Archeologisch Adviesbureau Archeologisch onderzoek naar verdwenen kastelen, kerken, kloosters en andere gebouwen
Elke gemeente heeft wel zo’n plek, waarvan verteld wordt dat er ooit een kasteel of ander gebouw heeft gestaan. Vaak is er aan de oppervlakte niets meer te zien en hangt er een waas van geheimzinnigheid omheen. Met moderne technieken zijn de ondergrondse sporen van deze gebouwen terug te vinden.
speuren naar
sporen
Aanwijzingen, geruchten, oude kaarten… Geheimen ontrafelen met non-destructieve onderzoeksmethoden
RAAP Archeologisch Adviesbureau kan met diverse non-destructieve onderzoeksmethoden ondergrondse archeologische resten opsporen. Non-destructief wil zeggen dat er niet grootschalig wordt opgegraven en het onderzoek dus snel kan worden uitgevoerd. RAAP kan met behulp van deze onderzoekstechnieken de waarde bepalen van resten van gebouwen onder het maaiveld.
Informatie en inspiratie uit het verleden Het waarom van dit soort onderzoek Er kunnen verschillende redenen zijn om een terrein met mogelijke restanten van een kasteel, kerk of ander gebouw te laten onderzoeken. Natuurlijk speelt nieuwsgierigheid naar wat er van het bouwwerk rest, altijd een rol. Vooral voor de inrichters van ons land is er een belangrijker argument. Zij moeten tijdig weten óf en wáár iets in de bodem zit, zoals overeengekomen in het Verdrag van Valletta (Malta). Onderzoek is dus van groot belang vóór de aanvang van een bouwproject. Een gemeente kan dan bij het opstellen van een bestemmingsplan verantwoorde keuzen maken, projecten eventueel aanpassen en bouwwerkzaamheden efficiënt plannen. Dit voorkomt verrassingen en hoge kosten, zoals de tijdelijke stopzetting van grondverzet om een opgraving te laten uitvoeren.
De resultaten van het onderzoek kunnen ook een bron van inspiratie zijn bij het ontwerp van (steden-)bouwkundige plannen. Architecten en stedenbouwkundigen kunnen de structuur van een oud bouwwerk terug laten komen in een gebouw of gebruiken bij de inrichting van een woonwijk. Andere mogelijkheden zijn de reconstructie van waterpartijen, historische tuinen of het markeren van fundamenten in bestrating of beplanting. Verder kan een cultuurhistorisch interessant terrein toeristisch ontsloten worden door er bijvoorbeeld een fiets- of wandelroute langs te laten lopen.
Historische bronnen
Een blik onder de grond Het verloop van het onderzoek RAAP combineert verschillende onderzoeksmethoden; een terrein wordt zo van alle kanten 'belicht'. Vaak gebruikte methoden zijn hiernaast beschreven. Het meest gangbare onderzoekstraject wordt hieronder nader toegelicht. Vooronderzoek Historische gegevens spelen bij de aanvang van een onderzoek een belangrijke rol. Bestudering van oude kaarten, prenten en andere bronnen levert al veel informatie over het terrein. Het is mogelijk om oude (kadastrale) kaarten met behulp van de computer zodanig te bewerken dat ze op de huidige topografie geprojecteerd kunnen worden. In combinatie met bodemkundige en reeds bekende archeologische informatie geeft dit een goed inzicht in de geschiedenis van een terrein. Soms kan een gebouw zo al gelokaliseerd worden. Op basis van de resultaten van het vooronderzoek kiest RAAP díe onderzoeksmethode die voor het specifieke terrein het meest bruikbaar is. Dit zal een combinatie van onderzoeksmethoden zijn, waarvan het geofysisch onderzoek in principe een belangrijk onderdeel vormt. Geofysisch onderzoek De mens heeft in het verleden lokaal de structuur van de bodem verstoord door bijvoorbeeld grachten te graven. Deze verstoringen kunnen met behulp van geofysische technieken in kaart gebracht worden, omdat ze contrasteren met de natuurlijke bodem-structuur. Tijdens een geofysisch onderzoek wordt doorgaans op elke vierkante meter een meting verricht. Dankzij het gebruik van een veldcomputer kan hierna al in het veld een eerste 'plattegrond' van de meetwaarden gemaakt worden. Resten van gebouwen en grachten zijn daarop vaak al goed zichtbaar. Rapportage In het rapport worden alle gegevens die nu over het terrein bekend zijn geïntegreerd en wordt een beheersen inrichtingsadvies gegeven. Het rapport wordt geïllustreerd met kaarten en profielen, die de opdrachtgever duidelijkheid geven over ligging, vorm en datering van historische bouwwerken en de diepte en conservering van funderingen of grachten. Voorbeelden In het gedeelte onder de flap zijn acht voorbeelden van RAAP-onderzoek naar verdwenen gebouwen opgenomen.
