Hét Haagse tijdschrift voor natuur en milieu

Hét Haagse tijdschrift voor natuur en milieu

11de jaargang, nummer 4, 1 oktober - 31 december 2011

Bye bye Branding

Ecozones vol leven

Goede voeding

Laten we maar gewoon met het slechte nieuws beginnen: dit is de allerlaatste Branding. De uitgever moet fors bezuinigen en Branding is een van de slachtoffers. Een terugblik op twintig jaar tijdschriften vindt u op

Het klinkt misschien tegenstrijdig, maar steden zijn voor dieren en planten vaak veel interessanter dan de omliggende gebieden. Ook in Den Haag is een rijke flora en fauna te vinden, voor een belangrijk deel in de ecologische verbindingszones.

Verspreid door deze Branding vindt u veel over voeding. Zoals een artikel over grootexporteur het Westland, maar ook artikelen over drie initiatieven om verantwoord voedsel naar de stedeling toe te brengen.

pag. 20

Pgs. 4 en 5

Pgs. 6, 9, 12 en 17

Van de redactie

Inhoud Inhoud Twintig jaar Haags Milieucentrum Leven in de verbindingszones Zonnegaarde en Gezonde Gronden 110 Jaar veldbiologie De wereld in barcodes RistoFuturo EXKi in Nederland Het Court Garden Hotel Smaakstof: de Heilige Koe Korte berichten Julius Pasgeld Het Westland verduurzaamt Agenda Het Repair Café zoekt u! Bye bye Branding

3, 10-11 4-5 6 7 8 9 12 13 14 15 16 17 18-19 19 20

Colofon > Hoofdredactie Bob Molenaar > Bijdragen Bob Molenaar, Ans Hendrikse, Kees Pinster, Pètrix, Julius Pasgeld, Terry van der Heide > Fotografie : Bob Molenaar (1, 4, 8, 17, 19), Sandra Kamphuis (4, 5), Jos Eijsackers (7), Wikipedia (9), Sanne Brienen (10), Amber van der Lans (12, 13) Wiesje Korf (16) > Kopij Branding wordt met veel zorg samengesteld. De redactie aanvaardt echter geen enkele aansprakelijkheid voor eventuele fouten of voor auteursrechten van ingezonden kopij > Oorspronkelijk ontwerp Peter Lammertzen, VlamDesign > Opmaak Studio Wiesje Korf > Foto voorpagina Branding en haar voorgangers > Druk Zijlstra Drukwerk, Rijswijk > Redactieadres Haags Milieucentrum, Esperantoplein 8, 2518 LE Den Haag, t. (070) 302 9952, [email protected], www.haagsmilieucentrum.nl > Gironr. 94256 tnv. Haags Milieucentrum > Niets uit deze uitgave mag worden verveelvuldigd en/of openbaar gemaakt op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever •

Vanwege het jubileumcongres van het Haags Milieucentrum (HMC) verschijnt deze Branding helaas wat later dan normaal, waarvoor onze excuses. U heeft het al op de voorpagina kunnen lezen: de laatste Branding van 2011 is tegelijkertijd de laatste Branding sowieso. Het Haags Milieucentrum (HMC) krijgt aanzienlijk minder gemeentesubsidie, en het uitgeven van een blad is een dure grap. Voortaan bent u dus op de digitale snelweg aangewezen als u nieuws uit het Haags Milieucentrum wilt horen. Op de achterpagina geven we u wat tips, na teruggeblikt te hebben op twintig jaar papieren uitgaven van het HMC. Extra wrang is dat het einde van Branding samenvalt met het twintigjarig bestaan van het milieucentrum. In deze Branding kijken we nog één keer terug op die twee decennia en ook op het symposium dat ter ere daarvan georganiseerd werd. Verder vindt u in deze Branding vooral veel over voeding. Den Haag grenst aan het Westland, maar het leeuwendeel van de productie van onze buren verdwijnt over de grenzen. Tegelijkertijd wordt steeds meer voeding geïmporteerd. De afstand tussen producent en consument wordt steeds groter. Initiatieven als Gezonde Gronden en RistoFuturo, waarover meer in deze Branding, proberen daar iets aan te doen. Wij wensen u met deze laatste Branding veel leesplezier!

Dankzij de advertentie van onze drukker Zijlstra op pagina 11 kan Branding in full colour gedrukt worden.

De uitgave van Branding wordt mede mogelijk gemaakt door steun van de Nationale Postcode Loterij.

Leg lekken bloot met infrarood Waar gaat uw warmte naar toe? Kan uw energierekening fors lager? Het Haags Milieucentrum is jarig en biedt daarom 100 Haagse huiseigenaren een GRATIS GEVELSCAN aan. Een gevelscan laat direct zien waar energielekken in uw woning zitten. Zie voor de voorwaarden en meer informatie www.haagsmilieucentrum.nl Schrijf u in via [email protected] o.v.v. WARMTESCAN en vermeld uw naam, adres, telefoonnummer, wijk en e-mailadres. Wees er snel bij, want de inschrijving sluit 15 oktober a.s.!

> Stichting Aarde-Werk, Hugo de Grootstr. 8, 2518 ED Den Haag, T. 3457847 > Biesieklette, Heeswijkplein 86-87, 2531 HG Den Haag, T. 3942211 > Stichting Egelopvang Den Haag e.o., Jacob Hopstraat 8, 2582 TV Den Haag, T. 3254045 > Fietsersbond Den Haag, Postbus 11638, 2502 AP Den Haag, T. 3609783 > Haagse Bond van Amateurtuindersverenigingen Postbus 33914, 2503 BE Den Haag, T. 3298895 > Haagse Dierenbescherming Frederik Hendriklaan 85 a, 2582 BV Den Haag, T. 3924289 > Gezonde Gronden, Weimarstraat 23, Den Haag, T. 3569978 > IVN, Vereniging voor Natuur- en Milieu-educatie Den Haag, Mw. M. Muller, [email protected], T. 3873035 > KMTP/’Groei & Bloei’ Den Haag, Groot Hertoginnelaan 11, 2517 EA Den Haag, T. 3654445 E. [email protected] > Kon. Nederlandse Natuurhistorische Vereniging Den Haag, Ruimzicht 104, 2543 RN Den Haag, [email protected] > Milieudefensie Den Haag, Cannenburglaan 22, 2532 AM Den Haag, T. 3621542 > NIVON Zuid-Holland-West Seinpostduin 98 2586 EC Den Haag T. 3914725 > ROVER, Vereniging Reizigers Openbaar Vervoer Den Haag, Marc Schram, Albert Termotestraat 155, 2552 WD Den Haag. T. 3912356 > Haagse Vogelbescherming, Altingstraat 12, 2593 SX Den Haag, T. 0174 213825 > Wereld Natuur Fonds Den Haag, Wildenberg 3, 2716 ND Zoetermeer, T. 06 29419577 > De Windvogel, Arnout Verhulst, Molenring 127, 2741 MZ Waddinxveen, T. 0182-614245. > Voor meer informatie: Haags Milieucentrum, T. (070) 302 9952, www.haagsmilieucentrum.nl • 2 branding oktober - december

Twintig jaar Haags Milieucentrum Het Haags Milieucentrum viert dit jaar zijn twintigjarig bestaan. We nemen een duik in de archieven om te zien hoe het allemaal begon, wat er veranderde en hoeveel er hetzelfde bleef…

“De belangstelling voor het milieu is het laatste jaar enorm toegenomen. Dat is laat, gezien de ernst van de aantasting van natuur en milieu. Er voltrekt zich immers een wereldwijde milieucrisis, die met geen enkele crisis uit de de menselijke geschiedenis te vergelijken is. De reguleringsmechanismen, die de bestaanscondities van de mens waarborgen, zijn aangetast. Daarnaast zijn en worden ecosystemen vernietigd en raken grondstoffen uitgeput: grondstoffen, waar de natuur honderden miljoenen jaren over heeft gedaan om ze te vormen. Wetenschappelijk onderzoek heeft uitgewezen, dat uitstel van de noodzakelijke maatregelen de problemen veel groter en oplossingen in een later stadium onbetaalbaar of zelfs onmogelijk maakt. (…) Als gezamenlijke natuur- en milieuorganisaties pleiten wij voor een duurzame ontwikkeling op elk bestuursniveau, zeker ook op het gemeentelijk niveau. (…) Duurzame ontwikkeling gaat uit van een ander economisch nutsprincipe. Een nutsprincipe, dat vooruitloopt op een toekomstige economie, waarin milieukosten zeer zwaar zullen meetellen bij de kostenbaten analyses. (...)” Teksten die geschreven zijn in de ‘slipstream’ van de ongemakkelijke waarheid die Al Gore ontvouwde? Nee, citaten van de eerste pagina van het Haags Milieu Manifest uit augustus 1989. Gedrukt in een oplage van tweeduizend exemplaren en destijds gratis aan te vragen bij de lokale contactpersonen van Milieudefensie en de ENFB, zoals de Fietsersbond toen nog heette.

als het Derde Wereld Centrum op haar gebied heeft. Zo’n centrum zou de aangesloten groepen, die rond het milieu aan de weg timmeren, ondersteunen en daarbij allerlei organisaties stimuleren om meer aandacht te besteden aan het milieuvraagstuk.” Dit pleidooi was niet aan dovemansoren gericht. In augustus 1991 opende het Haags Milieucentrum de deuren. En de rest... dat is geschiedenis.

