Wantij
Tijdschrift over natuur en milieu in Zeeland
Ondergronds
December 2006, jrg. 23, nr. 4, losse nrs. € 1,15
Colofon: Het Wantij is de plaats waar stromingen elkaar ontmoeten. Wantij is een uitgave van de Vereniging Zeeuwse Milieufederatie (ZMF). Het blad verschijnt vier maal per jaar en wordt naar de leden van de ZMF verstuurd. Het lidmaatschap van de ZMF bedraagt € 12,- per jaar. Losse nummers van Wantij kosten € 1,15. Redactie: Elly Geelhoed (secretariaat), Jos van der Heijden, Peter Maas, Tjeu van Mierlo, Jan Moekotte, Anke van der Geest, Gerda Spaander en Willem de Weert (eindredacteur). Redactiesecretariaat: Zeeuwse Milieufederatie, Postbus 334, 4460 AS Goes, Ravelijn de Groene Jager 5, 4461 DJ Goes, tel. (0113) 23 00 75, fax (0113) 25 09 55. E-mail:
[email protected]. Afsluiting kopij voor Wantij jrg.24, nummer 1: 27 februari 2007. Bijdragen kunnen in overleg met het redactiesecretariaat worden ingediend. Auteurs zijn verantwoordelijk voor de inhoud van hun artikel. Plaatsing van een artikel hoeft niet te betekenen dat de vermelde meningen het inzicht van de redactie, het bureau of het bestuur van de ZMF weergeven. Vormgeving/opmaak: Kristiaan Daled bNO, Oostburg. Drukwerk: Zoetewey, Yerseke. (Wantij is gedrukt op 90 grs. Reviva Offset, 100 % TCF kringlooppapier).
Wantij
Column
23ste jaargang, nr. 4, december 2006
2
Column
Rioolrooster 4337PA
Rioolrooster 4337PA Sandra Burgers
3
Zeeland telt 268 gerubriceerde oude vuilstorten
Zand erover Jan Moekotte
5
Na eeuwen bouwen en graven
Archeologisch erfgoed beter beschermd Anke van der Geest
7
het uit kluiten gewassen waterschapskantoor waar ondergrondse kak, van singel en kaai en al wat meer buiten wijkt voor wat opkomt naast het rechtlijnig darmkanaal
Landschap
Grafstemming onder de eiken Peter van der Vliet
8
Drijfvuil maandverband, verordening, mobiele telefoon en kwijtschelding, ja ook dát kleeft aan het strontbruine rioolrooster:
Waardevol
Bij Oranjezon groeit de kust nog aan
Fijn toch dat we niet hoeven te horen, ruiken wat door onze provinciale ingewanden spoelt en slechts de bovengrondse uitstulping zien van een rioolpijp onder druk
Anke van der Geest
9
Consument
Koele kelder kost geen energie Gerda Spaander
10
die duidelijk maakt dat dit het einde is van een ondergraven stelsel en niet het begin van zoiets als gezuiverde welvaart, nietwaar?
Wet milieubeheer verscherpt
Graafwerkzaamheden grootste gevaar voor buisleidingen
Sandra Burgers
Willem de Weert
12
De Voorloper
Alice in Onderland Peter Maas
13
Onderaardse klaver en ondergrondse woelmuis
De darkroom van de natuur Peter Maas
14
Handhaving
Is de gemeente aansprakelijk? Jan Eelco Dijk
15
Scheidend voorzitter Jaap van der Doef:
“We hebben wel tien Al Gore’s nodig” Peter Maas en Gerda Spaander
17
De lezer spreekt
‘Je moet die waakhond blijven’ Lex Kattenwinkel Ondergronds
18
Zeeuwse Nacht van de Nacht weer een succes Melissa Ernst
19
Berichten
20
De voetafdruk van
Jaap van der Doef Gerda Spaander
Deze Wantij heeft de ondergrond als thema. Er zijn natuur- en milieuzaken die zich aan ons zicht onttrekken omdat ze zich (deels) onder de grond afspelen. Voor de hand liggend: bodemverontreiniging. Maar ook afgedekte vuilstorten, pijpleidingen, aardkundige waarden, ondergronds wonen en onderaardse klaver. En moet de ZMF zelf niet ondergronds? Ook de lezers spreken zich uit. De redactie.
Voorpagina: Het diepst bereikbare punt ondergronds in Zeeland: de tunnel onder de Westerschelde, min 30 NAP. Foto: Jaap Wolterbeek
Zeeland telt 268 gerubriceerde oude vuilstorten
Zand erover Jan Moekotte
Wanneer heeft u voor het laatst een kuil gegraven? Niet voor een ander, maar voor u zelf. Een kuil om een dood konijn in te stoppen, een strijdbijl te begraven of een pot met goud. Alleen kabelleggers en doodgravers hanteren nog professioneel de spa. Wij graven niet meer, wij stoken ons afval en, oneerbiedig gezegd, onze naasten liever op.
Tot aan het begin van deze eeuw werd vrijwel al ons afval gestort. Zeeland had genoeg onrendabele hoeken en gaten: een kreek, een blikweide, een veedrinkput. Daar kon je de rotzooi in kwijt, zand erover en je zag er niks meer van. Die oude stortplaatsen raakten begroeid, kregen een andere bestemming en zijn daardoor soms moeilijk in het landschap te herkennen. Vormen ze een milieuprobleem?
t
Slecht afgedekt De Provincie Zeeland bracht in beeld hoeveel oude stortplaatsen er zijn en welke milieuproblemen ze kunnen veroorzaken. Door onderzoek in archieven is achterhaald wat op die locaties is gestort. Over illegale stort werd uiteraard niets gevonden. De provincie onderzocht of de vuilstort het grondwater en drinkwater vervuilde, of ze waren afgedekt, of er (giftig) gas vrijkwam. In totaal werden 268 vuilstorten gerubriceerd. Ze kregen allemaal een cijfer dat de milieurisico’s uitdrukt. Tachtig procent van de stortplaatsen bleek slecht afgedekt. Soms lag er een laagje grond op van amper twintig centimeter, een enkele leer lag er niks en kwamen gevaarlijke stoffen aan de oppervlakte. Het vuil opgraven, afvoeren en (alsnog) verbranden is duur. In veel gevallen denkt de provincie dat beter afdekken volstaat. Een laag aarde van een meter dik wordt voldoende geacht. Op de lijst met stortplaatsen kwam de Oude Veerseweg in Middelburg opvallend vaak (6 keer) voor. Een goede reden om daar eens te gaan kijken.
Met bomen omzoomde vuilnisbelt langs de Oude Veerseweg
Oude Veerseweg Wie een vies weggetje verwacht, vergist zich. De Oude Veerseweg baant zich circa vijf kilometer lang zigzaggend een weg tussen Middelburg en Veere en is van eigenaardige schoonheid. Ze begint als klinkerweggetje op een rommelig industrieterrein met loodsen vol lompen en oude metalen, autoslopers. Na een braakliggend terrein met waarschuwingsborden “Gevaarlijk terrein. Vervuilde grond” wordt de klinkerweg een karrenspoor dat loopt langs een boerderij met het opschrift “Bosch Wijk”. Daar woont een tevreden man. Hij is er geboren in 1933 en nam het boerenbedrijf over van zijn 3 WANTIJ December ‘06
Foto: Jaap Wolterbeek
vader. Hun ouderlijk huis zakte in elkaar tijdens de inundatie van 1945. Het ‘nieuwe’ huis staat er al weer zestig jaar. Ruwweg vijftig jaar geleden begon de gemeente Middelburg een paar honderd meter verderop een stortplaats. Die vuilnisbelt, aan de rand van de stad, werd al snel een geliefd speelterrein. De man zag er kwajongens vuurtjes stoken en belde pas de brandweer als er vonken overwaaiden naar zijn schuur uit 1701 die toen nog met riet gedekt was. Soms zat hij dagen in de stank en in de rook, vooral als er rubber van kabels werd verbrand om het koper te winnen. Het krioelde er van de ratten, die jaar na jaar, net als de
Oude Veerseweg
Kaart: Provincie Zeeland
vuilstort, oprukten in zijn richting. Een deel van zijn grond werd onteigend zodat de vuilstort kon doorgaan tot twintig, dertig meter van zijn woonhuis. Op deze plek wordt nu al vijftien jaar geen huisvuil meer gestort. Wel wordt er, volgens de tevreden man, nog regelmatig grond aan- en afgevoerd: “Licht vervuilde grond. Pas is die gebruikt voor de aanleg van een wal rondom een kassencomplex in Sint Laurens. De grond uit de sloot hierachter, zo langs het Kanaal, we noemden dat de Berm, durfden ze niet te storten. Die is naar de Randstad afgevoerd. Dat zal een hoop gekost hebben.”
