Zeeuwse Milieufederatie
Wantij Kernenergie is overbodig Oktober 2009, nr. 109, jrg. 26 nr. 3, losse nummers € 1,15
Tijdschrift over natuur en milieu in Zeeland
Wantij
Gedicht
Colofon: Het Wantij is de plaats waar stromingen elkaar ontmoeten. Wantij is een uitgave van de Vereniging Zeeuwse Milieufederatie (ZMF). Het blad verschijnt vier maal per jaar en wordt naar de leden van de ZMF verstuurd. Het lidmaatschap van de ZMF bedraagt € 12,- per jaar. Losse nummers van Wantij kosten € 1,15. Redactie: Elly Geelhoed (secretariaat), Janneke Donkers, Jos van der Heijden, Peter Maas, Jan Moekotte, Gerda Spaander en Willem de Weert (eindredactie). Redactiesecretariaat: Zeeuwse Milieufederatie, Postbus 334, 4460 AS Goes, Ravelijn de Groene Jager 5, 4461 DJ Goes, tel. (0113) 23 00 75, fax (0113) 25 09 55. E-mail:
[email protected]. Afsluiting kopij voor Wantij nr. 110, jrg. 26, nr. 4: 1 november 2009. Bijdragen kunnen in overleg met het redactiesecretariaat worden ingediend. Auteurs zijn verantwoordelijk voor de inhoud van hun artikel. Plaatsing van een artikel hoeft niet te betekenen dat de vermelde meningen het inzicht van de redactie, het bureau of het bestuur van de ZMF weergeven. Vormgeving/opmaak: Kristiaan Daled BNO, Oostburg. Drukwerk: Zoetewey, Yerseke.
Oktober 2009, nr. 109, jrg.26, nr.3
2 Gedicht Willem Hussem
3 Kernenergie kunnen we missen als kiespijn Tjeu van Mierlo
4
Harry Droog, Platform Duurzame Elektriciteitsvoorziening:
Windmolens op Noordzee kunnen heel Nederland van stroom voorzien
al dat hout bij de haard voor één vuur warmte vergt jaren groei Willem Hussem
Willem de Weert
6
Ernst Worrell, hoogleraar Energie, Materialen en Milieu:
Energiebesparing spaart kerncentrale uit Gerda Spaander
8
Tweede Kamerlid Diederik Samson:
Wij moeten de zon grijpen Willem de Weert
9
wAARDEvol
Walvissen boven de Covra Anke van der Geest
10
Welke argumenten zijn er voor en tegen het bouwen van kerncentrales in Nederland? De Argumentenfabriek
12
Hoe bang is Borssele? Jan Moekotte
14
De voorloper
Doel spookt Peter Maas
15
Werkgroep Kernenergie Zeeuws-Vlaanderen
Strijders van het eerste uur Peter Maas
16
Jongeren discussiëren over kernenergie via hyves en msn
Strijders van het laatste uur Janneke Donkers
17
Consument
Op zoek naar een passende energieleverancier Gerda Spaander
18
Wat dit blijfsel overbleef
Onnozel pad aan de voet van de kerncentrale Jan Moekotte
19
De voetafdruk van
Ewoud Verhoef, directie COVRA Gerda Spaander
20
ZMF Ledenvergadering Advertentie
Voorpagina: In Kalkar is de kerncentrale nooit in gebruik genomen, maar ingericht als pretpark: Kernwasser-Wunderland. Foto: Kroll Marion, Google Earth
Willem Hussem Uitgeverij Stichting Plint, Eindhoven
Kernenergie kunnen we missen als kiespijn Tjeu van Mierlo
Marc Buise kent Het Verdronken Land van Saeftinghe als bijna geen ander. Foto: Jaap Wolterbeek
Zijn herinneringen gaan inmiddels 40 Kernenergie is van de vorige eeuw, vuil en duur, en levert de Zeeuwen amper werkgelegenheid op. Bovendien belemmeren kerncentrales de groei van het aandeel schone en hernieuwbare energie in de elektriciteitsproductie.jaar terug. Dat is in een dynaBestuur en bureau van de ZMF hebben de voorbije tijd gediscussieerd over kernenergie. Uitkomst: kernenergie is overbodig. De toekomstige energievoorziening moet namelijk een aantal problemen oplossen. Dat zijn uitputting van grondstoffen en van fossiele energievoorraden, vervuiling, stijgende prijzen van energie en opwarming van de aarde. Zorgt kernenergie daarvoor? Nee! Kernenergie levert alleen een bijdrage aan het terugdringen van de uitstoot van CO2.
B
misch gebied als dit lang genoeg om veranderingen te zien. Hij is een gewaardeerd vogelonderzoeker met diverse publicaties op zijn naam.
dend gesteente wordt slechts één kilo gebruikt. Als er meer kerncentrales gebouwd worden, zal men over 10 tot 15 jaar moeten overgaan tot de winning van ertsen met een nog lager gehalte uranium. Dat kost weer extra energie en levert meer uitstoot van CO2 op.
Tijdelijke oplossing? Kan kernenergie dan geen tijdelijke oplossing zijn in de overgang van fossiele naar duurzame energiebronnen? Nee. Doordat kerncentrales steeds op vol vermogen moeten draaien (basislast), kunnen ze niet worden gebruikt om de wisselende opbrengsten van zonne- en windenergie aan te vullen. Dat kunnen gascentrales bijvoorbeeld wel. De bouw van een nieuwe kerncentrale vormt dus een barrière voor de ontwikkeling van schone, duurzame energiebronnen. Het aandeel basislast in de energievoorziening is nu al te hoog.
Duur en afval Kernenergie is duur. Als alle kosten eerlijk worden meegenomen in de elektriciteitsprijs, zou niemand meer atoomstroom willen. Kerncentrales zijn ook enorm onderverzekerd. Geen enkele verzekeringsmaatschappij wil opdraaien voor het grote risico van een kernramp. De staat subsidieert kerncentrales door garant te staan voor de hoge kosten van het eeuwenlang opslaan van het radioactieve afval en voor de sloop van uit de productie genomen centrales. De investeringskosten per megawatt zijn veel hoger dan die voor een gascentrale of een windmolenpark.
Uitputting Kernenergie draait op een grondstof die op raakt. Van duizend kilo uraniumhou-
Werkgelegenheid Een nieuwe kerncentrale draagt nauwelijks bij aan de werkgelegenheid in 3 WANTIJ Oktober ‘09
Zeeland. Dat heeft CE Delft (onafhankelijke onderzoek- en adviesorganisatie, gespecialiseerd in het ontwikkelen van innovatieve oplossingen van milieuvraagstukken) voor de ZMF onderzocht. Bij de bouw van de centrale komen de hoofdaannemer en uitvoerend personeel veelal uit het buitenland. Slechts 15% van de banen is voor Nederlandse werknemers. Als als de centrale eenmaal draait kunnen volgens het onderzoek 500 mensen een baan vinden bij de kerncentrale, waarvan maar een deel Zeeuw zal zijn.
Wat de Zeeuwse Milieufederatie betreft is voor kernenergie geen rol weg gelegd in de omschakeling naar een duurzame energievoorziening. Nog sterker: we kunnen kernenergie nu al missen als kiespijn ●
Tjeu van Mierlo is directeur van de Zeeuwse Milieufederatie.
