Zeeuwse Milieufederatie
Wantij
Tijdschrift over natuur en milieu in Zeeland
Nieuwe energie
December 2008, nr. 106, jrg. 25, nr. 4, losse nrs. € 1,15
Colofon: Het Wantij is de plaats waar stromingen elkaar ontmoeten. Wantij is een uitgave van de Vereniging Zeeuwse Milieufederatie (ZMF). Het blad verschijnt vier maal per jaar en wordt naar de leden van de ZMF verstuurd. Het lidmaatschap van de ZMF bedraagt € 12,- per jaar. Losse nummers van Wantij kosten € 1,15. Redactie: Elly Geelhoed (secretariaat), Janneke Donkers, Jos van der Heijden, Peter Maas, Jan Moekotte, Gerda Spaander en Willem de Weert (eindredactie). Redactiesecretariaat: Zeeuwse Milieufederatie, Postbus 334, 4460 AS Goes, Ravelijn de Groene Jager 5, 4461 DJ Goes, tel. (0113) 23 00 75, fax (0113) 25 09 55. E-mail:
[email protected]. Afsluiting kopij voor Wantij nr. 107, jrg. 26, nr. 1: 1 maart 2009. Bijdragen kunnen in overleg met het redactiesecretariaat worden ingediend. Auteurs zijn verantwoordelijk voor de inhoud van hun artikel. Plaatsing van een artikel hoeft niet te betekenen dat de vermelde meningen het inzicht van de redactie, het bureau of het bestuur van de ZMF weergeven. Vormgeving/opmaak: Kristiaan Daled BNO, Oostburg. Drukwerk: Zoetewey, Yerseke.
Wantij
Column
December 2008, nr. 106, jrg.25, nr.4
Verdieping en kleur
2
Column
Verdieping en kleur Willem de Weert
3 De comeback van kernenergie Tjeu van Mierlo
5
Nieuw onder de zon
DELTA ziet het licht Willem de Weert
6 Tik van de molen Jan Moekotte
8 Haal warmte uit de grond Gerda Spaander
9 Algen nieuwe Zeeuwse energiebron Janneke Donkers
10
Westerschelde levert witte steenkool Willem de Weert
11
Getijdencentrale in Brouwersdam haalbaar Willem de Weert
13
Computers met een groene stekker Gerda Spaander
14
De lezer spreekt
Zuinig zonder slimme energiemeter Lex Kattenwinkel
16
De voorloper
Energie langs de vloedlijn Peter Maas
17
Wat dit blijfsel overbleef
Het Verjaagde Water verplichte kost bij inburgering Jan Moekotte
18
wAARDEvol
Het Verdronken Land van Saeftinghe Anke van der Geest
19
De voetafdruk
Pascal de Klerk, directeur van DELTA Comfort Gerda Spaander
20
Nieuwjaarswens Advertentie
Voorpagina: Proef met verschillende types windmolens in Schoondijke Foto: Jaap Wolterbeek
Hopelijk is het u, lezer, opgevallen dat we Wantij steeds proberen te verbeteren. We willen meer verdieping bieden. Dit nummer gaat bijvoorbeeld over het thema: nieuwe energie. Voor de actualiteit kunt u op de website van de ZMF terecht en zich op de digitale nieuwsbrieven abonneren. We willen ook contact met u, bijvoorbeeld via de rubriek ‘de lezer spreekt’. Volgend jaar denken we aan een lezersonderzoek. Deze jaargang zijn we volledig op kleur overgegaan. Dat gaf wel discussie. De ZMF wil toch een zekere soberheid uitstralen en kleur is nu eenmaal duurder dan zwartwit. Aan de andere kant, tijden veranderen en kleur verlevendigt het blad. De foto’s van bijvoorbeeld Jaap Wolterbeek komen beter tot hun recht. Jaap is trouwens 65 geworden: gefeliciteerd! In zijn werkzame leven heeft hij veel voor de krant gefotografeerd. Zijn oeuvre geeft een mooi tijdsbeeld. Je ziet Zeeland veranderen. Meestal staat op zijn foto’s de mens in zijn omgeving centraal. Het Zeeuws Documentatiecentrum heeft nu een overzichtstentoonstelling van zijn foto’s. De expositie is t/m 10 januari 2009 te zien in de Zeeuwse Bibliotheek in Middelburg. Willem de Weert (eindredacteur van Wantij)
Nieuwe energie We leven in een overgangstijdperk. Met een duur woord: transitie. Oude dingen verdwijnen, nieuwe komen ervoor in de plaats. Dat geldt ook voor energie. Het einde van de fossiele brandstoffen komt in zicht. Duurzame bronnen moeten de energievoorziening overnemen. Wantij onderzoekt welke nieuwe energiebronnen zich in Zeeland aandienen.
De comeback van kernenergie Tjeu van Mierlo De aandacht voor kernenergie groeit. Een onaangename verrassing voor iedereen die zich ruim twintig jaar geleden met succes verzette tegen de bouw van nieuwe kerncentrales. Wie dacht dat het draagvlak voor kernenergie in Nederland voorgoed verdwenen was, komt bedrogen uit.
Kernenergie is bezig met een comeback. Dat komt vooral omdat de voorstanders benadrukken dat kernenergie geen bijdrage levert aan het klimaatprobleem. Deze vorm van energieopwekking zou geen CO2 produceren. Toch pakt een nieuwe beoordeling van de argumenten voor en tegen kernenergie voor de milieufederatie nog steeds negatief uit.
k
Nieuwe kerncentrales Het Zeeuwse nutsbedrijf DELTA koketteerde altijd al met kernenergie en speelt nu handig in op de veranderde omstandigheden. Met veel aplomb heeft het bedrijf zijn plannen bekend gemaakt om één of meerdere kerncentrales in het Sloegebied te bouwen. Het bedrijf trekt hiermee een wel erg grote broek aan, maar strategisch is het slim gespeeld. De voorstanders van kernenergie wijzen vooral op de technologische innovaties en de onafhankelijkheid van de olieproducerende landen. Ook het CO2 -argument geeft de voorstanders de wind in de zeilen. Ze zetten de hoogwaardige werkgelegenheid en de bijdrage aan de klimaatdoelstellingen prominent in de etalage. Deze, deels nieuwe, argumenten dwingen de ZMF kritisch te kijken naar haar standpunt uit de jaren tachtig. De ZMF was sindsdien mordicus tegen kernener-
Het tijdperk van de kernenergie ligt nog niet achter ons. Foto: Jaap Wolterbeek.
gie. Als we anno 2008 de rekening van oude en nieuwe visies opmaken, slaat de balans voor kernenergie nog steeds negatief door. De argumenten op een rijtje:
Kernafval Het grote probleem van het kernafval is nog steeds niet opgelost. Het afval moet duizenden jaren veilig worden opgeborgen, geïsoleerd van mens en milieu. Regelmatig doen voorstanders van kernenergie het voorkomen dat de ultieme techniek om de gevarenperiode van radioactieve stoffen te verkorten, al bestaat. Maar dat is niet het geval. Pogingen om 3 WANTIJ December ‘08
de stralingsduur te halveren zijn tot nu toe alleen in theoretsiche modellen gelukt. Of deze modellen in de praktijk standhouden is nog uiterst onzeker. Als het al lukt, komt de techniek niet vóór 2040 op industriële schaal beschikbaar. Wel is zeker, dat het een heel dure techniek wordt, waarvoor alle bestaande kerncentrales door nieuwere types vervangen moeten worden. Voor afval uit de huidige kerncentrales is de techniek niet toepasbaar. De voorstanders benadrukken ook dat de hoeveelheid kernafval beperkt is. Maar het gaat niet alleen om het volume, maar
Meer energiebesparing maakt een nieuwe kerncentrale overbodig. Foto: Jaap Wolterbeek.
ook om het gevaar van een kleine hoeveelheid radioactiviteit. Kernafval kan bijvoorbeeld gebruikt worden om er kernwapens van te maken.
