Van heden naar verleden en weer terug
Start 1. Vanaf Station Arriva rechtsaf In 1905 legde de Noord Ooster Locaal Spoorwegmaatschappij, in de wandelgangen de Nols” genoemd, een spoorlijn aan met een station in Dalen en Dalerveen. Een veel gehoord dichterlijk lied was in die dagen “Vrolijk rent door bos en beemden, ’t ijz’ren paard maar rustig voort”. In 1948 verviel, uiteraard onder veel protest het station Dalen als halteplaats. Even als elders is het prachtige stationsgebouw uit 1905 in 1970 afgebroken. Aan de overkant van het station staat nog een dubbele woning uit die tijd. Dalen was in die jaren erg in trek bij het openbaar vervoer want in 1918 werd de E.D.S. (Eerste Drentse Stoomtrammaatschappij) een tramlijn dwars door het dorp aangelegd. Hoewel ook deze in het laatst van de dertigerjaren zou worden opgeheven werd echter door de Duitse bezetter het tramverkeer nog weer nieuw leven ingeblazen. 1947 was echter het definitieve einde van de tram en werd die vervangen door de bus
Stationsstraat 1 In deze boerderij was in het verleden ook een wachtkamer ingericht voor de treinreizigers. Men kon hier worden voorzien van koffie thee limonades als wel zwak alcoholische dranken. Herkenbaar was dit door het bordje op de muur VERLOF A. (Voor verkoop van sterke drank kwam het bord VOLLEDIGE 0VERGUNNING op de muur. Deze prachtige boerderij is ook eind jaren ’90 weer geheel in oude stijl gerenoveerd.
2. Op driesprong rechts aanhouden (De Brinken) Nieuwe woning Fam. Lamberts Een gezegde luid “Boer word toch eens mens”. Wel de veeteeltbedrijf gerund buiten de dorpskern. Nu, in 2007 zijn ze neergestreken dicht bij hun voorheen ouderlijk huis (n.l. Stationsstraat 1) en hebben daar dit prachtige huis laten bouwen. Deze fraaie woning doet denken aan een mengeling van verschillende bouwstijlen uit de begin 20e eeuw.
Woonboerderij op kruising Oude Dalerveensestraat‐De Brinken Deze boerderij is eind jaren ’80 omgebouwd tot woonboerderij met acht wooneenheden. De familie Huizing die hier vroeger woonden hadden als bijnaam De Luunjongs. Als vroeger iemand uit Schoonebeek (tot 1883 gemeente Dalen of Dalerveen) overleden was, kwam de begrafenisstoet over de Reindersdijk of Oude Dalerveensestraat Dalen binnen. Zodra die van hier in te zien was, werd een zwarte vlag boven uit het raam uitgestoken, zodat de koster als klokkenluider kon beginnen met het luiden.
Brinken 22 Bij de voormalige boerderij aan De Brinken 22 is goed te zien hoe menige boerderij in de jaren ‘80/’90 is verbouwd tot enkel of dubbel woonhuis. De baander is vervangen door grote ramen en van de deel is de huiskamer gemaakt. Van de stallen zijn meestal de overige kamers gebouwd. Ook de kapschuur is even een blik waardig gezien de fraaie aan binding met riet.
3. Na kruising eerste weg links (Binnenweg). 4. Eerste weg rechts (Wetteringenlaan) en gelijk op parkeerplaats links aanhouden. Rechts is het prachtige voorhuis van de boerderij van de fam. Kiers te zien. Ook hier is de Jugendstil rond 1910 duidelijk herkenbaar.
Links op het terrein staat een monument van een soldaat. Het is geplaatst in 2001 ter nagedachtenis aan allen die na de 2e wereldoorlog hun dienstplicht moesten vervullen in Nederlands‐Indië.
5. Volg het voetpad langs de voorkant van het gemeenschapshuis De Spinde.
Gemeenschapshuis “De Spinde” Het gemeenschapshuis is gebouwd in 1976 naar een ontwerp van architect Kalsbeek. Het gebouw is in boerderijstijl ontworpen en geopend door prinses Margriet.