Harry Droog, Platform Duurzame Elektriciteitsvoorziening:
Windmolens op Noordzee kunnen heel Nederland van stroom voorzien Willem de Weert “Grote windmolenparken op de Noordzee kunnen ons land in 2050 zeker voor de helft, in theorie zelfs volledig van elektriciteit voorzien. Een nieuwe kerncentrale bouwen is overbodig.” Harry Droog, oud directeur EPZ
Dat zegt Harry Droog, ouddirecteur van EPZ(!) en Essent Energie. Sinds drie jaar is hij voorzitter van het landelijke team dat werkt aan een duurzame energievoorziening. In dat team zetten vertegenwoordigers van het bedrijfsleven, overheid, kennisinstellingen en maatschappelijke organisaties zich in om ervoor te zorgen dat onze energievoorziening in 2050 duurzaam is. Dat wil zeggen: hernieuwbaar, schoon, voor iedereen betaalbaar, continu geleverd en niet meer afhankelijk van de olielanden. De overgang daar naartoe heet ‘energietransitie’.
d
Wending Volgens Droog moet de energiehuishouding van Nederland drastisch veranderen. “We moeten binnen een generatie een grote wending maken. Gelukkig zijn er mogelijkheden om in Nederland vrijwel zonder uitstoot van CO2 te beantwoorden aan de vraag naar elektriciteit. Tot 2020 mikken we vooral op toename van de elektriciteit uit windenergie en biomassa, op energiebesparing en op afvang en opslag van CO2. Na 2020 komen daar zonnepanelen (fotovoltaïsche zonne-energie) bij, die zijn nu nog relatief duur, en moet vooral de offshore windenergie verder groeien. Potentieel Het klinkt bijna te mooi om waar te zijn: Heel Nederland stroom van windmolens op de Noordzee? Nieuwe kern- en kolencentrales overbodig? Droog: “Potentieel kan met windenergie op het Nederlandse deel van de Noordzee de totale elektriciteitsbehoefte worden gedekt. In dit gebied is circa 10.000 km2 vrije ruimte beschikbaar, niet gereserveerd voor andere gebruikers zoals scheepvaart, visserij of delfstofwinning. In theorie is dat voldoende om onze ener-
giebehoefte, in 2050 naar schatting ruim 50.000 MW, te installeren. In 2013 zal er op zee 1.200 MW staan. We hebben een transitiepad uitgewerkt waarbij het aandeel windenergie in 2020 4.000 tot 6.000 MW wordt. Dat is dan goed voor circa 15 procent van de Nederlandse elektriciteitsvoorziening. Offshore windparken kunnen in 2020 een economisch sterke bedrijfstak opleveren. Die kan, zonder overheidssteun, doorgroeien tot 50 procent van de elektriciteitsvoorziening in 2050.”
Werkgelegenheid Droog ziet een mooie markt voor het Nederlandse bedrijfsleven. “De Nederlandse offshore industrie is sterk en bij kennisinstituten is relevante kennis voorhanden. Langs de kust zijn uitstekende havenfaciliteiten voor het bouwen en onderhouden van de windmolens op zee. Dat is hoogwaardige werkgelegenheid. Nederland kan wereldwijd een leidende rol spelen in windenergie op zee. Windmolens bouwen levert Nederland meer werkgelegenheid op dan het bouwen van een nieuwe kerncentrale.” Bezwaren “De locaties zijn vanaf land niet zichtbaar,” al tilt Droog daar zelf niet zo aan. “Dat windmolens het landschap verstoren, zit tussen de oren. Communicatie is belangrijk. Je moet duidelijk maken dat de molens noodzakelijk zijn om ons land van milieu- en klimaatvriendelijke stroom te voorzien, dan ziet men de positieve kant.” Ook voor de natuur ziet hij weinig bezwaren. “De benodigde ruimte beslaat een beperkt deel van de Noordzee. Vogels letten blijkbaar goed op als ze in de buurt van de wieken komen. Voor de visstand op de Noordzee kan de locatie van een 4 WANTIJ Oktober ‘09
windmolenpark zelfs positief zijn, als er tussen de molens niet gevist mag worden.”
Overheid De overheid moet volgens hem een grote rol spelen. “De overheid moet de ruimte op zee toewijzen en geen mogelijkheid geven voor ander ruimtelijk gebruik. Net als op het land moet er een plan voor ruimtelijke ordening op zee komen. Ook moet de overheid de infrastructuur aanleggen, bijvoorbeeld ‘stopcontacten op zee’, zodat de stroom naar het landelijke hoogspanningsnet kan. Er zijn goede afzetmogelijkheden in de Randstad en de buurlanden aan de Noordzee. Het is heel belangrijk dat de geproduceerde elektriciteit met voorrang op niet hernieuwbare bronnen tot het net wordt toegelaten. Dan kan de maximale hoeveelheid windenergie worden benut, resulterend in de laagste kosten en de laagste uitstoot van CO2.” Droog is niet tevreden met het beleid van de vorige kabinetten. “Windenergieprojecten kennen een ontwikkelingstraject van meerdere jaren. Dat vergt een duidelijke politieke keuze en een langdurig stabiel overheidsbeleid. Tot nu toe resulteerde de overgang van de ene regeling naar een volgende, vrijwel altijd in een stagnatie van de ontwikkelingen. De onzekerheden hebben er bovendien aan bijgedragen dat het groeipotentieel van de Nederlandse industrie niet is verzilverd.” Windmolens op land “Windmolens op land bouwen is leerzaam. De offshore windenergie kan dan gebruik maken van die kennis en ervaring Voorwaarde is ook dat de bouw van windmolens op het land doorzet. Windenergie op land is een volwassen techniek. Een
Prinses Amalia windpark gerealiseerd
moderne windturbine op land heeft een vermogen van 3 MW. Dit is voldoende om 2.000 huishoudens van stroom te voorzien. Neem Duitsland, dat land heeft duidelijk voor energietransitie gekozen. Daar staan nu 7.000 windmolens die 23.903 MW per jaar (2008) leveren. Dat is goed voor 16 miljoen huishoudens. In Nederland staat maar 2.225 MW (2008).
Gasgestookte centrales Windenergie heeft wel een probleem: het waait niet altijd even hard en soms helemaal niet. Dat betekent dat je een tijdelijk overschot en tekort aan elektriciteit moet opvangen. “Daarvoor is de combinatie van windenergie met gasgestookte centrales geschikt. Gasgestookte centrales (aardgas, afvalgas, biogas, hoogovengas) zijn flexibeler dan kern- en kolencentrales . Gascentrales vergen relatief lage investeringen, zijn heel goed regelbaar en daarom uitermate geschikt om de benodigde elektriciteit te produceren wanneer het niet waait. Wanneer het wel waait, heeft windenergie de waarde van het uitgespaarde aardgas. Daarentegen zijn kernen kolencentrales, met hoge investeringen aan het begin en lage variabele kosten, juist tegenpolen van windenergie.
Doordat ze steeds op vol vermogen draaien (basislast), kunnen ze niet worden gebruikt om de wisselende opbrengsten van windenergie aan te vullen.”