CO2 argument Kernenergie is niet CO2- vrij. Over de uitstoot van CO2 door kerncentrales zijn uiteenlopende studies gedaan. Vaak wordt “vergeten” dat er bij de winning en bewerking van uraniumerts ook CO2 vrijkomt. Nu worden nog de rijkere ertslagen gewonnen. Maar als vanwege de bouw van vele nieuwe kerncentrales het uraniumarme erts moet worden gedolven, blijft de CO2-winst erg beperkt. Aannemelijk is dat bij het opwerken van het steeds schaarser wordende uranium, ongeveer 1/3 aan CO2 wordt uitgestoten van wat een gascentrale direct uitstoot. Stroomkosten Pleitbezorgers van kernenergie stellen dat de stroom uit kerncentrales goedkoper zou zijn. Onderzoekscentrum ECN heeft onlangs een kostenstudie gemaakt. Als de bouw van een kerncentrale 3,2 miljard euro kost, dan klopt dat. Maar zijn de kosten van zo’n centrale hoger dan 4,8 miljard, dan is de atoomstroom even duur of duurder dan stroom uit gas en kolen. Deze prijs is reëler dan de eerder genoemde 3,2 miljard. De kosten van een nieuwe kerncentrale in Finland gaan richting 5 miljard. En in Frankrijk rekent men al met prijzen tot 6,1 miljard. Atoomstroom is echt niet goedkoper.
Brug Kernenergie is niet duurzaam. De voorraad uranium raakt ooit op en het afvalprobleem wordt op de komende generaties afgewenteld. Ook DELTA vond tot voor kort kernenergie niet duurzaam. Zo stond er een aantal jaren geleden op tasjes van de Kerncentrale Borsele nog de tekst: “Kernenergie, brug naar duurzaamheid”. Dat wil zeggen dat volgens DELTA kernenergie kan worden ingezet in de overgangsperiode naar duurzaam. Dat heeft echter weinig zin. Een nieuwe kerncentrale staat er op zijn vroegst begin 2020. Het streven van de regering is dat we in 2050 overgeschakeld zijn naar een duurzame energiehuishouding met forse besparingen en opwekking met duurzame bronnen als wind, zon en water. Nu voor kernenergie kiezen, verdringt of vertraagt in elk geval de overstap naar een duurzame energiehuishouding. (Over besparing gesproken: Als we 9% minder gas exporteren of als we jaarlijks fors op energie gaan besparen, is een nieuwe kerncentrale overbodig.) Voor de ZMF dienen niet-duurzame energievormen, zoals kernenergie, in een overgangsperiode te worden uitgesloten zolang de nadelen niet zijn opgelost. Tussentijds zijn gascentrales en het vergassen van kolen met CO2-opslag, betere alternatieven. Flexibel Op 2 oktober j.l. verscheen het Rapport van het Regieorgaan voor Energie4 WANTIJ December ‘08
transitie. Dat is een club denkers die het kabinet ondersteunt bij zijn streven naar een duurzame energiehuishouding. Zij stellen het volgende: “Als het kabinet zijn doelstelling op het gebied van duurzame energie wil waarmaken, dan is het aan te raden nu de weg vrij te maken voor een flexibel elektriciteitssysteem op basis van gasgestookte elektriciteitscentrales.” “Kolen- en kerncentrales passen ons alle twee niet,” stelt Harry Droog van dit Regieorgaan. Duurzame stroom van wind en zon wisselt per dag, daar moet de energievoorziening flexibel op inspelen. Met de groei van windenergie bijvoorbeeld ontstaat meer behoefte aan flexibel productievermogen en minder aan basisvermogen, zoals door een kerncentrale wordt geleverd. Zulke centrales produceren energie in zowel dal- als piekuren. Kolen- en kerncentrales kunnen niet snel teruggeregeld worden, als er duurzame energie wordt opgewekt.
Als we echt werk maken van de omschakeling naar een duurzame energiehuishouding, is kernenergie nooit meer nodig ● Voor meer informatie: www.tegenstroom.nl www.greenpeace.nl www.zmf.nl Tjeu van Mierlo is directeur van de Zeeuwse Milieufederatie.
Nieuw onder de zon
DELTA ziet het licht Willem de Weert
Het Zeeuwse energiebedrijf DELTA timmert aan de weg met kernenergie. Toch ziet het
Luppo Huizenga, communicatieadviseur bij DELTA, zegt dat zijn bedrijf de wens om kernenergie op te wekken, niet onder stoelen of banken steekt. “Door met kernenergie nadrukkelijk naar buiten te treden, nemen we het risico gezien te worden als ‘niet groen’. En dat is in deze tijd zo’n beetje het ergste wat een energieleverancier kan overkomen. Andere bedrijven investeren miljoenen euro’s om de consument het idee te geven dat ze ‘groen’ bezig zijn. Daar doen we niet aan mee. Volgens ons zijn meerdere soorten energie hard nodig om aan de wereldwijd spectaculair groeiende vraag te kunnen voldoen. DELTA gebruikt een combinatie van brandstoffen: biomassa, kolen, gas, nucleair, wind en warmtekrachtkoppeling.” (zie tabel)
Folder Solwafer.
bedrijf ook brood in zonne-energie.
l
Licht De keerzijde is dat kernenergie omstreden blijft en dat fossiele energiebronnen schaars worden. Volgens Huizenga gaat DELTA ervan uit dat de samenleving over enkele decennia voor het overgrote deel gebruik zal maken van duurzame energiebronnen. “Op korte termijn is dat nog niet mogelijk omdat duurzame bronnen te duur zijn en er nog belangrijke technische problemen, zoals de opslag van elektriciteit, opgelost moeten worden. Tot we zover zijn, moet het licht aanblijven door in verschillende energiebronnen te investeren. Volgend jaar nemen we een gasgestookte centrale in gebruik, verder willen we een tweede kerncentrale bouwen en dan, in de toekomst: zonne-energie.” Wafers Het moment dat zonne-energie net zoveel kost als stroom uit het stopcontact, komt steeds dichterbij. “Daarom investeert het bedrijf in zonne-energie,” zegt Huizenga. “We willen van het begin tot het einde, in heel het productieproces aanwezig zijn: van zandkorrel tot zonnepaneel. Voordat een paneel tot stand komt heeft de
Bestaand:
Opgesteld DELTA MW
DELTA
deel % deel
2008
2009
MW
MW
MW Kolencentrale EPZ Borsele
405
50 %
203
203
203
Kerncentrale EPZ Borsele
485
50 %
243
243
243
Warmtekrachtkoppeling Dow Terneuzen
405
39 %
157
157
157
Warmtekracht overig
64
100 %
64
64
60
Biomassa Moerdijk
32
50 %
16
16
16
Windmolens
94
100%
94
94
94
In aanbouw: Gasgestookte centrale
870
50%
435
-
435
777
1208
Borsele TOTAAL Bron: DELTA N.V.
belangrijkste grondstof, silicium, een flink aantal bewerkingen ondergaan. Silicium wordt gewonnen uit hoogwaardig zand, quarts. Van silicium worden dunne plakjes, wafers, gemaakt. Met de wafers wordt een zonnecel gemaakt. Die zonnecellen zijn terug te vinden in de bekende blauwe panelen, die tenslotte door installateurs op bijvoorbeeld daken gemonteerd worden.”
Proef DELTA werd in 2007 voor 90 procent eigenaar van Solland Solar in Heerlen, de enige producent van zonnecellen in Nederland. “Dit bedrijf is bezig met de productie van een geavanceerde zonnecel met een hoger rendement. DELTA is nauw betrokken bij Solwafer in Broek op Langendijk dat op dit moment een revolutionaire methode test om wafers te pro5 WANTIJ December ‘08
duceren. Het idee is om efficiënter met het dure silicium om te gaan door de wafers te gieten in plaats van uit een groter geheel, met veel verlies aan afval, te zagen.”
“Als de proef slaagt,” zegt Huizenga, “investeert DELTA in een fabriek om wafers voor zonnepanelen te maken. Die fabriek komt in Middelburg en kan op termijn aan 120 mensen werk bieden” ● Voor meer informatie: www.sollandsolar.com www.solwafer.eu Tegenlicht, VPRO-documentaire over duurzame energie Willem de Weert is eindredacteur van Wantij.
