knooppuntenroutes 50 en 57 km
13
15
84
83
Ook als gratis App met Margot Ribberink!
dijk geheimen n door het La nd 2 fietstochte
aa l va n M aa s en W
www.geldersestreken.nl/rivieren
86
88
89
90 Dijken vol verhalen Dijkmagazijnen. Ze horen bij het rivierenlandschap, als een kast in een woonhuis of kantoor. Maar wat weten we eigenlijk van die vaak stille gebouwtjes langs de Gelderse rivieren? Er gaat een wereld van verhalen achter schuil. In deze twee fietsroutes door het Land van Maas en Waal onthullen we veel dijkgeheimen...
Dijkgeheimen is er ook als gratis app, met weervrouw Margot Ribberink. Ga naar de App Store of Google Play en download de gratis AbelLife app. Zoek binnen de gratis routes op Leur-Dijkgeheimen. Op Facebook duik je nog dieper in de dijkgeheimen. Iedere keer gaan er nieuwe deuren voor je open… www.facebook.com/ dijkgeheimen
Dijkgeheimen is een uitgave van Regionaal Bureau voor Toerisme Arnhem Nijmegen. De fietsroutes zijn tot stand gekomen in samenwerking met Waterschap Rivieren land, Maas & Waal CultuurExpress, Dijk magazijn Beuningen, Museum Kasteel Wijchen en AbelLife.
Het rivierenlandschap waar je zo doorheen fietst ziet er sereen uit, maar is een en al oerkracht. Hele dorpen zijn door het rivier water weggevaagd. Tegelijk is de Gelderse rivierklei goud voor de natuur. Er kleven ook andere verhalen aan rivieren. Huisje in de uiterwaarden kopen? De adel koos liever voor een kasteel: hoog en droog boven de rivier… Gelderland is de mooiste water kant van Nederland, met zijn vele grote rivieren. Met prachtige stadjes aan het water, kastelen en boerderijen. En met dijken, gemalen en sluizen die zorgen voor veilig leven aan de rivier. Op deze fietstochten hebben we de mooiste weggetjes voor je uitgezocht!
www.geldersestreken.nl/rivieren
72
71
68
67
Volg de f ietsknooppunten
Fietsroute 1
50 k m
Leur - Hernen - Batenburg - Appeltern - MaasbommelDruten - Deest - Winssen - Hernen - Leur 5
1
Bezoekerscentrum Land van de Heerlijkheden Van Balverenlaan 1b, Leur tussen 66 en 67
Startpunt
Parkeren kan bij restaurant De Leurse Hof (150 m). Vervolg de Van Balverenl aan, je fietst in noordelijke richting naar Hernen 67 – 68
Eeuwenoude boerderijen, een kerkje, restaurant De Leurse Hof en Bezoekerscentrum Land van de Heerlijkheden. Welkom in De Heerlijkheid Leur!
en het poten van gewassen. Boeren waren van hen afhankelijk. In het Bezoekerscentrum Land van de Heerlijkheden – in een prachtige oude schuur – vind je de heerlijkste producten uit de regio. Om ter plekke op te eten, of om te kopen voor thuis of onderweg. Er is volop informatie over de natuur en de streek.