Kernenergie Persoonlijk heeft Droog niets tegen de technologie van kernenergie. Integendeel, hij werkte zelf mee aan de verlenging van de levensduur van de kerncentrale in Borssele van 2013 naar 2033. En hij is voorzitter van de raad die extern toezicht houdt op de veiligheid van de kerncentrale. “Daar hoeven we ons geen zorgen over te maken, Borssele hoort bij de beste kerncentrales van de wereld.” Maar hij erkent dat het mensenwerk is en blijft en dat er geen duurzame oplossing is voor het radioactieve afval. Toch zijn dat niet de doorslaggevende redenen waarom hij tegen de bouw van een tweede kerncentrale is. Overbodig “Kernenergie is gewoon overbodig, in Nederland helemaal niet nodig. Export van kernenergie naar onze buurlanden gaat niet lukken. Die hebben zelf al genoeg atoomstroom. Je moet niet meer energie produceren dan nodig is, het systeem niet overvullen.” 5 WANTIJ Oktober ‘09
door Eneco en Ecoconcern
“Een nieuwe kerncentrale gaat zestig jaar mee, dus zitten we daar tot 2070-2080 aan vast. Dat is zonde. We moeten stoppen met kern- en kolencentrales en de overstap naar duurzame energieopwekking maken” ● Voor meer informatie: www.creatieve-energie.nl
ZMF neemt initiatief voor offshore windconsortium Tijdens de debatten die ZMF, PZC en gemeente Borsele hebben georganiseerd over kernenergie heeft de ZMF voortdurend een pleidooi gehouden voor windmolenparken op zee als duurzaam alternatief voor kernenergie. Daartoe zou een Zeeuws windconsortium moeten worden opgericht. De ZMF zal zich de komende maanden inspannen om de mogelijkheden van zo’n consortium te verkennen. Wantij bericht later of dat gelukt is.
Willem de Weert is eindredacteur van Wantij.
Ernst Worrell, hoogleraar Energie, Materialen en Milieu:
Energiebesparing spaart kerncentrale uit Gerda Spaander
Is kernenergie wel nodig? Menig politicus denkt van wel. Kerncentrales zouden in ieder geval tijdelijk nodig zijn, totdat we met duurzame energie volledig in onze energiebehoefte kunnen voorzien. Ernst Worrell, in april jl. benoemd tot hoogleraar Energie, Materialen en Milieu aan de Universiteit Utrecht, denkt daar heel anders over. Hoogleraar Ernst Worell
Hij haalde het nieuws doordat hij het begrip ‘obesitas’ introduceerde in relatie tot energiegebruik. “Het overvloedig gebruik van fossiele energie leidt tot ongezond effecten als klimaatverandering, gezondheidsklachten en een kwetsbare economie,” zo stelde Worrell in de oratie waarmee hij zijn hoogleraarschap inluidde. Worrell vertelt in zijn oratie dat onze samenleving is gebouwd op de beschikbaarheid van goedkope grondstoffen en energie. Dit heeft de huidige industriële ontwikkeling mogelijk gemaakt en heeft in vele opzichten geleid tot een verbetering van onze levensomstandigheden. Maar deze overmaat geeft ook aanleiding tot excessen, net zoals de overmaat van voedsel heeft geleid tot zwaarlijvigheid onder een toenemend deel van de bevolking: obesitas. Excessief energie- en grondstoffengebruik doet zich overal voor, zowel bij de bedrijven als bij ons thuis. Het kan wel degelijk anders.
h
Inefficiëntie Net als bij obesitas, leidt onze overconsumptie van energie en grondstoffen tot vele problemen. “Om hier van af te komen moeten we streven naar een veel efficiënter gebruik van energie en grondstoffen,” zegt hij. “En dat moet lukken, want de energetische efficiëntie van de economie is op het ogenblik slechts 10% of zelfs minder.” Worrell noemt een paar voorbeelden : • Inclusief de productie en distributie van elektriciteit levert de gloeilamp zestig maal zoveel afvalwarmte als waar het bij een lamp om gaat, namelijk licht geven.
• Een simpel ding als een elektrische deurbel verbruikt continu stroom, maar wordt maar een fractie van de tijd echt gebruikt. • Bij de staalproductie wordt het staal verschillende keren afgekoeld en verhit, tot het gesmolten is of roodgloeiend. Elke keer gaat er energie verloren, en daardoor kost dit proces 3 tot 4 keer zoveel energie als er theoretisch voor nodig is. Worrells leerstoel is ingesteld om te onderzoeken hoe er efficiënter met energie en ook met grondstoffen kan worden omgegaan.
Zeeuwse bedrijven Worrell is niet alleen hoogleraar, maar ook directeur Energiegebruik en Efficiëntie bij Ecofys, internationaal adviesbureau op het gebied van duurzame energie. In die functie staat hij de ZMF bij in het verminderen van de Zeeuwse energiebehoefte. Samen met de ZMF heeft hij de voorbije tijd gesproken met de grote Zeeuwse bedrijven Dow, Yara, Thermphos, Zalco (voorheen Pechiney) en EPZ. Volgens Worrell zijn er heel wat mogelijkheden om hun energieverbruik omlaag te brengen. Hij gaat het rijtje langs: "Yara produceert o.a. de kunstmestsoort ammoniumnitraat. Bij de gangbare productiemethode wordt stikstof uit de atmosfeer vastgelegd als ammoniak, en dat kost heel veel energie. Vervolgens wordt de helft daarvan verbrand; het verbrandingsproduct vormt samen met de ammoniak de gewenste kunstmest. Al met al is dit een zeer inefficiënt proces. Yara is al goed op weg om dit omlaag te 6 WANTIJ Oktober ‘09
Foto: Gerda Spaander
brengen, maar het kan nog beter. Verder komt er bij de kunstmestproductie lachgas vrij. Dat is een broeikasgas dat 310 maal zo sterk is als CO2. De hoeveelheid lachgas kan echter met 95% procent omlaag.” Daarover heeft de ZMF met Yara een afspraak gemaakt
Synergie Dan DOW. Dit bedrijf bestaat uit veel verschillende fabrieken naast elkaar. Worrell: "Het is goed mogelijk de afvalwarmte van de ene fabriek te gebruiken als proceswarmte voor de andere. Het is alleen lastig dat de fabrieken nogal op zichzelf staan, zodat het moeite kost om deze synergie van de grond te krijgen. Maar het zou zeer lonend zijn. In 'fornuizen' bij de kraak- en destillatie-installaties wordt nu veel gas verbrand. Door er een gasturbine voor te schakelen en de afvalgassen van de turbine in de fornuizen te gebruiken, kan je naast de benodigde warmte ook elektriciteit maken.”
Zware industrie in Zeeland kan nog heel wat energie besparen. Foto: Jaap Wolterbeek
Affakkelen “Bij Thermphos speelt de kwestie van het affakkelen. Het overleg met dit bedrijf was gericht op het snel overbodig maken van deze vorm van energieverspilling. Daarnaast kijken we naar het efficiënter maken van bedrijfsprocessen. Tenslotte is er nog ZALCO. Bij het smelten van aluminium komen perfluorkoolwaterstoffen vrij, een broeikasgas dat 6.000-9.000 maal sterker is dan CO2. Maar als het proces anders wordt ingericht, doet dit zich niet voor. Door de investeringen van de afgelopen jaren heeft ZALCO dit al grotendeels gerealiseerd. En ook hier is er door veel kleine veranderingen nog energie te besparen.” Profijt Kortom, er zijn mogelijkheden genoeg bij de Zeeuwse multinationals om veel efficiënter met energie om te gaan. Worrell signaleert dat de bedrijven alleen willen investeren als ze het geld snel terugverdienen. "Dat is jammer, want ook als de
terugverdientijd langer is dan een paar jaar hebben de bedrijven er uiteindelijk financieel profijt van. Het maakt ze bovendien minder kwetsbaar voor een stijgende energieprijs. Dat is nu even niet aan de orde, maar het gaat zeker weer gebeuren."