Tik van de molen Jan Moekotte
“De kavel had de vorm van een taartpunt. Niemand wilde daar bouwen. Ik zag er wel wat in.” Isaac Bebelaar ontwierp zijn eigen energiezuinige huis. Hij woont er inmiddels zo’n 12 jaar. Terwijl de overheid probeert met een bombardement aan educatieve spotjes de gemiddelde Nederlander over te halen milieubewuster te gaan leven, had en heeft Isaac die overheid niet nodig. Toch heeft ook hij er mee te maken. Foto’s: Jan Moekotte.
Sterker, als pionier krijgt hij maar moeizaam groen licht van diezelfde overheid om zijn ideeën uit te voeren. Voordat de gemiddelde consument eindelijk de gloeilamp verving door de spaarlamp, had Isaac al jaren in zijn hoofd dat elektriciteit en warm water moesten komen van zonnecellen en zonnepanelen. Ook wilde hij bouwen met materiaal dat opnieuw te gebruiken en milieuvriendelijk is. In zijn huis vind je daarom geen lood, zink en pvc buizen. Isaac: “ Nee, pvc wilde ik niet vanwege dat chloor.” Bij de bouw van de andere vrijstaande huizen in zijn wijk werd gemiddeld zo’n 25 kuub afval afgevoerd. Bij hem was dat ‘maar’ 5 kuub. Isaac: “ Ik denk ook dat mijn huis qua bouwkosten wel zo’n beetje het goedkoopst is geweest in deze wijk, terwijl ik juist niet op de kwaliteit van het bouwmateriaal bespaard heb. Ik betaal volgens mij ook al jarenlang in de buurt veruit het minst aan gas, water en licht.” Zijn maandelijkse voorschot aan DELTA bedraagt € 55,- (een gemiddeld huishouden betaalt € 200,- per maand).
s
Besparende adviezen Zijn top drie aan besparende adviezen: 1. “Als je aarzelt tussen nieuwbouw of een bestaand huis verbeteren, kies dan voor nieuwbouw. Bespaar daarbij niet op isolatiemateriaal en ook niet op aanlegkosten. Isoleer nog veel beter dan de overheid momenteel voorschrijft ( huidi-
ge norm Rc 4,5). Juist wanneer je nieuw bouwt, is de aanleg relatief goedkoop. Bij het aanpassen van bestaande huizen ben je altijd duurder uit.” 2. “ Verwarmen met een gasgestookte cv ketel, vergt een watertemperatuur van >70 Cº. Werk je met een laag temperatuursysteem voor vloer- en wandverwarming, dan is de watertemperatuur tussen de 20 en 35 C. Wat je niet hoeft op te warmen, kost ook geen aardgas! “ 3. “Begin pas aan windenergie wanneer je alle mogelijkheden van zonne-energie (warm water en elektriciteit) en aardwarmte hebt benut. Want die bronnen zijn nu nog vele malen rendabeler dan windenergie. Uit oogpunt van rentabiliteit ben ik hier met mijn windturbine eigenlijk dom bezig. Alleen om de kosten van de bouwvergunning terug te verdienen, moet het toestel vier jaar draaien. Ja, toestel, dat is een bruikbaar woord. In mijn tuin staat beslist geen windmolen. Een molen heeft wieken, en wieken maken lawaai. In mijn tuin staat een kleine windturbine, de zogenoemde ‘Energy Ball’. De diameter is zo’n anderhalve meter en het ding is vrijwel geruisloos. “
Bezwaar omwonenden De omwonenden maakten bezwaar tegen de artistieke bolvormige “windvaan” zoals de producent de turbine noemt. De 6 WANTIJ December ‘08
bezwaren werden overigens ongegrond verklaard omdat het volgens de welstandscommissie ging om een “uiterst bescheiden verschijningsvorm”. De stroom die het toestel levert wordt, via een omvormer, geschikt gemaakt voor levering aan het net. Je steekt de stekker van de omvormer (niet veel groter dan een medicijnkastje) in het dichtstbijzijnde stopcontact en je kunt je eigen opgewekte elektriciteit meteen gebruiken. Staat er thuis geen apparaat aan, dan laat de turbine de elektriciteitsmeter terugdraaien. Isaac: “De behoefte om met zo’n windturbine extra electriciteit op te wekken ontstond, toen ik de gasgestookte cv-ketel het huis uit deed. Ik was overgestapt op een aardwarmte toestel (zie volgende artikel in wantij). Daarbij heb je geen aardgas meer nodig, maar wel flink wat elektriciteit. Terwijl ik daarvoor altijd aan het net had kunnen terugleveren, kwam ik nu ineens stroom te kort. Dat tekort wilde ik compenseren met de Energy Ball. In het bestemmingsplan was door een gelukkige samenloop van omstandigheden, expliciet opgenomen dat kleine windturbines werden toegestaan. Het geheel mocht jammer genoeg niet hoger zijn dan 8 meter, terwijl je met 10 of 12 meter heel wat meer rendement haalt.”
Legeskosten Voor een windmolen in de achtertuin, aan de gevel of op het dak is in veel gemeentes een bouwvergunning vereist. Bij het verlenen van de vergunning wordt o.a. gekeken naar geluid, veiligheid, omgeving en mogelijke gevolgen voor de flora en fauna. De PZC heeft onlangs eens rondgebeld met de vraag wat zo’n vergunning nou kost: Die blijkt sterk afhankelijk van de prijs van de windmolen. Sluis rekent zo’n 1300 euro, Middelburg tussen de 550 en 1200 euro, Goes 1100 tot 2100 euro, Schouwen-Duiveland tussen de 880 en 1400 euro . Isaac Bebelaar was 416,05 euro kwijt aan leges.
Het kan ook anders: in plaats van legeskosten te rekenen, subsidieert de gemeente Amsterdam de Energy Ball met 2.575 euro per windturbine per woning. Een Energy Ball kost ca. 2.900 euro ●
Voor meer informatie: • www.homeenergy.nl • Urban wind turbines. Leidraad voor kleine windturbines in de bebouwde omgeving. Ir. Jadranka Cace, RenCom. Drs. Emil ter Horst, HoriSun • www.nieuwamsterdamsklimaat.nl
7 WANTIJ December ‘08
Vraagbaak Door het jarenlang verzamelen van kennis over milieuvriendelijke technieken, en het experimenteren daarmee, is Isaac Bebelaar een vraagbaak geworden voor buren en bekenden. Het milieu-educatieve centrum wilde graag zijn huis opnemen in een educatieve tocht, maar Isaac Bebelaar is niet zo happig op publiciteit. Hij wil daarom, heel gedecideerd, niet op de foto. Wel wil hij anderen laten meeprofiteren van het leergeld dat hij als pionier betaald heeft. Hij heeft daarvoor zijn ervaringen en tips opgeschreven. Interesse? Stuur dan een mail naar:
[email protected].
Jan Moekotte is lid van de Wantijredactie.
Haal warmte uit de grond Gerda Spaander
De aardkorst is naar menselijke maatstaven een onuitputtelijke bron van warmte. De warmte van de bovenste bodem wordt op peil gehouden door de zon en is relatief gemakkelijk te gebruiken.
Robert de Bourgraaf van het bedrijf Ingenieurs Alliantie, adviseert al elf jaar over duurzame klimaatinstallaties en gebouwen. Hij zegt dat bodemwarmte op twee manieren wordt toegepast: “Bij grote gebouwen wordt water tot 200 meter diep opgepompt. Dit water geeft zijn warmte af door middel van een warmtepomp, of het neemt juist warmte op, afhankelijk van de behoefte. Airconditioning is dan overbodig. Bij zo’n groot systeem wordt geëist dat de warmte-opname/afgifte per jaar in balans is. In Zeeland worden steeds meer grote gebouwen neergezet waarbij zowel de verwarming als de koeling door middel van bodemwarmte worden geregeld. Dat geldt voor het stadskantoor in Goes, het Waterschap Zeeuwse Eilanden en zelfs het eeuwenoude Zeeuws Museum, beide in Middelburg.
r
Vloerverwarming Daarnaast kan bodemwarmte ook op kleinere schaal worden toegepast. Bij woningen wordt meestal gewerkt met een gesloten systeem. In slangen in de bodem circuleert water, dat warmte overneemt van de omgeving. Vervolgens zorgt de warmtepomp ervoor dat deze warmte wordt overgedragen aan het vloerverwarmingssysteem in de woning. Een bijkomend voordeel is de mogelijkheid om in de zomer het huis een paar graden af te koelen. Er zijn nu in Zeeland enkele tientallen woningen die hun warmte uit de bodem betrekken, bijvoorbeeld het huis van Isaac Bebelaar (zie vorig artikel). Ook verschillende bestaande en toekomstige nieuwbouwwijken hebben of krijgen dit systeem. 200 % rendement Robert de Bourgraaf ziet perspectief in bodemwarmte als duurzame energiebron.
