cent o d tie int rma werPo o f n di t Po gron de teks r e t h - Ac eleiden g - Be sentatie Pre
in het heden speuren naar het verleden
Levend Verleden in het heden speuren naar het verleden Achtergrondinformatie docent Begeleidende tekst PowerPoint Presentatie Dit document hoort bij het educatieve programma ‘Levend verleden: in het heden speuren naar het verleden’. Met dit educatief programma maken leerlingen van het Voortgezet Onderwijs kennis met de ontstaansgeschiedenis van Het Nationale Park De Hoge Veluwe. Hoe is in het verleden vorm gegeven aan het landschap en wat is daar met een goed oog nu van te zien? Het programma kan uitstekend in het kader van een projectweek worden uitgevoerd. Maar het kan ook op ieder ander moment in het jaar worden uitgevoerd. Dit document bevat achtergrondinformatie bij het programma. In het bijzonder geeft het de uitgeschreven inhoud van de PowerPoint die bij dit programma hoort. Hoe is het programma opgebouwd? Het programma bestaat uit 2 of 3 delen: Deel 1) Voorbereidende les Via een voorbereidende les maken de leerlingen aan de hand van een PowerPoint kennis met de ontstaansgeschiedenis van Het Nationale Park De Hoge Veluwe. Deze geschiedenis wordt in 5 tijdvakken behandeld. Per tijdvak worden belangrijke ontwikkelingen behandeld. Deze les geeft voldoende basis om het buitenprogramma (deel 2) te volgen. De tijdvakken die behandeld worden zijn de volgende: 1. < 800 ‘De (on-)zichtbare basis’ 2. 800 - 1800 ‘De eerste menselijke activiteiten: ijzer en landbouw’ 3. 1800 - 1900 ‘Van landbouw naar bosbouw’ 4. 1900 - 1950 ‘Hoge Veluwe op de kaart gezet’ 5. 1950 - heden ‘Moderne kunst en modern beheer op de Veluwe’ De docent stelt aan het einde van de les groepjes van 4-5 leerlingen samen, waarmee deel 2 en 3 (optioneel) van het programma uitgevoerd wordt. De docent laat de groepjes een opdracht kiezen. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan: • • •
Maak een stripverhaal of ‘storyboard’ van een denkbeeldig verhaal over het Park (bijvoorbeeld vanuit het perspectief van een schaapherder, keuterboer, landjonker of jager). Maak een minitoneelstuk/musical. Presenteer het met een collage of PowerPoint.
1
• • •
Maak een moderne LipDub/musicvideo of rap waarin de tijdvakken terugkomen. Kies een tijdvak uit, leef je in die tijd in en verbeeld dat in woord/beeld. Eigen keuze.
Met die opdracht in het achterhoofd volgen de leerlingen deel 2 en verzamelen ze foto’s, videoopnamen, natuurlijke materialen of informatie (Museonder/Bezoekerscentrum/website De Hoge Veluwe: www.hogeveluwe.nl) in het Park. Dit kunnen ze bij de uitwerking en/of presentatie van de opdracht gebruiken (deel 3). Deel 2) Actieve belevingstocht in Het Nationale Park De Hoge Veluwe Tijdens een veldbezoek in Het Nationale Park De Hoge Veluwe zal stilgestaan worden bij bijzondere of herkenbare locaties in het Park. Via een GPS-fietsroute van ca. 18 km maken de leerlingen kennis met het Park. Het Bezoekerscentrum is startpunt van de GPS-fietsroute. Aan de balie van het Bezoekerscentrum koopt u de benodigde werkboekjes voor €1,50 per stuk, huurt u de benodigde GPS apparaten met routekaarten voor €10,- per stuk. Als borg betaalt u eenmalig €150,- ongeacht het aantal gps apparaten dat u afneemt. Het is alleen mogelijk de borg contant te betalen, pinnen is niet mogelijk. Ook wordt er een kopie van uw ID-kaart gemaakt. Neemt u uw eigen GPS apparaten mee? Dan hoeft u alleen nog de routekaarten huren. U betaalt hiervoor een borg van €10,-. Met behulp van een GPS gaat ieder groepje langs een ‘eigen’ route. De route moeten de leerlingen vinden met behulp van foto’s van details van locaties in het Park. Bij een locatie moeten ze de foto zoeken die op die plek genomen is. Bij een locatie hoort een vraag/opdracht of informatie, en bij elke foto hoort een aanwijzing om bij de volgende locatie te komen. De route eindigt weer bij het Bezoekerscentrum, hier levert u de geleende routekaarten en gps apparaten weer in en ontvangt u, mits alles akkoord is, uw borg weer terug. Deel 3) Afsluitende/samenvattende les op school [Optioneel) In groepjes werken de leerlingen hun in deel 1 gekozen ‘project’ uit. De leerlingen kunnen hierbij gemaakte foto’s of verzamelde informatie in deel 2 gebruiken. De invulling van dit deel is vrij aan de docent en leerlingen. Doelgroep Leerlingen van klassen 1 & 2 van het Voortgezet Onderwijs. Vakken: Biologie, Aardrijkskunde en Geschiedenis. Kerndoelen: 37-41. Uitvoering Het programma is het beste in een projectweek uit te voeren, maar kan natuurlijk ook tijdens de reguliere lessen worden behandeld. Tijdschema Deel 1 (voorbereidende les): 1 à 2 uur (op school). Deel 2 (GPS-fietsroute in Het Nationale Park De Hoge Veluwe): ca. 3 uur (dagdeel). Deel 3 (uitwerking op school en presentatie): eigen invulling (op school).