Kaartenmakers als Van Deventer, Van Geelkercken en Hattinga hebben in het verleden voor tal van plaatsen in ons land kaarten vervaardigd. Bij het historisch onderzoek worden alleen de meest waarheidsgetrouwe kaarten gebruikt.
Luchtfoto's Op luchtfoto's is soms de structuur van een verdwenen bouwwerk duidelijk herkenbaar. Deze informatiebron kan daarom veel werk in het veld besparen.
Weerstandsmetingen
De weerstandsmeter is het meest gebruikte apparaat bij geofysisch onderzoek. Met behulp van twee electroden die in de grond worden geprikt, worden verschillen in de elektrische weerstand van de bodem gemeten. Op deze manier kunnen structuren worden opgespoord tot een diepte van 1,5 m –Mv.
EM-31 metingen
De EM-31 meet het geleidingsvermogen van de bodem. Met het apparaat kunnen sporen tot op een diepte van ongeveer 6 m –Mv in kaart worden gebracht. De EM-31 levert een minder gedetailleerd resultaat op dan een weerstandsonderzoek maar heeft als voordeel dat door bestrating heen gemeten kan worden.
Magnetometingen Met de magnetometer wordt verstoring van het aardmagnetisch veld gemeten. Sommige archeologische structuren, zoals pottenbakkersovens of bakstenen muren, zijn namelijk zwak magnetisch. Voorwaarde is dat het terrein vrij moet zijn van metaal.
Boringen
Met behulp van een grondboor kan de opbouw van de bodem worden onderzocht. In aanvulling op de geofysische methoden kan worden vastgesteld of er nog resten van muren of grachten in de bodem aanwezig zijn.
Hoogtemetingen Hoogtemetingen kunnen het reliëf van een terrein in kaart brengen. Dankzij deze techniek kunnen soms in ogenschijnlijk vlakke terreinen de ligging van de grachten en de locatie van de gebouwen zichtbaar worden gemaakt.
Kleine proefsleuven
Soms zijn detailgegevens gewenst, bijvoorbeeld wanneer een gebouw (gedeeltelijk) gereconstrueerd gaat worden. Een kleine proefsleuf kan dan duidelijkheid over bijvoorbeeld de bouwwijze van de fundamenten geven.
Slot Abcoude
Kasteel Cronenburg
Duidelijk herkenbaar zijn de twee ronde en twee vierkante torens van het kasteel en de halfronde vorm van de daarboven gelegen voorburcht. De rode banen vertegen-woordigen hoge weer-standswaarden en zijn funderingen of uitbraaksleuven.
Te zien (in rood) is de rechthoekige vorm van het kasteel in het rechter deel met daaromheen een ovale gracht (blauw). Boven is een kleiner, rechthoekig gebouw (rood) zichtbaar. Links van beide gebouwen is een gebogen omwalling herkenbaar (rood).