Nieuwe bestemming De Provincie heeft “in het streven om de problematiek van de vuilstorten beheersbaar te houden in 2006 vooral bemiddeld en win-win situaties gecreëerd.” Aan het woord is nu een beleidsmaker, niet meer de tevreden man. “Er zijn partijen die grond in de aanbieding hebben en partijen die grond nodig hebben. Grond die op de ene plek in de provincie vrij komt door bijvoorbeeld wegenaanleg, wordt gebruikt
om in de buurt een vuilstort beter af te dekken. Eenmaal goed afgedekt kan zo’n oude stortplaats een nieuwe bestemming krijgen. Vaak kan er vee grazen, is er landbouw toegestaan, soms is zelfs huizenbouw mogelijk. In Goes werd een sportveld aangelegd op een voormalige vuilstort. Daar speelden geen problemen met giftige stoffen. Wel bleek daar glas naar boven te komen dat voor vervelende blessures zorgde. In Vlissingen werd een oude stortplaats omgevormd tot naturistencamping.”
en een zadelzwam. Verderop aan de Oude Veerseweg staan paaltjes met een opschrift “Grondwatermeetpunt”. De Oude Veerseweg loopt met haakse hoeken door een open weidegebied. Op een winderige zaterdag laten zich aan weerszijden zwarte zwanen zien. Voor je in die weidse vlakte de Grote kerk en het stadhuis van Veere, achter je een mooi zicht op de hoogtepunten van Middelburg. Het Zeeuws Landschap werkt er, zo blijkt uit een bord bij een vliedberg, aan “de ecologische hoofdstructuur”.
Bult Veel oude stortplaatsen zijn niet meer zichtbaar, de vuilstort aan de Oude Veerseweg is dat duidelijk nog wel. Vierhonderd meter lang, een kleine honderd meter breed, tien, twaalf meter hoog. Een flink hek voor de ingang, maar rondom twee prikkeldraadjes waar je zo overheen stapt. Soms is er helemaal geen afrastering. Rondom de bult zijn bomen aangeplant of opgeschoten zoals es, els, meidoorn, eik. Zo te zien dertig, veertig jaar oud. In die bomen een bonte specht
Terug naar de tevreden man. Nee, hij beklaagt zich niet. Ook niet nu in zijn voortuin binnenkort de N57 wordt aangelegd, vierbaans daar. “We zien wel. Als het te gek wordt, kan ik altijd nog vertrekken.” Arme Oude Veerseweg, eerst verpest door vuilnis, straks door de N57 ●
4 WANTIJ December ‘06
Jan Moekotte is lid van de Wantijredactie.
Na eeuwen bouwen en graven
Archeologisch erfgoed beter beschermd Anke van der Geest
De bodem: we lopen er dagelijks over, maar beseffen vaak niet dat er geschiedenis in zit.We realiseren ons meestal niet dat er een direct verband is tussen archeologische vindplaatsen en de vormen van het landschap.
Opgraving van een 2000 jaar oude boerderij bij Ellewoutsdijk
Foto: Jaap Wolterbeek
Met enige oefening is er veel van de aardkundige geschiedenis in het Zeeuwse landschap te herkennen en begrijpen we beter waar mensen duizenden jaren hun leefplekken zochten.
h
“Helaas is er jaren gebouwd en gegraven in de bodem en dat is jammer,” vindt provinciaal archeoloog Robert van Dierendonck, werkzaam bij de Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland. Zo is een deel van de rijke Zeeuwse geschiedenis verloren gegaan. Maar gelukkig is het tij, mede door zijn werkzaamheden, aan het keren.
Ondergrond Ongeveer 7700 voor Chr. was het gebied dat we nu Zeeland noemen, nog grotendeels bedekt met zand uit de ijstijden. Met het geleidelijk warmer worden van het klimaat steeg de zeespiegel. Het land overstroomde en werd geleidelijk bedekt door afzettingen van de zee. Er ontstonden getijdengebieden met kreken en een paar strandwallen. Tegen de rand van het hogere zandgebied werden kustveenmoerassen gevormd. Toen tussen ±1800 voor Chr. en 200 na Chr. de zeespiegel weer iets lager was, ontstonden in vrijwel heel Zeeland veenmoerassen. Door deze moerassen stroomde de voorloper van de
Schelde naar zee. In de periode daarna steeg het zeeniveau opnieuw en ontstond er wederom een getijdengebied met kreken. Daarbij werden grote delen van het veen afgevoerd of bedekt met een laagje klei. Ook de Schelde droeg bij aan de toevoer van sediment.
Bewoning Gedurende duizenden jaren staken droge delen boven de moerassen uit. Deze droge plaatsen waren de al eerder genoemde hogere zandgronden, de strandwallen en duinen, de hogere oevers van kreken, de opgevulde kreken en de oeverwallen van de oer-Schelde. Mensen vestigen zich graag waar ze droge voeten hebben, dus zochten ze deze hogere delen op. Regelmatig moesten nederzettingen verlaten worden als de zee weer oprukte. Restanten van deze nederzettingen werden vervolgens weer bedekt door zand, klei en veen. Domburg is een voorbeeld van een dorp dat verhuisde om het stijgende water voor te blijven. 5 WANTIJ December ‘06
Bodemarchief De restanten van deze nederzettingen en activiteiten van de mens worden beschouwd als cultuurhistorisch erfgoed. De objecten die in de bodem zitten, worden beschouwd als een bodemarchief. Het is belangrijk om de waardevolle vondsten en restanten van nederzettingen zo veel mogelijk intact te laten op de plek zelf (in situ). Voor landschaps- en natuurontwikkeling, voor de aanleg van wegen, huizen en bedrijfsterreinen zijn nogal eens archeologische vindplaatsen of aardkundige waardevolle kenmerken vergraven. Van Dierendonck is sinds 1998 provinciaal archeoloog. Hij zet zich in voor beter behoud van het bodemarchief, voor verder onderzoek en ontsluitingen (het in het daglicht brengen). Hij is een gedreven man: “Ik ben de afgelopen jaren een soort missionaris voor het behoud van archeologische waarden geweest. Tussen 1947 en 1997 is één derde van ons nationale bodemarchief verdwenen door gebrek aan regelgeving! Als dat met de papieren van bijvoorbeeld het Zeeuws Archief gebeurd was, zou dat flinke en langdurige protesten geven.” Beleid De laatste jaren wordt het werk van de archeologen gemakkelijker door de ontwikkeling van beleid. In 1992 ondertekende een aantal Europese landen waaronder Nederland het Verdrag van Valletta
Opgraving voorafgaand aan de bouw van de parkeergarage in Vlissingen Foto: Jaap Wolterbeek
(Malta) dat archeologisch erfgoed beschermt. Sinds 1997 is Nederland zelf actief beleid aan het ontwikkelen. In elke provincie bestaan nu de Archeologische Monumenten Kaart (zie www.zeeland. nl), waarop de vondsten ingetekend staan, en de Trefkansenkaart, waarop ingetekend staat waar mogelijk vindplaatsen liggen. De Zeeuwse kaarten zijn voor Van Dierendonck belangrijke instrumenten voor bescherming van archeologische waarden, evenals de nieuwe Zeeuwse Nota Archeologie. Op 11 oktober j.l. is de Cultuur Historische Hoofdstructuur (CHS) van Zeeland gepresenteerd waarin archeologisch erfgoed is opgenomen.
Bezoeken Naast de uitvoering van het beleid is er draagvlak nodig onder de bevolking. De archeologen proberen dit onder andere te
bereiken door mogelijkheden te bieden om opgravingen te bezoeken. Dit is bijvoorbeeld vorig jaar gebeurd in Schoondijke en Hulst. In Goes zijn soms de gewelven van Slot Ostende te bezichtigen, die nu onder bestaande gebouwen liggen. Er is ook veel aandacht voor verdronken dorpen, die altijd weer de verbeelding van Zeeuwen aanspreken. Zo zijn in het Historisch Museum De Bevelanden in Goes en in Museum Terra Maris in Oostkapelle permanente opstellingen over verdronken dorpen. Vondsten van de Nehalenniatempels uit de Romeinse tijd zijn zelfs in het nationale Rijksmuseum van Oudheden in Leiden te vinden, evenals in het Zeeuws Museum (dat volgend jaar weer opengaat). De vindplaatsen van nederzettingen zijn meestal moeilijk voor het publiek toegan6 WANTIJ December ‘06
kelijk. Soms kan men in een bouwput nog een blik werpen op vondsten, zoals recentelijk in Vlissingen bij de aanleg van een parkeergarage. Voor betere toegankelijkheid ontbreekt het meestal aan geld.