Installatie voor aardwarmte in huis. Foto: Jaap Wolterbeek.
Machines om gaten te boren voor de buizen die de bodem ingaan.
Hij rekent voor dat één deel stroom 4 tot 6 delen warmte levert. Omdat een warmtepomp op elektriciteit werkt en een cvketel grotendeels op gas, kan het uiteindelijke ‘rendement’ op zo’n 200 % uitkomen. Dat is heel wat meer dan de maximale 95% van een HR-ketel. Als de stroom dan ook nog eens duurzaam opgewekt wordt, heb je een klimaatneutraal verwarmd huis. De investering, die kan variëren van 2.500 tot 18.000 euro is binnen afzienbare tijd terug te verdienen, ook al omdat VROM subsidie geeft op warmtepompen in bestaande woningbouw. De Bourgraaf denkt er er het zijne van: “Waarom die drukte over terugverdienen? Denken we daar ook aan bij de aanschaf van een auto of een dure keuken? Of bij een vakantie? De urgentie om minder afhankelijk te worden van de fossiele energie van dubieuze staten is hoog! Duurzame energie kan volop geoogst worden. In Duitsland, Denemarken en Spanje is dat besef groter en wordt al bijna 20% van de energiebehoefte gedekt uit echt duurzame bronnen. Hun economie vaart er wel bij! Het is jammer maar waar: de Nederlandse overheid grijpt de kansen onvoldoende aan.” 8 WANTIJ December ‘08
Terug naar de bodem. Er is een maar: al is bodemwarmte ook hier bruikbaar, de Zeeuwse bodem is niet optimaal geschikt als er veel klei in zit. Dan is het moeilijker om aan een watervoerende laag te komen, die je nodig hebt voor een open systeem. In klei wordt warmte slechter geleid dan in zand ●
Warmte uit de diepte De exploitatie van aardwarmte in de diepere lagen is een stuk ingewikkelder. De diepe bodem wordt per 10 meter 0,1º C warmer. Er zijn flinke investeringen nodig om die warmte te gebruiken. Op het ogenblik gebeurt dat al wel in Heerlen, waar gebruik gemaakt wordt van oude mijnschachten. In het Westland wordt er ook aan gewerkt, omdat de warmere bodemlagen daar relatief hoog liggen. In Zeeland zal aardwarmte uit de diepte voorlopig wel toekomstmuziek blijven.
Gerda Spaander is lid van de Wantijredactie.
Algen nieuwe Zeeuwse energiebron Janneke Donkers
Biomassa klinkt zo lekker groen en duurzaam. Wat is biomassa eigenlijk? Is biomassa echt zo duurzaam als eerst gedacht werd? Hoe zit het nu met die generaties? Wat zijn de mogelijkheden in Zeeland?
Biomassa staat in het brandpunt van de belangstelling. Deze energiebron kan ons niet alleen helpen het klimaatprobleem mee op te lossen en duurzame energiehuishouding dichterbij brengen, maar het kan ons ook onafhankelijker maken van instabiele olielanden.
b
Wat is biomassa? Biomassa is een verzamelnaam voor allerlei soorten organisch materiaal, bijvoorbeeld hout, gras, algen, groen tuinafval, slib, riet, maaisel . Maar ook dierlijk materiaal, zoals mest, diermeel en slachtafval worden tot biomassa gerekend. Biomassa is van groot belang voor de ontwikkeling van duurzame energie. Windturbines, zonnepanelen en waterkracht kunnen in Nederland op dit moment nog maar een beperkte bijdrage leveren. De investering in biomassa is dan ook noodzakelijk om meer ‘groene stroom’ op te wekken. Duurzaam? Is biomassa wel duurzaam? Dat ligt er maar net aan. Op dit moment zijn er een aantal generaties biomassa met voor- en nadelen. De generaties op een rijtje:
• Eerste generatie: biomassa geproduceerd uit voedselgewassen zoals maïs, tarwe, suikerbieten, koolzaad en soja etc. • Tweede generatie: biobrandstoffen geproduceerd uit: - Afval zoals stro, maïskolven, houtpellets, zemelen etc. - Niet-voedselgewassen zoals gras, riet, bomen, algen etc. • Derde generatie: biomassa die door speciaal geprepareerde organismen wordt voortgebracht, zoals algen die voor 30% uit olie bestaan.
Eerste en tweede generatie De eerste generatie biomassa is niet duurzaam omdat zij concurrentie vormt met het toch al schaarser wordende voedsel. Bij palmolie als biomassa levert dit helemaal grote nadelen op: denk aan de oerbossen die in Indonesië plaats moeten maken voor grootschalige Tweede generatie De tweede generatie biomassa is nog volop in ontwikkeling en al een stuk duurzamer dan de eerste generatie. Er is al een aantal geslaagde projecten, maar de tweede generatie heeft nog geen echte plaats gevonden in de maatschappij. De tweede generatie is geschikt om energie op te wekken en om transportbrandstoffen te produceren: een schoon alternatief voor de huidige benzine of diesel. Een groot voordeel van de tweede generatie is dat zij niet concurreert met voedsel en niet leidt tot kap van oerbossen. Derde generatie Er wordt al gesproken over een derde generatie. Deze generatie is nog niet zo bekend en zit nog in de experimenteerfase. Deze generatie kenmerkt zich door een veel hoger aandeel olie in de gebruikte plantendelen, algen bijvoorbeeld, waardoor er meer energie uitgehaald kan worden. Deze generatie zorgt voor een aanzienlijke vermindering van het ruimtegebruik. De eerste en tweede generatie worden gekweekt op grote stukken grond als akkers, velden of plantages (denk aan 9 WANTIJ December ‘08
Algen zijn in de toekomst mogelijk een bron van energie. Foto: Jaap Wolterbeek.
tarwe, hout of palmbomen), die kostbare ruimte in beslag nemen. De derde generatie kan in laboratoria gekweekt worden, maar ook buiten, in de Zeeuwse Deltawateren bijvoorbeeld.
Zeeland In Zeeland kan men direct aan de slag gaan met de tweede generatie biomassa en in de toekomst met de derde generatie. Zo kan de jaarlijkse hoeveelheid riet, maaisel en hout uit de Zeeuwse natte natuur, die bij het beheer van de waterwegen en natuurgebieden vrijkomt, gebruikt worden om tot biomassa te verwerken. De Zeeuwse Delta is een natuurlijke fabriek voor zoutminnende gewassen, we kunnen ons hier richten op de teelt van algen, wieren, grassen en andere zilte gewassen geschikt voor energie en transportbrandstoffen. Dat het mogelijk is, werd in NieuwZeeland al bewezen. Daar is de eerste fabriek voor biodiesel uit algen pas geopend ●
Janneke Donkers is Communicatie Coördinator bij de ZMF
Westerschelde levert witte steenkool Willem de Weert De beweging van het getij en van de golven zijn een onuitputtelijke bron van energie. In de gemeente Borsele komt bij de steiger van Total een proef met een getijdenrotor in de Westerschelde: witte steenkool. Marcel Aanen, beleidsmedewerker energie/duurzame ontwikkeling van de gemeente Borsele, is enthousiast over de proef: “Getijdenstromingen en golven leveren wereldwijd een enorm, tot op heden ongebruikt potentieel. Op termijn kunnen ze een belangrijke bijdrage leveren aan duurzame energievoorziening.”
m
Rijp voor de markt Een consortium van Nederlandse organisaties waaronder de ZMF, gaat een proef doen met een zogenaamde ‘getijdenrotor’ in de Westerschelde. Deze getijdenrotor zet zowel getijdenstromingen als golven om in energie. In de afgelopen tien jaar is het principe van de getijdenrotor uitgebreid getest. Dit is gebeurd onder gecontroleerde omstandigheden in diverse testbassins en in zee. De resultaten geven, volgens Peter Scheijgrond van het bedrijf Econcern dat het projectmanagement doet, voldoende vertrouwen in een systeem dat rijp voor de markt is. “Met de rotor kunnen straks op grote schaal parken worden gebouwd, zowel voor de kust van Nederland als daarbuiten. De eerstvolgende stap is om een proefinstallatie van de getijdenturbine te realiseren aan de Zeeuwse kust bij de steiger van Total in de Sloehaven.” Doelstellingen Bij dit project behoren volgens Aanen en Scheijgrond drie belangrijke doelstellingen: “Op de eerste plaats willen we aantonen dat het mogelijk is om energie uit golven en getijdenstromingen op te wek-
Illustratie: C-Energy.
ken en dat economisch te leveren aan het elektriciteitsnet. Verder willen we ervaring opdoen in de realisatie en installatie van een getijden- en golfrotor vlakbij de kust, vandaar bij de steiger in de Westerschelde. Op de derde plaats willen we elkaar inspireren en van elkaar leren. We willen de kennis van de techniek delen, mogelijke markten verkennen en ontdekken welke partners in aanmerking komen voor een proef op open zee.”
