Cook’s. Kun jij lezen welk jaartal er op het gebouw staat (kijk omhoog)? Alleen de Romeinse cijfers opschrijven mag, of kun jij ze ontcijferen? Info bij vraag 4 (Markt 17) In 1823 stond er op dit perceel een woonhuis, dat nogal wat bewoners heeft gekend. Zo diende het van 1823 tot 1854 als dokterspraktijk. De paters van Mill Hill kregen er in 1890 hun missionarissenopleiding en tussen 1900 en 1904 diende het pand als notariskantoor. In 1908 liet grossier H. Laane het pand
afbreken en op hetzelfde adres een herenhuis bouwen. Het jaartal op de gevel (1909) verwijst naar het gereedkomen van de gevel. In de oorlogsjaren werd het gebouw gevorderd door Duitse militairen. Na 1946 werd het gebouw gebruikt als belastingkantoor. Tegenwoordig zit er een restaurant. Vraag 5 Loop door naar ’t Wapen van Roosendaal aan de Markt 9. Bekijk de drie wapenschilden. Hoeveel rode roosjes staan er op één schild? Info bij vraag 5 (Markt 9) Het wapenschild is in feite het wapen van de vroegere gemeente Roosendaal en Nispen. Dit wapen dateert uit de vijftiende eeuw. Het is een ‘sprekend’ wapen: de rozen in het wapen verwijzen naar de naam van de gemeente. De kleuren zilver (wit) en keel (rood) zijn ook de kleuren van de heren van Breda. Roosendaal maakt in die tijd immers deel uit van de Baronie van Breda. In de loop der eeuwen verandert het wapen verschillende keren. In de vijftiende eeuw draagt het wapen slechts één roos. In de loop van de zestiende eeuw groeit dit aantal tot drie rozen. Men voegt een kroon toe. Rond 1700 worden een hartschild en een klimmende en gekroonde leeuw toegevoegd. Bij de officiële vaststelling van het wapen in 1817 verdwijnt de kroon om onbekende redenen. Na de gemeentelijke herindeling van 1997 verzoekt de nieuwe gemeente Roosendaal het wapen te herzien en de oude kroon opnieuw toe te voegen. Bij Koninklijk Besluit van 2 juli 1998 wordt het volgende wapen verleend: ‘in zilver drie dubbele rozen van keel; in een hartschild van zilver een leeuw van sabel, gekroond, getongd en genageld van keel. Het schild gedekt met een gouden kroon van tien parels waarop drie parels.’
Het wapen van de gemeente Roosendaal
Vraag 6 Naast Het Wapen zit een ander café: Big Ben. Bekijk de vier gevelstenen boven de ramen op de eerste verdieping. Welke afbeelding zie je?
Info bij vraag 6 (Markt 7) In 1823 was er op dit adres een winkelwoonhuis gevestigd. De winkel betrof een kruidenier en een slijterij. In 1903 werd dit pand afgebroken er liet notaris J. Mertens er een herenhuis met notariskantoor bouwen. In de jaren veertig diende het pand als een hotelcafé-restaurant, eerst onder de naam Hotel Lockefeer en later onder de naam Hotel Roosendaal. Sinds 1969 is Big Ben er gevestigd. De gevelstenen onder het raam zijn eigenlijk geen echte gevelstenen, maar siermetselwerk. Vraag 7 Sla de Raadhuisstraat in. Stop bij nr. 3. Let op het muuranker boven de poort. Het middelste stuk heeft de vorm van een…? Info bij vraag 7 (Raadhuisstraat 3) Een muuranker is een smeedijzeren staaf die aan balken en stijlen aan muren wordt bevestigd om deze niet te laten uitwijken. Een muuranker bestaat uit een zogenaamde strop en een schieter. De horizontaal geplaatste strop is voorzien van een oog, waardoor de verticale schieter kan worden gestoken. De schieter drukt dan