De naam Heerlijkheid lijkt al iets te zeggen over de sfeer. Maar het woord Heerlijkheid komt van het woord Heer. Het waren de Heren van Leur die hier al in de middeleeuwen hun kasteel hadden, plus het land eromheen. De Heren waren machtig. Ze hadden recht op economisch gewin. Zoals het marktrecht, het recht op malen
Openingstijden Di t/m zo van 11.00 - 17.00 uur (april t/m okt.) www.bezoekleur.nl
6
2
Kasteel Hernen Dorpsstraat 40, Hernen nabij 68
Een stoer middeleeuws kasteel, onbeschadigd door oorlogsgeweld of natuurrampen: dat is kasteel Hernen. Aan de achterkant van het kasteel zie je een tuin en een vijver. Wie vroeger dacht dat hij in de vijver wel even illegaal een visje kon hengelen, die kwam bedrogen uit. De Heren van Hernen gooiden je in de koude vochtige kasteelkerkers, of het kostte je je vingers... Als je het kasteel van binnen wil bekijken, dan moet je deelnemen aan speciale groepsrondleidingen. Op de binnenplaats rondkijken kan tijdens openingstijden. Vervolg je route vanaf 68 naar 69 en rijd richting 73
ruine van Kasteel Batenburg Molendijk, Batenburg nabij 73
Batenburg dankt zijn naam aan Bato, de stamvader van de Bataven. Die hadden op deze plek een versterking gesticht. In 1328 bouwde de familie Van Bronckhorst hier een kasteel. Je ziet nog de romantische ruïne. Het kasteel lag hoog, dan kon je de vijand over de rivier zien aan komen. Het achterland was te zompig voor een aanval. En als je hoog woonde, hield je het ook droog bij overstromingen. Vervolg je route naar 73 – 56 en fiets dan richting 55 7
3
4
Stoomgemaal De Tuut De Tuut 1, Appeltern nabij 55
Hoeveel mensen en dieren werden de afgelopen eeuwen verzwolgen in het watergeweld? Al in 1321 dwong Graaf Reinoud I van Gelre dorpen tot samenwerking. Er werden dijken aangelegd en grote weteringen gegraven. Toch bleven er overstromingen plaatsvinden. Stoomgemaal De Tuut (1918) was een krachtig nieuw wapen in de strijd tegen het water. Met stoomkracht aangedreven pompen dwongen het water terug richting de Maas. De Tuut is in 1968 vervangen door een dieselgemaal. Gelukkig kun je De Tuut af en toe nog in bedrijf zien. Met wolken van stoom, gefluit, en machines die iedereen fascineren. Vervolg je route naar 55 – 89 – 35 – 34 – 28 richting 49
Dijkmagazijn Maasbommel Bovendijk 4, Maasbommel tussen 28 en 49
De naam zegt het al. Het is een magazijn – een opslagplaats. Niemand mocht er zomaar in. Want hier stond alles klaar voor het geval een dijk het dreigde te begeven. Of onderhoud aan de dijk moest worden gepleegd. Schoppen, kruiwagens, emmers, dijk lantaarns, waskaarsen, zakken om te vullen met zand, en nog veel meer. Zorgvuldig geordend en op lijsten genoteerd. Als de kerk klokken luidden, moest iedereen komen en mee aanpakken! Dijkmagazijnen waren vooral in de negentiende eeuw in gebruik, toen materieel nog niet via vrachtwagens kon worden aangevoerd. Rijd door naar 49 – 48 – 47 – 88 – 87 – 59 tot net voorbij 13 8
5
6
Heemtuin en theekoepeltje Hoek Waalbandijk/Veerstraat, Druten net voorbij 13
Vroeger was hier geen dijk, maar drassig land. Vanuit het kasteel van de familie Van Deelen liep een paadje richting de rivier. Op het eind stond een koepeltje. Daar kwam men theedrinken en genieten van het uitzicht op de rivier. Het koepeltje raakte in verv al, het terrein werd een stortplaats. Totdat men 30 jaar geleden besloot hier een prach tige heemtuin aan te leggen.
Loop gerust binnen en geniet van hoogstamboomgaarden, moerasgebiedjes, kruiden- en bloemperken. Het karakteristieke koepeltje werd gerestaureerd. Op een zomerse zondagmiddag kun je hier theedrinken. Vervolg je tocht richting 15
9
7
Dijkmagazijn Deest Waalbandijk, Deest tussen 13 en 15
De dijkmagazijnen zijn veelal eigendom van Waterschap Rivierenland. Daar hebben 700 mensen de zorg voor het beheer van de dijken en het oppervlaktewater. De meest voorkomende klussen aan de dijk? Onderhoud van de hectometerpaaltjes. Onmisbaar voor de bepaling van de locatie van zwakke plekken. En ook het onderhoud van de graszode is belangrijk, door maaien of door schapen op het gras te laten grazen. Zo krijg je een stevige, gesloten graszode. De wortels van het gras en kruiden zorgen voor een stevige bekleding van de dijk. Vervolg je route richting 15 en houd daarna richting 84 aan