In 1980 werd aan het gebouw de publieksprijs voor architectuur toegekend. In het gemeenschapshuis waren gevestigd het Gemeentehuis, het Postkantoor, de Bibliotheek, Welzijn Ouderen en de VVV. Het gemeentehuis gedeelte is precies op de zelfde plaats gebouwd als waar het oude gemeentehuis stond. De reden hiervan was dat het oude gemeentehuis een geschenk was. Het oude gemeentehuis werd n.l. in 1923 geschonken door Annigje Hardenberg, wijlen echtgenoot van wethouder Fledderus. Fledderus woonde er lange tijd met zijn vrouw schuin tegenover. Een vast gegeven was bij deze schenking dat deze plaats altijd als gemeentehuis gehandhaafd moest blijven. Staat men voor het gemeenschapshuis De Spinde dan biedt dit uitzicht op het winkelcentrum De Waag. In het gebouw links waar Drogisterij Dinja, Echte Bakker Eising en Bloembinderij Lubberman zijn gevestigd was vroeger café Abels of in de volksmond Jantien en Gerard Hier werd de sociale instelling Werkliedenvereniging Wederkerig Hulpbetoon (W.K.H.B) opgericht
Het waren niet de werklieden maar de notabelen die in 1884 tot de oprichting besloten o.a. de dominee, de burgemeester, de dokter, de wethouders en de “botterdirecteur”. Naast het sociaal gebeuren waren overbekend de feestavonden bij “Jantien van Gerard”. Dan ging men naar de komedie en de opkomst was enorm ( 3 à 4 voorstellingen). In de begintijd werden uitsluitend drama’s opgevoerd. Vooral het vrouwvolk was tot tranen toe geroerd en riep na afloop vaak “Wat was ’t mooi stuk, ‘k heb de hiele tied reerd!”. Ook bekend in Dalen is nog de uitspraak van de muldersvrouw uit de Bente die tijdens een stormachtige avond tegen haar man zei “Wiend of geen wiend, wej gaot naor de komedie”. Als pakkend slot van de avond werd vaak het “Werkmanslied” gezongen waarvan de tekst van het laatste couplet luidt. “Wat baat het geld, het nietig slijk der aarde voor hem, die het in overvloed bezit. Geen ramp of heil de arme hier vergaarde maar op zijn goud of op zijn geldkist zit Daarom, doet wel, gedenkt toch steeds de armen want ook uw loon ligt later in ’t verschiet Geeft hun dan brood, wil hen bij kou verwarmen vergeet, o neen, vergeet de werkman niet
6. De Emmerweg oversteken
“De Beukenhof” Ook hier is te zien hoe op een ingenieuze wijze deze boerderij in de ’80 jaren is omgetoverd tot een prachtig appartementencomplex zonder afbreuk te doen aan het dorpse karakter van de dorpskern van Dalen. De boerderij dateert zo rond 1920 en enigszins herkenbaar is hier de Amsterdamse stijl met zijn uitbundig metselwerk. De waterpartij met zijn waterloop via beukenblad is het werk van kunstenaar Onno Ruiter en herinnert aan een brandgat zoals in vele plaatsen. Hier kon de Brandweer water uit putten bij brand.
7. Zebrapad oversteken en pad volgen naar de museummolen Gebouwtje behorend bij gebouw kinderopvang. Kijken wij nog even naar links zien we het gebouwtje dat momenteel dienst doet als kinderopvang. Het gebouwtje uit de jaren ‘20 kent een rijke historie aan verschillende bewoners. Zo heeft het dienst gedaan als brandweergarage, politie bureau met daarin 2 cellen voor dieven en landlopers, als woonhuis, als werkplaats voor de gemeentelijke gasfitter en schilder, en als kantoorruimte voor de jongveekeuring. Voor wat de bouwstijl uit de 20e eeuw betreft zie de woning aan het eind van het voetpad uit de jaren ‘20 achter de grote heg. Kenmerkend zijn de brede overstekken, goten en de steile puntige daken.
Waterpomp. Rechts is door de cultuurhistorische stichting Aold Daol’n een waterpomp geplaatst. Deze stond vroeger op het schoolplein waarvan de contouren van de school nog zichtbaar zijn.
Burg. Wessels Boerschool. De school in het dorp is al heel oud. In 1630 wordt ze al genoemd. Het was toen een typische kerkschool, bestuurd door de kerk en onderhouden door de gemeente. De drie podagristen hebben lovende woorden over het hoogst modern onderwijs. In 1883 werd er een nieuwe school gebouwd met 6 lokalen. Het oude schoolgebouw werd daarna verbouwd tot gemeentehuis. In die tijd speelde de kerk ook een belangrijke rol bij de benoemingen van het onderwijzend personeel. Men stelde n.l. op prijs dat meester zondags ook het kerkorgel bespeelde. Zo moest ook op het orgel een proefles worden geven. Omstreeks 1950 had men wederom vergaande plannen tot het bouwen van een nieuwe school. De toenmalige burgemeester Wessels Boer was zeer gecharmeerd van een z.g. halschool met twee verdiepingen, voor die tijd het nieuwste van het nieuwste. Gedeputeerde Staten wilden er niets van weten, maar de burgemeester zette door en kreeg zijn zin. Toen de school in 1954 geopend werd, was het gebouw dan ook zijn trots. Toen de burgemeester 3 jaar later stief werd besloten de school zijn naam te geven: De Burgemeester Wessels Boerschool.
