Speuren naar petrogliefen in Boven-Egypte

Speuren naar petrogliefen in Boven-Egypte

een rotskunstsurvey tussen Edfoe

den. Eén van de meest opzienbarende ontdekkingen van de missie was die van de laat-paleolithische, pleistocene rotskunst van Qurta in 2005, die aan de hand van optisch gestimuleerde luminescentie kon worden gedateerd op ouder dan 15.000 jaar en waarvan de werkelijke ouderdom op 19.000 tot 17.000 jaar wordt geschat (zie Ta-Mery 2 (2009) 2-6; en Ta-Mery 6 (2013) 116-127).1 Naturalistische afbeeldingen van wilde fauna, oerossen in het bijzonder, maken de hoofdmoot van deze kunst uit, maar ook sterk gestileerde menselijke figuren zijn kenmerkend. De veel latere, aan het epipaleolithicum (einde van het paleolithicum) toegeschreven rotskunst van El Hosh, die eerder abstract en geometrisch van aard is en vermoedelijk ongeveer 9000 tot 8000 jaar oud, was eveneens een belangrijke vondst van de Belgische missie.2 In onze eerdere bijdragen over de rotskunst van Qurta werd al gewezen op het feit dat de petrogliefen daar geen alleenstaand geval zijn. Al eerder immers, in 2004, hadden wij op één locatie in El Hosh, Aboe Tanqoera Bahari 11 (atb11) genaamd, gelijkaardige tekeningen van wilde runderen aangetroffen.3 In de jaren daarna (en nog steeds voortdurend) ondernamen Egyptische collega’s van het Ministry of State for Antiquities (msa) in Aswan prospecties in de Wadi Aboe Soebeira, ongeveer 45 kilometer ten zuiden van Qurta, die eveneens tot de ontdekking van verscheidene rotskunstsites uit het laat-paleolithicum hebben geleid. 4

en Kom Ombo in Boven-Egypte.

tracing palaeolithic aurochs

dirk huyge

Volgend op eerdere ontdekkingen in El Hosh en Qurta, ondernamen de Brusselse Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis (kmkg) in oktober-november 2014 opnieuw

Een eerste overzichtje van de resultaten.

In eerdere afleveringen van Ta-Mery hebben wij al uitvoerig bericht over de activiteiten van de Belgische archeologische missie naar El Kab. Naast de reguliere opgravingen van deze zending in de antieke stad Necheb (zie Ta-Mery 3 (2010) 26-35), die al in 1937 onder het directeurschap van de befaamde egyptoloog Jean Capart van start gingen, ondernemen de Brusselse Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis (kmkg) sinds 1998 ook rotskunstonderzoek in een ruimere regio tussen Edfoe in het noorden en Kom Ombo in het zui-

18

t a-me ry 201 5 | 2 0 16

De verwachting bestond dat er in een ruimere regio nog meer rotskunst uit deze oudste fase gevonden zou kunnen worden. Met dat idee in het achterhoofd werd in oktober-november 2014 een survey (afb. 1-3) georganiseerd die gefinancierd werd door National Geographic Society Global Exploration Fund - Northern Europe en tevens substantiële steun kreeg van Egyptologie Academie Nederland ‘Huis van Horus’. Het project droeg de hoopvolle titel “Tracing Palaeolithic Aurochs: Rock Art Survey in Upper Egypt” en ging uit van de hypothese dat geografische factoren een uitleg konden bieden voor de locatie van de oudste rotskunst. We argumenteerden bijvoorbeeld dat het bestaan van geschikte jachtgronden en (wellicht meer nog) de aanwezigheid van degelijke grondstof voor het vervaardigen van wapens en werktuigen (vuursteen en aanverwante materialen) cruciaal konden zijn geweest voor de vestiging van de laat-paleolithische woonplaatsen. Het lag verder voor de hand dat deze geografische keuze ook een weerslag gehad zou kunnen hebben op de locatie van de rotskunst.

speuren naar petrogliefen in boven-egypte

19

Afb. 1 De kleine Wadi Aboe Zoeroej doorsnijdt het zandsteenplateau van de Oostelijke woestijn. We bevinden ons hier op amper 3 kilometer stappen van de Nijlvallei. Foto: Wouter Claes. © kmkg, Brussel.