De Eeuw van de Duurzaamheid Op zijn jubileumbijeenkomst van 27 september jl. publiceerde het Haags Milieucentrum zijn nieuwe manifest, ‘De Eeuw van de Duurzaamheid’. Het geeft de visie van het HMC weer “op hoe we met elkaar aan een houdbare toekomst kunnen werken.” Cruciaal voor de bestaanszekerheid van toekomstige generaties zal zijn een economie die binnen de grenzen blijft die het milieu stelt, aldus het Manifest. We moeten af van het afwentelen van lasten op de samenleving, van onze verslaving aan groei en aan fossiele brandstoffen, van het uitputten van belangrijke, schaarse grondstoffen, van het niet verder kijken door politici dan vier jaar. De wereldwijde economische crisis is ernstig, maar ernstiger is de milieu- en klimaatcrisis die hiervan het gevolg is. Op het moment dat

de gevolgen van vaak sluipende milieuvernietiging zich voordoen, is het meestal te laat om het tijd te keren. Zo kan bij overschrijding van bepaalde ecologische grenzen op klimaatgebied het ene proces het andere oproepen of versterken en is er geen houden meer aan. We zullen alles uit de kast moeten halen om die gevolgen zoveel mogelijk te voorkomen. En veel tijd hebben we daar niet meer voor. Maar zo bedreigend als de gevolgen van de crises zijn, zo hoopvol en aantrekkelijk zijn volgens het HMC de oplossingen. De leefkwaliteit kan er op veel terreinen direct op vooruitgaan. Mensen nemen hun lot voor een belangrijk deel weer in eigen handen, door de overheid volop ondersteund, bedrijven produceren binnen een eerlijk speelveld en binnen ecologische grenzen alleen nog maar producten en diensten waar echt behoefte aan is. Voldoende en gezond voedsel, bijvoorbeeld. Belangrijk is het daarbij om organisaties en structuren klein te houden en kringlopen te sluiten. Het gaat om de optimale schaal. Maar echt essentieel voor ecologische duurzaamheid is sociale duurzaamheid; te grote inkomensverschillen zijn uitdrukkelijk een belangrijk agendapunt. ...lees verder op pagina 10

De voor- en achterpagina van het Haags Milieu Manifest. Compleet met schroeivlek, want strijders voor een beter milieu rookten toen nog. Sommige dingen veranderen wél.

Maar interessanter in het kader van een ar tikel over t wintig jaar Haags Milieucentrum is de laatste pagina. Daarin pleiten de auteurs voor meer gemeentelijke ondersteuning van het partikulier (ja, met een ‘k’) initiatief. Enerzijds door het verstrekken van subsidies, anderzijds door “een initiatief voor een milieuinformatiecentrum te steunen, dat dezelfde functie zou hebben op milieugebied

oktober - december branding 3

In de verbindingszones gonst Ans Hendrikse van de gemeentelijke Dienst Stadsbeheer kijkt er al niet meer van op als mensen haar melden dat ze tussen het Zuiderpark en de Voordes een vos hebben zien lopen. Ook worden er regelmatig ijsvogels bij haar gemeld. De ecologische verbindingszones in Den Haag worden volop gebruikt, zoals ook blijkt uit flora- en fauna-inventarisaties die de afgelopen drie jaar zijn uitgevoerd.

Een belangrijk deel van de natuur in Den Haag zit in de verbindingszones van de zogenoemde ecologische hoofdstructuur. Die zones hebben bomen en struiken, een watergang met begeleidende wateren oevervegetatie en bloemrijke hooilanden waarin tal van diersoorten leven. De inventarisaties geven een beeld van een heel diverse stadsnatuur. Er zijn ongeveer tweehonderd verschillende plantensoorten aangetroffen, waaronder beschermde soorten als Gewone dotterbloem, Grote kaardebol, Bijenorchis en Rietorchis, Kleine maagdenpalm en Gewone vogelmelk. Daarnaast zijn bedreigde soorten gevonden, zoals Kleverige reigersbek, Kamgras, Korenbloem en Bolderik. Het resultaat van ecologisch beheer is goed terug te vinden in de soortensamenstelling van de zones.

Vissen en vlinders In de waterlopen zijn de meest voorkomende soorten vissen Tiendoornige stekelbaars, Driedoornige stekelbaars,

Een egelpassage, zoals op diverse plekken in de stad te vinden is.

Snoek en Kroeskarper. In Ypenburg en Leidschenveen zitten de beschermde Bittervoorn en Kleine modderkruiper. Amfibieën als Gewone pad, Bruine kikker, Bastaardkikker en Kleine watersalamander worden vrijwel overal aangetroffen. Algemene dagvlinders zijn volop te vinden. Zij profiteren van de vele nectarplanten die in de zones aanwezig zijn. Het huidige maaibeheer, waarbij delen van de ecologische zone niet worden gemaaid, blijkt gunstig voor de overleving van vlinders. Talrijk zijn o.a. Klein geaderd witje, Distelvlinder en Bont zandoogje. De Distelvlinder is een uitgesproken trekvlinder die vanuit Afrika naar Noord-Europa vliegt. De soort werd op veel plaatsen in grote aantallen waargenomen. Ten opzichte van het omliggende stedelijke

gebied zijn de zones voor deze soorten van bijzondere waarde. Ze vinden er de mogelijkheid om hun volledige gedaanteverwisseling (eitje, rups, pop, vlinder) te doorlopen. Ze zijn afhankelijk van grassen, vlinderbloemigen, kruisbloemigen en brandnetel als zogenaamde waardplant voor het leggen van eieren en als voedsel voor de rupsen. De belangrijkste waardplant van de Kleine vuurvlinder is Schapenzuring. Deze waardplanten zijn bijvoorbeeld in de Laakzone talrijk. De waarneming van Bruin blauwtje en Argusvlinder is opmerkelijk. De Argusvlinder, die leeft in gebieden met gevarieerde graslanden, is recent sterk achteruit gegaan. Het Oranjetipje, Landkaartje, Kleine Vos en Dagpauwoog zijn algemeen voorkomende soorten, maar deze werden niet overal waargenoEen Lantaarntje, vele malen levensgroot

4 branding oktober - december

het van het leven men. Mogelijk is er onvoldoende aansluiting met omliggende groenzones.

Paardenbijters en Tuinfluiters De Echte libellen die zijn waargenomen zijn typisch zwervende soorten, zoals Paardenbijter, Gewone oeverlibel, Grote keizerlibel en de Bloedrode heidelibel. Van de waargenomen juffers zijn het Lantaarntje, de Grote roodoogjuffer en de Kleine roodoogjuffer typische soorten met een wijde verspreiding. Deze soorten zijn te vinden langs allerlei typen voedselrijke wateren, waaronder ook stedelijk water, mits er een rijke waterplantenvegetatie aanwezig is. Vermeldenswaard is de Kleine roodoogjuffer. Tot de jaren tachtig van de vorige eeuw was dit een zeer zeldzame soort. Sindsdien is het aantal waarnemingen dusdanig gestegen dat het momenteel één van de meest algemene libellen van Nederland is. Het voorkomen van de Variabele waterjuffer, Houtpantserjuffer en Vuurjuffer is verrassend. Deze soorten zijn rela-

tief kritisch ten opzichte van hun leefgebied. Het zijn belangrijke indicatoren voor matig voedselrijk water met een gezond waterleven. Houtpantserjuffer en Vuurjuffer zijn beide soorten die enige beschutting of beschaduwing van het water prefereren. De Houtpantserjuffer is afhankelijk van houtachtige gewassen, omdat de soort haar eitjes in of onder de schors van takken legt. En was de Vuurjuffer tot halverwege de jaren negentig van de vorige eeuw uiterst schaars in de kuststrook, in de tien jaar daarna heeft ze dit deel van Nederland gekoloniseerd. Er broeden veel vogelsoor ten in de zones, vooral Merel, Winterkoning, Waterhoen en Koolmees. Fitis, Zwartkop, Braamsluiper, Tuinfluiter en Zanglijster profiteren van dicht struweel. Ook worden broedgevallen van de IJsvogel gemeld. Soorten met een jaarlang beschermde nestplaats, zoals uilen, roofvogels en koloniebroeders komen vrijwel niet in de zones voor. Eén soort, de SpotEen dagpauwoog

Een vliervlek

vogel, staat op de Rode lijst van bedreigde vogelsoorten.

Richels en duikers De zoogdieren die in de zones leven zijn vooral Bosspitsmuis, Huisspitsmuis, Bosmuis, Huismuis, Rosse woelmuis, Mol en Bruine rat. Minder vaak worden sporen aangetroffen van Egel, Wezel, Bunzing en Vos. Zoogdieren gebruiken de zones nog niet optimaal, vooral daar waar groenstroken doorkruist worden door drukke wegen. Maar dat zal snel verbeteren nu we volop bezig zijn met de aanleg van looprichels onder bruggen en duikers onder wegen. De waarnemingen maken ook melding van uitheemse soorten zoals de Gevlekte Amerikaanse rivierkreeft en de Rode Amerikaanse rivierkreeft. De kreeften zijn drager van een schimmel die de kreeftenpest veroorzaakt. Zelf zijn deze Amerikaanse soorten resistent, maar de Europese rivierkreeft is dat niet. Deze inheemse soort is daardoor vrijwel verdwenen uit Nederland. Ans Hendrikse, Senior beleidsmedewerker Openbare ruimte en groen, Dienst Stadsbeheer

Houd uw oren en ogen open voor de natuur Het Haags Milieucentrum vraagt dit jaar aan bewoners van de Vogelwijk en Mariahoeve om de aanwezigheid van acht diersoorten te melden: ro o db or s t, gier z wa luw, egel, vleermuis, citroenvlinder, atalanta, gewone pad en kleine watersalamander. Projectleider Geert van Poelgeest: “Dit zijn soorten die typerend zijn voor de

Haagse natuur en die de meeste mensen wel kennen. We vragen om de meldingen te plaatsen op http://hmc.waarneming. nl, die we speciaal hiervoor in het leven hebben geroepen. De resultaten kunnen door o.a. de gemeente en natuurverenigingen worden gebruikt. Daarnaast hopen we dat we mensen hiermee enthousiast voor de natuur kunnen maken.

We willen dit project uitbouwen tot een Haags meetnet voor natuurwaarnemingen, als onderdeel van het landelijke net waarneming.nl. Overigens reageren ook nu al mensen van buiten de Vogelwijk en Mariahoeve, waar we natuurlijk heel blij mee zijn. Naar schatting zijn er nu ongeveer 1200 waarnemingen binnen, ook van andere dan de gevraagde soorten.”


Zonnegaarde in het zonnetje Sinds 27 augustus mag volkstuinvereniging Zonnegaarde aan de Erasmusweg zich de trotse houder van het Nationaal Keurmerk Natuurlijk Tuinieren noemen.