Zo maar de spa in de grond steken voor landschap, wegen en gebouwen kan tegenwoordig gelukkig niet meer. Van Dierendonck is tevreden over de behaalde resultaten, maar heeft met zijn collega´s in Zeeland nog veel werk voor de boeg. Hij hoopt ook via publicaties bekendheid te geven aan de Zeeuwse archeologische waarden ●
Anke van der Geest is lid van de Wantijredactie.
Landschap
Grafstemming onder de eiken Peter van der Vliet
De voormalige begraafplaats van Vrouwenpolder aan de Noorddijk lag tot voor kort verscholen achter de oprukkende ruigte. Overwoekering en verval gaven deze plek een bijzondere sfeer. Die is echter door bruut ingrijpen verstoord, gelukkig maar tijdelijk.
Snoeien van de oude begraafplaats in Vrouwenpolder Foto: Jaap Wolterbeek
Omdat ik op een steenworp afstand woon, vraagt men mij af en toe naar de geschiedenis van dit bijzondere plekje. Of het een Joodse begraafplaats is misschien? Ik verwijs dan naar de tekst op de graftekens. Die maakt duidelijk dat daar de notabelen van Vrouwenpolder liggen die zich een steen met inscriptie konden veroorloven. Er waren ook graftekens van hout, maar die zijn door de tand des tijds vergaan. Regelmatig maak ik een rondje over het terrein. Ik stond er eerst niet bij stil, maar doe nu moeite de gedachte levend te houden dat hier mensen begraven zijn.
o
Oude eiken De begraafplaats aan de Noorddijk kent een lange geschiedenis. Tot de Watersnoodramp van 1953 heeft deze locatie als begraafplaats dienst gedaan. Er gaat rust uit van deze plek in de luwte van
dijk en bosrand. De tijd verstrijkt hier langzamer dan elders. Twee prachtige oude eiken zijn waarschijnlijk aangeplant en later opgenomen in het spontaan oprukkende wilgenbos. Daartegenover markeren twee jongere esdoorns de ingang. In een van de esdoorns hangt een valkenkast, die dit jaar gekraakt is door kauwen. De struiken rondom de eiken zijn bij recente werkzaamheden weggezaagd. Zo komen de twee bomen beter tot hun recht. De plek als geheel wint hierdoor aan uitstraling. En als er niet was ingegrepen, zou de plaats langzaam zijn overkoepeld en weggedrukt door boomkronen en metershoog braamstruweel. Een kwestie van kiezen dus. Net als bij het knotten van een wilg ziet het er aanvankelijk onwennig kaal uit. Maar als het licht in de bosrand valt, die nu van de dijk af zichtbaar is, krijg ik een vredig gevoel. 7 WANTIJ December ‘06
Over enkele jaren zal duidelijk zijn wat Landschapsbeheer voor ogen heeft gestaan. Als de jonge aanplant onder aan de dijk uit de kluiten wast, komt het met de beslotenheid ook weer goed. De lelijke overgang naar de kunstmatig opgehoogde parkeerplaats van de ernaast gelegen camping zal dan gemaskeerd zijn.
De jonge aanplant van enkele taxussen bij de graftekens (een nogal erg voor de hand liggende keuze) is door weer, wind en bodemgesteldheid mislukt. Ik ken mensen die daar niet rouwig om zijn ●
Peter van der Vliet is medewerker van de Stichting Landschapsbeheer.
Waardevol ‘Waardevol’ is een nieuwe rubriek over aardkundige waarden in Zeeland. De rubriek wordt geschreven door fysisch geograaf Anke van der Geest. De rubriek is de opvolger van ‘Landschap’ die dankzij de Stichting Landschapsbeheer Zeeland 50 afleveringen in Wantij telde.
Bij Oranjezon groeit de kust nog aan Anke van der Geest
We geven de naam aardkundige waarden aan gebieden of landschapsobjecten die kenmerkend zijn voor de ontOranjezon
Kaart Zeeuws Landschap
staansgeschiedenis van het landschap en die uit het oogpunt van erfgoed bescherming verdienen, kortom waar-
Oude Zeereep Oranjezon
Foto: Anke van der Geest
devol zijn.
We beoordelen landschappen meestal naar hun natuurwaarden en ruimtelijke beleving. Landschappen worden bepaald door de ondergrond, de hogere of lagere ligging ten opzichte van de omgeving, de aan- of afwezigheid van water, etcetera. Deze factoren bepalen onder andere welke planten en dieren het er naar hun zin hebben en zij veranderen het landschap weer. De laatste duizenden jaren deed en doet de mens ook een flinke duit in het zakje bij die veranderingen.
w
Ondergrond De huidige ondergrond is ontstaan door langdurige processen. In Zeeland is dat vooral gebeurd in de ijstijden en daarna door de invloed van de zee. Wat nog rest van de hoge zandgronden ligt in enkele delen van Zeeuws-Vlaanderen. De rest van Zeeland is bedekt door andere afzettingen of verdwenen in de golven. De stijgingen en dalingen van de zeespiegel leidden tot het ontstaan en weer afbreken van eilanden, strand en duinen, getijdenvlakten met kreken, veenmoerassen, enzovoorts. Landschappen ontstonden, veranderden van vorm en verdwenen weer. Door ingrepen van de mens zijn de meeste natuurlijke processen op het land ingeperkt en veel aardkundige kenmerken op de schop gegaan, maar er is nog genoeg te zien. Actieve processen Oranjezon is een duingebied in het noordwesten van Walcheren. Hier kun je allerlei onderdelen terugvinden van de aangroei van de kust. En zeldzaam
genoeg zijn er nog steeds actieve processen te zien. Op het strand vóór de eerste duinenrij, de zeereep, zijn kleine duintjes aan het groeien in aanloop naar een nieuwe zeereep. Verderop, aan de zeezijde van de Veersegatdam bij de Banjaard, is dit proces al in een verder stadium. Prachtig! De duintjes groeien en vormen een lange rij waarbij ze al dan niet verbonden raken. Ze snijden een stuk strand af, dat een primaire duinvallei wordt genoemd. Afwatering hiervan gebeurt vaak nog tussen de duinen door richting zee (slufter). Langs de blauwe wandelroute van Oranjezon kun je een mooi voorbeeld zien van een oude zeereep, die nu geheel 'ingepakt' is door oudere en nieuwere dui8 WANTIJ December ‘06
nen (zie foto: bij paaltje 24 even van het pad afgaan, schuin-achter naar rechts het duin oplopen en dan richting noordwesten kijken.)
Bij Oranjezon vindt zeker sinds de zeventiende eeuw aangroei van de kust plaats. Dankzij zandverplaatsing langs de kust, richting Oosterscheldekering, zal het proces doorgaan. Dat maakt deze plaats uniek, waardevol en het behouden waard ● Anke van der Geest is fysisch geograaf en lid van de Wantijredactie.
Consument
Koele kelder kost geen energie
Kelder onder het huis van familie De Steur in Ovezande Foto: Jaap Wolterbeek
Gerda Spaander
In een ondergrondse Wantij past een ondergrondse
se bouwen. Minder handige mensen kunnen een aannemer aan het werk zetten. Rekenvoorbeelden op internet laten zien dat een kelder van bijvoorbeeld 3 bij 4 meter rond de 16.000 euro kan gaan kosten, zonder graaf- en ander bijkomend werk.
woning. Maar zover gaan we niet: we zetten hier alleen de kelder in het zonnetje. Die is niet alleen voor wijn een goede bewaarplaats. Een kelder heeft geen energie nodig: over ‘klimaatneutraal’ gesproken!
Vroeger waren kelders gangbaar en werden volop gebruikt, bijvoorbeeld voor de inmaak. Groenten, fruit en aardappels bleven er maandenlang goed, zonder dat er energie voor nodig was. Maar ja, het gemak dient de mens. Inmaken is voor de meeste mensen verleden tijd, voorraden hoeven niet in huis te worden bewaard, daar hebben we de supermarkt voor. Toen de koelkast zijn intree deed, werd menige kelder volgestort met puin
v
Kelder met serre Oda de Steur uit Ovezande dacht daar anders over. “Mijn Jan maakt wijn. Van de groentetuin en van de fruitbomen halen we flinke oogsten. Om dat allemaal
goed te bewaren zou een kelder toch wel erg handig zijn. Nu is het een heel gedoe om onder een bestaand huis een kelder uit te graven. Wij hebben twee vliegen in één klap geslagen door naast ons huis een kelder te bouwen met een serre er boven op. Gelukkig konden we het voor een groot deel zelf doen.” Jan en Oda verhuizen binnenkort en laten dit moois dan achter. Maar onder hun volgende (Franse) huis zit een kelder die drie keer zo groot is. In zo’n bewaarplaats is het ‘s winters ongeveer 8 ºC, en in de zomer kan het er 15 ºC worden. Wie ook zo handig is kan met behulp van de werkmap “Onderlandhuis” van de Twaalf Ambachten goed op weg geholpen worden bij het ondergrond9 WANTIJ December ‘06
Nieuw huis Voor mensen die een nieuw huis laten bouwen, is het de moeite waard om te overwegen om er gelijk een kelder bij te nemen. Voor een kelder onder het hele huis krijg je dan zo’n 40 % meer ruimte voor maar 10 % meerkosten. En dat zonder extra ruimtebeslag. Zo’n knaap van een kelder hoeft niet alleen bestemd voor opslag van appelen en wijnflessen. Er is meer mogelijk, al komt er dan wel verwarming aan te pas. Bijvoorbeeld een muziekkelder, zodat de buren niet mee hoeven te genieten. Of juist een slaapkamer die stil is en donker. En wat te denken van de kelder als fitnessruimte, als ontspanningsruimte of zelfs als een geheime herensociëteit. Natuurlijk maak je ook vleermuizen blij met een kelder! Voor meer informatie: www.de12ambachten.nl voor de werkmap “Onderlandhuis”
Gerda Spaander is lid van de Wantijredactie.