Afb. 2 Onze 28 jaar oude Land Rover Defender poseert in Wadi Aboe Zoeroej. Op het grote rotsblok bovenaan rechts op de foto staan een hele reeks bootvoorstellingen uit de predynastische tijd. Foto: Dirk Huyge. © kmkg, Brussel.

20

t a-me ry 201 5 | 2 0 16

Afb. 3 Speuren naar petrogliefen in de woestijn is vooral zaak van veel voetenwerk. Een verrekijker met sterke vergroting komt handig van pas bij het afspeuren van de rotswanden. Foto: Hendrik Hameeuw. © kmkg, Brussel.

De drie plaatsen waar laat-paleolithische rotskunst tot nu toe gevonden was (Qurta, atb11 in El Hosh en Wadi Aboe Soebeira), hingen immers duidelijk samen met grote droge stroombeddingen (wadi’s), waarvan de wijde monding aan de Nijl een geschikt jachtareaal creëert. Alleszins in het geval van Qurta en Wadi Aboe Soebeira zijn deze wadi’s, die hun brongebied in het Rode Zeegebergte hebben, bovendien ook rijk aan grondstof die door de paleolithische bewoners werd geëxploiteerd (het grind in hun bedding bestaat onder meer uit vuursteen, kwarts, chalcedon, agaat, jaspis en kornalijn). Kleinere en kortere wadi’s, die alleen het zandsteenplateau langs de Nijl draineren (afb. 4), bieden zulke rijkdom aan gesteenten niet en waren daarom een stuk minder aantrekkelijk voor menselijke aanwezigheid en activiteit.

hoogdringendheid Niet minder dan door deze wetenschappelijke vraagstelling was het onderzoeksproject ook ingegeven door een bezorgdheid om het welzijn van de rotskunst in deze regio. Het hele Boven-Egyptische gebied is immers uiterst bedreigd door grootschalige steengroeve- en mijnbouwactiviteit, die zowel langs de Nijlvallei als in de lage Oostelijke Woestijn plaatsvindt.5 Bovendien, omwille van nieuw aangelegde wegen,


21

zowel in de Nijlvallei als de Oostelijke Woestijn doorkruisend, en de populariteit van fourwheeldrive activiteiten, is de menselijke aanwezigheid op de rotskunstsites de voorbije jaren enorm toegenomen. Het heeft helaas ook onopzettelijke vernieling en vandalisme met zich meegebracht (afb. 5). Grootschalige bemestingsprojecten en de vestiging van een enorme industriële infrastructuur, onder andere voor de productie van klei en fosfaten, veranderen in hoog tempo de oorspronkelijke woestijnlandschappen in afgevlakte en door kraters getekende woestenijen. Uiteraard is het onmogelijk om alle sites afdoende te beschermen: het zijn er eenvoudigweg te veel. Veel van de rotskunst is gedoemd om te verdwijnen en dat is wellicht een kwestie van maar enkele decennia. Het uitvoeren van surveys en het lokaliseren van vindplaatsen is daarom een dringende opdracht. Tegelijk moeten deze sites op adequate wijze gedocumenteerd worden en moet worden nagedacht over nieuwe opnametechnieken om op zo kort mogelijke termijn zoveel mogelijk documentatie veilig te stellen.

22

t a-me ry 201 5 | 2 0 16

veldwerk Afb. 4 Wadi Aboe Zoeroej met op de achtergrond de Nijlvallei. De bedding van het hele mondingsgebied is vlak gemaakt om in cultuur te worden gebracht. Foto: Wouter Claes. © kmkg, Brussel.

Afb. 5 Dit grote rotsblok in Wadi Zayd staat helemaal vol met predynastische afbeeldingen van giraffen, steenbokken, ezels en menselijke figuren. Het fraaie paneel is helaas door tal van moderne Arabische inscripties ontsierd. Foto: Wouter Claes. © kmkg, Brussel.