2
Begeleidende tekst bij de PowerPoint ‘Levend verleden: in het heden speuren naar het verleden’. Inleiding Het Nationale Park De Hoge Veluwe is de groene schatkamer in Nederland. Je vindt er een heel bijzondere combinatie van natuur, kunst en architectuur. Wat is nu het geheim van dit Park? We kijken eerst naar dit bijzondere landschap en hoe het is ontstaan. Daarna zul je zien welke veranderingen de mens in de loop der tijd heeft aangebracht. Tijdvak 1. <800 - ‘De onzichtbare basis’ IJstijd Hoe is de ondergrond ontstaan? Het opvallendst aan de Veluwe zijn de kenmerkende stukken open zand en heuvels. De hoogteverschillen zijn ontstaan tijdens de voorlaatste ijstijd (tijdens het Pleistoceen). Het landijs dat vanuit Scandinavië ons land binnendrong, stuwde zand en grind op tot heuvels. Het hoogste punt op de Veluwe is 110 meter hoog, het hoogste punt binnen Het Nationale Park De Hoge Veluwe is 57 meter. Nadat het warmer werd verdween het ijs. Toen en ook tijdens warme tussenperiodes ontstonden sneeuwsmeltwaterdalen. Die dalen, uitgesleten door smeltwater, zijn nog steeds te herkennen op De Hoge Veluwe. Tijdens de laatste ijstijd lag er geen ijs in Nederland. Wel werd door de wind de gehele Veluwe (feitelijk heel Nederland) bedekt met zand, het zogenaamde ‘dekzand’. Op sommige plekken stoof dit op tot (stuif-)duinen. Wat er ook achterbleef in ons land van die tijd zijn zwerfkeien en kleine keitjes (pleistoceen).
Tijdvak 2. 800-1800 - ‘De eerste menselijke activiteiten: ijzer en landbouw’ Landbouw Nadat het klimaat 10.000 jaar geleden warmer werd, verscheen de mens op het toneel. De hoge, droge gebieden zoals de Veluwe werden het eerst bevolkt. Vanaf de middeleeuwen nam de bevolking toe en werd het bos en de heide van de Veluwe ontgonnen voor landbouw. De boeren van toen lieten schapen grazen op de heide. Ze plagden en vermengden dit met mest om over hun akkertjes te strooien. Dit worden ook wel essen genoemd. Ook aan de rand van De Hoge Veluwe kwam deze landbouwvorm tot in de 19de eeuw voor. De boeren maakten gebruik van vennetjes op het Deelense Veld om hun schapen te laten drinken en te wassen. De naamgeving van het ven ‘Deelense Was’ verwijst hier nog naar. Die boeren legden houtwallen rond akkers en boerderij aan om het wild weg te houden of om het eigen vee juist bij elkaar te houden. Ook stammen uit die tijd de eerste wegen. IJzerwinning Bijzonder aan De Hoge Veluwe is dat er ook ijzerwinning heeft plaatsgevonden in de vroege middeleeuwen. Daarvoor werd houtskool gemaakt om primitieve ovens heet te stoken.
3
4
Tijdvak 3. 1800-1900 - ‘Van landbouw naar bosbouw’ Stuifzand In de loop der eeuwen veranderde door menselijk gebruik een steeds groter deel van de Veluwe in stuifzand. Doordat de begroeiing verdween kwam het dekzand aan de oppervlakte en kreeg de wind er vat op: het ging stuiven. Door het stuifzand verloor ook de landbouwgrond steeds meer van zijn waarde. Tot die tijd was veel grond gezamenlijk bezit van de boeren. Maar in de 19de eeuw kochten grootgrondbezitters voor weinig geld steeds meer land op de zandgronden. Zo kocht Dhr. Sickesz in 1846 het noordelijk deel van de huidige Hoge Veluwe. Op dat moment waren het heidevelden met zandverstuivingen, met hier en daar een boerderijtje. Veranderingen door de tijd heen In een eeuw tijd is het landschap op de Veluwe drastisch veranderd. Verschillende kaartbeelden maken deze verandering zichtbaar. De oppervlakte van het bos nam toe en de oppervlakte van het stuifzand nam af. Grootgrondbezitters Wat moest een grootgrondbezitter met die ‘waardeloze’ grond? De overheid stimuleerde de ontginning van ‘woeste grond’ en door de toenemende vraag naar hout lieten grootgrondbezitters vanaf halverwege 19de eeuw productiebossen aanleggen. Het was op de Veluwe ook een noodzaak: die bossen hielpen als bescherming tegen het stuifzand, dat inmiddels nederzettingen bedreigde! Mede voor het vervoer van het hout werden veel nieuwe lanen met statige bomen erlangs aangelegd.