8. Ingang museummolen. In de museummolen Jan Pol Met zijn machtige wieken bepaald de achtkantige (hoge) koren en pelmolen sinds 1820 het oude dorpsgezicht van Dalen. In de molen is naast het molengedeelte een uitgebreide expositie te zien van de geschiedenis van de voormalige gemeente Dalen met de buiten dorpen Dalerpeel, Dalerveen, Stieltjeskanaal en Wachtum, do. en za‐middag van 13.30 tot 16.30 uur
9. Vanuit de museummolen “Jan Pol’’ links en op kruising links (Westerwijk) Westerwijk Gelijk rechts staat nog het oude kleermakershuisje van fam. Joling. Als men vroeger aan het eind van de week zijn nieuwe pak kwam halen bij kleermaker Joling dan mocht de klant bij het afrekenen zijn pijp stoppen uit de bus op de schoorsteenmantel
“Jodenhuis” (Westerwijk 11/13) Het woonhuis dateert van rond 1925 Nog tot ver na de oorlog ’40‐’45 werd dit “Het Jodenhuis” genoemd doordat het pand tot in het begin van de oorlog door de familie Bierman werd bewoond. Zoals vele joden was ook David Bierman handelaar in hart en nieren. Zijn handel gold vooral kippen, kalfjes etc. In de oorlogsjaren heeft de familie. een onderduikadres gevonden in Oosterhesselen.
Westerwijk 14. Joodse bewoners de familie Zilverberg In tegenstelling tot de familie Bierman waren de Zilverbergs geen vrome joden. De Daler huisschilder Hartog Zilverberg was een man van aanzien en had met zijn vrouw Suzanne twee dochters en één zoon. In 1938 kreeg dochter Suse (die als enige de oorlogsjaren heeft overleefd) een betrekking in een manufacturenzaak bij een naamgenoot van haar vader Hartog Zilverberg in Coevorden. Deze Hartog Zilverberg gold als een bijzonder mens. Hij was n.l. fractieleider van de S.D.A.P. en van 1927 tot 1931 wethouder. Bovendien was hij een bekend dirigent van muziekgezelschappen in de regio en o.a. de oprichter van de muziekvereniging “Volharding”. Het boek “Dalen in Oorlogstijd” vertelt het lief en leed van deze familie. Het Jodenkerkhof aan De Drift getuigt hiervan met een gedenksteen.
Kozakkenhoeve: (Westerwijk 6) Pensionboerderij van de familie Van Urk “De Kozakkenhoeve”. Hiervan doet het verhaal de ronde dat op het terrein rond deze oude Saksische boerderij uit de 19e eeuw 2 kozakken liggen begraven die zouden zijn gesneuveld tijdens het beleg van Coevorden door de troepen van Napoleon rond 1810.
10. (Westerwijk) gaat over in (Kruisstraat)
Kruisstraat 20 Hier runnen Melissa van Noordwijk met haar man Melissa’s weefatelier / handweverijen. “De Snoeperij” is de Oudhollandse snoepwinkel van Melissa. Als men hier binnenstapt dan waant men zich weer in de beginjaren van de 20e eeuw In de Dorpssmederij van Joost van Noordwijk wordt divers siersmeedwerk gemaakt. Men kan er een kijkje nemen op woensdag, vrijdag, zaterdag van 10.00 ‐ 17.00 uur en in juni/juli/augustus extra dinsdag en donderdag 13.00‐17.00 uur Het bezoek aan de dorpssmederij is op afspraak
Zwengelput Rechts van de weg is op een kleine brink door de historische stichting Aold Daol’n nog een ouderwetse zwengelput geplaatst. Bij de opening is er “getrouwd over de puthaak”. Dit geschiedde vaak ten overstaan van de dorpelingen bij minderbedeelden die geen geld hadden voor een trouwerij op het gemeentehuis.