Omwille van allerlei administratieve en logistieke problemen, die een beetje inherent zijn aan veldwerk in Egypte vandaag, hebben wij onze prospecties in oktober-november 2014 tot drie wadi’s moeten beperken. Van noord naar zuid waren dat: Wadi Abbadi (ter hoogte van Edfoe), Wadi Aboe Zoeroej en Wadi Zayd (respectievelijk ten noorden en ten zuiden van Silwa Bahari). Niet minder dan 23 rotskunstsites werden in deze wadi’s teruggevonden, waarvan slechts twee al eerder in de literatuur werden vermeld. Tegen onze verwachtingen in hebben wij echter geen sites aangetroffen die toegeschreven kunnen worden aan de oudste fase van de rotskunst in het gebied. Wadi Abbadi, een grote wadi met een erg brede monding (ongeveer 3,5 kilometer) die we over een afstand van bijna 25 kilometer zorgvuldig hebben geïnspecteerd, leek nochtans goede kansen te bieden in dit opzicht. Toch werden alleen rotskunstsites teruggevonden uit de predynastische, dynastische en Grieks-Romeinse tijd. Daar moet wel onmiddellijk aan toegevoegd worden dat de steengroevewerkzaamheden aan de monding en langs de randen van deze wadi in het recente verleden


23

zo intensief zijn geweest (en bovendien nog steeds voortduren), dat heel wat rotskunst ongetwijfeld voorgoed verdwenen is. We kunnen daarom niet met absolute zekerheid zeggen dat op deze plaats geen laat-paleolithische rotskunst aanwezig was. Het feit dat dergelijke oude rotskunst alleszins niet werd aangetroffen in de veel minder verstoorde, kleinere wadi’s Aboe Zoeroej en Zayd, laat de mogelijkheid open dat onze initiële hypothese dat de laat-paleolithische rotskunst uitsluitend met grotere wadi’s samenhangt, toch met de waarheid strookt.

een enorm potentieel De tegenvaller dat we geen laat-paleolithische petrogliefen meer vonden, wordt ruimschoots gecompenseerd door de (her)ontdekking van 23 rotskunstsites in het gebied. Ze kunnen in vier grote perioden worden thuisgebracht: epipaleolithicum (omstreeks 9000-8000 jaar oud), predynastische periode (voornamelijk 4e millennium v.Chr.), dynastische periode (3e millennium v.Chr. tot midden 4e eeuw v.Chr.) en Grieks-Romeinse periode (midden 4e eeuw v.Chr. tot 4e eeuw n.Chr.). 15 van de 23 sites zijn chronologisch homogeen: ze bevatten uitsluitend rotskunst uit één bepaalde tijdsperiode; acht locaties vertonen tekeningen uit twee of meerdere van de hier bovenvermelde fasen. De ontdekking van zulk een groot aantal onbekende rots-

Afb. 6 Hendrik Hameeuw (links) en Wouter Claes (beiden kmkg) experimenteren met tweedimensionale rti-fotografie op de rotskunstsite Gebelet Joessef in El Hosh. Foto: Dirk Huyge. © kmkg, Brussel.

24

t a-me ry 201 5 | 2 0 16

Afb. 7 Ook de meer dan 15.000 jaar oude, paleolithische rotskunst van Qurta bij Kom Ombo werd aan de hand van tweedimensionale rtifotografie gedocumenteerd. Foto: Dirk Huyge. © kmkg, Brussel.