Opslag in auto's Worrell ziet de toekomst van de energieopwekking veel kleinschaliger dan die nu is. " Heeft Zeeland niet de meeste zonuren? Duurzame energie uit onder andere zon, wind en biomassa heeft weliswaar meer ruimte nodig dan een paar grote energiecentrales. Maar die ruimte is er, bijvoorbeeld op onze daken. Wel moet het elektriciteitsnet dan geschikt gemaakt worden voor massaal tweerichtingsverkeer, zodat de consument ook stroom kan terugleveren.” 7 WANTIJ Oktober ‘09
Zon en wind leveren een minder constant vermogen dan een centrale. Maar ook daar heeft Worrell over nagedacht. "De auto's van de toekomst rijden op elektriciteit. Als ze thuis stil staan, en dat doen ze een groot deel van de dag, kunnen ze opladen, en eventueel terugleveren als dat nodig is.”
Er zijn zoveel mogelijkheden om energie te besparen, dat er volgens Worrell zeker geen nieuwe kerncentrale nodig is. Dat lijkt hem, mede gezien het afvalvraagstuk, de weliswaar kleine maar niet uit te sluiten kans op ongelukken en het gevaar voor verspreiding van kernwapens, maar beter ook ●
Gerda Spaander is lid van de Wantijredactie.
Illustratie: Jan Houdijk
Tweede Kamerlid Diederik Samson:
Wij moeten de zon grijpen Willem de Weert Op de dag dat de Fransen een kernproef deden in de Stille Zuidzee, begon Diederik Samson een studie kernfysica aan de TU Delft: “Omdat het handig was om als tegenstander kennis van kernenergie te bezitten.” Zijn professor dacht hem te bekeren, maar zonder succes.
i
“Ik heb geen irrationele bezwaren tegen kernenergie, zie er bijvoorbeeld geen instrument van de duivel in. Voor- en tegenstanders zijn het tegenwoordig eens over de voor- en nadelen. Argumenten voor en tegen veranderen niet meer, maar de context wel. Wat mij betreft is de wereld beter af zonder kerncentrales en kernwapens.” Na zijn studie werd hij campagnemedewerker Nucleair van Greenpeace Nederland en daarna campagneleider Klimaat en Energie. Nu is hij lid van de Tweede Kamer voor de PvdA.
Overbrugbaar “Je houdt kerncentrales alleen tegen door ze overbodig te maken. Nee zeggen is niet genoeg, je moet een alternatief bieden. Nederland is achterop geraakt met wind-
en zonne-energie, maar de achterstand is overbrugbaar. Dit kabinet zit op de goede weg. Een volgend kabinet moet een agressief stimuleringsbeleid voeren vóór wind-, zonne-energie en biovergisting en tégen energieverspilling.”
Kernenergiewet “Een kabinet neemt geen beslissing of er een tweede kerncentrale komt. Wel over de wet die de bouw mogelijk maakt. Ik verwacht dat de Tweede Kamer vóór de volgende verkiezingen een nieuwe kernenergiewet aanneemt. De aanvraag van Delta wordt aan die wet getoetst: de kerncentrale moet veilig zijn en er moet een oplossing zijn voor het radioactieve afval. Kerncentrales zijn in de loop der jaren zeker veiliger geworden, maar de wereld er omheen niet. De opslag bij 8 WANTIJ Oktober ‘09
Covra is wat de PvdA betreft geen duurzame oplossing. Het is volgens ons ethisch niet aanvaardbaar het afvalprobleem op de generaties na ons af te wentelen. Het duurt 300 jaar voordat het grootste deel van het gevaar is geweken en 150.000 jaar voordat de straling op natuurlijk niveau is. Zo lang zul je het afval moeten bewaken.” De samenstelling van de volgende regering is bepalend voor de toekomst van kernenergie in Nederland.
Optimistisch Hoe optimistisch ben je over wind- en zonne-energie? Het antwoord op die vraag bepaalt volgens Samson de toekomst van de energievoorziening, niet enkel in Nederland, maar wereldwijd. De zon levert in een uur meer energie dan wij wereldwijd in een jaar opmaken. De generatie van mijn ouders bereikte de maan, wij moeten de zon grijpen.” “We moeten zo snel mogelijk toe naar een duurzame energievoorziening. Investeren in fossiele of kernenergie, remt die transitie. En het gaat niet alleen om het aanbod, maar ook om de vraag. We moeten veel meer energie besparen.” Samson liet zelf een slimme energiemeter installeren en rijdt in een hybride auto ● Willem de Weert is eindredacteur van Wantij.
wAARDEvol
Walvissen boven de Covra Anke van der Geest
Actie van Greenpeace bij Covra.
Foto: Jaap Wolterbeek
Een van de problemen van kernenergie is de opslag van het radioactieve afval. Voorlopig gebeurt dat bovengronds, bij de Covra in Vlissingen. Is er op lange termijn wel een zekere bergplaats? In de periode die het duurt voordat het radioactieve afval onschuldig wordt, kan de aarde zelf ook enorm veranderen.
Het probleem bij kernenergie is dat er, naast warmte, splijtingsproducten vrijkomen die voor een groot deel radioactief zijn. De tijd waarin de splijtingsproducten onschuldig worden, kan dagen zijn, eeuwen, maar ook miljoenen jaren. Laten we in plaats van naar de toekomst, eens in het verleden kijken. Wat betekenen zulke periodes in de geschiedenis van de aarde?
h
Overstromingen Veronderstel dat we het afval drie eeuwen moeten opbergen. Terug in de tijd belanden we dan rond 1700. Zeeland heeft eeuwen van zware overstromingen achter de rug. De provincie ziet er qua vorm bijna uit zoals nu: Zuid-Beveland en Walcheren zijn nog eilanden en ook
Zeeuws-Vlaanderen is nog niet 'aaneengesmeed', maar de grote lijnen van het huidige Zeeland zijn herkenbaar.
IJstijd Verder terug, bijvoorbeeld 150.000 jaar geleden, komen we in een totaal ander klimaat terecht, in de voorlaatste ijstijd. Nederland is grotendeels bedekt met ijs. De zeespiegel staat een stuk lager. Het ijsvrije zuidelijke deel van Nederland is onderdeel van een groot landgebied dat tevens het gehele Noordzeegebied omvat. Het huidige Zeeland is droog maar ijzig koud. Weinig planten, veel stuivend zand en de Neanderthalers zijn waarschijnlijk weer naar zuidelijker en warmere gebieden getrokken.