tegen het muurwerk. Een muuranker kan recht, S-, X- of Y-vormig, maar ook rijkelijk bewerkt zijn. Ook jaartalankers komen voor. Vraag 8 Op nr. 9 zie je vier gevelstenen. Wat stellen ze voor? Info bij vraag 8 (Raadhuisstraat 9) Dit hoge en brede pand werd in 1912 in Jugendstil gebouwd als winkelwoonhuis. Deze functie heeft het nog steeds. De gevelstenen – stucreliëfs – stellen van links naar rechts de lente, zomer, herfst en winter voor. De namen staan boven de vrouwenhoofdjes die de seizoenen symboliseren. Rondom de vrouwenhoofdjes zijn zweepslaglijnen en wingerdbladeren afgebeeld. Vraag 9 Op nr. 18 aan je rechterhand, zie je nog een paar gevelstenen. Kijk naar de middelste steen. Wat staat eronder geschreven? Info bij vraag 9 (Raadhuisstraat 18) Deze gevelsteen ‘Int Lant van Beloften’ draagt als voorstelling Josue en Kaleb met de druiventros en dateert uit 1635. Josue en Kaleb maakten volgens het bijbelverhaal deel uit van de twaalf verkenners die Mozes, na de grote woestijntocht, uitzond om het land Kanaän te verkennen. Zij drongen door tot aan de vallei Esjkol, waar ze een wijnrank met een druiventros afsneden. Deze was zo groot, dat ze hem met z’n tweeën moesten dragen. Na een verkenning van veertig dagen brachten de verkenners verslag uit. De Israëlieten, die
hoorden dat het land zeer ontoegankelijk was en dat het volk dat Kanaän bewoonde zeer sterk was, keerden zich tegen Mozes en wilden terugkeren naar Egypte. Josue en Kaleb bleven echter vertrouwen op Jahweh. Als straf kwamen de in opstand gekomen verkenners en Israëlieten van twintig jaar en ouder om in de woestijn. Alleen Josue en Kaleb leidden, na veertig jaar door de woestijn te hebben gezwerfd, de Israëlieten het Beloofde Land binnen. Vraag 10 Loop door naar nr. 37. Op de gevel van deze brasserie hangt een stel leeuwenkoppen. Tel ze. Hoeveel zijn het er? Vraag 11 Sla na Raadhuisstraat nr. 43 linksaf het Kuiperstraatje in. Ergens in deze straat, nog voor de bocht, hangt het bordje P.L. Segers & Zn. Tabaksfabriek. Zoek dit bordje. Welk jaartal staat erop? Info bij vraag 11 (Kuiperstraat) De Raadhuisstraat vormde met de Markt en de Molenstraat de oude kern van Roosendaal. De Raadhuisstraat heeft verschillende benamingen gehad. In de zeventiende en achttiende eeuw worden de straatnamen Oost- en Agterstraet beide gebruikt. De oudst bekende vermelding dateert uit 1499. In 1947 wordt de Achterstraat omgedoopt in de Raadhuisstraat. Het Kuiperstraatje vormde in het verleden de verbinding tussen de Raadhuisstraat en het Kerkstraatje. De benaming Kuiperstraatje – of het Kuiperke – wordt pas sinds het eind van de achttiende eeuw gebruikt. De naam verwijst naar de voormalige eigenaren van het hoekpand, Raadhuisstraat 45, de familie Cuijpers. Vraag 12 Loop het Kuiperstraatje uit richting het Tongerloplein. Net voor de laatste bocht achter het politiebureau hangt nog een – helaas onleesbare – gevelsteen. Wat voor kleur heeft deze steen? Info bij vraag 12 (gevelsteen Kuiperstraat) De herkomst van deze gevelsteen (onleesbaar: L.J.A.D.?) is onbekend. Er staat wel een jaartal op: 1883. Vraag 13 Loop naar het Tongerloplein. Let op de auto’s die uit de parkeergarage kunnen komen! Stop bij het kunstwerk Octogon voor schouwburg De Kring. Hoeveel voorwerpen liggen er op deze ‘tafel’?