Honderd huishoudens De opwekking van de energie vindt plaats door het gebruik van zowel de stroming als de golven. De installatie is vijf bij vijf meter groot. De getijdencentrale kan, volgens Aanen, maximaal 30 kW opwekken. “Dat is genoeg om zo’n honderd huishoudens van groene stroom te voorzien. De geleverde stroom zal door Greenlab en Zeeuwind worden verkocht in Zeeland. In totaal zou er in Nederland in potentie ongeveer 1 TWh. energie winbaar zijn. In het kort kan je stellen dat er meer dan voldoende duurzame energie beschikbaar is om in onze vraag te voorzien. Theoretisch ligt de energiebehoefte wereldwijd rond de 16 TWh. Ook hierin kunnen duurzame energiebronnen voorzien. In de toekomst zullen we hoogstwaarschijnlijk een hele veelzijdige invulling van deze behoefte zien. Dat is in ieder geval een streven gezien het feit dat je dat veel onafhankelijker maakt.” 10 WANTIJ December ‘08
Het project kreeg de naam C-Energy. Aangezien het om een demonstratieproject gaat, is subsidie onmisbaar. Het ministerie van Economische Zaken heeft in april een subsidie van circa € 280.000 toegezegd. Inmiddels zijn de vergunningen aangevraagd. Vervolgens zijn alle ontwerp- en ingenieurswerkzaamheden uitgevoerd. Op dit moment wordt de hele installatie gebouwd en vindt de installatie van het platform plaats. Naar verwachting wordt het project begin 2009 opgeleverd. De testperiode zal minimaal een jaar duren.
De ZMF is één van de partners in het project. ZMF-directeur Tjeu van Mierlo ziet kansen voor de Zeeuwse economie en voor duurzame energie. “Bij dit project is een groot aantal Zeeuwse instanties betrokken. Zij zijn de pioniers in Nederland en zullen ook in toekomstige energieprojecten mogelijk een rol gaan spelen” ●
Voor meer informatie: Op www.c-energy.nl zijn alle ontwikkelingen te volgen. Op www.poseidonenergy.com staat informatie over opwekking van duurzame energie op zee.
Willem de Weert is eindredacteur van Wantij.
Getijdencentrale in Brouwersdam haalbaar
Illustratie: Artist-impression van een getijdencentrale. Bron: DELTA N.V.
Willem de Weert
Zeeland is een waterrijke provincie. Het is mogelijk om met de kracht van de getijden en op het scheidingsvlak van zoet en zout water duurzame energie op te wekken. De afdeling Technologie & Innovatie van DELTA onderzoekt de mogelijkheden.
Ir. Jan Maas van DELTA houdt van techniek. Vroeger werkte hij aan het hoogspanningsnet, nu zijn innovatie en duurzame energie zijn dagtaak. Daarbij zet zijn afdeling op twee sporen in: getijdenenergie en ‘blue energy’.
i
Getijdenenergie De enorme hoeveelheden water die elke dag met de getijden heen en weer stromen in het Delta-gebied vertegenwoordigen ook een enorme energie. Hoewel het hoogteverschil tussen eb en vloed in de monding niet zo groot is, is de stroming sterk genoeg om met speciale laag-verval turbines een aanzienlijke hoeveelheid elektriciteit op te wekken. Rijkswaterstaat wil het getij laten terugkeren in het Grevelingenmeer om daar de waterkwaliteit te verbeteren. Dat kan door in de Brouwersdam over een lengte van enkele honderden meters een nieuwe waterkering aan te brengen met doorlaat-openingen. In dat kader heeft DELTA door de TU Delft een studie laten uitvoeren naar de haalbaarheid van een getijdencentrale in die openingen. Uit de studie is gebleken dat dit technisch mogelijk is en dat maximaal 60-70 MW energie opgewekt kan worden, voldoende voor 60.000-70.000 huishoudens. Ter vergelijking: de kerncentrale wekt 480 MW elektriciteit op.
Continu aanbod “Getijdenenergie geeft een continu aanbod,” zegt Maas. “Bij windenergie moet je maar afwachten wanneer en hoe hard het waait. Eb en vloed komen met de regelmaat van de klok. Alleen de richting van de stroming verandert. In Nederland is al ervaring met laag-vervalturbines in onze rivieren. Het verschil met waterkracht in de rivieren is dat met eb en vloed de stromingsrichting draait en dat er doodtij is. Dan kan er even geen stroom opgewekt worden.” Doorstroomopening Maas is optimistisch: “De techniek voor een getijdencentrale is er en het is economisch haalbaar. Rijkswaterstaat werkt mee aan een proef op de Brouwersdam die in 2010 uitgevoerd wordt. Dat wordt wel wat friemelen in de bestaande sluis. Verdere studies volgen nog, realisatie kan vanaf 2015.” Als grootste obstakel ziet Maas de gewenste doorstroomopening: “We heb11 WANTIJ December ‘08
ben de halve dam nodig. DELTA hoopt dat de overheid voor een maximale doorstroomopening kiest. Om het Grevelingenmeer te verversen zijn misschien minder meters opening in de dam nodig. Wie gaat de meerdere meters betalen? Als Rijkswaterstaat wil dat wij dat betalen, wordt het een lastig verhaal.”
Zoet-zout Maas onderzoekt ook een nieuwe techniek om met water energie op te wekken: ‘blue energy’. “Met die techniek wek je elektriciteit op uit de overgang van zout naar zoet water. Er zijn daarbij twee principes: osmose en reverse electro dialyse (RED) (zie illustratie). Osmose betreft de opbouw van druk als door een membraan watertransport van zoet naar zout plaatsvindt. Osmose is vooral geschikt als zeer zuiver zoet water beschikbaar is zoals smeltwater van gletsjers. Bij RED wek je stroom op bij de ionen-uitwisseling tussen zout en zoet water en dan hoeft de waterkwaliteit niet zo hoog te zijn.
Jan Maas toont een membraam. Op basis van het contact tussen zoet en zout water kan elektriciteit opgewekt worden.
Krammer-Volkerak te verzouten kunnen roet in het eten gooien.“
Foto: Willem de Weert.
DELTA onderzoekt deze laatste techniek samen met KEMA. Voorwaarde voor verdere ontwikkeling is het vinden of ontwikkelen van goedkope en geschikte membranen. KEMA heeft hier een patent op.” Maas ziet ‘blue energy’ pas in de verdere toekomst interessant worden: rond 20202030. “Voorwaarde is dat er een harde scheiding tussen zoet en zout water aanwezig is. Dit is nu het geval bij het Haringvliet, het Krammer-Volkerak en de waterzuiveringsinstallaties van Bath en Ritthem langs de Westerschelde. Het totale potentieel ligt rond de 100 MW. Maar de plannen om het Haringvliet en
Maas ziet meer mogelijkheden in Zeeland. Hij laat een foto zien van een Tocardo, een soort windmolen die op zijn kop in het water hangt en waarvan de draairichting van de wieken omkeerbaar is. “Dat zou mooi zijn voor de Ooster-scheldekering. Sinds kort is een proef daarmee voor Rijkswaterstaat bespreekbaar” ●
Watt? Watt (W) is de eenheid van vermogen. 1 Kilowatt (kW) = 1000 W. 1 Megawatt (MW) = 1.000 kW= 1.000.000 W.