kunstsites op zeer geringe afstand van de Nijl (meestal minder dan 5 kilometer!) illustreert het enorme potentieel dat in de regio bestaat voor rotskunstonderzoek, maar beklemtoont ook de noodzaak en de urgentie van dat onderzoek. Zoals hierboven reeds vermeld, zijn veel van deze sites helaas gedoemd om op relatief korte termijn te verdwijnen. Misschien kunnen enkele ervan effectief beschermd worden door het plaatsen van afsluitingen en het aanstellen van bewakers, maar dat kan onmogelijk overal gebeuren. Vandaar ook dat wij met nieuwe fotografische technieken hebben geëxperimenteerd, meer bepaald driedimensionale fotogrammetrie en tweedimensionale highlight reflectance transformation imaging (rti) (afb. 6-7). Dit zijn complementaire interactieve beeldweergavetechnieken die perfect toelaten een goede virtuele reconstructie van de rotskunst en zijn omgeving te verkrijgen, al kunnen ze natuurlijk nooit het origineel helemaal vervangen.


25

hybriden Afb. 8 Wouter Claes (kmkg) fotografeert grote sikkelvormige predynastische boten op een rotskunstsite in Wadi Abbadi bij Edfoe. Ze zijn ongeveer 5500 jaar oud en worden ‘overschreven’ door allerlei tekeningen van mensen en dieren uit de faraonische tijd. Foto: Dirk Huyge. © kmkg, Brussel.

Afb. 9 Een fraai rotskunstpaneel met predynastische boten en wilde dieren in Wadi Aboe Zoeroej. Hoewel op nauwelijks 4 kilometer afstand van de Nijlvallei gelegen, werd het blijkbaar nog niet eerder door archeologen opgemerkt. Foto: Dirk Huyge. © kmkg, Brussel.

26

t a-me ry 201 5 | 2 0 16

Het corpus van rotskunst dat wij in oktober-november 2014 in de drie wadi’s hebben verzameld, wordt momenteel bestudeerd en zal het onderwerp vormen van meer gedetailleerde wetenschappelijke publicaties. De meeste en zeker ook de belangrijkste sites zijn alleszins die met predynastische voorstellingen. Ze vertonen de klassieke predynastische onderwerpen: menselijke figuren in verscheidene houdingen, wilde fauna (vaak giraffen, gazellen, ezels en steenbokken) en verschillende soorten boten (afb. 8-9). Vooral wat die laatste betreft, werden enkele uitzonderlijk fraaie exemplaren teruggevonden, die bovendien tot de grootste behoren die ooit in de Egyptische rotskunst werden gespot. Een buitengewoon predynastisch paneel werd teruggevonden in Wadi Zayd op de site wz 08 (afb. 10-11). Het toont een erg vroeg, misschien wel het vroegste, voorbeeld van registercompositie in Egyptische kunst, waarbij afbeeldingen van dieren in duidelijk twee rijen zijn geordend. De precieze ouderdom van het paneel valt moeilijk te achterhalen, maar het lijdt geen twijfel dat deze voorstellingen in de Naqada i of ii tijd tot stand kwamen en dus van ergens tussen 4000 en 3300 v.Chr. dateren. Bovendien zijn de voorgestelde dieren erg bijzonder. Wat te denken immers van de reeks steenbokken of ibexen met onmogelijk lange nekken? De oude Egyptenaren waren uitstekende observatoren van de natuur en zouden zulke anatomische vergissingen niet onbewust tekenen. Het lijdt dan ook geen twijfel dat hier geen steenbokken, maar hybride wezens zijn voorgesteld: een combinatie tussen ibexen en giraffen. Zulke denkbeeldige creaturen, waartoe zelfs zoogdieren met visvinnen behoren,6 komen veelvuldig in de predynastische iconografie voor. Ze hadden ongetwijfeld een symbolische meerwaarde in de “taal” die in de rotskunst tot uitdrukking komt: ze “verdubbelen” als het ware de magische betekenis van het voorgestelde en combineren de hoedanigheden van twee bestaande dieren in één gefantaseerd mengwezen. Hoe echter de krokodil of hagedis met acht poten moet worden uitgelegd die in hetzelfde paneel ten tonele wordt gevoerd, is voer voor verregaande speculatie.