Info bij vraag 13 (kunstwerk Octogon) Octogon is een kunstwerk van Nicolas Dings uit Amsterdam en draagt het opschrift ‘Vita Brevis, Ars Longa’ (leven kort, kunst lang). Octo verwijst naar de achthoekige vorm van de tafelsculptuur, dat van twee kleuren granito is gemaakt. De objecten van granito, staal, messing en koper verwijzen naar de omliggende gebouwen: kerk, overheid, theater en commercie. Vraag 14 Loop verder richting Molenstraat. Aan je rechterhand begint het hek van het Tongerlohuys. Tel hoeveel groene palen het duurt voordat je bij de Molenstraat komt. Info bij vraag 14 (Tongerlohuys) Het Tongerlohuys is gebouwd in 1762. Het pand was vroeger in gebruik als pastorie voor de Sint-Janskerk. De achterkant van deze kerk grenst immers aan het Tongerloplein. Tegenwoordig is museum De Ghulden Roos er gevestigd. In het koetshuis vind je de expositiezaal Int Heyderadey. Vraag 15 Sla rechtsaf de Molenstraat in. Op nr. 8 zie je aan weerszijden van de deur twee klompenschapers (kijk naar benenden). Hier maakten boeren vroeger hun klompen mee schoon. Wat voor kleur hebben de schrapers? Info bij vraag 15 (Molenstraat 8) Dit pand is een typisch voorbeeld van een groot en hoog bankgebouw. Ook het interieur is erg de moeite waard. Het pand dateert uit 1913. Vraag 16 Op nr. 12 zie je twee leeuwenkoppen hangen. Meteen daarboven, nog onder de twee pilaren, hangt het balkon met stenen bloemen. Tel de bloemen. Hoeveel zijn het er? Info bij vraag 16 (Molenstraat 12) Ook dit pand is in 1880 in opdracht van een bankier gebouwd. Het diende als woonhuis. Later was er een juwelier in gevestigd. Vanaf 1974 heeft het pand een horecabestemming. Vraag 17 Loop verder. Kijk bij nr. 36 helemaal omhoog voor de gevelsteen. Kun jij lezen wat erop staat? Vraag 18 Op nr. 50 zit de Fortisbank. Wat voor kleur hebben de tegeltjes boven de ramen op de eerste verdieping?
Info bij vraag 18 (Molenstraat 50) Oorspronkelijk was dit een blok woonhuizen, dat rond 1895 gebouwd is. Het bovenste gedeelte van de gevel is nog origineel, aan het onderste gedeelte zijn regelmatig veranderingen aangebracht. Vraag 19 Loop door tot aan de kruising met de Burgemeester Prinsensingel. Steek de straat niet over, maar bekijk de gevelsteen aan de zijkant van het hoekpand nr. 68 (aan de overkant van de straat). Wat voor dier zie je? Info bij vraag 19 (Molenstraat 68) Deze gevelsteen stelt voor een ruiter op een steigerend paard. Het opschrift luidt: ‘Het vuur dat woedt, getemd door moed’. De gevelsteen is vervaardigd door C. Stouthamer in 1942, ter herinnering aan de uit het bombardement voorgekomen brandramp in de meidagen van 1940 en het begin van de wederopbouw. Vraag 20 Steek ter hoogte van nr. 35 (Makelaardij Charles Suijkerbuijk) de Molenstraat over. Loop terug richting Bloemenmarkt. Uit welk jaar dateert het pand op nr. 29? Vraag 21 De Molenstraat gaat nu over in de Bloemenmarkt. Bekijk de gevelsteen boven de drukkerij tussen nr. 5 en 7. Welk dier staat erop afgebeeld? Vraag 22 Loop een stukje verder. Aan de overkant van de straat (je hoeft niet over te steken) zie je op nr. 14 de hervormde kerk. Kun jij het jaartal lezen dat op de kerk staat? Info bij vraag 22 (Bloemenmarkt 14) Deze Nederlands Hervormde kerk werd in 1810 gebouwd. Dit is het jaartal dat ook in Romeinse cijfers op de gevel staat en waar naar gevraagd wordt. Vraag 23 Op nr. 12, onder de vlaggenmast, zie je een steen met een oude huisnummeraanduiding: de letter B en een cijfer. Welk cijfer is dat? Info bij vraag 23 (Bloemenmarkt 12) Dit herenhuis, het tegenwoordige fractiehuis, is een Rijksmonument. Vroeger, aan het einde van de achttiende eeuw, was er een olieslagerij gevestigd. Hier perste men olie uit de zaden van koolzaad. Deze olie werd door wollen doeken