Onder water Nog verder terug, 16 miljoen jaar geleden, belanden we in het geologische tijdperk Tertiair. Het klimaat is subtropisch met een gemiddelde temperatuur van ongeveer 16 tot 20 graden Cº. Ter vergelijking: nu is het gemiddeld 10 graden Cº. Het huidige vasteland van Nederland ligt gedurende het grootste deel van het Tertiair onder zeewater. Het gemiddelde zeespiegelniveau staat in het Tertiair vijftig meter hoger dan nu. En dan was de zeespiegel al aan het dalen vanaf de 200 m boven NAP tot waar het in de miljoenen jaren daarvoor reikte. Er zwemmen inktvissen, haaien en walvissen boven de Covra. Klimaatverandering leidt tot daling of stijging van de zeespiegel. Niet alleen de zeespiegel fluctueert, in geologisch roerige tijden daalt de aardkorst of komt juist omhoog. De roerige aarde is een onzekere factor voor de opslag van langzaam vervallend radioactief materiaal ●
Anke van der Geest is medewerkster van de Wantijredactie.
9 WANTIJ Oktober ‘09
10 WANTIJ Oktober ‘09
11 WANTIJ Oktober ‘09
Hoe bang is Borssele? Jan Moekotte
Leven de inwoners van Borssele met angst? Zijn ze, in de schaduw van de kerncentrale, voorbereid op calamiteiten? Wat weten ze van vluchtroutes, evacuatieplannen, jodiumpillen en schuilplaatsen? Een verkenning in het dorp zelf.
Op een winderige ochtend is het rechthoekige dorpsplein uitgestorven. Er zijn vooral boerenzwaluwen te zien die op enkele decimeters hoogte over het natte plaveisel scheren. Bij de glasbak tegenover het dorpshuis stopt eindelijk een auto. De bestuurder is een paar jaar geleden in Borssele komen wonen. Hij ontdoet zich van de lege flessen en wil, rinkeldekinkel, niet met zijn naam in Wantij. Beroepshalve was hij iets ‘hoogs’ bij de havens in Vlissingen en zegt daarom goed geïnformeerd te zijn over rampenplannen etc. Maakt hij zich zorgen over zijn veiligheid ? “Welnee, dit is een van de veiligste plekken om te wonen. In bijvoorbeeld, rinkeldekinkel, Rilland-Bath is het heel wat gevaarlijker .”
o
Jodiumpillen Even later is er nog een levende ziel te zien. Mevrouw Van de Berg laat haar twee honden uit. Ze woont “al meer dan dertig jaar” in Borssele en maakt zich geen zorgen. “Als er iets gebeurt, gaan we er toch aan. Dan maakt het niet uit of je nou in Borssele, Goes of Middelburg woont. Ach, er zijn wel eens bijeenkomsten in het dorpshuis en daar wordt ook wel eens wat over de kerncentrale verteld, maar daar ben ik de laatste keer niet bij geweest.” Of ze weet dat in Frankrijk de overheid jodiumpillen verstrekt aan omwonenden van kerncentrales? Nee, dat weet ze niet. Ze heeft wel eens gehoord dat bij een ramp die pillen verstrekt worden, maar vraagt zich af of die dan wel op tijd komen. “Ik houd me verder niet zo bezig met een eventuele ramp, praat eens met de heer Krijger van de dorpsraad, die woont iets verderop.”
Actievoerders De heer Krijger, geboren en getogen in Borssele, is inderdaad lid van de dorpsraad. Hij werkte dertig jaar bij de brandweer en zegt daardoor, maar ook uit belangstelling, redelijk op de hoogte te zijn van de risico’s. Hij vindt die risico’s klein. “Mensen van buiten maken zich meer zorgen dan wij hier op het dorp. Die blazen de risico’s op, maken ze groter dan ze in werkelijkheid zijn. Actievoerders die met spandoeken tegen kernenergie protesteren, zijn we hier snel beu. Dat moet je bij ons op het dorp niet doen. Gelukkig is de laatste 10, 15 jaar het verzet tegen de kerncentrale afgenomen. Vergeet niet, het halve dorp leeft ervan.” Krijger is diverse keren in de kerncentrale geweest en zegt onder de indruk te zijn van de veiligheidsmaatregelen. Hij maakt zich daarom geen zorgen en denkt ook dat het merendeel van de dorpsbewoners er zo over denkt. Of hij weet waar de jodiumpillen zijn opgeslagen? “Ja, die liggen in het gemeentehuis in Heinkenszand.”(Navraag leert dat die niet in het gemeentehuis, maar in de 12 WANTIJ Oktober ‘09
brandweerkazerne zijn opgeslagen, noot redactie).
Broodpakketten Voor de ingang van de plaatselijke supermarkt, waar het levendiger is dan op het plein, zegt ook Mieke Boone dat ze zich geen zorgen maakt. Ook zij woont al heel haar leven in het dorp. Ze heeft de Joegoslaven zien komen en gaan die de centrale hielpen bouwen. “De supermarkt maakte daar broodpakketjes voor en verdiende er, denk ik, lekker aan. Dat we op het dorp nog een supermarkt hebben is misschien wel aan de kerncentrale te danken.” Ze vindt wel dat de overheid weinig informatie verstrekt over rampenplannen, maar voegt eraan toe: “Ik voel me zo veilig dat ik het ook niet nodig vind me voortdurend te laten informeren.” Chemische industrie Voor Josien Werkhoven, die boodschappen komt doen, ligt dat duidelijk anders. Zij, een Zeeuwse, woont zo’n dertig jaar in Borssele. De aanwezigheid van een
tegen kernenergie geprotesteerd werd. “Voor ons was Borssele een goede plek. Er stonden veel huizen te koop, we hadden dus ruime keus. Ook bevielen ons de rust, de ruimte, de school en de kerk op loopafstand.” Hij heeft als onderaannemer in de kerncentrale gewerkt en is in het hart van de centrale geweest. Hij was onder de indruk van de veiligheidsmaatregelen. “Versta me goed, die maatregelen zijn ook hard nodig. ”Toch zal hij zich niet specifiek verdiepen in rampenplannen, evacuatieplannen, veiligheidsmaatregelen. kerncentrale was voor haar destijds geen bezwaar om naar Borssele te verhuizen. Toch is haar bezorgdheid de afgelopen jaren toegenomen. Het is nu niet alleen de kerncentrale die haar zorgen baart, maar ook de chemische industrie in Vlissingen-Oost. Zij vindt dat de overheid absoluut tekort schiet in het informeren van de bevolking en dat de gemeente, net als in andere landen, nu jodiumpillen moet verstrekken en niet pas als een ramp zich heeft voltrokken. “Dan heb je
geen tijd meer te verliezen en kan de tijd en mankracht die het kost om de pillen uit te delen voor andere kwesties gebruikt worden. Iedereen hier zou die jodiumpillen al in huis moeten hebben.”
Hoort, ziet, zwijgt Terug naar het ‘klapkotje’ op het dorpsplein, versierd met de spreuk ‘Hoort, ziet, zwijgt’. Daar wil dhr. Den Haan wel kwijt dat hij twintig jaar geleden in Borssele is komen wonen, juist toen er weer hevig 13 WANTIJ Oktober ‘09
Gesteggel over jodiumpillen vindt hij vergezocht en onnodig. “Nee, wat dat betreft vertrouw ik op de overheid. Ik maak me meer zorgen om de andere industrie hier in de buurt, dan om de kerncentrale. Wat mij betreft mag die tweede centrale er achter mekaar komen” ●
Jan Moekotte is lid van de Wantijredactie.