Met dit Keurmerk beloont het AVVN - de landelijke organisatie voor hobbytuinders – Zonnegaarde voor de bijzon-

dere resultaten op het gebied van natuurbehoud en -ontwikkeling in haar algemeen groen. Zonnegaarde heeft de één na hoogste kwalificatie ontvangen: 3 stippen. Evenveel als Zonneweelde en eentje minder dan Eigen Arbeid, waarover vorig jaar in Branding te lezen viel. De aanloop naar het Keurmerk

Gezonde Gronden verbouwt Stichting Gezonde Gronden maakt zich op voor een nieuw seizoen. Binnenkort wordt de verbouwing van de ruimte aan de Weimarstraat 23 afgerond, zodat deze nieuwe cursisten kan ontvangen. Die kunnen daar bijvoorbeeld deelnemen aan de gecertificeerde jaaropleiding Permacultuur, die op 24 oktober 2011 van start gaat onder leiding van Taco Blom van de Permacultuurschool Nederland. Het Gezonde Gronden-kantoor gaat zijn naam ook in de meest letterlijke zin eer aandoen: u kunt er straks terecht voor de aanschaf van gezonde grond waarmee u op uw balkon en in uw tuin eetbare gewassen kunt verbouwen. De deuren zullen voorlopig van woensdag tot vrijdag voor u openstaan. Maandag en dinsdag zijn gere-

serveerd voor besloten cursussen en opleidingen en, niet verwonderlijk, spelen diverse activiteiten van Gezonde Gronden zich buiten af. Zo is op YouTube te zien hoe leerlingen van de Leidse basisschool De Schakel onder supervisie van Bessie Schadee werken aan een groen, eetbaar schoolplein. Ook organiseert Gezonde Gronden in samenwerking met het Haags Milieucentrum de prijsvraag De Groen(st)e tuin, en samen met het Netwerk Vitale Landbouw & Voeding een lezing over glysofaat van professor Don Huber op woensdagavond 26 oktober a.s. D e ni e u we we bsite w w w. gezondegronden.nl gaat binnenkort online, maar u kunt daar al wel terecht om u aan te melden voor de nieuwsbrief en de lezing.

Prijsvraag De Groen(s)te tuin Wie houdt in zijn of haar tuin het meest rekening met de natuur en het milieu? En dat in Den Haag, Rijswijk, Voorburg of Leidschendam? Dáár gaat het om in de prijsvraag De Groen(s)te tuin, die het Haags Milieucentrum (HMC) en de stichting Gezonde Gronden organiseren. Te winnen zijn diverse artikelen die bij het natuurlijk tuinieren van pas kunnen komen.

Er zijn vier categoriëen: voortuinen, achtertuinen, gemeenschappelijke tuinen en balkons. Stuur uiterlijk 22 oktober een recente foto van uw tuin of balkon en uw score op de Meetlat Groene tuinen naar


[email protected]. U kunt de Meetlat Groene tuinen invullen op www.haagsmilieucentrum.nl (via Natuur en water > tuinen) of een gratis papieren exemplaar bij het HMC aanvragen. Een korte beschrijving van de punten waarop uw tuin of balkon scoort mag ook worden meegestuurd. Eén of meer juryleden (dat zijn de Haagse stadsecoloog, een medewerker van het HMC en een medewerker van Gezonde Gronden) kunnen langskomen om uw tuin te beoordelen. De prijsuitreiking vindt plaats op 8 november a.s. De prijsvraag wordt georganiseerd

gaat terug tot november 2008, als de gemeenteraad het Masterplan Erasmusveld-Leywegzone aanneemt. Hierin is de ambitie verwoord om van het Erasmusveld, het gebied waar Zonnegaarde ligt, de duurzaamste wijk van Nederland te maken. De vereniging zegt enthousiast toe het groen van het tuinpark om te zullen vormen tot een ecologisch waardevol gebied en gaat begin 2009 hard aan de slag. Voorzitter Peter Pieters: “Veel vrijwilligers hebben de afgelopen twee jaar gewerkt om de inrichting en beplanting van het tuinpark geschikt te maken voor vogels, vlinders, bijen, hommels en andere nuttige insecten, maar ook voor kleine zoogdieren en amfibieën. Zonnegaarde is daarmee een veilige plaats geworden voor niet zelden bedreigde en beschermde inheemse flora en fauna. Dankzij het natuurlijk tuinieren en de milieubewuste voorzieningen van Zonnegaarde is daarmee het areaal waardevol stedelijk groen binnen de gemeentegrenzen met enkele hectares uitgebreid.” Wie dat wel eens met eigen ogen wil zien krijgt daartoe ruimschoots gelegenheid. Wijkbewoners en andere belangstellenden zijn dagelijks tussen zonsopgang en -ondergang welkom op het tuinpark aan de Erasmusweg 872.

omdat steden steeds meer verstenen, óók veel tuinen. En dat terwijl tuinen voor de natuur steeds belangrijker worden. Tegenwoordig zijn in steden meer soorten planten en dieren te vinden dan erbuiten. Belangrijke oorzaken zijn dat tuinen veel gevarieerder zijn in beheer en inrichting, terwijl anderzijds veel landerijen overbemest worden. Voor de mens zijn tuinen nauwelijks minder belangrijk. Voor veel stedelingen zijn ze het dichtstbijzijnde stukje natuur. Er kunnen groentes worden verbouwd, er kunnen fruitbomen in staan. Verder is de aanwezigheid van groen in de woonomgeving belangrijk voor het tegengaan van de opwarming van de stad, voor het afvangen van stof en voor infiltratie van regenwater in de bodem.

110 Jaar veldbiologie De KNNV – voluit de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging – bestaat 110 jaar, en dat geldt ook voor de afdeling Den Haag. Publiciteitsmedewerker Kees Pinster schetst in vogelvlucht de Haagse historie van deze nog steeds springlevende vereniging.

Onderzoek in de natuur naar de flora en fauna is iets van alle tijden. Maar pas begin 1900 ontstaan er de eerste verenigingen, waarin natuurliefhebbers zich organiseren. De tijd is blijkbaar rijp om in een georganiseerd kader de natuur beter te leren begrijpen en ook te beschermen. Het zijn dan vooral wetenschappers, die lid worden. Zo worden in 1901 in Amsterdam en Den Haag de eerste Natuurhistorische Verenigingen opgericht. Op 27 december van hetzelfde jaar verenigen de inmiddels in aantal gegroeide verenigingen zich in de landelijke NNV: de Nederlandsche Natuurhistorische Vereeniging. De toon is gezet voor een degelijke, enthousiaste en niet aflatende bestudering en bescherming van de natuur. Ook toen al lezingen, bijeenkomsten om natuurmaterialen te ruilen en vooral ook excursies. De heren nog in driedelig kostuum en de dames in lange rokken en hooggesloten blouses. Vier jaar later, in 1905, verschijnt een eigen tijdschrift ‘Natura’ en anno 2011 verschijnt dit mooie blad nog steeds zes keer per jaar. In 1951, bij het 50-jarig bestaan

van de landelijke vereniging NVV, wordt het predikaat ‘Koninklijk’ toegekend.

Dr. Doctors en Vadertje Cats Om een indruk te krijgen van de KNNV uit die tijd bladerde ik door de ‘Natura’ van oktober 1959. Daarin meldt Dr. van Ooststroom de vondst van een misvormd exemplaar van het Slangekruid in de duinen van Meijendel. De gallenspecialist Dr. Doctors van Leeuwen wordt erbij gehaald en hij vermoedt dat het een nieuwe soort gal is voor Nederland. Maar het zou ook een heksenbezemvirus kunnen zijn. Daarna een pittig artikel over de geologie bij Elten in het Montferland. Vogels komen ruim aan bod met artikelen over overspel van merels, een jonge koekoek in het nest van de boerenzwaluw (nog nooit eerder voorgekomen, zo stelt men) en de Turkse tortel, die waargenomen zijn in Zuid-Limburg. Verder een overzicht van de vindplaatsen van de Draadereprijs in Nederland, opgesteld door het Rijksherbarium. Mooi is ook een licht protest tegen het besluit van de Gedeputeerde Staten van Zeeland om beplantingen op de binnendijken te verbieden. Er wordt zelfs een gedicht van vadertje Cats bijgehaald: Wie prijst er ooit een mens, die oude bomen velt En op dezelfde plaats, geen nieuwe planten stelt Want hadden eerlang ons ouders niet geplant Wat zou ons Zeeland zijn, als veen en ijdel zand.

Een uitgebreide geschiedenis van onze Haagse afdeling wordt in 1981 bij het 80-jarig jubileum beschreven in het eigen blad ‘De Kleine Ratelaar’. Daarin ook een oproep om aanwezig te zijn bij de viering van het jubileum. Op 3 oktober met een middagprogramma met o.a. films, bloemschikken, het maken van een eigen windmolen (!) en excursies. In de avond een lezing over ‘Natuurverlies en Natuurbehoud’ door professor Westhof. De KNNV is nog steeds een club van echte natuurvorsers met een kritische blik. Bij het volgende jubileum in 1991 wordt in de ‘Jubel Ratelaar’ de open ondergang van de ‘Groene Gordel’, een samenwerkingsverband tussen groene en grijze verenigingen in onze stad, beschreven. Plus de oprichting van drie nieuwe werkgroepen: strand, insecten en paddestoelen.

Veldbiologie De KNNV bestaat nu 110 jaar! Ook onze Haagse afdeling. De vereniging heeft de tweede naam ‘Vereniging voor Veldbiologie’ gekregen. Dat klinkt eigentijdser en is duidelijker. Van de 255 leden zijn er in acht werkgroepen een flink aantal actief bezig met onderzoek van de Haagse natuur. Zij voeren dit jaar samen een complete inventarisatie uit van het natuurgebied de ‘Hertenkamp’, een gebied van Dunea. Onze afdeling heeft een natuurbeschermingscommissie die nauwgezet de veranderingen in (en aanslagen op) de Haagse natuur volgt en probeert tot zo goed mogelijke oplossingen te komen. Dit alles in goede samenwerking met de andere groene Haagse verenigingen, het Groenplatform. Eens in de twee weken zijn er natuurexcursies en frequent worden er natuurlezingen en -cursussen georganiseerd. Op de website en in een digitale nieuwsbrief zijn, naast informatie en nieuws, bijzondere waarnemingen te vinden. Het blad ‘De Ratelaar’, dat samen met de IVN Den Haag gemaakt wordt, verschijnt nog steeds. Kortom, de Haagse afdeling van de KNNV bruist na 110 jaar nog steeds van enthousiasme en biedt een inspirerend en uitdagend platform voor alle Haagse natuurliefhebbers. Kees Pinster KNNV, afdeling Den Haag


De wereld in barcodes Op de dag dat Branding het Museon bezoekt, hoeft de nieuwe tentoonstelling ‘Plantastic!’ alleen nog maar officieel geopend te worden. De expositie over de magische wereld van planten doet haar naam eer aan. Ze ziet er ‘fantastic’ uit.