ingekleurde petrogliefen Slechts enkele van de teruggevonden sites tonen petrogliefen uit een oudere tijd dan de predynastische. De epipaleolithische motieven, die we goed kennen uit de eerder bestudeerde rotskunst van El Hosh, zijn eerder abstract en omwille van hun ouderdom en extreme verwering ook niet steeds gemakkelijk te “lezen”. De belangrijkste site in dit opzicht is waz 02 in Wadi Aboe Zoeroej, die een groot paneel


27

Afb. 10 Dit rotskunstpaneel in Wadi Zayd is misschien wel het vroegste voorbeeld van een registercompositie in Egyptische kunst. Het toont afbeeldingen van eigenaardige dieren in twee rijen: ibex-giraffen, olifanten en zelfs een reptiel met acht poten. Foto: Dirk Huyge. © kmkg, Brussel.

Afb. 11 Isabelle Therasse (rechts) en Anne Devillers (beiden kmkg) maken een facsimile van het rotskunstpaneel met registercompositie in Wadi Zayd. Foto: Hendrik Hameeuw. © kmkg, Brussel.

Afb. 12 Rotskunstvoorstellingen uit de Grieks-Romeinse tijd zijn doorgaans werelds van aard. Dit paneel in Wadi Abbadi toont twee vechtende krijgers en een bereden dromedaris met jong. Foto: Dirk Huyge. © kmkg, Brussel.

28

t a-me ry 201 5 | 2 0 16

toont met waaiervormige lijnen en spiralen. Volkomen figuratief is dan weer de rotskunst uit de dynastische tijd met talrijke afbeeldingen van huisrunderen en boten, waaronder hele flottieljes uit het Nieuwe Rijk, maar ook goden en symbolisch geladen jachtscènes, die volkse reproducties lijken van tempelreliëfs waarin de koning de verdierlijkte krachten van het kwaad bedwingt. De nog recentere rotskunst, die uit de Grieks-Romeinse tijd, is een stuk wereldser van aard en toont vooral krijgstaferelen en afbeeldingen van al dan niet bereden dromedarissen (afb. 12).7 Maar ook op dit vlak heeft onze survey een merkwaardigheid opgeleverd. Op de site wabb 05 in Wadi Abbadi werden, in een beschutte hoek van een groot rotskunstpaneel, enkele petrogliefen aangetroffen van bereden dromedarissen waarbij zowel de dieren als de rijders met rood en wit pigment waren ingekleurd (afb. 13). Zulke beschilderde rotsgraveringen waren voordien nagenoeg onbekend en de vondst kan op een wijdverbreide praktijk wijzen. Moeten we aannemen dat de meerderheid van de vele duizenden petrogliefen, ook die uit de oudere perioden, in de loop van de millennia hun kleurstof verloren hebben? Als dat het geval was, zal de Egyptische Oostelijke woestijn een veel bonter landschap geweest zijn dan de wijze waarop ze zich vandaag presenteert.


29

over de auteur Dirk Huyge studeerde prehistorische archeologie en is doctor in de kunstgeschiedenis en de oudheidkunde (ku Leuven 1995). Sinds 1998 is hij conservator prehistorisch en vroegdynastisch Egypte in de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis (kmkg) in Brussel. Hij is de huidige directeur van de Belgische archeologische missie naar El Kab en was van 2001 tot 2006 tevens medeverantwoordelijk voor een archeologisch project op Paaseiland (Chili).

noten

De auteur dankt het Ministry of State for Antiquities (msa) in Caïro en de msa-inspectoraten in Edfoe en Kom Ombo voor de toestemming en samenwerking. Naast de financiële steun van National Geographic Society Global Exploration Fund - Northern Europe en Egyptologie Academie Nederland ‘Huis van Horus’, moet de administratieve en logistieke hulp worden vermeld die ons geboden werd door het Nederlands-Vlaams Instituut in Caïro (nvic) en Vodafone Egypt. Mijn dank gaat uiteraard ook uit naar mijn gedreven terreinmedewerkers Wouter Claes, Anne Devillers, Hendrik Hameeuw en Isabelle Therasse, allen personeelsleden van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis in Brussel.