1 Gigawatt (GW) = 1.000 MW= 1.000.000 kW.= 1.000.000.000 W. 1 Terawatt (TW)= 1.000 GW= 1.000.000.000.000 W. Over de verhouding van opgewekt vermogen tot het aantal huishoudens dat daarmee bediend kan worden, verschillen de meningen. Een eigen onderzoek leert dat je kunt zeggen dat 1 Megawatt genoeg is voor 700 huishoudens. Dat komt globaal neer op 1,5 kW per huishouden. In de artikelen over de getijdenrotor en de getijdencentrale worden andere verhoudingen genoemd. Noot: redactie.
Willem de Weert is eindredacteur van Wantij.
12 WANTIJ December ‘08
Consument
Computers met een groene stekker Gerda Spaander
Het energieverbruik van de ICT-sector stijgt ieder jaar. Het zit op het ogenblik in Nederland op ruim 7 procent van het totale energiegebruik. Het grootste deel daarvan komt voor rekening van de individuele consument.
Daarnaast dragen kantoren en datacentra hun steentje bij. Met name bij de datacentra stijgt het energieverbruik sterk. Dat is geen wonder als je ziet dat het dataverkeer via internet van 2002 tot 2006 250 maal zo omvangrijk is geworden. Dit artikel gaat over het energieverbruik van de privé-computeraar.
Energielabels Wie bij het kopen van een nieuwe computer wil letten op energieverbruik, heeft daarbij niet de hulp van het Energielabel, zoals bij wasmachines, koelkasten, en tegenwoordig ook bij huizen. Wel zijn er de labels als Energy Star en het Eco-label. Maar daar moet je wel naar zoeken, meestal zijn ze niet prominent aanwezig, laat staan dat computers er mee worden aangeprezen. Duidelijker is dit bij de Groene Stekker. Dit energielabel is het resultaat van de samenwerking tussen Natuur & Milieu, het WNF, de klimaatcampagne Hier, Milieu Centraal en de elektronicawinkelketen BCC. Computers met het Groene Stekker-label behoren binnen hun categorie tot de 10 % van de apparaten met het laagste energieverbruik. In de winkel wordt aangegeven hoeveel euro het energieverbruik van het betreffende apparaat kost, bij een bepaald gebruik. Ondanks sombere verhalen over steeds sneller wordende computers, die daardoor ook steeds meer energie gaan gebruiken, tonen die
bedragen aan dat er toch ook aan energiebesparing is gewerkt. Een zuinige laptop met een werkgeheugen van 3 GB, blijkt dan bijvoorbeeld net iets minder stroom te gebruiken dan zijn vergelijkbare soortgenoot van vijf jaar geleden met 0,5 GB. Ook zijn er zijn alleen nog maar platte, energiezuinige beeldschermen te koop.
De ontwikkelingen gaan door. Zo verwacht een computerverkoper dat desktops steeds meer op laptops gaan lijken, en dus veel zuiniger worden ● Energiebesparende tips • Koop een computer op maat. Dus voor zover mogelijk zonder snufjes als je die toch niet gebruikt. Wel gaat een snellere computer waarschijnlijk langer mee dan een computer die op het moment van aankoop precies goed is, maar na een paar jaar door alle geïnstalleerde programma’s en zwaardere beveiliging te traag is geworden. • Veel energieverbruik van thuiscomputers vindt plaats in uren dat het apparaat niet wordt gebruikt, maar nog wel aanstaat. Het energieverbruik van computers neemt als volgt af: aan, stand-by, slaapstand, sluimerstand, uit. Maar alleen als de stekker eruit is, loopt de meter helemaal niet (door de in- of uitwendige transformator). • Kijk eens rond bij energiebeheer (power-
13 WANTIJ December ‘08
management) om te zien hoe de computer zo energiezuinig mogelijk kan werken. En sluit alle apparatuur aan op één stekkerdoos met aan/uitschakelaar, zodat alles gemakkelijk helemaal uitgezet kan worden. • Ook indirect vraagt het werken op de computer energie. Ooit kostte het downloaden van 1 MB een halve kWu. Dataverkeer werkt al veel efficiënter, maar voor één zoekopdracht op Google gebruiken de Google-servers nog altijd de energie waarop een lamp van 60 watt een uur kan branden. • Een screensaver is leuk en verhindert inbranden. Maar het bespaart niets, sommige ingewikkelde screensavers gebruiken zelfs meer energie . • Draadloos werken kost extra energie.
Jan Moekotte is lid van de Wantijredactie.
De lezer spreekt Rubriek waarin een of meer lezers van Wantij gevraagd wordt hun visie op het thema te geven.
Zuinig zonder slimme energiemeter Lex Kattenwinkel
Alle inwoners van Nisse die energie van DELTA afnemen hebben sinds kort een ‘slimme energiemeter’. Deze meter registreert per uur of zelfs per kwartier de afname van gas, water en elektriciteit. Afnemers kunnen inloggen op een beveiligde pagina van de website van het energiebedrijf en hun eigen dagelijks gebruik aflezen. Meer inzicht leidt tot een bewuster en daarmee lager gebruik, zo is de achterliggende gedachte.
Nissenaar Charles Tempelman heeft geen slimme meter nodig. Hij gaat al vele jaren zeer bewust met energie om. “Voor ons heeft de slimme energiemeter geen toegevoegde waarde.” Nisse is uitgekozen voor een proef met de slimme energiemeter vanwege de overzichtelijke omvang van het dorp en de aanwezigheid van verschillende types elektriciteitshuisjes, zegt Tempelman. “Zo kan DELTA alles mooi uittesten.” Op adressen met een slimme energiemeter hoeven de meterstanden niet meer worden doorgegeven of opgenomen, een groot voordeel voor het energiebedrijf. Uiteindelijk krijgt iedereen zo’n (digitale) meter.
n
Ecoteam Tempelman zat begin jaren negentig in een Ecoteam van Global Action Plan. Met vijf andere milieubewuste inwoners van gemeente Borsele hield hij gedurende een half jaar wekelijks het eigen gebruik bij van gas, water, elektriciteit, vervoer en hoeveelheid afval. Op maandelijkse bijeenkomsten besprak en vergeleek het zestal de onderlinge gegevens. “Dat was zeer leerzaam. Iedereen had een eigen thema om uit te diepen, waarna je de anderen moest vertellen hoe je op dit gebied kon besparen. Mijn thema was elektriciteit. Ik herinner me nog dat het stroomgebruik ineens behoorlijk daalde nadat we een nieuwe koelkast hadden
gekocht. Van oude koelkasten is vaak de isolatie beschadigd of het koelsysteem lek. Moderne koelkasten zijn veel beter geïsoleerd en gebruiken veel minder energie. Ik noteerde destijds elke dag de meterstand zodat ik het lagere verbruik meteen zag.”
Zuinig Al jaren is Tempelman bezig met milieuvraagstukken. “Als we een nieuw apparaat kopen, houden we rekening met het energiegebruik en de energie die het gekost heeft om het te maken. Een energiezuinig apparaat mag best iets duurder zijn. Toen we enkele jaren geleden de kozijnen van het huis moesten vernieuwen, hebben we voor Europees hardhout gekozen-hout van Robinia uit Hongarije. Dat is duurder dan Aziatisch hardhout maar wel duurzaam geproduceerd. Uiteraard hebben we geen vaatwasser of droogtrommel. En we rijden in een zuinige auto. Onze dochter van veertien vindt zo’n grote SUV ook maar niks: die heeft volgens haar alleen nut voor mensen met een paardentrailer of zo.” Idealisme Een zekere dosis idealisme staat volgens Tempelman aan de basis van een energiebewust leven. “Met technologie is heel 14 WANTIJ December ‘08
veel mogelijk. Je draait spaarlampen in, neemt groene stroom af, zorgt dat je huis goed geïsoleerd is, gebruikt duurzame bouwmaterialen en energiezuinige apparaten. Waar de technologie ophoudt, ga je in je comfort zitten snijden. Hoe ver ga je daarin? Wat is je ondergrens? Je kunt de thermostaat een graadje lager zetten, maar je wilt ook aangenaam leven. Dan kom je in het grensgebied tussen idealisme en comfort. Iedereen moet daarin voor zichzelf een soort gulden middenweg zoeken.”