gefilterd, zodat er een spijsolie ontstond. Ook werd er lijnolie (de basis van verf) gemaakt uit vlaszaad. In 1876 werd het verdween de olieslagerij en werd het pand verbouwd. Het ‘oude’ huisnummer B7 werd als herinnering aan de oude olieslagerij aangebracht. Vraag 24 Sla na Bakker Van de Bemd rechtsaf de Dominéstraat in. Op het gebouw van Vigar, nr. 1 en 3, zie je twee gevelstenen. Op de rechtse staat een haan, op de linkse een…? Info bij vraag 24 (Dominéstraat 1 en 3) Op dit perceel was van 1823 tot 1902 een ‘vrachterij tussen Rosendaal-BredaBergen op Zoom’ gevestigd. In 1902 werd er het kantoor met bovenwoning gebouwd. Het kantoor werd onder meer gebruikt ten dienste van het Parijse ‘Grand Magasins du Printemps’, als notariskantoor en als confectieatelier. Ook was ervan 1954 tot aan 1979 een natuursteenhandel gevestigd. Vraag 25 Steek de Dominéstraat over en loop terug richting de Markt. Boven de poort tussen de Boemenmarkt nr. 5 en 7 hangt een gevelsteen. Daar staat een jaartal op. Welk jaartal is dat? Info bij vraag 25 (poortje Bloemenmarkt tussen nr. 5 en 7) Deze gevelsteen is vervaardigd door P. Grégoire. De afbeelding stelt een zittende vrouw voor, de Heilige Elisabeth, met een kroon op het hoofd en in haar handen een doek waarop zes rozen staan. Voor haar been houdt ze een schild met daarop het wapen van de voormalige gemeente Roosendaal en Nispen. Op de steen staat het jaartal 1951. Vraag 26 Loop terug naar de Markt. Op nr. 10 hangt een gevelsteen. Welke Franse tekst staat erop? Info bij vraag 26 (Markt 10) Dit pand dateert uit 1823. In dat jaar werden er zijden, wollen en katoenen stoffen verkocht. Later hebben er een goud- en zilversmederij, een lingeriezaak, een schoenmakerij, een rijwielhandel en een elektrazaak ingezeten. Opvallend aan het pand is het schilddak, dat niet loodrecht op de gevel staat. Vraag 27 Op nr. 12 vind je een gevelsteen uit de zestiende eeuw. Wat staat er onder deze steen geschreven?
Info bij vraag 27 (Markt 12) Deze gevelsteen is gemaakt van zandsteen. Deskundigen hebben de steen gezien de vorm, letters, opschrift en kleding van de man gedateerd in de tweede helft van de zestiende eeuw. Oorspronkelijk was de steen niet beschilderd. De huisnaam ‘De vyf ringen’ komt al voor in 1582. Vraag 28 Boven het poortje tussen markt nr. 24 (Chagall) en nr. 26 vind je een gevelsteen van zandsteen. Je ziet een wijnvat en een aantal figuren. Hoeveel figuren zijn dat? Info bij vraag 28 (poortje tussen Markt 24 en 26) Het poortje heeft een versiering in Lodewijk de Vijftiende stijl en dateert vermoedelijk uit 1780. In 1861 maakte de Frans schrijver Victor Hugo (18021885) een reis door Nederland. Tijdens zijn bezoek aan Roosendaal beschrijft hij het poortje als een ‘joli bas-relief de la tonne de Heidelberg au-dessus dúne porte’.