Foto’s: Jaap Wolterbeek
Borssele en de kerncentrale
De voorloper
Doel spookt Peter Maas
Dat een landschap nooit duurzaam is, wordt in Doel wel duidelijk. Het dorp onder de rook van de kerncentrales ondergaat een moeizame verandering. Met alles wat het in zich heeft klinkt het protest, maar het is Muurleeuwenbek
al te laat. Doel spookt. Het is nog maar een schim van wat het ooit was.
Foto’s: Peter Maas
Industriële landschappen worden over het algemeen gemeden door natuurliefhebbers of stiltezoekers. Toch kunnen ze verrassen, vooral als er grote stukken braak liggen in afwachting van wat komen gaat. Meestal staan er hekken omheen of in het beste geval een bordje met ‘verboden toegang’ omdat het hier een rustgebied voor vogels betreft. Zover is Doel nog niet.
i
Protest “Maar wat is dat hier allemaal?”, vraagt mijn moeder zodra we het dorp naderen. Doel is een toeristische attractie geworden. Mensen met camera’s slenteren door de paar straatjes die het dorp nog rijk is. Ze gluren naar binnen in de leegstaande huizen en zien overal prachtige plaatjes in de schoonheid van het verval. Maar ze zijn vooral onder de indruk van het mas-
sale protest in talrijke artistieke vormen gegoten: gedichten op alle voordeuren, leuzen aan iedere gevel, schilderingen tegen elk dichtgespijkerd raam, pamfletten wapperen. Er staat zelfs een rood kruis door de heilige missen; spelen op de begraafplaats is verboden. Om dit allemaal te verwerken en op je te laten inwerken, kent het dorp nog wel enkele goede terrassen. Doel laat zich niet kennen. Doel blijft gastvrij.
Natuur De natuur denkt er zo het hare over. Wacht niet af en kijkt niet naar plannen of beleid. In de dakgoten groeien vlinderstruiken. Uit muurspleten kruipt de stekelvaren en door de nis tussen twee gevels in tiert de muurleeuwenbek welig. Al zijn de bloemetjes wat vaal van kleur. Plantenfreaks gaan hier uit hun dak, 14 WANTIJ Oktober ‘09
vooral bij de rommelige sloopvlaktes. Is dat kaal knopkruid of toch behaard? Welke nachtschade precies? Vingergras of toch handjesgras? Bingelkruid, basterdwederik, heelblaadjes, fijnstraal. Er worden nog jonge huiszwaluwtjes grootgebracht, wat puttertjes en zelfs boomkruipers.
Een auto van de gemeente rijdt door de straten en geeft nog braaf alle plantenbakken met geraniums water. Het ijscomannetje verdient een laatste cent, vooral in het weekend. Dan gaan de havendeuren open en komen de ramptoeristen overvaren met het pontje. “Die komen uit Lillo” ●
Peter Maas is lid van de Wantijredactie.
Werkgroep Kernenergie Zeeuws-Vlaanderen
Strijders van het eerste uur Peter Maas
Vlaanderen was vooral vóór. Voor een kernenergievrije maatschappij, vóór een gezond milieu.”
Luk weegt zijn woorden zorgvuldig. Hij is breed georiënteerd: of het nu gaat over kernenergie, bewapeningswedloop, milieu, derde wereld, Irak, Noord-Korea, gezondheidszorg, sociale voorzieningen of de vakbond, Luk heeft een mening. Ooit gaf de krant hem te verstaan dat hij niet meer dan vier ingezonden brieven per jaar mocht insturen.
l
Kapitalisme Hij zoekt het échte verhaal achter dat wat ogenschijnlijk speelt. “Vergis je niet,” zegt hij, “bijna altijd gaat het om de belangen van het grote geld. Het kapitalisme heeft een historische rol gespeeld. Het heeft de mensheid opgetild uit de omstandigheden van vorige productiewijzen. Vandaag echter is het een rem geworden op verdere ontwikkeling. Het kapitalisme is blind door eigenbelang, het mergelt huidige en toekomstige generaties én de natuurlijke bronnen van de aarde genadeloos uit. ” Luk is nu vooral actief binnen de vakbeweging: “Maar de belangstelling van de
mensen is bedroevend gering. De mensen zijn tegenwoordig zeer individualistisch ingesteld.”
Che Guevara In zijn kast heeft hij enkel T-shirts met daarop het hoofd van Che Guevara. “Het consequent zijn van die man spreekt me aan. In welke machtspositie hij ook verkeerde, nimmer werd hij verleid om dit tot eigen gewin aan te wenden. Hoewel men Che tracht te depolitiseren en hem tegenwoordig afschildert als een populaire en inhoudsloze romanticus, is zijn missie, wat mij betreft, nog niet vergeten.” Uranium Op 29 april 1979 organiseerde de Werkgroep Kernenergie Zeeuws-Vlaanderen een fietstocht naar de kerncentrales in Doel. Er fietsten ongeveer 150 mensen mee. “Voor onze werkgroep was dat een supersucces.” Na al die jaren actievoeren is de vraag of er veel veranderd is. Moedeloos is hij niet, maar toch. Zijn belangrijkste bezwaar tegen kernenergie? 15 WANTIJ Oktober ‘09
“Het verarmd uranium dat vrijkomt bij de energieopwekking wordt massaal en regulier toegepast in munitie over heel de wereld, ook in Nederland. Deze munitie is zo hard dat het overal doorheen dringt en enorm veel schade oplevert. Maar los van het directe leed is het ook licht radioactief. Genoeg om een gebied voor vele jaren, tot generaties na ons, met een groot aantal gevallen van gruwelijke kanker en afwijkingen (door wijzigingen in DNA) op te zadelen. Hij zet zijn woorden kracht bij met foto’s, vooral uit Irak. Ze zijn te gruwelijk om te beschrijven. “Vergeet niet dat kernenergie is voortgekomen uit de kernbewapening.”
Vormen van onrecht blijven hem prikkelen om te ageren, steeds weer opnieuw. En te filosoferen, over de vraag bijvoorbeeld, wat het verschil is tussen een vrijheidsstrijder en een terrorist? ●
Peter Maas is lid van de Wantijredactie.
Luk Brusselaars
Toch wil Luk Brusselaars (1950, Diest, België) dat meteen nuanceren: “Onze Werkgroep Kernenergie Zeeuws-
Foto: Peter Maas
We hebben elkaar al eens eerder ontmoet. Lang geleden, op een demonstratie en het was ongetwijfeld tégen iets.
Jongeren discussiëren over kernenergie via hyves en msn
Strijders van het laatste uur Janneke Donkers Het is vooral de stem van de ‘oudere’ die de discussie over kernenergie overheerst. Maar wat vindt de ‘jongere’ eigenlijk van de bouw van een tweede kerncentrale in Zeeland? Hun generatie heeft straks te maken met de gevolgen van de bouw van een tweede kerncentrale. Nucleaire controle
Eén van de hyvespagina’s die ondersteund wordt door de ZMF is www.kernenergienee.hyves.nl. Hier schrijft Tristan: “Ik ben niet tegen kernenergie, maar wel tegen kernenergie als permanente oplossing. Groene energie is leuk, maar er zijn veel dingen tegen (duur, rendement te laag) en je bent afhankelijk van de elementen, de infrastructuur moet ook weer aangepast en aangelegd worden en dan ook nog de verwachte kosten en vervuiling. Natuurlijk zijn er technologieën op komst zoals waterstofcentrales en kernfusie, maar dat laat nog op zich wachten. Tussentijds kunnen we niet onze fossiele brandstoffen op blijven gebruiken. Kernenergie biedt een mooie tijdelijke oplossing, het is veilig en schoon, in de kernafvalbunkers is genoeg opslag voor vele decennia. Ik vind het echter geen oplossing voor op de (erg) lange termijn, omdat het een stom principe blijft dat we blijven zitten met dat afval.”