30

t a-me ry 201 5 | 2 0 16

Afb. 13 Erg uitzonderlijk is de vondst van beschilderde petrogliefen uit de Grieks-Romeinse tijd in Wadi Abbadi. Rijder en dromedaris zijn hier respectievelijk met rood en wit pigment ingekleurd. Foto: Dirk Huyge. © kmkg, Brussel.

1 Literatuurlijstjes betreffende de rotskunst van Qurta verschenen al in onze eerdere bijdragen in Ta-Mery 2 (2009) op pagina 6 en Ta-Mery 6 (2013) op pagina 127. Daaraan kan nog de volgende publicatie worden toegevoegd: Huyge, D., ‘10.000 jaar vóór “Schrijvers van contouren”’, in L. Delvaux, D. Huyge, A. Pierlot, I. Therasse en C. Willemen, Kijk op de Oudegyptische tekenkunst (Brussel, 2013) 12-23. 2 De meest recente publicatie (met literatuurlijst) in dit verband is: Huyge, D., en Storemyr, P., A ‘masterpiece’ of Epipalaeolithic geometric rock art from el-Hosh, Upper Egypt, Sahara 23 (2012) 127-132. 3 Zie Huyge, D., The fish hunters of el-Hosh: Rock art research and archaeological investigations in Upper Egypt (1998-2004), Bulletin des Séances de l’Académie Royale des Sciences d’Outre-Mer 51 (2005) 231-249. 4 Zie Storemyr, P., Kelany, A., Negm, M.A., en Tohami, A., ‘More ‘Lascaux Along the Nile’? Possible Late Palaeolithic Rock Art in Wadi Abu Subeira, Upper Egypt’, Sahara 19 (2008) 155-158; Kelany, A., ‘More Late Palaeolithic Rock Art at Wadi Abu Subeira, Upper Egypt’, Bulletin van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis 83 (2012) 5-21; Kelany, A., Late Palaeolithic Rock Art Sites at Wadi Abu Subeira and el-’Aqaba el-Saghira, Upper Egypt’, Cahiers de l’aars 17 (2014) 105-115. 5 Zie Huyge, D., ‘ “Battered Bulls” Again: Destruction and First Attempts at Conservation of Rock Art in Egypt’, in F.A. Hassan, G.J. Tassie, L.S. Owens, A. De Trafford, J. van Wetering en O. El Daly (red.), The Management of Egypt’s Cultural Heritage, Volume 2 (Londen, 2015) 78-85; Storemyr, P., Wadi Abu Subeira, Egypt: Palaeolithic Rock Art on the Verge of Destruction (2012) http://per-storemyr.net/2012/04/06/ wadi-abu-subeira-egypt-palaeolithic-rock-art-on-the-verge-of-destruction/; Storemyr, P., The Palaeolithic Rock Art in Wadi Abu Subeira, Egypt: Landscape, Archaeology, Threats and Conservation (2012) http://per-storemyr.net/2012/05/01/the-palaeolithicrock-art-in-wadi-abu-subeira-egypt-landscape-archaeology-threats-and-conservation. 6 Zie Huyge, D., ‘A Double-powerful Device for Regeneration: The Abu Zaidan Knife Handle Reconsidered’, in S. Hendrickx, R.F. Friedman, K.M. Cialowicz en M. Chlodnicki (red.), Egypt at its Origins: Studies in Memory of Barbara Adams, Orientalia Lovaniensia Analecta 138 (Leuven, 2004) 823-836. 7 Voor een algemeen overzicht van de rotskunst uit deze periode, zie Huyge, D., ‘Art on the Decline? Egyptian Rock Drawings from the Late and Graeco-Roman Periods’, in W. Clarysse, A. Schoors en H. Willems (red.), Egyptian Religion: The Last Thousand Years. Studies Dedicated to the Memory of Jan Quaegebeur, Orientalia Lovaniensia Analecta 85 (Leuven, 1998) 1377-1392.


31

Speuren naar petrogliefen in Boven-Egypte

Recommend Documents