Kerk Houwingeham
Asingaborg
gem. Reiderland (GR) Magnetometingen Opdrachtgever: DLG Groningen
gem. Loppersum (GR) Elektromagnetisch onderzoek met de EM-31 Opdrachtgever: Gemeente Loppersum
gem. Abcoude (U) Weerstandsmetingen geprojecteerd op een luchtfoto Opdrachtgever: Provincie Utrecht
Van de voormalige kerk zijn de 16 bakstenen funderingsstiepen duidelijk als afwijkingen (rode zones) in het magnetisch veld herkenbaar.
Kasteel ter Leede
gem. Lexmond (ZH) Weerstandsmetingen Opdrachtgever: DLG Vijfherenlanden
gem. Castricum (NH) Weerstandsmetingen geprojecteerd op een luchtfoto Opdrachtgever: Provincie Noord Holland
Zichtbaar is een ronde of mogelijk vierkante toren (rode zone) omgeven door een vierkante ommuring. De daaromheen gelegen gracht is moeilijker te onderscheiden.
Kasteel Selwerd gem. Groningen (GR) Weerstandsmetingen Opdrachtgever: Gemeente Groningen
Het kasteel (rechts) bestaat uit een ronde toren omgeven door een ringmuur met daarin een vierkante poorttoren. Links van het kasteel ligt de rechthoekige voor-burcht. Het geheel is omgeven door een gracht (blauw).
De funderingen van het kasteel en voorburcht (rood) tekenen zich duidelijk af tegen de omringende grachten (blauw). Het kasteel, aan de linkerkant, bestaat uit een rechthoekige toren met daaromheen een ringmuur. De voorburcht rechts is omsloten door een rechthoekige muur met daarbinnen de resten van een gebouw.
Genneperhuis
Castellum Tihau
Op basis van detailhoogtemetingen konden de post-middeleeuwse verdedigingswerken rondom het kasteel in kaart gebracht worden. Daarnaast is hierop een historische kaart geprojecteerd, zodat compleet geëgaliseerde bastions konden worden gelokaliseerd.
De rechthoekige ommuring van het castellum met daarin de vier poorttorens is goed herkenbaar (donkere banen). Ook de vier binnen het castellum gelegen wegen die leiden naar het vierkante principia- of stafgebouw zijn duidelijk te zien. Rechts van dit laatste gebouw ligt het rechthoekige horreum (graanschuur).
gem. Gennep (L) Hoogtemetingen en historisch onderzoek Opdrachtgever: Gemeente Gennep
Roemenië Weerstandsmetingen Opdrachtgever: KU Nijmegen
sporen spreken RAAP geeft oude resten een plaats in het heden In heel Nederland zijn voorbeelden te vinden van door RAAP opgespoorde resten van verborgen kastelen, kerken, kloosters, Romeinse villa’s, middeleeuwse grachten, wegen, stadsmuren, forten, verdedigingswerken, boerderijen, molens en ovens. RAAP heeft ruime ervaring op het gebied van archeologisch en cultuurhistorisch onderzoek en advies. De opdrachtgever weet snel óf en wáár iets in de grond zit. Daarnaast krijgt hij advies over hoe met deze verborgen sporen om te gaan, hoe ze beschermd kunnen worden en hoe ze in te passen zijn in inrichtingsplannen. Weten wat in de bodem bewaard is, betekent een meerwaarde voor de geschiedenis van een stad of dorp. Een plek gaat nu eenmaal veel meer 'spreken' wanneer informatie voorhanden is over wat er ooit heeft gestaan.
Archeologisch Hoofdvestiging: Postadres: Postbus 5069 1380 GB Weesp Bezoekadres: Leeuwenveldseweg 5b 1382 LV Weesp T: 0294-491500 E:
[email protected] Voor de adressen van de regiovestigingen en meer informatie kunt u ook onze website bezoeken:
www.raap.nl www.raap.be
Adviesbureau
gespecialiseerd in onderzoek en advies op het gebied van archeologie en cultuurhistorie werkzaam voor overheden, bedrijven en particulieren vanuit vier regionale vestigingen in Nederland en een vestiging in Vlaanderen