Wet milieubeheer verscherpt
Graafwerkzaamheden grootste gevaar voor buisleidingen Willem de Weert
Producten worden op allerlei manieren vervoerd: per vrachtauto, per trein, per schip, per vliegtuig maar ook, ondergronds, per buisleiding. In Nederland ligt circa 160.000 km buisleiding voor het transport van gevaarlijke stoffen. Ook Zeeland heeft een netwerk van ondergrondse buisleidingen, zelfs onder de Wester- en Oosterschelde door. Hoe veilig is dit netwerk?
Bedrijven die van het pijpleidingnetwerk in Zeeland gebruik maken zijn Air Products (zuurstof), Dow Benelux (etheen, propeen), Gasunie en Zebra (aardgas), L’Air Liquide (zuurstof, stikstof, waterstof, koolmonoxide), Shell (etheen) en Total (nafta, olie). Omdat veel van deze fabrieken in de Kanaalzone en het Sloegebied staan, ligt daar een concentratie van buisleidingen.
b
Hoe veilig zijn buisleidingen? Het idee was dat de veiligheid van gevaarlijke stoffen via pijpleidingen meer gewaarborgd was dan transport over wegen, rails en water. Maar op 30 juli 2004 vond in België een ramp plaats. Daarbij kwamen 24 mensen om het leven door een gasexplosie in een hoofdtransportleiding. De oorzaak was vermoedelijk een (oude) beschadiging als gevolg van graafwerkzaamheden in de buurt van de leiding. In de Tweede Kamer werden vragen gesteld over de veiligheid van pijpleidingen in Nederland. Dit mede naar aanleiding van een bericht van de Vereniging van Leidingeigenaren in Nederland dat er teveel bijna-ongevallen zijn met pijpleidingen. Graafwerkzaamheden Het Ministerie van Economische Zaken stelde een onderzoek in. In januari 2005 bracht de Raad voor de Transportveiligheid een themastudie uit over de veiligheid van buisleidingen. Volgens de Raad bleek dat de helft van alle incidenten
met pijpleidingen te maken heeft met graafwerkzaamheden. In Nederland ging het gemiddeld om circa 45 incidenten per jaar bij transportleidingen voor gevaarlijke stoffen en om gemiddeld circa 1000 storingen per jaar in het gasleidingennet . Over een periode van vier jaar waren daarbij, naar bekend, 18 mensen gewond geraakt.
Maatregelen De (bijna) ongevallen zouden vaak te maken hebben met onvoorzichtig handelen van aannemers of met miscommunicatie. In Nederland zijn er twee maatregelen om de kans op het raken van buisleidingen bij graafwerkzaamheden te minimaliseren. Ten eerste is de voorgeschreven diepteligging van leidingen zodanig, dat werkzaamheden aan het oppervlak geen bedreiging voor de buisleidingen vormen. Ten tweede bestaat het Kabel en Leidingen Informatie Centrum met daarbij behorende gedragsregels (het KLIC systeem) voor leidingbeheerders en aannemers. Dit KLIC systeem zorgt ervoor dat men in principe op de hoogte kan zijn van de ligging van buisleidingen ter plaatse van werkzaamheden. Gebreken Maar uit het onderzoek van de Raad bleek een aantal tekortkomingen. Zo werd een aantal ongevallen veroorzaakt door het feit dat buisleidingen niet op de vereiste diepte waren gelegd. Grondwerkers bleken af te wijken van de afgesproken regels en onzorgvuldig te 10 WANTIJ December ‘06
werk te gaan, waardoor toch leidingen werden geraakt. Ook werden niet alle graafwerkzaamheden aan het KLIC gemeld, waardoor grondwerkers niet op de hoogte waren van de eventuele aanwezigheid van leidingen. De KLIC-procedure met een doorlooptijd van drie dagen bleek voor spoedklussen te lang, waardoor deze zonder melding en derhalve zonder kennis over de mogelijke aanwezigheid van buisleidingen werden uitgevoerd. In enkele gevallen was de door KLIC verstrekte informatie niet correct. Niet alle leidingbeheerders bleken bij KLIC aangesloten en KLIC bood geen landelijke dekking (alle leidingbeheerders van leidingen met gevaarlijke stoffen waren overigens wel aangesloten bij KLIC). Ten slotte bleek niet duidelijk te zijn welke partij de totale verantwoordelijkheid draagt voor het functioneren van het systeem ter voorkoming van het beschadigen van buisleidingen als gevolg van (graaf)werkzaamheden van derden.
Lekkage in de polder achter Total. De 20'' duims transportleidingen van de steiger van Total naar de fabriek lekten op diverse punten. De Provincie Zeeland was betrokken bij de inspectie en sanering. Foto: A.J. Boterenbrood.
Die partij moet zorgen voor registratie en analyse van ongevallen en incidenten en voor een centraal meldpunt waar alle leidingbeheerders zijn verplicht zich aan te sluiten. De leidingbeheerders moeten betrouwbare en praktisch bruikbare informatie over de ligging van hun leidingen en kabels verstrekken. Grondroerders dienen zorgvuldig te werken en leidingen en kabels in de praktijk op te zoeken binnen een beperkte bandbreedte van de op de tekeningen weergegeven locatie. Verder dienen ze afwijkingen van tekeningen en beschadiging van leidingen per direct te melden bij het centrale meldpunt. Op 5 september 2005 werd in het Staatsblad een wijziging van de Wet milieubeheer gepubliceerd. Het RIVM, Rijksinstituut voor volksgezondheid en milieu, kreeg daarbij de aanbevolen centrale rol om de veiligheid van buisleidingen te coördineren. Op basis van landelijke wetgeving die nu in de maak is, gaat het Ministerie van VROM inspecteren en handhaven. De wetgeving is wellicht met 1 of 2 jaar van kracht. Overdracht en kennisdeling met de Provincie vindt nu al plaats.
Op basis van de Provinciale Milieuverordening vond in Zeeland een inspectie van de leidingbeheerders plaats. Gasunie, Air Liquide en Air Products en Shell beschikken over een goed functionerend leidingbeheerssysteem. Dat van Zebra pijpleiding en Total is voor verbetering vatbaar. Het leidingbeheerssysteem van Dow dient nogmaals te worden geïnspecteerd. De eerste voorlopige indruk was echter positief ●
Kaart van buisleidingen in Zeeland Provincie Zeeland
Meldpunt De Raad adviseerde het Ministerie van Economische Zaken om de verantwoordelijkheid voor het voorkomen van ongevallen en incidenten bij één partij te leggen. 11 WANTIJ December ‘06
Samenwerken per pijpleiding Bedrijven kunnen via buisleidingen samenwerken. In de Ondernemersbijlage van BN/DeStem van oktober j.l. noemt Hans van der Hart, directeur van Zeeland Seaports, daar voorbeelden van. “Een voorbeeld is de agribusinesscluster in Sas van Gent waar zich bij zetmeelfabriek Cargill inmiddels Nedalco heeft gevestigd. Nedalco produceert daar alcohol voor consumptie. De restproducten van de zetmeelfabriek zijn daarbij grondstof vor Nedalco. Deze grondstoffen worden per pijpleiding van de ene naar de andere fabriek vervoerd.”
Willem de Weert is eindredacteur van Wantij. Met dank aan A. Boterenbrood, Provincie Zeeland.
De voorloper
Alice in Onderland
Peter Maas
Het muZEEum in Vlisingen is een verrassende combinatie van moderne architectuur in een oud gebouw. Het kan wel degelijk samengaan! Je kunt er het best heel langzaam doorheen lopen. Voorzichtig slenter ik door de gangen en daal langzaam af tot ik uiteindelijk in de Pakhuizen terecht kom bij een expositie over ondergrondse architectuur.