En nu is het voor de medewerkers van dit museum voor cultuur en wetenschap afwachten of Plantastic! aanslaat bij de bezoekers. De andere expositie op de begane grond is in elk geval een schot in de roos: ‘Wetenschap verandert je wereld’, die nog de hele maand oktober te zien is, trekt niet alleen veel bezoek van schoolklassen, maar ook van individuele bezoekers. En de vaste opstelling ‘Jouw Wereld, Mijn Wereld’ heeft over gebrek aan belangstelling evenmin te klagen. Tijdens het bezoek van Branding vullen de brugklas en de klassen B1A en B1C van het Stanislas College de grote ruimte op de eerste verdieping van het Museon. “We hebben Afdelingsdag”, legt juf Anneke uit. “Ze moeten twaalf opdrachten maken en kunnen daarmee een prijsje winnen.”

Van homo habilis tot homo mobilis Voor deze generatie is het werken met computers en kaartjes met barcodes natuurlijk gesneden koek (al roept één meisje vertwijfeld uit: “Ik snap dit hele gebeuren niet”). Ze storen zich er ook

niet aan dat bij diverse vitrines geen gedrukte teksten staan, alleen maar digitale. En ook van hightec-toepassingen als codes die ze met hun mobiele telefoon kunnen scannen om via de website nadere informatie op te halen, kijken ze niet raar op. Hoewel mobiele telefoons deze ochtend toch populairder blijken te zijn voor het fotograferen van de borsten van een Neanderthaler-vrouw en de penis van een mannelijke Homo erectus. Maar dan hebben we het al over de afdeling ‘Mens’, en dat ras maakt natuurlijk maar een minuscuul deel uit van de wereldgeschiedenis. Die begint in het Museon zoals het hoort met de oerknal en vervolgt logischerwijs met de afdeling ‘Steen’. Daarvandaan is het maar een klein stapje naar ‘Bot’, een afdeling met imposante reconstructies van uitgestorven (gewaande) diersoorten. Zelfs een afgietsel van een kop van een Tyrannosaurus Rex blijkt al afschrikwekkend genoeg te zijn om een meisje te laten opmerken “Ik ben echt bang voor dat ding.”

Zon van vroeger en nu De meeste kinderen spoeden zich van opdracht naar opdracht, maar twee jon-

De tanden van de dieren op de afdeling Bot zijn behoorlijk scherp

Een dodo met jong

gens krijgen geen genoeg van de schermen over de gevolgen van klimaatverandering en over DNA. Anderen brengen veel tijd door bij de prachtig vormgegeven opstelling over duurzame energie, waar op een interactieve manier de werking van een windturbine wordt uitgelegd. Een stukje verderop wordt met behulp van een zonnepaneel getoond hoe licht (in dit geval van lampen met variërende sterkte) in elektrische stroom wordt omgezet. Natuurlijk is er ook aandacht voor fossiele brandstoffen - ‘zon van vroeger’ - in dit onderwijsmuseum, maar “die raken hoe dan ook ooit op, en wat dan? Bovendien komt bij gebruik van die brandstoffen kooldioxide vrij.” Door het spelen van het Energiespel worden leerlingen met de dilemma’s geconfronteerd. Al even actueel is de afdeling gewijd aan de zee, duidelijk herkenbaar aan de vloer met een prachtig blauw golvenpatroon. “De biodiversiteit (soortenrijkdom) van de zee wordt over de hele wereld bedreigd door visserij”, valt daar te lezen. “Maar visserij hoeft geen bedreiging voor de biodiversiteit te zijn.” Waarna wordt uitgelegd wat onder ‘Duurzame visserij’ moet worden verstaan.

Als een vis op het droge De persoonlijke favoriet van de hoofdredacteur – die zich in deze laatste Branding toch even wil manifesteren – is de bak met slijkspringers. De slijkspringer (Periophthalmus) is een vis die ook op het droge adem kan halen. Hij leeft in grote delen van de wereld in en om brak


Het Museon en de zon Op dit moment worden op het dak van het Museon t weehonderd zonnepanelen geïnstalleerd Ze gaan op jaarbasis 38.000 kWh gro ene s tro om opwe k ken, die geheel in het museum zelf gebruikt wordt. Het streven is dat alle panelen eind november geïnstalleerd zijn. Ze worden gefinancierd door de gemeente Den Haag, Eneco, het Museon en het Klimaatfonds Haaglanden gezamenlijk. De opgewekte energie zal via displays in het museum aanschouwelijk worden gemaakt. Het Museon, dat zich richt op kennisoverdracht op het gebied van natuur, milieu, klimaat, energie en duurzaamheid, gaat speciale lesprogramma’s over energie en duurzaamheid ontwikkelen.

water. Zwemmen doet hij zelden. Buiten het water beweegt hij zich op z’n vinnen voort en dankzij een flexibele ruggengraat kan hij sprongen maken van een halve meter. Bij Richard Fortey, paleontoog bij het Londense Natural History Museum, roept de slijkspringer associaties op met de eerste diersoort die, honderden miljoenen jaren geleden, de zee voor een bestaan op het land verruilde. Een essentiële schakel in de ontstaansgeschiedenis van de mens, kortom. In een museum gewijd aan wetenschap blijkt ook ruimte te zijn voor ontroering. Aan Jouw Wereld, Mijn Wereld is een uitvoerige website gewijd: www.museon.nl > Tentoonstellingen > Jouw Wereld, Mijn Wereld. Maar dat is natuurlijk geen vervanging voor een fysiek bezoek aan de tentoonstelling: Museon, Stadhouderslaan 37, Den Haag Een slijkspringer

Het ontwerp voor het mobiele restaurant van TVDH Architecten

RistoFuturo: reizend restaurant van de toekomst Sinds de film ‘An Unconvenient Truth’ van Al Gore begint steeds meer het besef door te dringen dat we duurzamer moeten gaan leven, willen we onze kinderen een toekomst kunnen bieden. Dit betekent onder meer dat we onze voedselproductie en -consumptie zullen moeten verduurzamen. Maar hoe zorgen we ervoor dat de consument duurzaam (en gezond) voedsel kan en wil eten?

Vanaf april volgend jaar zal RistoFuturo© de plek bij uitstek zijn om deze consument te bereiken. RistoFuturo wil (vooral jonge) consumenten bewust(er) maken van voedsel en verleiden om voor duurzamer voedsel te kiezen, met als sleutelwoorden kwaliteit, smaak, gezond en vooral: genieten. Vooral om die mensen te bereiken die uit zichzelf niet naar een ‘duurzaam’ restaurant zouden gaan, komt RistoFuturo naar de mensen toe. Het wordt een verplaatsbaar paviljoen, dat in principe om de paar maanden van standplaats verandert. Volgens de initiatiefnemers - architecte Terry van der Heide en emeritus hoogleraar duurzaam bouwen Kees Duijvestein - wordt het voor wijkbewoners, schoolklassen en bedrijven een must en een spannende belevenis om RistoFuturo te bezoeken, vóór het weer vertrokken is.

De trendy en ‘duurzaam hippe’ uitstraling zal veel mensen nieuwsgierig maken en verleiden om zich ‘onder te laten dompelen in een gevoel van eten’.

Muren van flessen Het spreekt waarschijnlijk vanzelf dat het paviljoen zo duurzaam mogelijk wordt geconstrueerd. Het wordt opgebouwd uit panelen van gebruikte petflessen (zogeheten Polli-Brick), een goed voorbeeld van hergebruik van afval dat een stimulans kan zijn voor de Nederlandse afvalverwerkingsindustrie. In overleg met bureau BOOM zal een uiterst duurzaam installatieconcept worden ontwikkeld en toegepast. De toekomstige bezoekers van RistoFuturo kunnen kiezen uit Streetfood (snacks eten aan een bar), Slowfood (rustig eten aan een tafel) en Specialfood (experimenteren aan een werkbank). De menu’s en snacks worden wijkgericht en met behulp van lokale ondernemers ontwikkeld. Daarnaast wil RistoFuturo activiteiten gaan aanbieden zoals workshops en lezingen. In overleg met het ministerie van EL&I, het Voedingscentrum, NME en de GGD wordt gewerkt aan lesprogramma’s voor jongeren. Als het aan RistoFuturo ligt, was het verkleinen van uw ecologische voetafdruk nog nooit zó smakelijk!


Met meer dan 200 aanmeldingen was het Atrium van het Magazijn goed gevuld

...vervolg Twintig jaar Haags Milieucentrum In zijn visie blikt het HMC vooruit op de samenleving zoals die er over twintig, hooguit dertig jaar uit kan zien. Ieder huishouden is dan voor een belangrijk deel zijn eigen energiecentrale, met zonnepanelen of warmtepompen en decentrale energieopslag. Veel mensen zijn aandeelhouder van een lokaal energiebedrijf, dat duurzame energie produceert. Buurten zijn met groen en fietspaden dooraderd. Werken, schoolgaan, recreatie en wonen zijn veel meer met elkaar verweven. Mensen ruilen in hun buurt diensten, lenen van alles van elkaar en verbouwen voor een deel hun eigen voedsel. Bewoners, maatschappelijke organisaties, bedrijven en het stadsbestuur voelen zich samen verantwoordelijk voor een prettige buurt en leefomgeving. Zo ontstaat er een buurtcultuur van goed nabuurschap, met mensen die elkaar helpen en minder afhankelijk zijn van verzorging door de staat.