Discussies In het gezin Tempelman doen zich hierover af en toe ‘levendige discussies’ voor. “Om de warmte binnen te houden, doe ik deuren zoveel mogelijk dicht. Als er niemand in een kamer is, doe ik de lamp uit. Mijn vrouw vindt dat wel eens overdre-
Charles Tempelman heeft de slimme energiemeter in huis. Foto’s: Lex Kattenwinkel.
Vliegvakantie In alles weegt het gezin Tempelman de effecten voor het milieu, maar dat wil niet zeggen dat elke keuze altijd de meest milieuvriendelijke is. “Elk jaar een vliegvakantie zou ik niet willen, maar als je wilt kennismaken met andere culturen ontkom je er niet aan. Ik heb vroeger bij de koopvaardij gevaren en ben overal in de wereld geweest. Daar word je een rijker mens van en dat wil ik onze dochter niet onthouden. Zij moet ook eens in Afrika zijn geweest. Daarom maken we af en toe bewust een keuze die het milieu zwaar belast, zoals een vliegvakantie.”
ven, omdat ze toch zó weer in die kamer moet zijn. Als mijn dochter zit te MSN’en en ik roep haar voor het eten, vraag ik altijd of ze de computer uitzet. Als ze dan roept: ‘Nee, want ik moet straks weer verder’, leg ik uit dat een computer ook stroom verbruikt als je hem en tijdje ongebruikt laat staan. Ik vind dat alle kleine beetjes helpen. In een televisieprogramma hoorde ik onlangs dat als alle elektrische deurbellen in Europa vanaf nu geen beltransformator zouden hebben, waardoor ze ruststroom gebruiken, er één energiecentrale dicht kan.”
Naverbranding Ter relativering zegt Tempelman dat alle energiebesparingen van consumenten druppels op een gloeiende plaat zijn bij wat industrie en vliegtuigen aan energie opslurpen. “Als ik vanaf mijn werkplek, ik
ben telecommunicatietechnicus bij Defensie in Woensdrecht, een F16 zie opstijgen met de naverbranding aan, vraag ik me wel eens af hoe lang ik met die hoeveelheid brandstof mijn huis zou kunnen verwarmen: heel lang dus. Dat maakt me wel wat bescheiden in mijn idealen.”
“Maar idealisme is goed. Als je iets wilt stimuleren moet je eraan meedoen. Je kunt ontwikkelingen sturen met je portemonnee” ● 15 WANTIJ December ‘08
“Zunigheid voorloper van duurzaamheid” De spreekwoordelijke ‘Zeeuwse zunigheid’ is volgens Charles Tempelman een voorloper van het hedendaagse begrip duurzaamheid. “Die zunigheid is geen vrekkigheid, maar een instelling om niets bruikbaars weg te doen. Eten weggooien doe je niet en van gebruikt bouwmateriaal kun je nog een beste schuur bouwen. Dat is de Zeeuwse volksaard en daarom past duurzaamheid zo goed in Zeeland.”
Lex Kattenwinkel is medewerker van de Wantijredactie
De voorloper Rubriek waarin Peter Maas een stukje Zeeland verkent en u uitnodigt in zijn voetsporen te treden.
Energie langs de vloedlijn
Zeeland bulkt van de energie. Dat word je het meest gewaar wanneer je langs de kust loopt.
Hoe was het ook weer? Grote meeuw, donkere bijna zwarte vleugels, vleeskleurige poten. De grote mantelmeeuw zit parmantig bovenop het hoogste paalhoofd aan de kust bij Groede. De zilvermeeuwen zitten er wat ongeïnteresseerd naast. Vandaag is er weinig wind. Voor deze grote vliegers nauwelijks de moeite om op de wieken te gaan. Normaal gesproken waai je er in de herfst zowat je jas uit, maar vandaag is het stil. De wind die het zo aantrekkelijk maakt om juist in deze regio molens neer te zetten. Elektriciteit opgewekt door luchtbewegingen in de atmosfeer die op hun beurt weer veroorzaakt worden door warmteverschillen. Hier wat meer zon, daar wat minder en dus gaat het waaien. Windenergie is een indirecte vorm van
h
zonne-energie. Net als bijna al onze andere vormen van energie dat zijn. Kolen, olie, gas: niets anders dan fossiele zonneenergie.
Zwaartekracht Toch is hier aan het strand nog een heel andere energie die ons trekt. De getijden! Eb en vloed! De branding! Indrukwekkend wanneer de grote golven met veel lawaai op het strand beuken. Waar komt die energie eigenlijk vandaan? Natuurlijk kun je de getijdenwerking proberen te verklaren door de aantrekkingskracht van zon en maan. Maar dan nog. Hoe meer je er over nadenkt, hoe raadselachtiger het wordt. Zwaartekracht is zo vanzelfsprekend dat het bijna moeite kost om er over na te denken. Maar het is geen energie die zich gemakkelijk laat 16 WANTIJ December ‘08
gebruiken. Sterker nog: er is juist veel energie nodig om ons aan de zwaartekracht te kunnen onttrekken.
Aanvliegen Een drieteenstrandloper rent en pikt hier en daar minuscule, maar hoog energetische voedselpakketjes op in de vorm van slakjes, kreeftjes of wormpjes. Het zal voldoende zijn om hem straks tot in ZuidSpanje te brengen of wie weet nog wel verder. Groepjes veldleeuweriken en graspiepers komen vanaf Walcheren aanvliegen. De telpost even verderop is leeg. Op dit uur van de dag staan daar geen vogelaars meer. Maar ’s avonds kan ik via internet opzoeken welke vogels er hier vandaag gepasseerd zijn (www.trektellen.nl). Slenteren langs de vloedlijn. Het geluid van de branding vloeit als een mantra door je hoofd. Nergens kom je zo tot rust als juist hier in deze bruisende, eeuwigdurende dynamiek ● Peter Maas is lid van de Wantijredactie.
Foto: Peter Maas
Peter Maas
Wat dit blijfsel overbleef In deze rubriek maakt Jan Moekotte een tweeluik. Geïnspireerd door een fragment uit de literatuur over Zeeland gaat hij op zoek naar de beschreven plaats en bekijkt de situatie nu.
‘Het Verjaagde Water’ verplichte kost bij inburgering Jan Moekotte
Bestond er een Zeeuwse inburgeringscursus,
dan
was
“Het
Verjaagde Water” van A. den Doolaard verplichte kost. In dit boek beschrijft Den Doolaard de drooglegging
van
Walcheren
nadat het in 1944 door de geallieerden onder water was gezet.
Het boek werd acht keer herdrukt, in acht talen vertaald en is, antiquarisch, voor 4 of 5 euro te koop (zie www.boekwinkeltjes.nl of www. Antiqbook.nl ). De watertovenaars van Rijkswaterstaat hebben in het boek een heldenrol, want er “ stroomde geen druppel water Nederland in, door Nederland heen of tegen Nederland aan, of de Waterstaat had die druppel op een tabelletje staan”.
Geploeter Alsin 1945 met een hoop geploeter drie van de vier gaten gedicht zijn, zwalpt, in de herfst van 1945, daar bij dat boze gat van Rammekens, nog twee keer per etmaal twintig miljoen kubieke meter zout water door de bressen naar binnen, tot aan de spoorbaan bij Middelburg. “Het vrat de kleilaag op, scheurde het sponsige veen uit elkaar, het zoog het zand eronder weg. In geen van de vier Walcherse dijkbreuken vrat het water zo gulzig als bij Rammekens.” Materiaal om dat grote diepe gat te dichten was nauwelijks voorhanden omdat overal in Nederland oorlogsschade werd hersteld. Walcheren bleef in gevaar als niet ook dat laatste water zou zijn verjaagd. “En daarom zwoegden zevenhonderd man op de glibberige landtong naast het oude droefgeestige Fort Rammekens”.
Caisson begraven in het stroomgat van 1944 op het strand bij Ritthem.