Kruisstraat 21 Deze prachtige boerderij van de familie Kalkdijk is geheel weer in zijn originele stijl verbouwd. Ook het schuurgedeelte is helemaal in zijn originele staat hersteld en geeft met op de voorgrond een echte boerenwagen een prachtig beeld van hoe het dorp er in de beginjaren van de 20e eeuw uit heeft gezien. (De boerderij was voorheen bewoond door de familie, Bleuming waarvan zoon Evert nog als profvoetballer bij sportclub Enschede(nu F.C. Twente) heeft gespeeld,
11 Einde weg rechts: Hoofdstraat overgaand in De Bente Hier komt men aan in het uitgaanscentrum van het dorp met rond de kerk de gezellig terrassen. Hoofdstraat 23 In 1916 kocht de familie De Boer een café‐ restaurant in Dalen en kreeg de naam Hotel de Boer. Drie generaties is het bedrijf in bezit gebleven van de familie. In eerste instantie was het hotel in combinatie met een boerenbedrijf. Het hotel gedeelte stond jarenlang in weide omgeving zeer goed bekend. Rond de jaren ‘70 / ‘80 toen de auto in opmars kwam was de behoefte aan overnachtingen tanende en werd het hotel gebeuren afgestoten. De nieuwe naam Rest. “De Baander” kreeg het doordat de hedendaagse ingang (nu serre) in het verleden de ingang was tot het boerderijgedeelte met een grote baander als ingang.
De kerk van Dalen Eeuwenlang vormde de kerk, nog ouder dan de molens, het middelpunt van het dorpsleven in Dalen. Aan weerszijden van het smeedijzeren toegangshek vlak bij de toren liggen twee grote stenen met de platte kant tegen elkaar. Onderzoek heeft uitgewezen dat dit vroeger een grote steen is geweest. Het vermoeden bestaat dat het een Germaanse offersteen is geweest. Omstreeks 800 zijn alle Dalenaren Christen geworden. Zelfs de meest verstokte heidenen hadden geen keus. Karel de Grote had verordineerd dat alle Saksen die weigerden gedoopt te worden, ter dood gebracht zouden worden. De Pastoor zorgde voor het ontstaan van een parochie die alle bewoners omvatte. Uit de parochie kwam het kerspel voort, de voorloper van de burgerlijke gemeente. De ambtenaren moesten de belasting innen en afdragen aan de bisschop. In gezamenlijk overleg moesten de bewoners zorg dragen voor het onderhoud aan wegen en waterlopen. Het kerspel regelde de werkzaamheden en het gebruik van de marke. Uit de geschiedenis blijkt dat reeds in 1300 er al een kerk geweest is. Feit is dat in dat de toren 14e eeuws is. De kerk heeft waarschijnlijk een houten voorganger gehad want de meeste Drentse kerken werden van hout vervaardigd. De kerkgang kwam niet
alleen uit geloofsbegeerte voort maar ook door de officiële mededelingen. Deze werden na de dienst voorgelezen door de schoolmeester op het kerkplein. De kerk heeft tijdens diverse oorlogshandelingen heel wat storm door staan. Vooral in 1672 hielden de Munsterse troepen van Bommen Berend in Dalen huis. evenals tijdens de Franse bezetting. Bij een laatste restauratie in 1907 werd een wat te overdreven aandoende cementen bepleistering aan de oostgevel aangebracht. In 1973 echter vond men dit zo lelijk dat bij deze laatste restauratie de gevel weer met oude baksteen in originele staat terug gebracht. De kosten € 90.000,‐ waarvan € 50.000,‐ door de Daler bevolking bijeen werd gebracht.
Hoofdstraat 29 Restaurant Cornelis voorheen Hotel Cornelis is in 1937 tot de grond aan toe afgebrand. Hoewel de bouwstijl die voor de brand meer overeenkwam met die van Restaurant ”De Baander” is later daarna volledig van afgeweken. Het café‐ restaurant legde zich hoofdzakelijk toe op feesten (dansavonden) en partijen. Ook was het café‐restaurant lange tijd in bezit van een prachtige ouderwetse speeltuin met schommels, wippen en een kettingbrug en zeer in trek bij schoolreisjes.
Hoofdstraat 30 Classicistische architectuur. kenmerkend zijn symmetrische opbouw met licht uitspringende delen in het midden en op de hoeken, gepleisterde plint en een geprofileerde gootlijst
Hoofdstraat 36
Restaurant ’t Oelnbret was voorheen een boerderij van de familie Van Tarel en toont veel gelijkenis met de boerderij in de Kruisstraat. In de voorkamer van de boerderij was in het verleden het kantoor van de boerenleenbank gevestigd. Kars van Tarel had hier zitting als bankdirecteur. In de beginjaren ‘70 is de boerderij omgebouwd tot Bar Dancing. en later in de jaren ’90 tot restaurant.