Onderstroom Mensen zullen gezonder zijn dankzij de schonere stadslucht en het feit dat ze meer bewegen en beter eten. Veel voedsel zal afkomstig zijn uit de omgeving; boeren krijgen weer een eerlijke prijs voor hun producten. Het verloren gegane contact tussen stad en platteland wordt hersteld. De natuur rond de stad zal vitaal zijn en biologisch divers en biedt stedelingen aantrekkelijke recreatiemogelijkheden. Omdat het inzetten op kwaliteit en duurzaamheid arbeidsintensief is,


levert het lokaal en regionaal sluiten van kringlopen veel werk op. Maar hoe komen we daar? Door het ondersteunen van de hoopgevende initiatieven die het HMC overal ziet ontstaan. Er is een stevige onderstroom van actief burgerschap en duurzame onderne mingszin aan te wijzen. Steeds meer mensen willen niet meer afhankelijk zijn van de overheid en van een nauwelijks te controleren wereldmarkt. Steeds meer ondernemers zien in dat het zo niet verder kan en dat met duurzaam ondernemen een goede boterham te verdienen valt. Die koplopers zal het HMC waar mogelijk ondersteunen. Een duurzame toekomst

is gelegen in actief burgerschap in combinatie met een overheid die ondersteunt en grenzen stelt. Juist op lokaal niveau zal duurzaamheid handen en voeten moeten krijgen. Haagse burgers, maatschappelijke organisaties, bedrijven en het stadsbestuur zijn samen verantwoordelijk voor de noodzakelijke duurzame transitie; waarbij het stadsbestuur wel een speciale verantwoordelijkheid draagt. Het moet en het kan. Ondanks de economische crisis zijn we met z’n allen schatrijk, en we beschikken nu al over de wetenschap en techniek om voor iedereen op deze wereld in basisbehoeften te voorzien zonder het milieu al te zeer te schaden. Zolang we ons er maar bewust van zijn dat duurzaamheid veel meer is dan technologie. Dat het gaat om een leefstijl waarbij ‘zijn’ belangrijker is dan

De workshop van Milieucentrum Amsterdam over hoe bewoners kunnen meedoen aan ontwerpateliers

‘hebben’. En dat het gaat om gedeelde waarden en normen die het cement van elke samenleving zijn. Gelukkig zien ook steeds meer bestuurders en politici in dat we grenzen moeten stellen en voor die brede duurzaamheid moeten kiezen. Het Haagse stadsbestuur heeft zich op klimaatgebied hoge doelen gesteld. Het HMC moedigt iedereen aan de politiek scherp te houden, want zonder een sturende overheid die een eerlijk speelveld voor burgers en bedrijven schept komen we er niet. Elke dag valt er een wereld te winnen.

De duurzame stad als wenkend perspectief Enkele voorbeelden van de positieve ontwikkelingen waar het manifest ‘De eeuw van de duurzaamheid’ van rept, werden gepresenteerd op het jubileumsymposium van het Haags Milieucentrum. Op 27 september dachten zo’n tweehonderd deelnemers mee over het verduurzamen van de stad. Die voorbeelden werden bijvoorbeeld gegeven in de workshops van de vier grootstedelijke milieucentra. Zo lichtte het Milieucentrum Amsterdam toe hoe bewoners in ontwerpateliers hun wensen voor een leefbaardere omgeving konden inbrengen. De Utrechtse collega’s wijdden hun workshop aan ‘Lekker Utregs’, hun manier om een korte lijn tussen boer en consument te realiseren. En terwijl het Milieucentrum Rotterdam zijn campagne opZUINIG! toelichtte, was de workshop van het Haags Milieucentrum gewijd aan de (toekomstige) metamorfose van het Erasmusveld tot duurzaamste wijk van Nederland.

zou dat met klimaatproblemen niet lukken? Maar hoe dan ook moeten daarvoor de handen ineengeslagen worden. Overheden zouden particulieren en bedrijven die duurzame initiatieven ontplooien, niet moeten lastigvallen met allerlei bureaucratische barrières. De overheid, bedrijven en burgers moeten allemaal hun steentje bijdragen. Essentieel is ook een integrale benadering, waarbij Kees Duijvestein aan de 3 P’s van People, Planet en Profit niet genoeg had. Hij breidde deze uit met de vierde van ‘Project’, het concretiseren en ruimtelijk vormgeving van duurzaamheid. Overigens had Rotmans een andere invulling van die vierde P in gedachten: Power, wat ook de P van Participatie kan zijn.

Niet langer plannen maken vóór mensen, maar mét mensen.

Een cadeau aan de stad De zeer geslaagde dag werd besloten met het aanbieden van het jubileumgeschenk van het Haags Milieucentrum. Dit geschenk aan de stad werd in ontvangst genomen door duurzaamheidswethouder Rabin Baldewsingh, die enkele waarderende woorden aan het adres van het HMC sprak. Over het cadeau kunt u elders in deze Branding meer lezen, het volledige verslag van de jubileumbijeenkomst en het nieuwe Manifest zijn te vinden op www.haagsmilieucentrum.nl.

In grote lijnen zaten de deelnemers aan de forumdiscussie op één lijn

- ADVERTENTIE -

Van 3 naar 4 P’s Inspirerende voorbeelden van het verduurzamen van Nederland waren volop te vinden in de lezing van ‘transitiekundige’ Jan Rotmans. Ondanks dat dagpresentator Maurits Groen herhaaldelijk het gebrek aan draagvlak voor ingrijpende maatregelen benadrukte, was het vrijwel onmogelijk om niet enthousiast te worden van Rotmans’ betoog.

118 x 96 mm

Ook lezinghouders Hans Opschoor en Maarten Hajer benadrukten wat er allemaal mogelijk is. Zo heeft Nederland ontwikkelingen als verzuring en bodemvervuiling prima weten te keren. Waarom


Nederland is rijp voor EXKi Wie wel eens in Brussel komt, kan het eigenlijk niet ontgaan: het logo met de schetsmatige witte letters en een feloranje worteltje op een groene achtergrond. De bijbehorende restaurantketen EXKi is er in een aantal van de belangrijkste winkelstraten te vinden, evenals in andere Belgische steden. Sinds kort heeft Nederland z’n eigen vestiging op het Haagse Plein.

Het heeft ruim tien jaar geduurd en Frankrijk, Luxemburg en Italië gingen ons voor, maar nu is ook Nederland toe aan hoogwaardige ‘fast-food’, vindt Servaas Vehmeijer. Samen met Joep van Haaften, die evenals hij bij EXKi in Brussel werkte, besloot hij om ook in hun vaderland het EXKi-concept uit te proberen. Dat concept wordt in drie woorden geschetst: natural, fresh & ready. Oftewel vers voedsel van natuurlijke (en in diverse gevallen organis ch e) i n g re d i ë n ten, dat binnen twee minuten voor de klant beschikbaar is. EXKivestigingen beschikken over magnetrons met voorkeursstanden waarin de klant de gewenste gerechten snel kan opwarmen. De locatie aan het Plein die zich na vertrek van een uitzendbureau aandiende kwam op precies het goede moment. “EXKi richt zich vooral op zakelijke klanten, dus met al die ministeries hieromheen is dit een goede plek”, licht Vehmeijer toe.” En daarnaast komen hier natuurlijk ook mensen die de binnenstad bezoeken. Zoals gebruikelijk bij EXKi zijn vrouwen oververtegenwoordigd, maar er zijn diverse mannen die hier iedere dag komen.”

Ekki? Ekskíe? Gezien de voornaamste doelgroep is het niet verwonderlijk dat EXKi vooral bruist in de vroege ochtend – vanaf half acht kan er geluncht worden – , tussen pakweg half twaalf en half twee, en in mindere mate na het sluiten van de kantoren. “Die take-away-functie, dat mensen hier wat kunnen meenemen, dat opwarmen en het in de trein opeten”, begint voet aan de grond te krijgen,” aldus Van Haaften. EXKi wordt ook steeds meer een plek om met elkaar af te spreken.


Maar wat zég je dan tegen je afspraak: “‘k Zie je bij EXKi”, met het accent op z’n Nederlands op de eerste lettergreep? Of zeg je EXKí, op z’n Frans? Vormt die naam geen struikelblok? Dat valt wel mee volgens Van Haaften, die wel eens meemaakt dat de ‘x’ voor een ‘k’ wordt aangezien en ‘Ekki’ wordt gezegd. “Ook in België weten sommige mensen niet hoe het uitgesproken wordt. Mensen vragen het me wel eens.” Een ezelsbruggetje: denk maar aan ‘exquis’, het Franse woord voor ‘uitgezocht’, ‘uitgelezen’, ‘voortreffelijk’, ‘heerlijk smakend’.

Wel snel, maar niet slecht EXKi wil bewijzen dat ‘fast-food’ geen ‘bad food’ hoeft te zijn. Alle producten worden dagvers bereid met seizoensgebonden ingrediënten, zonder kunstmat i g e k l e u r s to f f e n e n andere ‘productverbeteraars’. Het productaanbod varieert per dagdeel en twee keer per jaar wordt circa de helft van de menukaart vervangen. Daarnaast, vertelt Servaas Vehmeijer, is er elke maand een ‘groente van de maand’. Dan staat een aantal recepten rond een bepaalde seizoensgroente centraal. “Mensen zijn er tegenwoordig aan gewend dat van

alles het hele jaar door in de supermarkt ligt, maar wij willen tonen dat het anders werkt.” “We willen op een leuke, niet opdringerige manier aandacht voor duurzaamheid vragen”, vult Van Haaften aan. “We belonen bijvoorbeeld mensen die hun eigen verpakkingsmateriaal meenemen, vertelt Vehmeijer. “En we vragen ze om begrip voor het feit dat het bestek misschien niet altijd van topkwaliteit is. Dat wordt namelijk vervaardigd van aardappelzetmeel.” EXKi heeft samen met het Wereld Natuurfonds haar ecologische voetafdruk berekend en dat heeft geleid tot een actieplan. Zo wordt nu stroom betrokken bij GreenChoice, is tachtig procent van het gebruikte verpakkingsmateriaal recyclebaar, is alle papier gerecycled, wordt voor het interieur FSC-hout gebruikt en zo nog het één en ander. Opvallend: EXKi is de enige horecagelegenheid op het Plein zónder terrasverwarmer. Wat Vehmeijer en Van Haaften betreft is de Haagse EXKi wel de eerste in Nederland, maar niet de laatste. Ze hebben de natuurlijke smaak te pakken en denken al na over vestigingen in Amsterdam en Utrecht. EXKi Nederland Plein 11 www.exki.nl

De gasabsorbtiewarmtepomp

Het Court Garden Hotel ziet graag groene gasten Hét internationale symbool van Den Haag als stad van recht en vrede, ‘the Peace Palace’, valt vanuit het splinternieuwe Court Garden Hotel uitstekend te bewonderen. Het hotel, ideaal gelegen tussen het centrum en de ambassadebuurt, heeft pas eind juni de deuren geopend, maar is nu al verkozen tot preferred hotel op Booking.com. “Met een score van maar liefst 8.4!”, vertelt general manager Karel Vandenberghe trots.