Steenfabriek Vogelensangh Munnikhofsestraat 33, Deest tussen 15 en 84
8
Tot aan de 60er jaren van de vorige eeuw had bijna ieder dorp aan de Waal of Maas een steenfabriek. De grondstof voor de bakstenen was rivierklei. Steenfabriek Vogelensangh (uit 1919) kun je op afspraak bekijken. Het ‘steenovenvolk’ leefde vaak op en rond de fabrieken. Moeder en kinderen werkten mee om aan voldoende inkomsten te komen. De kinderen liepen met hun kleine voeten makkelijk langs de rijen stenen en keerden stenen die lagen te drogen om. Vervolg je route naar 83 en houd even richting 82 aan 10
9
Dijkmagazijn Winssen Dijk 27, Winssen tussen 83 en 82
De dijkmagazijnen hebben hun functie als opslagruimte ver loren. Materieel voor het onder houd van de dijken wordt snel aangevoerd vanuit moderne loodsen, centraal in het land. De oude gebouwtjes hebben echter wel waarde als cultuurhistorisch erfgoed. Wie goed kijkt ziet dat er varianten zijn in de bouwstijl. Hoe luxer hoe meer status de eigenaar heeft… lijkt dit te zeggen. Dijkmagazijn Winssen (gebouwd tussen 1900 en 1910) is nu het domein van de Gemeenschap Beeldende Kunstenaars uit Gelderland (GBK). Iedere zondag van 13.00-17.00 uur staan de deuren open voor het publiek. Maandelijks zijn er andere exposities, de entree is gratis. Fiets terug naar Leur via 83 – 86 – 88 – 89 – 90 – 72 – 71 – 68 – 67 en houd dan richting 66 aan
Eindpunt
Bezoekerscentrum Land van de Heerlijkheden Van Balverenlaan, Leur tussen 67 en 66
Je bent op het eindpunt van route 1 aangekomen. 11
99
46
65
50 Volg de f ietsknooppunten
Fietsroute 2
57 km
Leur - Niftrik - Nederasselt - Overasselt Hatertse Vennen - Wijchen - Beuningen - Ewijk - Leur 12
1
Bezoekerscentrum Land van de Heerlijkheden Van Balverenlaan 1b, Leur tussen 66 en 67
Parkeren kan bij restaurant De Leurse Hof (150 m). Vanuit het Bezoekerscentrum fiets je naar 66 – 80 Openingstijden Di t/m zo van 11.00 - 17.00 uur (april t/m okt.) www.bezoekleur.nl
Startpunt Kijk op pagina 6 voor meer informatie over het Bezoekerscentrum.
Dijkmagazijn Niftrik Ravensteinseweg 521, Niftrik nabij 80
Wat zag je vroeger, als je hier door het sleutelgat of door de vensters kijken kon? Binnen waren spullen opgeslagen, die van pas kwamen bij het onderhoud van de dijken. Of als een dijk dreigde door te breken. Schoppen, kruiwagens, emmers, dijklampen, planken, spijkers, kettingen, zakken om met zand te vullen, en nog veel meer. Zorgvuldig geordend en op lijsten genoteerd. Als de kerkklokken luidden, was er nood aan de man. Dan moest iedereen in de omgeving snel naar het magazijn komen, en materieel ophalen. De dijkmagazijnen zijn eigendom van Polderdistricten of Waterschap pen. Omdat ze allemaal dezelfde functie hebben was de vormgeving en indeling gestandaardiseerd: twee verdiepingen met elk een eigen ingang. En openingen in de muren, waar de wind doorheen kon waaien. Anders konden de opgeslagen spullen gaan schimmelen. Fiets van 80 richting 81 , onderweg zie je Gemaal Citters II 13
2
3
Gemaal Citters II Maasbandijk 2, Niftrik tussen 80 en 81
Al in 1321 dwong Graaf Reinoud I van Gelre dorpen van het Land van Maas en Waal tot samenwer king. Er werden dijken aangelegd en grote weteringen gegraven. Gemaal Citters II, aan de rand van de Balgoyse Wetering, zorgt samen met Gemaal Citters I dat de gemeente Wijchen en het omliggende gebied niet onder water lopen bij hevige regenval. Of door kwelwater*, als het
water van de Maas stijgt. De naam Citters is de naam van Jonkheer Schelto van Citters, Commissaris van de Koningin in Gelderland (1909 tot 1925). Hij zette na het hoogwater van 1910 vaart achter de droog making van het land. Je ziet buiten de oorspronkelijke pannevispomp, die pompte per minuut wel 80 kubieke meter water weg.
*Kwelwater: water dat onder de dijk door terug de polder in loopt.
Fiets naar 81 en houd richting 82 aan. Nabij 82 zie je de John Thomsonbrug.