De expositie is opgebouwd rond een aantal thema’s. Gek genoeg komt het onderwerp milieu of energie niet of nauwelijks aan bod, terwijl dat toch juist een van de belangrijkste redenen kan zijn om ondergronds te gaan. Verrassend is dat er ook om andere redenen voor ondergronds bouwen gekozen wordt. Om religieuze redenen bijvoorbeeld. Zijn kerken met hun altaren en torens vooral een poging om in contact te komen met het ‘hemelse’, in de diepte raak je juist verbonden met de aarde.
d
Ondergronds zwembad in Finland Foto: MuZEEum Vlissingen
Ondergronds wonen Ondergronds wonen mag dan in ons land misschien een kleine hype zijn onder liefhebbers van duurzaamheid, in China wonen er nog altijd naar schatting 40 miljoen mensen letterlijk onder de grond. Het is er pure noodzaak. De zomers zijn er te heet, de winters te koud; de massa van de omringende grond conditioneert de temperatuur van de woonruimten. Concertzaal In Keulen is een concertzaal voor 2000 bezoekers gebouwd onder de grond. Op het plein erboven kun je aan de stenen op straat herkennen waar het gebouw precies is. Het grote voordeel is dat er geen speciale geluidsisolerende maatregelen genomen moesten. Alleen kon men niet ontkomen aan de contactgeluiden van het
plein erboven. Daarom is het bijvoorbeeld verboden om te skaten op het plein op het moment dat er uitvoeringen eronder bezig zijn.
Zwembad Ook de Finnen blijken creatief. Er was behoefte aan een nucleaire schuilkelder, maar ook aan een nieuw zwembad. Het bleek wonderwel te combineren. De gewelven in de ruimtes zijn zodanig bewerkt dat een wolkenlucht is nagebootst. Het licht op het water zorgt voor een voortdurende beweging op het plafond. Hierdoor lijkt de ruimte hoger. De sterk verlichte ‘wolkenhemel’ ontneemt het besef van ondergronds zijn. 12 WANTIJ December ‘06
Ondergronds wonen spreekt tot de verbeelding. Het verlangt wel speciale aandacht van de architect om de ruimtes niet alleen functioneel, maar ook aangenaam en aantrekkelijk te maken ●
De tentoonstelling ‘Verborgen ruimte, de ontdekking van ondergrondse architectuur’ is nog tot en met 11 februari 2007 in het Zeeuws maritiem muZEEum te zien. Bezoekadres: Nieuwendijk 11, 4381 BV Vlissingen; tel. 0118- 412 498; www.muzeeum.nl Maandag tot en met vrijdag 10.00 -17.00 uur. Zaterdag en zondag 13.00 -17.00 uur.
Peter Maas is lid van de Wantijredactie.
Onderaardse klaver en ondergrondse woelmuis
De darkroom van de natuur
Peter Maas
Veel dieren brengen hun leven ondergronds door. Sterker nog: verreweg de meeste organismen treffen we aan tussen zand, zavel of klei. Wat wij bovengronds te zien krijgen is slechts een fractie van al het leven op aarde. Veelal gaat het om microscopisch kleine beestjes als bacteriën, wormen, ritnaalden, springstaartjes of aaltjes. Natuurlijk ook schimmels die zich dan in sommige gevallen als paddenstoelen bovengronds manifesteren.
Onderaardse klaver Foto: Peter Maas
Er zijn ook hogere planten die zich jaren achtereen ondergronds bevinden en slechts heel af en toe met bloeistengels boven de grond uitkomen. Het hondskruid bijvoorbeeld, of ook klavervreter is zo’n soort, waarvan de wortels parasiteren op klavers. Het verklaart waarom dergelijke planten soms zo wisselend in aantal voorkomen. Het ene jaar relatief talrijk om vervolgens weer jarenlang onder de grond te verdwijnen. Erg tot de verbeelding spreekt natuurlijk ook een soort als de onderaardse klaver. Leg het maar eens uit aan omstanders wat je aan het doen bent, wanneer je loopt te zoeken naar een dergelijke plantensoort. De onderaardse klaver is een soort die slechts zelden aangekruist wordt door floristen in Zeeland. En dat is niet omdat ze zo moeilijk te zien zijn, maar omdat ze zo weinig voorkomen. Slechts op enkele plekken, vooral in het zuiden van Zeeuws-Vlaanderen komt
e
deze klaver voor. Liefst op hele zandige en warme wegbermen of dijkhellingen. De naam ‘onderaards’ verwijst naar de eigenschap van deze klaver om de vruchtsteeltjes de grond in te boren, zodat de rijpe vruchten als het ware meteen in een goed kiembed terecht komen.
Nachtelijke levenswijze Een ander mooi voorbeeld van Zeeuwse natuur onder het maaiveld is de ondergrondse woelmuis. Muizen kunnen goed symbool staan voor de rijke natuur om ons heen waar we maar zo zelden iets van te zien krijgen. Muizen zijn talrijk en algemeen verspreid, maar hoe vaak krijgen we een muis ooit te zien? Het is niet alleen hun ondergrondse levenswijze die dit fenomeen veroorzaakt, maar natuurlijk ook hun nachtelijke levenswijze. Wanneer de leden van de Zoogdierenwerkgroep Zeeland muizen willen inventariseren doen ze dat ook 13 WANTIJ December ‘06
steeds met behulp van speciale ‘lifetraps’. Muizenvallen dus, maar dan van de diervriendelijke soort. Nadat soort, geslacht en fysieke gesteldheid zijn genoteerd, worden de muizen weer losgelaten. Lang niet altijd kunnen ze de ondergrondse woelmuis noteren. Het is een soort die beperkt is tot de zuidelijke helft van ons land en in Zeeland alleen bekend is uit de Zak van Zuid-Beveland en ZeeuwsVlaanderen.
Zeeland herbergt bijzondere soorten onder de grond. De ondergrondse woelmuis wordt extra beschermd via de flora- en faunawet, terwijl de onderaardse klaver als kwetsbaar staat aangegeven op de Rode Lijst ●
Peter Maas is lid van de Wantijredactie.
Handhaving
Is de gemeente aansprakelijk?
Jan-Eelco Dijk
Bodemverontreiniging was zo’n 15 jaar geleden een onderwerp dat de gemoederen flink bezig hield.
Bodemsanering in Terneuzen
Tegenwoordig hoor je er maar weinig meer over. Zijn de problemen in het land opgelost? In Philippine weten ze wel beter.
Al voor de Tweede Wereldoorlog werd door de gemeente een gracht gedempt met verontreinigd materiaal. Niemand die er iets van wist, totdat één van de bewoners een paar jaar geleden zijn huis wilde verkopen en een potentiële koper een aanbouw aan het huis wilde. Daarvoor had hij een bouwvergunning nodig; de gemeente verlangde een schonegrondverklaring. Uit het onderzoek dat volgde bleek dat er sprake was van ernstige verontreiniging met onder andere PAK’s. De kopers haakten af.
a
Provincie De verontreiniging werd gemeld bij de provincie Zeeland. De Wet bodembescherming verlangt van Gedeputeerde Staten dat die na een melding een besluit nemen over de ernst van de verontreiniging en ook een oordeel vellen over de urgentie om te saneren. De provincie kwam tot de conclusie dat de bodemverontreiniging ernstig was, maar niet urgent. Pas uiterlijk 2030 hoeft de overheid zelf te saneren. Wel raadde de provincie het de bewoner ernstig af de grond als moestuin te gebruiken. Onrustig Niet alleen de bewoner, maar ook de buurt werd onrustig. De gedempte gracht
had ten slotte ook achter hun huizen langs gelopen en velen hadden een moestuin. Zou de verontreiniging zich uitstrekken tot hun percelen? Welke risico’s liep hun gezondheid? De gemeente besloot de buurtbewoners een brief te sturen. Daarin stond dat ook bij omwonenden de bodem wel eens verontreinigd kunnen zijn en dat het maar beter was dat zij geen groente en fruit uit de eigen tuin aten. Nader onderzoek vond de gemeente niet nodig: bij de buurman was immers al gebleken dat er geen urgent geval van bodemverontreiniging was. De kans dat er bij hen dan wel van urgentie sprake was, achtte de gemeente nihil. Sanering van overheidswege was voorlopig dus niet noodzakelijk.
Gemeente De buurtbewoners hadden niet de indruk dat ze met de brief van de gemeente veel opschoten. B en W suggereerden wel dat de bodem onder hun tuin verontreinigd was, maar liet de bewoners vervolgens aan hun lot over. Hadden zij al die jaren met het eten uit de moestuin nu wel of geen risico gelopen? De bewoners willen dat de gemeente haar verantwoordelijkheid neemt en de verontreiniging opruimt die ze zelf heeft veroorzaakt. Ze maken bezwaar tegen de weigering van B en W om onderzoek te doen en -zo nodig- de 14 WANTIJ December ‘06
Foto: Jaap Wolterbeek
bodem te saneren. B en W geven echter niet thuis: ze menen dat er geen bezwaar mogelijk is tegen de beslissing af te zien van onderzoek. Het betreft hier geen juridisch besluit, zoals bijvoorbeeld een vergunning dat is. Nee, het was een informatieve mededeling, aldus de gemeente. Het bestuursrecht is hier volgens B en W dus niet van toepassing.