Het driesterrenhotel, iets voorbij de hoek met de Zoutmanstraat, staat op de plek van een voormalig kantoorgebouw. Het kostte vier maanden om dit pand zodanig te strippen dat slechts een deel van de voor- en achtergevel overeind bleef staan en om er een hotel van te maken. Vandenberghe heeft niet alleen ontzag voor de snelheid waarmee het is gegaan, maar ook voor het resultaat: “Van energieklasse G naar energieklasse A”, zegt hij bewonderend. Van de materialen die bij de sloop beschikbaar kwamen is zoveel mogelijk hergebruikt.

Keurmerken De hoge score op energiegebied is te danken aan twee principes: het pand is uitstekend geïsoleerd en de energie díe nodig is, wordt zo efficiënt mogelijk opgewekt. De gasabsorptiewarmtepomp die op het dak staat, onttrekt warmte aan de zon of de lucht en pompt die het gebouw in. Anders dan de gangbare warmtepompen werkt dit type niet op elektriciteit, maar op gas. Standaard bedraagt de temperatuur in het hotel 20 graden. Weliswaar beschikken alle kamers over radiato-

ren, maar als een nieuwe gast een kamer betrekt staan die uit. De gasabsorptiewarmtepomp kan desgewenst zeven graden méér leveren of zeven graden koelen. Ook verlichting gebeurt op energiezuinige wijze. In het hotel zijn TL-lampen, spaarlampen en ledlampen te vinden, maar, zoals Vandenberghe benadrukt: “géén halogeen! Verlichting vraagt bij ons slechts 3 Watt per vierkante meter. Dat is berekend voor de Green Key, een internationaal duurzaamheidskeurmerk voor toeristische en zakelijke accommodaties.” Behalve het Green Key Gold-keurmerk heeft het hotel ook een Groenverklaring van de Nederlandse overheid, een fiscale regeling voor groene projecten. De lift – eveneens energieklasse A – wordt sfeervol verlicht door ledjes, die automatisch uitgaan als hij niet gebruikt wordt. En ook is het onmogelijk om lampen op de kamers te laten branden, want die gaan uit zodra de gast zijn of haar sleutelkaart uit de gleuf haalt – waarmee ook de led-tv het zwijgen wordt opgelegd. Niet onvermeld mag blijven dat zowel de elektriciteit als het gas dat het hotel gebruikt groen zijn.

na-buurman Heering Office die een groot deel van het meubilair geleverd heeft en binnenhuisarchitectuurbureau Studio 30-36. De eigenaars van het hotel, het echtpaar Achou en Dongxu Zhang, zijn tevens eigenaar van Hotel Sebel op het Prins Hendrikplein en tonen graag hun betrokkenheid bij het Zeeheldenkwartier. De vestiging van het Court Garden Hotel past natuurlijk prima in het streven van Bewonersorganisatie De Groene Eland om van het Zeeheldenkwartier de duurzaamste wijk van Den Haag te maken. Gasten die het Zeeheldenkwartier of willekeurig welk ander deel van Den Haag willen bezoeken kunnen dat doen op een van de vele huurfietsen die op de binnenplaats klaarstaan. Vandenberghe is blij dat zijn hotel over een grote eigen parkeerplaats beschikt, maar stimuleert gasten om de auto te laten staan en de fiets of het openbaar vervoer te nemen. Die gasten komen trouwens in groten getale. Het zijn vooral organisaties in de buurt, zoals Oxfam Novib en het OPCW die het concept bijzonder weten te waarderen. De ecologische kwaliteiten spelen daarbij een grote rol. Vandenberghe: “Ook wat Food & Beverage betreft doen we ons best om ons steentje bij te dragen. We serveren dagelijks een biologisch, ambachtelijk ontbijt. En een heerlijk kopje fairtrade koffie of thee is voor al onze gasten gratis beschikbaar in de Coffee Corner...” Court Garden Hotel - Ecodesigned Laan van Meerdervoort 96 tel. (070) 3114000 www.hotelcourtgarden.nl De groene lift

‘Geniale wand’ Vandenberghe toont trots de dikke buitenmuur die verantwoordelijk is voor de goede isolatie op zowel energetisch als geluidsgebied. Er zit maar liefst driedubbel glas in, door de architect als ‘geniale wand’ aangeduid. Die architect, Larry de Jager, houdt trouwens kantoor in de directe omgeving van het hotel, net zoals bij-


Heilige koe De wetenschappers waren duidelijk. “Vlees geeft het ego van mensen een oppepper. Vlees maakt mensen egoïstischer. En vlees maakt ook dat mensen hufteriger worden als ze aan vlees denken en zich eenzamer voelen.” Eind augustus kwamen de conclusies van een onderzoek in het nieuws. Op mijn verjaardag nota bene.

De pers dook erbovenop en zette het nog iets sterker aan: ”Vleeseters zijn aso”. Er kwam veel los. Zowel in de kranten als in de sociale media viel men de wetenschappers aan, vaak zonder enig argument. Tegelijkertijd stond een gedeelte van vegetarisch Nederland te juichen. Een toponderzoek was het, eindelijk de waarheid op tafel. Ook hier meestal zonder onderbouwing.

Pètrix’ kookideeën

Smaakstof

Wat me verbaasde was de felheid. Het deed me meteen denken aan de VPRO-affaire van eind maart. In het bedrijfsrestaurant (waar ook de medewerkers van de Vara, de NTR en de Humanistische omroep eten) was er zonder aankondiging van de ene op de andere dag geen vlees of vis meer te krijgen. Besloten door de directie. En die kreeg een berg kritiek over zich heen. Niet te mals. Woede, gescheld, gevloek en er werd zelfs vergeleken met nazi-Duitsland. In e-mails, op Twitter en in menig column liet de ene na de andere vleeseter weten hoe belachelijk ze de maatregel wel niet vonden. Hoe konden anderen nou beslissen dat zij geen vlees of vis meer mochten eten. Wat niemand op dat moment wist was dat het bedrijfsrestaurant slechts voor één week was overgeschakeld op vegetarisch eten. De directie van de VPRO wilde kijken wat voor reacties dat los zou maken en mensen na laten denken over hun voedselpatroon. Toen onlangs bleek dat professor Stapel de onderzoeksresultaten over vlees en hufterigheid had verzonnen, ging de strijd in de sociale media nog even stevig door. Het was anti-vlees propaganda en bewust opgezet. “Vegetariërs zijn moraalapostels die iedereen hun leefstijl willen opleggen.” Wat is dat toch, die felheid? Is het vlees op het bord zo heilig? Staat er tegenwoordig niet alleen een heilige koe, de auto, voor de deur maar ligt er ook een op je bord? Gelukkig krijg ik hele andere reacties. In de 15 jaar dat ‘s-Peer catering bestaat heb ik veel vleeseters mijn biologisch vegetarisch eten voor mogen zetten. Sterker nog, de meerderheid van mijn opdrachtgevers is helemaal geen vegetariër en van de genodigden is dat percentage nog kleiner. Hoewel de vooroordelen over de vegetarische keuken soms nog hardnekkig zijn (“Ik had van die havermoutkoeken uit de jaren ‘60 verwacht”) heb ik velen ervan kunnen overtuigen dat de vegetarische keuken een zeer kleurrijke en smaakvolle keuken is. Onlangs ging ik nog blozend bij een klant weg omdat ik bij het afscheid zo ongeveer platgeknuffeld was. Ik ben er allang van overtuigd en onlangs zei Jonnie Boer van driesterrenrestaurant de Librije het ook: “Eigenlijk is de vegetarische keuken de mooiste keuken.”


Recept: De stamppottijd komt er aan: Andijviestamppot op zijn Italiaans! Ingrediënten: - 500 gram andijvie - 1,5 kilo aardappelen - 2 tomaten - 2 paprika`s (het mooiste is om een rode en een gele te nemen) - 1 teentje knoflook - 2 eetlepels groene pesto (de pesto Tradizionale van Terrasana is erg lekker) - een scheut melk - een scheutje olijfolie - een klontje boter - zout en peper De bereiding: - Kook de geschilde aardappelen in ca. 20 min. gaar - Was de andijvie en snij deze fijn - Snij de gewassen paprika’s in blokjes en bak deze samen met de fijngehakte knoflook in olijfolie - Snij de tomaten in stukjes - Giet de aardappelen af, voeg de melk, de boter en de pesto toe en stamp ze fijn - Voeg de andijvie toe en roer goed door - Voeg tenslotte de paprika en tomaat toe, roer door en breng het op smaak met zout en peper. Eet smakelijk!

Reacties naar [email protected] www.speercatering.nl twitter/speercatering

Korte berichten Natuur is meer dan alleen Natura 2000 Ken de complete Stedelijke Ecologische Hoofdstructuur de bestemming ‘natuur’ toe, en overig groen de bestemming ‘groen’. Daarvoor pleiten zes Haagse groene organisaties en de vereniging Vrienden van Den Haag in een brief aan het gemeentebestuur. Aanleiding is de voorgenomen nieuwe beleidslijn van de gemeente om alleen Natura 2000-gebieden nog als natuur te bestemmen, met alle bescherming van dien. In de vorige Branding stond hierover een artikel op pagina 3.

Een vijfde molen voor de Windvogel

D e G ro ot H e r to ginne laan wordt groener

Co ö p e r ati eve w in dm o l e nve re ni ging de Windvogel heeft er een vijfde molen bij. Het is weliswaar een bestaande molen, maar de vereniging wil groeien en vergunningen voor de bouw van nieuwe molens laten helaas heel lang op zich wachten. De nieuwe molen staat in Zeewolde bij een appelboomgaard en is dan ook herdoopt in Appelvogel. Het gaat om een NEG Micon 900/52 uit 2006 met een vermogen van 900 kW en een ashoogte van 40 meter. De molen, met drie rotorbladen, produceert jaarlijks ongeveer 1.200.000 kWh. Hiermee is de Windvogel klaar om ook bij een groeiend aantal leden zelfopgewekte energie aan hen te leveren. De energiebelasting die dankzij de zelflevering wordt uitgespaard, zal de Windvogel in de productie van nog meer duurzame energie steken. Om het voordeel van eigen stroom ook voelbaar te maken voor leden, vergoedt de Windvogel in het eerste jaar € 50. Zie voor meer informatie en om u aan te melden als lid www.windvogel.nl.