14
4
STUW en BRUG / JOHN THOMSONBRUG NEDERASSELT-GRAVE nabij 82
1929 was een bijzonder jaar. Over de Maas kwamen een stuw én een brug, die de waterstand reguleerden. Negen bogen had het pronkjuweel, de brug was meteen de langste van Nederland. Brabant én Gelderland hadden vanaf nu een vaste oeververbinding. Al eeuwenlang kon je op deze plek de Maas lopend oversteken. Bij de bouw van de brug kwam dat lage waterpeil heel handig uit. De kleuren van de brug veranderen als je over de brug rijdt. Rood en wit zijn de kleuren van de Brabantse vlag, groen verwijst naar Gelderland. tip: even over de brug rijden en dan weer terug. Vervolg je route van 82 richting 83
Dijkmagazijn Nederasselt Maasdijk, Nederasselt tussen 82 en 83
‘D’n diek is deurgebroken’. Op 2 januari 1926 was er een ramp over de landstreek gevaren… ‘Zoo groot, dat de omvang er van nog nauwelijks wordt beseft…’, aldus de Nieuwe Rotterdammer Courant van toen. Na een eerste dijkdoorbraak, op oudejaarsdag 1925, was er opnieuw paniek. Het gehele land van Maas en Waal, met honderden woningen en boerderijen, was overstroomd. In de Maasdijk van Overasselt zat een gat van 100 meter. De alleroudste generaties herinneren zich nog levendig hoe ze zich het vege lijf moesten redden. Vervolg je tocht richting 83 15
5
6
Maasmolen Molenweg 1, Overasselt nabij 83
Waarom slingeren dijken zo? En waarom staat de huidige Maasmolen (uit 1781) aan het water, maar zijn voorganger niet? De oude molen was door een dijkdoorbraak verwoest. Het onstuimige water spoelde vlak achter de dijk een heleboel zand weg. Daardoor ontstond een wiel, of een kolk. Dat water ziet er vandaag de dag heel kalm en idyllisch uit, je ziet er mensen vissen en koeien drinken er uit. De nieuwe dijk werd om de ontstane kolk heen gelegd, vandaar dat de weg zo slingert. Na 83 houd je 43 – 42 aan. Fiets verder via 41 – 40 richting 76
Hatertse vennen Overasselt 41 – 40
7
Een bosrijk gebied vol vennen, waar het heerlijk wandelen en fietsen is. Recent is er fiks gekapt, om ruimte te geven aan de heide, die het gebied moet ‘vernatten’. Zo wordt voorkomen dat de vennen dichtgroeien en de bijzondere fauna en flora verdwijnen. In dit gebied heersten - na de Romeinen - Frankische koningen. Archeologen hebben bij onderzoeken sporen gevonden van deze vroeg middel eeuwse – Merovingische – beschaving. In Museum Kasteel Wijchen kun je vondsten zien uit Merovingische grafvelden, zoals wapens en kleurrijke glazen sieraden. Vervolg je route via 76 – 75 – 79 – 88 richting 64 16
8
Museum Kasteel Wijchen Kasteellaan 9, Wijchen nabij 64
Het 1000 jaar oude kasteel in het centrum is van oorsprong een versterkte woontoren van de Heren van Wijchen. Neem eens een kijkje in het museum, er zijn ook wisselende exposities. Binnen de kasteelmuren liepen vroeger paarden, koeien en kippen rond, die vlees en eieren leverden.
Van planten uit de kruidentuin werden medicijnen gemaakt. Intrigerend is het verhaal over ‘rituele‘ planten. Die zouden zijn bedoeld voor de bestrijding van het kwaad… Vandaag is er een mooie tuun – een moestuin (ken je oerprei?) en een bloementuin.
Je rijdt nu via Wijchen richting de Waal. Houd 64 – 63 – 55 – 56 57 – 50 – 65 – 46 aan. Vervolgens richting 99
17
9
Dijkmagazijn Beuningen Dijk 41, Beuningen tussen 46 en 99
Dijkmagazijn Beuningen, uit 1900, is vandaag de dag een bezoekers centrum. Hier kunnen jong en oud ontdekken hoe dynamisch het rivierlandschap is. Dat de rivier sterk is en meedogenloos en dat je de dijken moet onder houden. Wie dus zegt: wat is het een sereen landschap aan de rivier, die ziet maar een stukje van de werkelijkheid.
Muskusratten zijn bijvoorbeeld mooie diertjes, maar heel gevaar lijk. Ze graven gangen en holen in de dijk. Als het rivierwater stijgt, dan kan zo’n hol de betrouwbaar heid van de dijk ondermijnen. Wanneer de dijk het begeeft dan stroomt het water razendsnel de lager gelegen polder in. Daarom heeft het bestrijden van muskusratten een hoge prioriteit bij de Waterschappen.