é
Bullshit Ook Kim heeft een uitgesproken mening over de komst van een eventuele tweede kerncentrale in Zeeland: “Kernenergie, beter van nie!” Kim is 19 jaar, geboren en getogen in Zeeland en woont op kamers in Amsterdam. Ze is trouw lid van DWARS, de jongerenorganisatie van politieke partij GroenLinks. Een tweede kerncentrale in Zeeland vindt zij een dom idee: “Kernenergie is een echte jaren ‘70 techniek, die ook nog eens veel geld kost. De bouw van zo’n kerncentrale kost 5 miljard euro. Dat geld kunnen we beter steken in echt schone, groene energie. We moeten vooruit kijken en niet achterom. Ik vind kernenergie als tijdelijke oplossing zo’n bullshit. Een tijdelijke oplossing met blijvende schadelijke gevolgen en dat voor 5 miljard euro! We kunnen beter wat bewuster met energie omgaan. Noem mij maar jong en idealistisch, maar dat is wel de oplossing. Het zit ‘m ook in simpe16 WANTIJ Oktober ‘09
foto: Jaap Wolterbeek
le dingen; nu laten bijvoorbeeld veel jongeren nog heel de dag de computer aanstaan.”
Saai Kim heeft een antwoord op de vraag waarom jongeren zich niet laten horen in de discussie. “De politiek en andere organisaties zullen met wat anders moeten komen dan met die saaie discussies en debatten. Daar bereik je echt geen jongeren mee.” Jongeren lezen geen krant, maar zijn bijvoorbeeld wel elke dag te vinden op msn en hyves. ”Gebruik de nieuwe media,” dat is haar advies, als je tenminste jongeren wil betrekken bij de kernenergiediscussie ● Janneke Donkers is communicatie coördinator bij de Zeeuwse Milieufederatie.
Consument
Op zoek naar een passende energieleverancier Gerda Spaander
Je gebruikt energie en je hebt je principes. Geen kernenergie, wel groen? Je houdt wel of juist niet van windmolens, je ben wel of geen liefhebber van stuwdammen. Je wilt weten hoe de stroom wordt opgewekt waarvoor je betaalt. Hoe kom je erachter?
Foto: Jaap Wolterbeek
Stel, je bent gecharmeerd van zonne-energie. Je probeert een energieleverancier te zoeken die zoveel mogelijk zon in zijn (groene) stroom stopt. Sinds 2005 zijn energieleveranciers door middel van stroometiketten verplicht aan te geven waar de door hen geleverde stroom vandaan komt. Ook moeten ze de hoeveelheid CO2 en kernafval die bij door hen verkochte stroom ontstaat, bekendmaken. Dus we gaan eens kijken bij Delta. We zien dat daar de groene stroom voor de helft afkomstig is van de wind, de andere helft van biomassa, en nul procent van de zon. Daarnaast heeft Delta drie soorten 'grijze stroom', die elkaar weinig ontlopen. Ongeveer de helft komt uit gas, dan nog zo'n kwart uit kolen en 13 tot 17 % is kernenergie.
s
Overzicht We zoeken verder. De meest omslachtige manier is het opzoeken van de verschillende stroometiketten bij de afzonderlijke bedrijven. Het is gemakkelijker om een overzicht te bekijken van alle leveranciers. Dit vinden we bij www.groenestroomjagraag.nl, al wordt in het over-
zicht van de verschillende bedrijven geen onderscheid gemaakt tussen de groene en grijze stroom van één leverancier. Als je er aan hecht dat jouw leverancier niet alleen groene stroom levert, maar in z’n geheel zo weinig mogelijk CO2 en radioactief afval produceert, is zo’n overzicht wél handig. Vervolgens kun je dan per leverancier kijken wat de verschillende mogelijkheden zijn.
Specialisten In dit overzicht zien we dat de wereld van de groene stroomleveranciers vooral bestaat uit specialisten. Alleen Greenchoice betrekt zijn groene stroom uit verschillende bronnen: wind, water, biomassa en een héél klein beetje zon. Daarnaast zijn er Windunie, die uiteraard volledig op windenergie draait, Caplare , Electran en NL Energie die hun elektriciteit voor 100% uit waterkracht halen, die is opgewekt in Noorwegen. Oxxio (die aan zakelijke afnemers wel grijze stroom afzet), levert voor 95% energie uit water. Voor biomassa en zonne-energie bestaan zulke specialisten niet. We zien ook dat zonne-energie nog nauwelijks deel uit17 WANTIJ Oktober ‘09
maakt van de energieopwekking door bedrijven. Wie toch zijn energie direct van de zon wil hebben (en zelf geen zonnepanelen kan of wil plaatsen) kan terecht bij Zonvogel, een organisatie die ongeveer op dezelfde manier werkt als de windmolenverenigingen. Overigens kunnen liefhebbers van kernenergie terecht bij hun eigen leverancier. Atoomstroom garandeert voor 100 % kernenergie.
De markt van de energieleveranciers is geliberaliseerd. Overstappen naar een andere energieleverancier gaat niet altijd soepel. Het duurt een tijd voor de overstap geregeld is, je moet soms een boete betalen wegens ‘contractbreuk’ en in het ergste geval beland je in het moeras van de bureaucratie. Vandaar dat verschillende bedrijven nu aanbieden de overstap voor je te regelen ●
Gerda Spaander is lid van de Wantijredactie.
Wat dit blijfsel overbleef
Onnozel pad aan de voet van de kerncentrale Jan Moekotte In een Wantij over kernenergie ontkom je niet aan Borssele, aan de Kaloot, aan Hans Warren. Hij hield van 1936 tot 1942 een natuurdagboek bij dat pas in 1996, bij zijn vijfenzeventigste verjaardag, werd uitgegeven onder de titel “Ik ging naar de Noordnol”. De Noordnol, ooit een vogelparadijs, was echter verworden tot ‘een onnozel pad aan de voet van de beruchte kerncentrale’. Warren was enig kind van een waterbouwkundige, de ‘diekbaes’. Hij groeide op in de ambtswoning (in 1963 afgebroken) op de uiterste punt van de zeedijk. Dat huis bood, blijkt uit foto’s, een panoramische blik op de Westerschelde en was, volgens Warren, een baken voor trekvogels die in voor- en najaar de Westerschelde overstaken. Warren schrijft in 1996 dat het paradijs van zijn jeugd niet meer bestaat: “De mens greep in en verwoestte alles, tot in de verre omgeving. Een van de rijkste stukken van ons land werd een armzalige woestenij, bedekt met vlammende en giftige fabriekscomplexen, van Borssele tot Vlissingen.”