In oktober zullen Burgemeester en Wethouders zich uitspreken over de plannen van het Burgerinitiatief Groot Hertoginnelaan. We publiceerden hierover al eerder in Branding. De opzet is om (een deel van) de laan wat van haar oude allure terug te geven, onder meer door de groene middenberm in ere te herstellen. Recent overleg tussen de initiatiefnemers en de Dienst Stedelijke Ontwikkeling leidde tot een plan met een groenstrook van ca. drie meter breed. De bomen zullen van de stoepen verdwijnen, evenals de fietsnietjes. Die krijgen een plekje tussen de geparkeerde auto’s. Een plan voor een rotonde op de kruising 2e Sweelinckstraat/Valeriusstraat liep stuk op een gebrek aan ruimte. In december a.s. gaat het plan in de inspraak.

Ecot!p Subsidie voor zonnepanelen Nog tot 3 november a.s. kunnen burgers, bedrijven en instellingen subsidie bij de gemeente aanvragen voor het plaatsen van zonnepanelen op daken in Den Haag. Het minimum te plaatsen vermogen in het kader van deze regeling is 600 Wattpiek per aanvraag. Zie voor meer informatie www.denhaag.nl.

Mag ‘t licht uit? In veel kantoren, winkels en andere bedrijfspanden brandt licht op momenten dat daar niemand is. Uit onderzoek is gebleken dat 85 procent van de Nederlanders zich daaraan ergert. U ook? Doe dan mee aan de actie Lichtuit (www.lichtuit. org) van het Haags Milieucentrum en Jongeren Milieu Actief. Meld onnodig verlichte panden via [email protected] of 302 99 52 (vraag naar Amber). Een foto van het pand wordt op prijs gesteld!

De Provincie en uw leefomgeving De provincie Zuid-Holland is de website Mijn Leefomgeving gestart. Tik de naam van uw gemeente in op http://mijnleefomgeving.zuid-holland.nl en op een kaart verschijnen bolletjes die aangeven waar de Provincie actief is in de categorieën Landschap/Ruimte, Onderweg en Bedrijvigheid. Categorieën kunnen worden uitgeschakeld of verder gespecificeerd in bijvoorbeeld molens, landhuizen, zwemwaterlocaties, fietspaden en bedrijventerreinen. Naast de kaart verschijnen nieuwsberichten over dit gebied.

Provincie: niet bouwen voor leegstand De provincie Zuid-Holland gaat plannen voor nieuwe, grotere kantoorlocaties alleen nog goedkeuren als de kantoren zich in de stedelijke centra bevinden en in de buurt van goed openbaar vervoer. Dat valt te lezen in de nieuwe Provinciale Structuurvisie (PSV). Uitgangspunt is dat eerst de beschikbare, leegstaande kantoorruimte moet worden benut voordat er van nieuwbouw sprake kan zijn. Op de tekentafels liggen plannen voor vier keer zoveel vierkante meters als waar de komende tien jaar behoefte aan is.

Ypenburg krijgt intelligent elektriciteitsnet In Ypenburg ontwikkelt Ceres projecten een bouwproject met 288 woningen en 4.500 m² aan bedrijfsruimte. Het moet in 2013 gereed zijn. Bijzonder is dat het gebied, Couperus genaamd, zal worden aangesloten op een smart grid. Dat is een electriciteitsnet dat probeert in te spelen op activiteiten van de aangesloten elektriciteitsleveranciers en -gebruikers. Couperus Smart Grid is uniek in Nederland vanwege de omvang en het grote aantal warmtepompen. In totaal worden er 288 woningen aangesloten op het energienet, dat gebruikmaakt van warmte/koudeopslag in de bodem. Daarbij zullen er nieuwe producten worden ontwikkeld en functioneert Couperus Smart Grid als ‘proeftuin’ voor slimme energienetten in combinatie met decentrale duurzame energiebronnen.


Column door: Julius Pasgeld

‘Dit is een tijdschrift’ De beroemde schrijver Gabriel Garcia Márquez schreef in ‘Honderd jaar eenzaamheid’ over een volk, dat langzaam maar zeker de namen van de dingen om hen heen vergat. En dat, zo zult u begrijpen, leidde tot onbegrip, misverstand, en wanhoop. De paar ouderen, die zich nog net wel herinnerden hoe alles heette, begonnen als de wiedeweerga allerlei namen van voorwerpen op borden te schrijven en die borden op te hangen bij de betreffende voorwerpen. Zodat iedereen weer wist hoe alles heette. Zo stond er een koe in de wei met om zijn nek een groot bord waarop geschreven stond ‘Dit is een koe’. Als iemand een pannenkoek had gebakken lag daar een papiertje bij met het woord ‘Pannenkoek’. Enzovoort. Het was een beetje lastig maar het ging wel.

Na verloop van tijd was men echter niet alleen de namen van de voorwerpen vergeten maar ook de functies van die dingen. De paar ouderen die zich dat alles nog wel voor de geest konden halen, haastten zich om dat onder de namen op de borden te vermelden. Zodat er bijvoorbeeld niet alleen maar ‘Dit is een koe’ op het bord stond, maar ‘Dit is een Koe, een koe dient om melk te geven. Die melk komt tevoorschijn als je stevig knijpt en trekt aan dat geval dat onder haar buik hangt. Koeien gaan dood. Dat gebeurt eerder als je ze geen gras laat eten’. En in het gras stond dan natuurlijk een bordje met: ‘Dit is gras. Het is bedoeld voor de koeien om op te eten. Maar vóór het zover is kan je er natuurlijk

ook heerlijk met je blote voeten in lopen’. Want dat laatste was men ook al vergeten. Op het papiertje met ‘Pannenkoeken’ schreven ze: ‘Pannenkoeken kan je eten. Dat lukt het best als ze nog warm zijn en je er stroop op hebt gedaan. Die stroop, een dikkige, bruine, zoete vloeistof, kun je het best op je pannenkoek aanbrengen door met een lepel vol stroop op je stoel te gaan staan en de stroop dan van bovenaf langzaam op je pannenkoek te laten zakken.’ Het staat er geloof ik niet allemaal zo letterlijk, maar als ik er wat bij heb verzonnen zal Márquez mij dat niet kwalijk nemen omdat hij ook wel begrijpt dat ik dat doe om mijn punt duidelijk te maken. Want wat is het geval. Het Haagse gemeentebestuur is ook de namen van de dingen om hen heen een beetje vergeten. Zo konden ze ineens niet meer op de naam van het Haags Milieucentrum (HMC) komen. Hofstad Milieucentrale? Residentie Klimaatcentrum? En wisten ze ook niet meer hoe het tijdschrift van het HMC heette. Landing? Deining? Kabbeling? Golfslag? Gelukkig waren er nog wat oude, wijze mensen die er bordjes bij hingen met de juiste naam erop. Maar na verloop van tijd vergat het gemeentebestuur natuurlijk waarom dat Milieucentrum en dat tijdschrift er ook alweer waren. Zodat de ouden en wijzen die dat nog wel wisten daar op de bordjes aan toevoegden: ‘Dit is het Haags Milieucentrum. Het dient om alle Haagse verenigingen en clubs die zich bezig houden met gezondheid, met groen, met een leefbare omgeving en met het handhaven van vriendelijke omgangsvormen bij elkaar te brengen om alle gebeurtenissen daaromtrent zo ordelijk mogelijk te regelen.’ En op het bordje met ‘Branding’ schreven ze: ‘Branding is een tijdschrift dat alle initiatieven, meningen en denkbeelden op het gebied van groen, gezondheid, leefbaarheid en vriendelijke omgangsvormen in Den Haag zo goed mogelijk onder de aandacht van de Haagse bevolking brengt’. En wat gebeurde er toen? Wat gebeurde er nadat men die tekst op de bordjes had aangebracht? Ach, u raadt het al. Het Haagse gemeentebestuur vergat wat ‘groen’ was. Wat ‘gezondheid’ was. Wat ‘leefbaarheid’ was. En wat ‘vriendelijke omgangsvormen’ waren. Want ze waren daar in het IJspaleis eenvoudigweg vergeten om aan al die dingen bordjes te hangen. Anders hadden alle Hagenaars nog net op tijd kunnen weten wat de kwaliteit van het leven nou werkelijk was. En zo kwam het dat het Haagse gemeentebestuur ‘Branding’ de das omdeed, een eind maakte aan de maandelijkse Milieucafe’s, en… over drie jaar het hele Haags Milieucentrum ongegeneerd bij het groot vuil zal zetten.


Het Westland laat duizend bloemen bloeien “Ik vind het Westland gewéldig”, zei een spreker op het HMC-symposium, en verbijstering viel hem ten deel. Toch valt zijn standpunt goed te onderbouwen, want de tuinbouwsector vernieuwt en verduurzaamt op tal van terreinen. En vooral: op tal van manieren.

In Den Haag Zuidwest wordt eind dit jaar een aardwarmtebron in gebruik genomen. Een prachtig project, maar de tuinbouw is de Residentie voorgegaan: het eerste aardwarmteproject van Nederland werd in 2007 bij een tomatenteler in Bleiswijk gerealiseerd. Aardwarmte heeft in deze regionen grote potenties. Daarom ontwikkelt bloemenveiling FloraHolland ook plannen om op haar eigen terrein in Naaldwijk tot vier kilometer diepte naar aardwarmte te boren. De te winnen warmte kan grotendeels worden doorgeleverd aan een nieuwe woonwijk en aan maar liefst 120 hectare aan kassen. Afgezet tegen aardwarmte is Warmte Koude Opslag al een gevestigde techniek. Een nieuwe woonwijk, ook al in Naaldwijk, zal warmte en koude gaan uitwisselen met tomatenkassen via drie warmte- en drie koudebronnen. Het zal de eerste keer in Nederland zijn dat kassen op zo’n grote schaal een woonwijk verwarmen. De CO2winst bedraagt 40%.