Vervolg je route via 99 richting 82 18
10
Slot Doddendael Binnenweg 2, Ewijk tussen 99 en 82
Ooit van lisdodden gehoord? Het zijn bloemen en ze bloeien rijkelijk in de drassige grond tussen rivier en slot. Vandaar de naam Doddendael. Het slot is meer dan 600 jaar oud. Er kleeft geheimzinnigheid aan Doddendael. Halverwege de zeven tiende eeuw was het verboden om katholiek te zijn en naar de kerk te gaan. De eigenaars van het kasteel zorgden voor een schuilkerk, in de kelder. Daar gingen gelovigen in het geniep naar toe. Je ziet nog het wijwaterbakje en de sterrenhemel. Ga bij 82 even rechtdoor, sla dus nog niet af richting 96
tip: proef de heerlijke appelcider uit de slotboomgaard eens!
19
11
Dijkmagazijn Ewijk Dijk 7, Ewijk Even voorbij 82 richting 83
Hier staat geen gereedschap meer om dijken te repareren. Dat vind je nu in moderne loodsen, centraal in het rivierengebied. Vandaaruit pleegt men onderhoud aan dijken, sluizen, stuwen en gemalen. In dit dijkmagazijn ruikt het naar kunstenaarsmaterialen. Hier huist het Paulusgilde, een vereniging van kunstenaars uit Winssen. Dit is het zomeratelier, ook wel bekend als De Noodschuur. Loop gerust even binnen als er exposities zijn, de deur staat open! Dat kon je van de dijkmagazijnen oude stijl bepaald niet zeggen. Fiets terug naar 82 en 96 . Je rijdt nu naar het eindpunt in Leur, via 95 – 58 – 59 – 60 – 61 – 67 . Vervolgens richting 66 tot het Bezoekerscentrum Land van de Heerlijkheden.
Bezoekerscentrum Land van de Heerlijkheden VAN BALVERENLAAN, Leur tussen 67 en 66
Je bent op het eindpunt van route 2 aangekomen.
20
Eindpunt
Handig om te weten Themaroutes Kijk voor meer themaroutes langs de Gelderse rivieren op www.geldersestreken.nl/rivieren en www.lekkerfietsen.nl. Toeristische tips Informatie over de streek, horeca en attracties vind je op: www.regioarnhemnijmegen.nl, T 0900-1122344 (€ 0,45 p.m.) Download ook de VVV-App via App Store of Google Play.
Colofon
Uitgave © 2014 Dijkgeheimen is een uitgave van Regionaal Bureau voor Toerisme Arnhem Nijmegen. Postbus 156, 6660 AD ELST www.regioarnhemnijmegen.nl Partners De fietsroutes zijn tot stand gekomen in samenwerking met Waterschap Rivierenland, Maas & Waal CultuurExpress, Dijkmagazijn Beuningen, Museum Kasteel Wijchen en AbelLife. Tekst AbelLife / Maike Woldring, Woldring communicatie & management Ontwerp Deel 2 ontwerpers Fotografie RBT KAN, Waterschap Rivierenland, Wendy Dowling, Museum Kasteel Wijchen, Ton Rothengatter, Chrissie Sewalt, Steenfabriek Vogelensangh, Dijkmagazijn Beuningen Kaarten Falk Druk Drukkerij Efficiënt Met dank aan Ferdinand van Hemmen en Wim Kattenberg Dit project wordt mede mogelijk gemaakt door de Provincie Gelderland, het Deel 2 ontwerpers
Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling en de Stadsregio Arnhem Nijmegen.
Dijkgeheimen. Daarmee sta je oog in oog tijdens deze twee fietsroutes door het Land van Maas en Waal. Bijzondere verhalen laten je met andere ogen naar het serene rivier landschap kijken. Met de ogen van het steen ovenvolk in de steenfabrieken, gravende muskusratten, alerte dijkbeheerders, mensen in watersnood en machtige kasteelheren. Mysterieuze dijkmagazijnen zijn piketpaaltjes op je tocht.
www.geldersestreken.nl/rivieren
app met mar dijkgeheimen Dijkgeheimen is er ook als app, die je gratis kunt downloaden! Fiets mee met weervrouw Margot Ribberink en duik in een wereld van dijkgeheimen met foto’s en filmpjes.
got ribberink