Rechter Dan overwegen omwonenden de gang naar de civiele rechter. Via die rechter kan de gemeente aansprakelijk worden gesteld, net zoals iedere burger die een ander schade berokkent. Kunnen de buurtbewoners de gemeente als veroorzaker verplichten tot onderzoek en zo nodig tot sanering? Probleem is dat de verontreiniging erg lang geleden is veroorzaakt. Van belang is of de gemeente ten tijde van het dempen van de gracht op de hoogte was of kon zijn van het risico voor de bodem. Stel echter dat uit onderzoek blijkt dat de gemeente ten onrechte het bericht heeft verspreid dat de tuinen de buurtbewoners verontreinigd zijn? Volgens de bewoners heeft de geruchtenmachine haar werk gedaan en is er niemand nog bereid hun woning te kopen. Omwonenden zouden de gemeente aansprakelijk kunnen stellen voor de schade die ze daardoor hebben geleden ● Jan-Eelco Dijk is advocaat en procureur bij Vest Advocaten (voorheen Bureau Rechtshulp Zuid-Holland Zuid).
Scheidend voorzitter Jaap van der Doef:
“We hebben wel tien Al Gore’s nodig” Peter Maas & Gerda Spaander
Het dossier Van der Doef kende geen enkele bladzijde over het milieu. Toch werd hij zes jaar geleden gevraagd om als voorzitter van de ZMF op te treden. Het waren vooral zijn bestuurlijke kwaliteiten die gezocht werden. Daarnaast, niet onbelangrijk, kwam zijn omvangrijk netwerk zeer van pas. Nu, bij zijn afscheid, kijkt hij tevreden, maar niet geheel zonder zorgen, terug én vooruit.
Hoe bent u als voorzitter bij de ZMF terecht gekomen?
Van der Doef: “Toen ik nog burgemeester van Vlissingen was, hadden ze al eens op mijn stoep gestaan, maar die combinatie zou echt niet gelukkig zijn. Na mijn pensionering had ik wel de handen vrij voor deze functie. Ik was geen lid van de ZMF. Wel was er ‘het gevoel’ voor milieu. De ZMF zocht geen boegbeeld en zocht ook niet iemand die inhoudelijk sterk was op natuur of milieugebied. Wat me opviel was, en dat vond ik erg inspirerend, dat álle medewerkers zeer gemotiveerd waren en allemaal een heel eigen deskundigheid inbrachten. Intern is er sindsdien veel veranderd. Er was te weinig aandacht voor de organisatie zelf. Er werd weliswaar hard gewerkt aan allerlei projecten, maar er werd niet goed nagedacht over het halen van de gestelde doelen. Ook financieel waren er problemen. Dit noopte tot een andere opzet van de organisatie: er kwam meer management aan te pas. Maar we keken met het bestuur wel goed naar de medewerkers van de ZMF. Welke veranderingen we ook voorstelden, steeds moest iedereen zich daar goed bij voelen.” Hoe komt het dat de ZMF nu in de hoek zit waar de klappen vallen?
“Een aantal zaken stapelde zich op. Zo werd er niet meer inhoudelijk gediscussieerd over de verdieping van de Westerschelde en alle facetten die daar
Scheidend ZMF-voorzitter Jaap van der Doef Foto: Jaap Wolterbeek
aan vast zitten. Het werd alleen nog maar een verhaal over ontpolderen. Ook de standpunten die de ZMF heeft over zaken als de Westerschelde Containerterminal (WCT) en de visserij vielen bij veel Zeeuwen niet goed. Het regende e-mails en ingezonden brieven. De ZMF werd afgeschilderd als zondebok, als een club die overal tegen was en steeds weer juridische procedures startte om alles te dwarsbomen. We besloten om niet in het tegenoffensief te gaan. We vonden het beter om het even rustig aan te doen en enkele ontwikkelingen af te wachten. De discussie over de WCT gaat pas verder zodra de provincie haar huiswerk goed 15 WANTIJ December ‘06
heeft afgerond. De Westerscheldediscussie wacht op de uitkomst van de commissie Maljers. In de tussentijd hebben we wel consequent de brievenschrijvers steeds persoonlijk benaderd en zijn we inhoudelijk op hun beschuldigingen ingegaan. Tegelijkertijd proberen we wel alle positieve zaken waar de ZMF voor staat onder de aandacht te brengen. De Nacht van de Nacht is daar een mooi voorbeeld van.” Frustreren de economische ontwikkelingen niet de moeizame vorderingen op milieugebied?
Van der Doef: “Als ZMF zijn we niet tegen
In een vergrijzende samenleving wordt goed openbaar vervoer steeds belangrijker.
economische ontwikkelingen. Neem bijvoorbeeld de WCT. Die is in strijd met de grote belangen van Zeeland. Als concept deugt het niet. Ik ben het met Herman Wijffels eens als hij zegt niets te zien in nog meer vrachtwagens en containers over de weg. Dat staat de leefbaarheid van de provincie in de weg. We geven aan hoe het wel kan. Het rapport ‘Licht op Zeeland’, opgesteld door Tom Bade van KPMG, is nog altijd een heel sterk alternatief voor de WCT. En niet, zoals nu dreigt, een aanvulling daarop. Onze boodschap is steeds: investeer in de kwaliteiten die Zeeland kent en niet in ontwikkelingen die de kwaliteiten in de weg staan. Een analyse van de ontwikkelingen op internationale of zelfs mondiale schaal leidt echter absoluut tot sombere gedachten. We hebben wel tien Al Gore’s nodig om de wereld duidelijk te maken met welke vernietiging we bezig zijn. Vooral de ongelijke verdeling van armoede en rijkdom baart zorgen. Toch willen we nog als maar rijker worden. Wanneer je op nationaal niveau de partijprogramma’s erop naslaat, dan zie je dat iedere partij inzet op een economische groei van minimaal 2%. En ze zijn er als de dood voor dat, als hun programma’s worden doorgerekend door het Centraal Planbureau, er misschien een iets lager percentage uitkomt.”
Wat is wijsheid? Waar moet de ZMF zich op richten?
“Je moet je laten leiden door je eigen wereldbeeld. Ik doe wat mijn hand te doen vindt. Je kunt idealen hebben zonder een groot visionair te zijn. Grote, magistrale visies blijven helaas nooit lang hangen. De ironie is natuurlijk dat het milieubeleid pas onder de aandacht komt wanneer het economisch goed gaat. Pas dan heeft de politiek er ruimte en geld voor. In het andere geval zal steeds de economie alle aandacht opeisen en dat gaat ten koste van het milieubeleid. De huidige trend is liberalisering. Regels moeten versoepeld worden. Als een ontwikkeling goed is voor de economie, dan, zo is de gevestigde opvatting, moet je die ontwikkeling ruim baan geven. Negatieve gevolgen behoren dan gecompenseerd te worden.” Zou terugdringen van de automobiliteit een speerpunt kunnen zijn?
“De verwachting is dat er tegen 2040 maar liefst 12 miljoen auto’s in Nederland rondrijden. Dat is een verdubbeling ten opzichte van nu. Ik zie fysieke mobiliteit wel als mensenrecht, maar het hoeft niet persé met de auto. Er moet dus wat te kiezen zijn. Zelf ben ik een fietsliefhebber en ga zoveel mogelijk met het openbaar vervoer. Houd er rekening mee 16 WANTIJ December 2006
Foto: Jaap Wolterbeek
dat we met z’n allen steeds ouder worden. Straks zijn we, bij gebrek aan goed openbaar vervoer, gedwongen om tot onze honderdste in een auto te blijven rijden. Mobiliteit moet je op andere manieren mogelijk maken. Op dat vlak is er nog een wereld te winnen. Maak niet het bezit, maar wel het gebruik van de auto duurder; dat kan nationaal of zelfs ook provinciaal. Ik ervaar het als bizar dat ik nog altijd het stukje openbare, schaarse ruimte voor mijn deur gratis en voor niets mag gebruiken om mijn auto te parkeren. Het openbaar vervoer moet inspelen op de potentiële vraag van reizigers en moet veel beter toegankelijk worden voor minder validen.”