Herenhuizen De Podagristen (3 geschiedschrijvers) schrijven: “In 1815 is Dalen door een geweldige brand getroffen, die in een half uur tijd 12 woningen en 8 schuren verwoestte en juist het aanzienlijkste gedeelte van het dorp trof”. De Podagristen bekijken het echter van de optimistische kant; Dankzij die ramp menen ze dat het dorp bijzonder verfraaid is omdat veel opnieuw gebouwd moest worden. Het herenhuis Hoofdstraat 35 werd gebouwd door Caspers, van oudsher grootgrondbezitter in Dalen, evenals de Oldenbannings, de Ten Holtes en de familie Fledderus bezaten de Caspersen verschillende boerderijen en gronden. Het woonhuis is eind 19e eeuw gebouwd in neoklassieke stijl. De Broksgewijze gevelomlijsting, raamversieringen en de driehoekige kroonlijst boven de toegangsdeur naar het balkon geven het aanzien van een voornaam herenhuis. Ook burgemeesters en de dorpsarts hebben hier later gewoond waaronder toen nog de 28 jarige burgemeester Opstelten, na zijn burgemeesterschap van Rotterdam, thans minister van justitie. Aan de overzijde van de weg, Hoofdstraat 50 is gebouwd in de Jugendstil, herkenbaar aan de versierselen rond de ingang en ramen. Ook dit huis werd jaren lang door de Caspersen bewoond. Na hun overlijden werd het huis geschonken aan hun trouwe dienstmeid
Hendrikje van. der. Linden. Zij schonk het echter bij testament aan de kerk. Het huis wordt nu bewoond door de familie Hoiting die het weer van de kerk heeft gekocht. De serre is er pas in 2006 aangebouwd
Koetshuisje Dit kleine huisje aan de hoofdstraat heeft eind jaren ’80 en begin jaren’90 dienst gedaan als koetshuisje van de plaatselijke huisarts.
Voormalige boerderij fam. Beuker Hier gaat een rijke historie aan vooraf. Voorheen was hier het Kymmelshuis uit 1780, met boven de deur het gebeeldhouwde familiewapen van de familie Kymmel. Deze bewoner (Georg Rudolph Wolter Kymmel) was zowel Rechter, Hoofd van Politie als notaris. In 1811 werd hij benoemd tot “maire” onder Napoleon en daarmee was hij de eerste burgemeester van Dalen. In 1814 is hij overleden; hij werd opgevolgd door zijn zoon Frederik. Deze hield zeer van uitgestrekte tuinen en hagen rond het Kymmelshuis. Zoon Frederik bleef echter kinderloos en zo werd het Kymmelshuis na zijn overlijden tot 1906 verhuurd en deed het dienst als postkantoor. In 1910 heeft de sloop plaatsgevonden en in 1915 is de huidige boerderij gebouwd. Meerdere families hebben in de loop der jaren deze boerderij bewoond.
12. Na huisnr. 2: eerste weg links (straat oversteken) Kymmelskampen De Vondel Huize “De Vondel” aan De Bente 10 werd in 1930 gebouwd door W.S. de Muink Keizer, directeur van de strokartonfabriek Hollandia in Coevorden. De naam “De Vondel” werd voor het huis gekozen omdat hij zijn vrouw op het passagiersschip “Vondel” had leren kennen. Gedurende de tweede wereldoorlog nam de Grüne Polizei (Duitse MP) het landhuis in beslag en oefende van hieruit een waar schrikbewind uit. Na de bevrijding kwam “De Vondel” in ongeschonden staat weer in het bezit van de fam. De Muink Keizer.
13. Tweede weg links (Kymmelskampen). Bungalows Kymmelskampen Hier loopt men tussen de bungalows gebouwd in de jaren 1965. Voor die tijd was dit een revolutionaire bouw. Deze systeemwoningen van het Bouwfonds Nederlandse Gemeenten werden in één dag overeind gezet en waren tegen de avond glasdicht en waterdicht. De binnenwanden bestaan uit gipsplaten met isolatie. Voordeel van deze bouw was dat de papieren en met folie geïsoleerde gipswanden in tegenstelling tot steen nooit koud aanvoelden en dit dus aanmerkelijk scheelde in de stookkosten.
14. Rechts en weer links (Kymmelskampen). Overgaand in (Stationsstraat) 15. Eindpunt