Baggervloot De grootste baggervloot ooit, werd samengetrokken voor de eindstrijd tegen Rammekens. Alles wat bij die operatie scheef kon gaan, ging scheef. Wat kapot kon gaan, ging kapot. Van alles werd er in dat gat gegooid: scheepswrakken, torpedonetten en caissons die de geallieerden in Normandie niet meer nodig hadden. Vanuit het vernielde Fort Zoutman en Fort Rammekens kropen de nooddijken naar elkaar toe. Iedereen weet dat het karwei geklaard werd, maar hoeveel moeite dat kostte, heeft Den Doolaard huiveringwekkend goed beschreven. De lezer sjopt vloekend door de modder, hoort het janken van de wind rond de barakken, huivert in kletsnatte kleren, bibbert op een steenharde stromatras en vreest voortdurend het ijskoude en gevaarlijke water.
In 2005 verscheen een geannoteerde editie van de sleutelroman over de drooglegging van Walcheren: Het verjaagde water door A. den Doolaard, € 42,50. Gebonden. 591 pagina's ●
Caisson De lezer loopt daarna gerieflijk weggedoken in zijn winterjas over het strand bij
Jan Moekotte is lid van de Wantijredactie.
17 WANTIJ December ‘08
Foto: Jan Moekotte.
Rammekens. Een stompje van de door de geallieerden gebombardeerde dijk ligt er nog. Op het strand zijn bij eb de restanten van een caisson nog goed zichtbaar. De nieuwe dijk, nu op Deltahoogte, is met een boog landinwaarts aangelegd. Buitendijks is hier zo’n 10 hectare unieke nieuwe natuur aangelegd, maar ook is goed te zien dat de zee hier echt een hap uit Walcheren genomen heeft.
Foto: Jan Moekotte
h
wAARDEvol Rubriek waarin Anke van der Geest de niet-levende aardkundig waardevolle natuur van Zeeland beschrijft.
Het Verdronken Land van Saeftinghe Anke van der Geest
Het Land van Saeftinhge is een schorrengebied, 8 x 5 kilometer groot,
in oostelijk Zeeuws-
Vlaanderen met een grote aardkundige waarde
Foto: Anke van der Geest.
Onder water In oostelijk Zeeuws-Vlaanderen was vanaf de elfde eeuw een polderlandschap ontstaan dat veroverd was op een schorren- en moerasgebied. Tussen 1400 en 1570 kwam het grootste gedeelte van deze polders weer onder water, onder andere door een toename van zware stormen. Het doorsteken van dijken in 1584 om de Spanjaarden te weren, bracht nog meer natte voeten. Aan het einde van de 16de eeuw stond het water opnieuw tot waar nu de Belgische grens ligt. Moeizaam, maar gestaag, bracht de mens het land weer achter de dijken. Het huidige 'Verdronken Land van Saeftinghe' is het stuk dat buitendijks overbleef.
i
Slikken en schorren Door aanslibbing ontstaan er eerst slikken. Als planten daarop wortelen, dan ontstaat er snel opslibbing en spreken we van schorren. Hoe hoger de schor wordt, des te minder hij overstroomt.
Kreken Kreken ontstaan in eerste instantie door afwatering, maar kunnen zich verdiepen en verbreden door de kracht van getij en afslag door stuwend water bij stormen. In Saeftinghe zijn de grote kreken wel honderd meter breed en hebben namen als Hondegat, IJskelder en Speelmansgat. Op deze brede kreken ontwateren kleinere, die van de hogere schorren komen. De kreken staan bij laagtij grotendeels droog en zijn dan min of meer beloopbaar (met gids). Veen Aan de rand van het Land van Saeftinghe, vlakbij de Westerschelde, komt een oude veenlaag, die bij de zeedijk enkele meters diep ligt, aan het oppervlak. Doordat de overgang van geul naar schor tegenwoordig nogal abrupt is, ontstaan er door afslag kliffen en komen grote brokken veen in het water terecht. Deze krijgen een tweede leven door als een soort rolstenen- zij het dan zachte- de kreken op te sieren. WANTIJ 18 WANTIJ December ‘08
Ontpolderen of afplaggen Het land van Saeftinghe is belangrijk voor waterberging. Door de verdieping van de Westerschelde komt er meer water de zeearm in. Dat kan het smalle deel bij Antwerpen niet aan waardoor de waterstanden stijgen. Door de snelle opslibbing van het gebied neemt het bergingsvolume nog verder af. De aan het Land van Saeftinghe grenzende Hertogin Hedwigepolder is in beeld voor ontpoldering. Als alternatief voor ontpolderen is het idee geopperd om Saeftinghe af te plaggen en de kreken uit te baggeren.
Saeftinghe is een natuurgebied met een grote aardkundige waarde. Het mooiste is als natuurlijke processen daar nog vrij hun gang kunnen gaan ●
Anke van der Geest is medewerkster van de Wantijredactie.
de voetafdruk van Pascal de Klerk, directeur van DELTA Comfort
“Ik wil graag leuke dingen doen” Gerda Spaander
Pascal de Klerk nam, met de andere leden van het aanmoedigingscomité, de trapfiets bij de Zeeuwse start van het nationale Klimaatstraatfeest. Is de rest van zijn leefstijl ook zo duurzaam? We meten zijn voet-
Vakanties De Klerk scoort met 6 ha. boven het gemiddelde, dus het antwoord luidt nee. Dat komt niet door eten en drinken: “Ik vind het niet nodig om altijd vlees te eten.” Ook zijn koopgedrag is niet buitensporig: “Ik let op kwaliteit. Wat ik koop mag best duur zijn, als het maar lang meegaat, want ik houd helemaal niet van vervangen. We proberen een goede bestemming te vinden voor wat we niet meer gebruiken, zoals de oude kinderkleren. Onze nieuwe wasmachine heeft natuurlijk een A-label voor energieverbruik.” Maar de vakanties scoren hoog: jaarlijks een vliegvakantie in of buiten Europa, op zoek naar cultuur en warmte, en nog een paar weekenden tussendoor. Ook het woon-werkverkeer Roosendaal Middelburg levert punten op. Dat zou minder worden als Pascal de Klerk met de trein gaat, of op elektriciteit kon rijden: zuiniger en schoner. Hij ziet het er in de toekomst zeker van komen.
d
Energieverbruik Bij DELTA Comfort, de consumententak van DELTA, zijn energiebesparing en duurzame energie heel belangrijk. Toch is het energieverbruik in huize De Klerk aan
de hoge kant, ondanks de nieuwe HRketel, spaarlampen en de was die buiten droogt als het kan. Verder staat de cv boven meestal uit en wordt de kinderen geleerd om geen energie en water te verspillen. Misschien een interessant huishouden voor de DELTA-energieadviseur? Wel maakt de afname van groene stroom een deel van het hoge energieverbruik goed. Er zullen ook nog wel eens zonnepanelen op het dak komen. “De toekomst is aan de zon en aan gedecentraliseerde energie-opwekking,” zegt Pascal de Klerk, “maar er moeten nog wel schone technieken worden ontwikkeld om zonne-energie op te slaan.” Denkt hij dat klimaatneutraal wonen mogelijk is? “In nieuwe woningen kan dat zeker, in bestaande bouw is het een kwestie van isoleren en besparen . Ook dat rekent DELTA tot haar taken.” Wat vindt De Klerk van zijn score? “Ik had wel verwacht dat die aan de hoge kant zou zijn. Ik ben in vergelijking met 19 WANTIJ December ‘08
mijn omgeving redelijk bewust bezig, maar toch blijkbaar een echte consument. Ik wil graag leuke dingen doen.”
Pascal de Klerk is directeur van DELTA Comfort Service BV. Het bedrijf verhuurt, verkoopt en onderhoudt warmwaterapparatuur en centrale verwarmingsketels. In meer dan een kwart van de woningen in Zeeland is een toestel van deze firma aanwezig ●
Bereken zelf uw voetafdruk op www.voetenbank.nl. Gemiddelde Noord-Amerikaan 9,5 ha Gemiddelde Nederlander 4,7 ha Gemiddelde wereldburger 2,3 ha Eerlijke Aarde aandeel 1,7 ha
Gerda Spaander is lid van de Wantijredactie.
Foto: Gerda Spaander
afdruk.
Wantij wenst u in 2009 oog voor de natuur
20 WANTIJ December ‘08