Volgens Jaap van der Doef staat bij mensen het eigen belang centraal: “Dat is altijd zo geweest en zal altijd zo blijven. Maar daarom heb je juist een overheid nodig die de confrontatie aangaat en bijstuurt. Die regels stelt en deze ook afdwingt. Ik loop al lang genoeg mee om te weten dat ook de huidige golf van liberalisering wel weer voorbij trekt” ●
Peter Maas en Gerda Spaander zijn lid van de Wantijredactie.
De lezer spreekt
‘Je moet die waakhond blijven’
Lex Kattenwinkel
Het afgelopen jaar heeft de ZMF zwaar onder vuur gelegen. Kritiek kwam er onder meer uit de hoek van mosselkwekers en tegenstanders van ontpoldering. Ongezouten en vaak ongenuanceerd. Wellicht is het zaak de kritiek niet met een eenvoudig schouderophalen af te doen. Moet de ZMF haar strategie aanpassen? Behoedzamer opereren? Ondergronds gaan?
Protest bij Krabbendijke tegen ontpolderen.
Foto: Jaap Wolterbeek
Of juist nog veel harder roepen?
Ko Adriaanse, Middelburg: “De ZMF moet gewoon doorgaan op de huidige voet. Ze zit aan tafel met overheden, landbouw, recreatie en andere sectoren. Dat is goed, want met samenwerking bereik je meer dan met overal tegen zijn. Het beeld van een milieufederatie die veel juridische acties voert, klopt niet. Misschien is bij de mensen onvoldoende bekend dat de ZMF vooral een overlegpartner is en zou dit beter in de publiciteit moeten komen. In dit opzicht zou de ZMF zich de kritiek kunnen aantrekken. Imago is heel belangrijk, want hoe meer sympathie je hebt in de samenleving, hoe meer medestanders je krijgt en hoe meer je kunt bereiken. Het gaat om de bescherming van ons milieu en dat is belangrijk genoeg.”
Bram de Koene, Vlissingen: “Strategie veranderen? Nee, natuurlijk niet. Je moet die waakhond blijven. De overheid moet zijn werk blijven doen, en de ZMF moet de vinger aan de pols blijven houden. Uiteindelijk is het toch de overheid die beslist. En vind je als ZMF zo’n besluit onverantwoord, dan mag je
een procedure aanspannen. Het is voor mij onbegrijpelijk dat een politieke partij als het CDA ineens gaat tegenstribbelen en de provinciale bijdrage aan de ZMF wil binden aan de beperking van: niet procederen tegen een besluit van diezelfde provincie. Onder het mom van ‘je gaat je tegenstanders toch niet subsidiëren’ willen ze tornen aan een democratisch principe. Nee, zonodig moet je een besluit altijd door een onafhankelijke derde kunnen laten toetsen.”
Auke de Vries, Sint-Maartensdijk: “Ik ben wat ouder en weet nog dat er 40 jaar geleden plannen waren voor wat ze toen noemden ‘de gouden delta’. Daarmee bedoelden ze: één groot industriegebied tussen Rotterdam en Antwerpen. Ik ben er de natuurorganisaties nog steeds dankbaar voor dat dit er mede dankzij hen nooit gekomen is. Daarom is het goed dat de ZMF af en toe wat tegengas geeft, maar ze mag niet doorslaan. Niet alleen het milieubelang telt, ook het economisch belang. Voor Zeeland is de komst van een grote containerterminal veel belangrijker dan het behoud van een strandje, want de men-
17 WANTIJ December 2006
sen moeten hier wel kunnen blijven wonen en werken. Anders wordt het een probleemprovincie. Daarom zeg ik: als er kritiek is op je organisatie, moet je serieus kijken of er een kern van waarheid in zit.”
Cor Dekker, Oud-Sabbinge: “De ZMF als overlegpartner is prima, maar je mag af en toe best wat kritisch zijn, ook ten opzichte van sponsoren. Scheidend voorzitter Jaap van der Doef heeft dat uitstekend verwoord in zijn afscheidsinterview met de PZC. Daarnaast mag je ook best in het openbaar je stem laten horen om publiciteit voor een zaak te krijgen of om sympathie op te wekken. Dat kan in de vorm van een publieksvriendelijke demonstratie. Ook een goed voorbeeld van een publieksgerichte activiteit, zo heb ik zelf ondervonden, is de medewerking van de ZMF aan diverse activiteiten tijdens de Nacht van de Nacht. Mensen die de ZMF een ‘procedurepartij’ noemen weten waarschijnlijk niet eens dat de organisatie ook mede dit soort manifestaties organiseert.” ●
Lex Kattenwinkel is medewerker van de Wantijredactie.
Zeeuwse Nacht van de Nacht weer een succes Foto: Tanny Lemsom
Melissa Ernst
Zo’n 700 Zeeuwen hebben de Nacht van de Nacht bezocht. Op acht locaties beleefden jong en oud de schoonheid en romantiek van de donkere nacht.
Foto: Truke van de Kamer
Het was een avond met wandelingen, met een zoektocht naar vleermuizen met de batdetector of luisteren naar Keltische muziek, naar legendes of het nachtverhaal van de kinderfee. Kinderen vermaakten zich ook met de fluisterbootjes over het Veerse Meer. Dat was spannend in het donker, zeker toen het begon te waaien. Ook deden ze volop mee met blinde proeverijen en het zintuigenspel. Als het donker is, moet je vertrouwen op je andere zintuigen als smaak, geur, gehoor en tast. De mensen die voor de sterrenhemel waren gekomen, kregen een presentatie door de Volksterrenwacht uit Middelburg en een sterrenkundige vereniging uit Vlaanderen. Eigenlijk was het de bedoeling om met telescopen naar de hemel te kijken, maar de bewolking wilde niet wijken.
h
Zes gemeenten Zes Zeeuwse gemeenten deden mee met de Nacht van de Nacht; een verdubbeling ten opzichte van vorig jaar. Middelburg, Veere, Noord-Beveland, Sluis, Terneuzen en Goes doofden het licht van menig kerk, kantoor en molen. De gemeente Goes liet weten te gaan kijken hoe de storende verlichting van het stadhuis subtieler kan. De ZMF is blij dat de duisternis door steeds meer mensen als waardevol gezien wordt. Zij zoekt steun voor het tegengaan van energieverspilling en lichtvervuiling. In 2007 gaat de ZMF samen met Philips Lighting aan de slag met energiezuinige en slimme openbare verlichting bij gemeenten. Ook staat een derde Nacht van de Nacht op de agenda ●
Verkiezing mooiste donkere plek In Oud Sabbinge vond tijdens de Nacht van de Nacht ook de bekendmaking plaats van het mooiste donkere plekje in Zeeland. Bij de ZMF kwamen 25 inzendingen binnen. De jury o.l.v. ZMF- voorzitter Jaap van der Doef heeft de plekken beoordeeld en er vijf genomineerd. Dit waren het vliegveld Nieuw-Haamstede op Schouwen, natuurgebied de Goudplaat aan het Veerse Meer, Kapel Hoogelande ten westen van Middelburg, het Goese Sas aan de Oosterschelde en Fort Moerspui in ZeeuwsVlaanderen.
Foto: Maurice Hermans
Strandje Goese Sas Het strandje van het Goese Sas aan de Oosterschelde was de winnende plek. Volgens de inzendster Trudy Hermsen “een plek om tot rust te komen, te genieten van de zonsondergang en de oplichtende wolkenpartijen om het vervolgens echt donker te zien worden. En dan plots opgeschrikt te worden door een aantal duikers die opduiken uit het pikdonkere water.” Ook de jury vond het een betoverende plaats die goed bereikbaar is op fietsafstand van de bebouwde kom van Goes. Behalve buitendijks kun je ook binnendijks in de Wilhelminapolder van de donkerte genieten. De locatie is bovendien zeer representatief voor een waterrijke provincie als Zeeland. Water en nachtlandschap gaan hier hand in hand. Dat is volgens de jury van grote waarde voor zowel de Zeeuw als de toerist.
De Zeeuwse Nacht van de Nacht is mede mogelijk gemaakt door een financiële bijdrage van VSBfonds Zeeland.
Foto: Chris Oudijk
De workshops nachtfotografie leverden mooie plaatjes op. Er is volop creatief met licht en duisternis geëxperimenteerd. Melissa Ernst is beleidsadviseur duurzame landbouw, plattelandsvernieuwing en energie bij de ZMF.