w
Paradijs Is er dan nu werkelijk niets over van zijn paradijs ? Ach, de zilvermeeuwen zijn er nog en eten in de zomer van 2009 de kaas van je brood, terwijl ze op de Kaloot volgens Warren in 1938 nog “heel schuw zijn”. En ook nu vind je afval op het strand. Warren schrijft in mei 1940 (Nederland is net door Duitsland onder de voet gelopen) dat de Kaloot bedolven ligt onder aanspoelsel: “Tientallen pakken turfmolm met paaltjes en ijzerdraad er
Foto: Jan Moekotte
nog omheen, mijnen, vaten wijn en benzine, roeiriemen, zwemvesten en gordels, kisten, planken, palen, dode honden en katten, klompen, glazen deuren, boeien, rekken, kajuitramen.” In de zomer van 2009 is Zeeland weer onder de voet gelopen door Duitsers, maar nu ligt de Kaloot bezaaid met plastic flessen, kunstof kabels , flarden visnet, nylon draad, een enkele gummi handschoen. Ook liggen, als dank voor het aangenaam verpozen, hier en daar snoepwikkels, lege blikjes en pizzadozen. Warren is op 3 september 1940 verrukt over het zien van een kleine zilverreiger. Toen nog zeer zeldzaam in Nederland, nu vrij algemeen, ook op de Kaloot.
Vermakelijk Zijn natuurdagboek is bij vlagen vermakelijk. Altijd al willen weten hoe Hans Warrren een haas ving? Wel, op 24 oktober 1940 noteert hij: “Ik stortte me op hem en had beet bij zijn lopers en kop. Het was een groot beest. Een uur later lag hij, schoongemaakt, in een teil, welkome aanvulling op ons vleesrantsoen.” Benieuwd naar de smaak van de eieren van een kokmeeuw ? Hans Warren kreeg ze van schaapherder Rijkse van de Kaloot en noteert op 27 mei 1941: “Ze zijn goed, lijken in smaak op kippeneieren. De dooier is tomaatrood.”
Palsenbarg Warren schrijft in zijn natuurdagboek met groot ontzag over Palsenbarg. 18 feburari1940: “Palsenbarg weet vogels als het ware te betoveren, te hypnotiseren, van de kleinste tot de grootste. Het is een gave, niet te leren.”
Hans Warren
23 juli 1940: “Ik zag weer een staaltje van Palsenbargs magische invloed op dieren: ze (jonge torenvalken, noot redactie) werden snel rustig en zaten als leergierig luisterend op onze hand.” 22 februari 1941: “Nee, in de natuur moet je alleen zijn, of met een echte leermeester als Palsenbarg. Met hem beleef je nog meer dan alleen.” Bestaan ze nog, mannen met een magische invloed op dieren? Mannen als Palsenbarg?
Literaire wandeling “Hart van mijn land ik ben terug” is een literaire wandeling door het Zeeland van Hans Warren, geschreven door Ronny Boogaart en Eric de Rooij. Zij vertellen aanstekelijk over het leven en werk van Warren. “Nergens”, schreef recensent Ed Schilders, “is het decor zo ‘verlelijkt’ of aan de einder gloort toch nog een appetijtelijk gedicht. Geen cultuursteppe zo bar of er bloeien passages uit Warrens dagboeken.” Uitgeverij Bas Lubberhuizen. ISBN 9789059371514, van ? 14,90 voor ? 6,exclusief verzendkosten ●
Jan Moekotte is lid van de Wantijredactie.
18 WANTIJ Oktober ‘09
de voetafdruk van Ewoud Verhoef :
directie Covra Gerda Spaander
Bij de COVRA in Vlissingen ligt het radioactieve afval van de kerncentrale voor honderd jaar opgeslagen. Ewoud Verhoef is er plaatsvervangend directeur. Leidraad voor duurzaamheid is voor hem de definitie van de Amerikaanse hoogleraar Ehrenfeld: ‘Sustainability is the possibility that humans and other life will flourish on the earth forever.’
"Dat 'bloeien' spreekt me als natuurliefhebber net iets meer aan dan 'voorzien in behoeften' zoals in de gangbare definitie." Verhoef houdt zijn voetafdruk op verschillende manieren binnen de perken. Zijn woning in Middelburg is nog maar een paar jaar oud en door o.a. warmteterugwinning behoorlijk energiezuinig. Groene stroom drukt de energiescore nog verder. Zijn vrouw en hij kozen voor een neutrale kwalitatieve woninginrichting, die heel lang mee kan. Kleren mogen wat kosten, als ze ook maar lang mee gaan, want Ewoud doet niet mee aan de mode. Kant-en-klaar eten hoeft hij niet meer, na een jeugd waarin hij als zoon van een levensmiddelentechnoloog vaak proefkonijn was voor lang houdbaar voedsel. Als fijnproever kiest hij regelmatig voor biologisch. Met zijn computer doet hij minstens tien jaar, want dat is een Apple en die wordt niet zo snel traag en achterhaald als gangbare computers.
d
Afrika Verhoef gaat graag een paar keer per jaar op vakantie en om de paar jaar ook nog eens ver, naar Afrika. "Mijn ouders
namen ons vroeger al mee naar Zimbabwe en Botswana. Daar zaten we niet in dure hotels maar dicht bij de bevolking, en dat maakte grote indruk op me." Verder is hij een gemiddelde vleeseter en zo komt zijn voetafdruk toch nog op 4 hectare, net iets lager dan die van de gemiddelde Nederlander.
Afval Verhoef had als student chemie aanvankelijk een toekomst voor ogen waarbij hij procesontwerper zou worden. Later gaf hij zijn carrière een maatschappelijke draai. Hij studeerde af op afvalwaterzuivering en promoveerde op metaalrecycling. Hij concentreerde zich daarbij niet meer alleen op de technische kant van het afvalprobleem, maar ook op beleid en communicatie. De stap naar de COVRA is dan niet zo groot meer. Over de wenselijkheid van kernenergie spreekt Verhoef zich niet uit, maar hij verbaast zich wel over de uitzonderlijke plaats die radioactief afval in de discussie inneemt. "Natuurlijk moet je daar héél zorgvuldig mee omgaan. Maar er zijn stoffen die minstens zo gevaarlijk zijn, zoals lood, arseen of cadmium, en die krijgen bij 19 WANTIJ Oktober ‘09
lange na niet diezelfde aandacht, ook niet vanuit de milieubeweging."
Groei Verhoef denkt dat zonne-energie, in verschillende vormen, de toekomst heeft als energiebron. Hij vindt het terecht dat mensen in de derde wereld, die nu nog maar weinig energie gebruiken, ook hun deel gaan opeisen. "Dan moeten we zelf wat minder hard groeien. Een stap terug doen zou meer helpen, maar dat lijkt bijna tegennatuurlijk. Je ziet dat bij ontwikkelingen die eigenlijk een energie- of andere besparing zouden moeten opleveren. Als auto's zuiniger worden, rijdt men er meer mee; als afval gescheiden wordt, is er minder neiging om afval te voorkomen. Groei is voor de mens natuurlijker dan krimp" ●
Bereken zelf uw voetafdruk op www.voetenbank.nl. of voetafdruk.nl Gemiddelde Noord-Amerikaan 9,6 ha Gemiddelde Nederlander 4,4 ha Gemiddelde wereldburger 2,2 ha Eerlijke Aarde aandeel 1,8 ha
Gerda Spaander is lid van de Wantijredactie.
20 WANTIJ Oktober ‘09