Tijdvak 4. 1900-1950 - ‘De Hoge Veluwe op de kaart gezet’ Nationaal Park De Hoge Veluwe als Nationaal Park werd echt op de kaart gezet toen het echtpaar Kröller-Müller de grond van Sickesz kocht. Tussen 1909 en 1921 verwierf Kröller stukje bij beetje de grond wat later Het Nationale Park De Hoge Veluwe ging heten. Anton Kröller was een fervent jager en gebruikte zijn bezit vooral als jachtgebied. Jachtgebied Het vermogende echtpaar veranderde gaandeweg het landschap in hun gedroomde jachtgebied en cultuuroase. Daarvoor introduceerden ze een aantal uitheemse soorten (exoten) zoals de moeflon. Gebouwen en infrastructuur Het Jachthuis Sint Hubertus (ontworpen door Berlage) werd gebouwd en er werden verharde wegen aangelegd. Kröller kreeg het voor elkaar om de doorgaande openbare weg van Otterlo naar Hoenderloo te laten omleggen. Kunstcollectie De echtgenote van Anton Kröller, Helene Kröller-Müller, was een groot kunstliefhebber. Zij wilde graag op De Hoge Veluwe een plek voor haar kunstcollectie. De financiële middelen kwamen uit het familiebedrijf Müller & Co. Fundamenten Groot Museum In 1921 startte de bouw van een enorm museum voor kunst. Maar dat werd - mede door de crisis niet afgebouwd. De restanten, de fundamenten van dit Groot Museum, zijn nog aan de rand van het Pampelse Zand zichtbaar.
5
Kunstwerken Ondertussen verschenen er in opdracht van Helene wel diverse kunstwerken in het Park als ‘landmark’. Museum Om de kunstcollectie als één geheel te behouden schonk het echtpaar de collectie aan de Nederlandse Staat. Op één voorwaarde: dat daarvoor een museum op De Hoge Veluwe gebouwd zou worden. Zo kwam het dat in 1938 het huidige Kröller-Müller Museum werd geopend.
Tijdvak 5. 1950-nu - ‘Moderne kunst en actief beheer op de Veluwe’ Recreatie Na de Tweede Wereldoorlog werd de bevolking geleidelijk steeds welvarender en mobieler. Recreatie kwam in opkomst en de combinatie van natuur, rust en kunst op De Hoge Veluwe bleek daarvoor een populaire bestemming. Tot op de dag van vandaag trekt het Park het gehele jaar door vele bezoekers! Natuurbeheer Om de natuur en het landschap in het Park mooi te houden grijpen de parkbeheerders in, want zonder ingrijpen zou de heide vergrassen en bebost raken en het stuifzand dichtgroeien. En juist de afwisseling van verschillende soorten bos, heide, vennen en stuifzand maakt De Hoge Veluwe niet alleen aantrekkelijk voor bezoekers maar vormt vooral de basis van de aanwezige hoge biodiversiteit. Door middel van consistent en actief natuurbeheer werken de parkbeheerders aan het behoud van deze variatie aan landschappen. Dit bestaat onder andere uit intensief bosbeheer, het verwijderen van dennen op stuifzandvlakten en heidevelden en herstelmaatregelen voor grootschalige stuifzandgebieden en cultuurhistorische lanen. Voorlichting/educatie Het Nationale Park De Hoge Veluwe en het Kröller-Müller Museum vormen een unieke combinatie van natuur, kunst en architectuur. Voorlichting en educatie is voor beide organisaties zo belangrijk dat er voortdurend gezocht wordt naar nieuwe vormen en ontwikkelingen. Informatiecentra zijn zowel in het Park als het museum aanwezig. Daarnaast wordt door middel van activiteiten (lesbrieven, fietstochten, opdrachtenboekjes e.d.) een ruim aanbod aan educatie gegeven.
6
7
Notities
8
Uitgever: Het Nationale Park De Hoge Veluwe Jaar van uitgave: 2011
Mede mogelijk gemaakt door provincie Gelderland en Noaber Foundation