18 WANTIJ December ‘06
Berichten
Campagne Ruimte De open ruimte van Nederland dreigt dicht te slibben en waardevolle landschappen gaan verloren. Daarom hebben de 12 milieufederaties een gezamenlijke ’Campagne Ruimte’ opgezet. Onder deze vlag zullen in de komende jaren activiteiten worden opgezet om Nederlanders, jong en oud, burgers en bestuurders, er van te doordringen dat Nederland zuinig moet zijn op de ruimte. Dit vertaalt zich in de slogan: ‘Zuinig op Ruimte; Nederland kan zo mooi zijn’. In onze variant uiteraard ‘Zeeland kan zo mooi zijn’. Op 6 december was de aftrap, met de lancering van een meldpunt op internet. Het meldpunt verzamelt voorbeelden van verkwistend ruimtegebruik aangeleverd door het publiek. De meldingen worden op www.zuinigopruimte.nl verzameld. In 2007 staan nog veel meer activiteiten op de rol zoals een ruimte-estafette, een landelijk symposium en een veldrit. Een ander project dat per direct wordt opgestart gaat over bedrijventerreinen: verloedering, lege plekken, slecht ingepast of juist goede voorbeelden. Voor dit project zoeken we nog mensen, die zich, eventueel gewapend met fotocamera, naar een bedrijventerrein in zijn/haar omgeving willen begeven om het ruimtegebruik aan de kaak te stellen. U kunt zich aanmelden bij de ZMF (tel. 0113 230075) bij Geertje van der Krogt (
[email protected]) of bij
[email protected] (GvdK)
den voor de ZMF dat een medewerker wordt aangetrokken die niet alleen beleid ontwikkelt, maar er vooral voor zorgt dat communicatie doelgericht ingezet wordt voor het ZMF-werk. De vacature staat open tot 11 december. Zie voor verdere info: www.zmf.nl (TvM)
Afscheid voorzitter Jaap van der Doef Op dinsdag 21 november hebben bureau, bestuur en achterban afscheid genomen van Jaap van der Doef. Als blijk van dank voor zijn inspanningen voor de ZMF laten we voor hem, naar goed gebruik, een grenslinde planten in de Zak van Zuid Beveland. Verder hebben we Jaap uitgezwaaid met een minisymposium over het dilemma dat hem na aan het hart ligt: “Hoe behouden we de ruimtelijke kwaliteit van Zeeland, terwijl we de economie willen laten ontwikkelen?” Met de hoogste ambtenaar van het ministerie van VROM Hans van der Vlist, en met hoogleraar gebiedsontwikkeling Friso de Zeeuw, hebben we ons over het thema gebogen. Hans van der Vlist gaf aan dat het Rijk ruimtelijke processen nauwelijks kan sturen. De regio moet dit zelf doen. Wel gaf hij aan dat daarbij
Versterking bureau ZMF Onlangs is Janneke Flink als nieuwe medewerker bij de ZMF gestart. Janneke neemt als managementassistente de vacante plek in die was ontstaan door het vertrek van Evelien Lievens. Janneke heeft in dezelfde functie onder meer ervaring opgedaan bij Center Parcs Port Zélande en de laatste twee jaren bij een advocatenkantoor in Zuid-Holland. We wensen haar veel succes met haar werk bij de milieufederatie. De ZMF gaat zich versterken met een beleidscoördinator communicatie (20 uur). Tot nu toe was communicatie vooral een activiteit van de afzonderlijke medewerkers. Maar communicatie is zo belangrijk gewor-
19 WANTIJ December ‘06
samenwerking tussen gemeenten van belang is om onnodige ruimteclaims te voorkomen en de kwaliteit van de besluitvorming te vergroten. Op de vraag wat te doen als de ruimtelijke ontwikkeling de verkeerde kant op gaat, bleef hij het antwoord schuldig. Friso de Zeeuw vond de Zeeuwse bouwopgave van 21.000 woningen niet reëel. Hij bepleitte dat van de combinatie rood en groen een feestje moet worden gemaakt in plaats van een blokkade voor ontwikkeling. Hij complimenteerde de ZMF met haar visie op woningbouw in Zeeland. (TvM)
Zandoverslag Hooge Platen In de zomer van 2005 heeft de ZMF samen met Het Zeeuwse Landschap en Vogelbescherming de sterk toenemende zandoverslag nabij de Hooge Platen in de Westerschelde aangekaart bij Rijkswaterstaat, de beheerder van het gebied. De overslag die elke dag van de week, zowel overdag als ’s nachts plaatsvindt, verstoort de vogels en zeehonden in de buurt. Rijkswaterstaat, de instantie die toestemming moet verlenen voor dit soort overslagwerkzaamheden, heeft op basis van ons bezwaar de mogelijkheden
voor de zandoverslag beperkt. De binnenvaartschippers, vertegenwoordigd door Koninklijke Schuttevaer, vinden de beperkingen te ver gaan. Om een juridische strijd te voorkomen, zijn met Schuttevaer de mogelijkheden bezien het nieuwe reglement aan te passen. Er bleken aanpassingen denkbaar die zowel recht doen aan het natuurbelang als aan de wens zandoverslag te kunnen blijven plegen. Rijkswaterstaat is inmiddels geadviseerd de zomerse sluiting te schrappen van een voor de binnenvaartschippers belangrijk werkvak, in afwachting van nadere onderzoeksresultaten naar de verstoring. Daarnaast is Rijkswaterstaat verzocht een logische uitbreiding van de overslagzone te overwegen. Schuttevaer stimuleert betrokken schippers de natuurwaarden te respecteren en zodoende haar imago van milieuvriendelijke transportwijze te versterken. (VK)
Nieuwjaarwens Bureau en medewerkers van de ZMF wensen haar achterban en relaties alle voorspoed toe voor 2007.
De voetafdruk van
Scheidend ZMF-voorzitter Jaap van der Doef:
Minder vlees, minder autokilometers Gerda Spaander
Jaap van der Doef had niets speciaals met het milieu. In de jaren dat hij voorzitter van de ZMF Foto: Peter Maas
is, heeft hij bijgeleerd. Hoe werkt dat door in zijn dagelijkse doen en laten?
J
Jaap van der Doef: “Ik ben in de eerste plaats een natuurman. Maar langzamerhand heb ik ook oog gekregen voor het milieu en ben ik er zelf meer rekening mee gaan houden. Ja, ik maak veel kilometers. Voor zover ik die afleg in de auto ben ik anders, vooral rustiger gaan rijden, zodat ik minder brandstof verbruik. En als het even kan, neem ik de trein, eventueel aangevuld met de bus. Ik raadpleeg thuis mijn reisplanner, maar kom ik met het openbaar vervoer niet meer thuis, dan pak ik de auto.” Van der Doef heeft buiten het voorzitterschap van de ZMF nog andere functies. Hij leidt onder andere her en der op het platteland inspraakavonden over projecten van verschillende ministeries, Ook is hij voorzitter van de landelijke stichting Fiets en Openbaar Vervoer. De mantelzorg die hij met zijn vrouw aan zijn schoonmoeder geeft, tikt ook flink door in de autokilometers. “Als er een nieuwe auto moet komen, denk ik aan een hybride, want die gebruikt veel minder brandstof. Op onze laatste vakantie zijn we naar Bern gefietst en met de trein teruggekomen. En we maken al plannen voor een soortgelijke vakantie naar Bordeaux.”
Boodschappen Jaap van der Doef doet zijn boodschappen bij een bekende supermarkt, waar hij wel eens complimenten uitdeelt voor het groeiende assortiment van biologische producten, en ze natuurlijk ook koopt. Hij blijkt een liefhebber van vlees en dat draagt stevig bij aan zijn uiteindelijk vrij hoge score, ook al gaat het om scharrelvlees. Naar Amerika De voetafdruk van Van der Doef komt uit op 6,5 ha en dat is meer dan de gemiddelde Nederlander. Een van de oorzaken is dat hij eens in de twee jaar naar Amerika vliegt, omdat daar zijn zoon woont. Verder komt er veel papier in de bus, waaronder drie kranten, om van alles op de hoogte te blijven,. Er zit een anti-reclame sticker op de brievenbus, maar dat helpt niet altijd. Ook het energiegebruik is aan de hoge kant want het huis is vrij groot. Maar de thermostaat staat op 18,5 º C en de stroom is groen. Echtgenote Lies is fanatiek in het uitzetten van apparaten als de computer, Jaap gaat daar wat laconieker mee om. Ze is ook preciezer in het scheiden van afval, gaat nooit met de auto van Vlissingen 20 WANTIJ Juli ‘06
naar Middelburg, ook niet als het regent. Maar ja, we meten de voetafdruk van haar man.
Van der Doef vindt zijn score desgevraagd wat aan de hoge kant. Hij staat open voor advies. Minder vlees eten, minder autokilometers? “Dat zal nog niet meevallen. Maar ik ga straks nog eens met mijn vrouw naar mijn voetafdruk kijken. Dus kom over een paar jaar nog maar eens terug.” ●
Bereken zelf uw voetafdruk op www.voetenbank.nl.
Gemiddelde Noord-Amerikaan Gemiddelde Nederlander Gemiddelde wereldburger Eerlijke Aarde aandeel
Gerda Spaander is lid van de Wantijredactie.
9,5 ha 4,7 ha 2,3 ha 1,7 ha