Telen in lagen Koppert Cress in Monster pakt het heel anders aan. Het bedrijf is een grote teler van exclusieve cressen (‘microgroenten’, waarvan tuinkers waarschijnlijk wel de bekendste verschijningsvorm is), vooral bestemd voor het internationale restaurantwezen maar ook te koop bij groentewinkels in de Frederik Hendriklaan en Bankastraat. Koppert Cress “is geen energieleverancier, maar een tuinder”, luidt het standpunt. Het bedrijf spant zich enorm in om zo energiezuinig mogelijk te werken, waarvoor het in juli jl. beloond is met de titel ‘Meest duurzame teler’ in de categorie Groenten Divers. Uitvoerige proeven met ledverlichting

hebben geleid tot de optimale combinatie van rood en blauw licht om cressen tot wasdom te laten komen. Anders dan traditionele glastuinbouwlampen (die slechts 1/3 van de energie in licht omzetten) hebben leds een hoge lichtopbrengst zonder dat er stralingswarmte ontstaat. De warmte die tóch ontstaat, wordt afgevoerd naar de warmteopslag om ‘s winters de kas te verwarmen. Het gebruik van ledverlichting maakt dat Koppert Cress een spectaculaire vernieuwing kan doorvoeren: telen in vijf lagen tegelijk, waartoe een nieuwe, elf meter hoge kas met een oppervlak van 2,3 hectare gebouwd is. De lagen wisselen door middel van een lift als er weer een groeifase doorlopen is. De leds ontvangen hun stroom van zonnecellen op het dak van het bedrijf en van eigen windturbines. De zonnepanelen leveren gelijkstroom, dus energievretende omvormers kunnen achterwege blijven. Koppert Cress wil dan wel geen energieleverancier zijn, maar in de toekomst zou er best eens energie aan omringende huizen geleverd kunnen worden – simpelweg omdat het bedrijf energie overhoudt.

‘Een paar centen goedkoper’ Groenten telen kan ook zónder verlichting. Zo doet BiJo in ‘s-Gravenzande het, het enige biologische bedrijf dat het Westland rijk is. Enkele producten van BiJo zijn bij Albert Heijn en enkele andere supermarkten te vinden, maar tachtig procent gaat naar het buitenland. Eigenaar Aad Jonker besloot in 1997 op biologisch over te stappen, daartoe aangemoedigd door het winnen van de Zilveren Wesp. Deze prijs kreeg hij uitgereikt voor de grote reducties in kunstmestgebruik die hij wist te realiseren. Daarnaast stak het Jonker steeds meer om ‘afhankelijk te zijn van Russisch gas’. Toen bleek dat biologische teelt niet tot méér uitval leidde dan de reguliere, werd de stap gezet. Nu teelt BiJo zijn blad- en vruchtgewassen (tomaten, komkommers, paprika’s) in de volle grond in plaats van op substraat, wordt ongedierte bestreden met biologische bestrijders en wordt gebruikge-

De tomatenkas van BiJo

maakt van een uniek warmtedistributiesysteem met ‘slurven’ die naar behoefte hoger en lager geplaatst kunnen worden. Voor de verwarming wordt gebruikgemaakt van een combinatie van zonneenergie en Warmte en Koude Opslag. Wat in het Westland nog altijd heel ónduurzaam is, is transport. Ook Jonker ontkomt daar niet aan, zolang supermarkten zich niet bekommeren om voedselkilometers. “Het is toch van de gekke dat ik moet exporteren naar Duitsland, het Midden-Oosten en Amerika”, zegt hij, “terwijl Albert Heijn biologische tomaten uit Italië haalt omdat die een paar centen goedkoper zijn.”

CO2 vanuit de haven Duurzaam verwarmde tuinbouwbedrijven kennen ook een ‘keerzijde’. Planten hebben immers CO2 nodig om te groeien. Traditioneel worden in de glastuinbouw de rookgassen van de verwarmingsketel gebruikt om de benodigde CO2 toe te voeren. En laat CO2 nou net een stof zijn die elders in veel te hoge mate vrijkomt. Vandaar dat deze nu via pijpleidingen uit het Rotterdamse Botlekgebied naar tuinders in het Westland, Bleiswijk, Berkel-Rodenrijs en Bergschenhoek getransporteerd wordt. Kortom: het symposium De Duurzame Stad ging dan wel over steden waar mensen wonen, maar over duurzaamheid in de Glazen Stad is óók een hoop te vertellen.


Agenda

Wilt u op de hoogte gehouden worden van excursies, cursussen, lezingen e.d.? Neem dan een gratis abonnement op de elektronische nieuwsbrief Milieumail via [email protected]!

editie oktober november december 2011 zaterdag 1 t/m zondag 9 oktober DAG HAP Festival – kunstzinnig eetpark tijd: 12.00-19.00 uur waar: Maria Dermoûtpark 1 informatie: 070 3658985 of www.weekvandesmaak.nl/ evenementen/266/dag-hapfestival-kunstzinnig-eetpark/ organisatie: Stroom Den Haag

Diervriendelijke kookworkshop (voor KFA-leden) tijd: 13.00-15.30 uur waar: stadsboerderij Landzigt, Aristoteleslaan 143 kosten: € 9,00 (incl. kookboek), evt. + kosten lidmaatschap informatie:: [email protected], 06-53 37 75 25 organisatie: Kids for Animals

woensdag 5 - zondag 9 oktober Permacultuur Festival 2011 informatie: www.eetbaar-park.nl organisatie: Permacultuur Centrum Den Haag

Workshop EHBO-kruiden: oplossingen uit de natuur tijd: 14.00-17.00 uur kosten € 30,- (€ 20,- minder draagkrachtigen) informatie: www.eetbaar-park.nl organisatie: Permacultuur Centrum Den Haag

Woensdag 5 oktober Introductie ‘Permacultuur in en voor de Stad’ tijd: 20.00-21.30 uur waar: Eetbaar Park (Zuiderpark) kosten € 5,- of 10 Talenten informatie en aanmelden: www.eetbaar-park.nl organisatie: Permacultuur Centrum Den Haag donderdag 6 oktober Films over Permacultuuroplossingen tijd: 20.00-22.00 uur waar: Eetbaar Park (Zuiderpark) kosten € 5,- of 10 Talenten informatie + aanmelden: www.eetbaar-park.nl organisatie: Permacultuur Centrum Den Haag Natuurlezing ‘Natuurontwikkeling, gelukt of mislukt?’ tijd: 20.00-22.00 uur toegang: € 2,- (gratis voor IVN- en KNNV-leden) waar: Christus Triumfatorkerk, Juliana van Stolberglaan 154 informatie: 070 3179290 organisatie: KNNV & IVN zaterdag 8 oktober Excursie Amsterdamse Waterleidingduinen tijd: 8.45 uur waar: Den Haag CS bij Bruna informatie en aanmelden: 070-4274818 of 070-3201485 organisatie: KNNV


dinsdag 11 oktober Excursie Haagse Bos tijd: 14.00 uur waar: Den Haag CS bij Bruna informatie en aanmelden: 070-3238629 of 070-3201485 organisatie: KNNV Het Milieucafé: Repair Café tijd: 17.00 uur waar: Het Nutshuis, Riviervismarkt 5 informatie: 070 3050286 organisatie: Haags Milieucentrum vrijdag 14 oktober Film The Economics of Happiness tijd: 20.00-21.30 uur waar: Eetbaar Park (Zuiderpark) kosten € 5,- of 10 Talenten informatie + aanmelden: www.eetbaar-park.nl organisatie: Permacultuur Centrum Den Haag zaterdag 15 oktober Groenochtend: minder bekende bloembollen tijd: 10-11.30 uur waar: Stadskwekerij, Kwekerijweg 8a, Den Haag informatie: 070-3233506 organisatie: KMTP/ Groei & Bloei

zondag 16 oktober Wereldvoedseldag Kom met ideeën voor de oplossing van het wereldvoedselvraagstuk! tijd: tussen 13.00 en 16.00 uur informatie: www.eetbaar-park.nl organisatie: Permacultuur Centrum Den Haag

vrijdag 28 oktober film First Earth: Uncompromising Ecological Architecture tijd: 20.00-21.30 uur, waar: Eetbaar Park (Zuiderpark) kosten: € 5,- of 10 Talenten informatie + aanmelden: www.eetbaar-park.nl organisatie: Permacultuur Centrum Den Haag

maandag 17 oktober Lezing Verrassend vogels kijken zaterdag 29 oktober tijd: 20.00-22.00 uur Excursie Kaapse Bossen bij waar: ‘Het Benoordenhuis’, Maarn Bisschopstraat 5 tijd: 8.40 uur informatie en opgave: 070 3548974 waar: Den Haag CS bij Bruna organisatie: Haagse informatie en aanmelden: Vogelbescherming 070-3238629 of 015-2571535 organisatie: KNNV vrijdag 21 oktober film Living Without Money Nacht van de nacht, ervaar het (Duitstalig, Engels ondertiteld) donker tijd: 20.00-21.30 uur tijd: 21.00 uur waar: Eetbaar Park (Zuiderpark) waar: A. in de Westduinen. kosten € 5,- of 10 Talenten B. in de duinen van Meijendel informatie + aanmelden: informatie: A. Verplicht opgeven www.eetbaar-park.nl bij Rob Meyer, 070-3681400/06organisatie: Permacultuur 20568114, [email protected] Centrum Den Haag B: Verplicht opgeven bij Jos van Zaalen, 070-3857343, zondag 23 oktober [email protected] workshop Kiemen en Zie ook: www.nachtvandenacht.nl Spruitgroenten Kweken organisatie: IVN tijd: 13.00-16.00 uur waar: Paviljoen op Eetbaar Park donderdag 3 november (NME Zuiderpark) Natuurlezing Mieren kosten: € 20,- of 40 Talenten tijd: 20.00-22.00 uur (minima € 15,-) toegang: € 2,- (gratis voor IVN- en informatie + aanmelden: KNNV-leden) www.eetbaar-park.nl waar: Christus Triumfatorkerk, organisatie: Permacultuur Juliana van Stolberglaan 154 Centrum Den Haag informatie: 070 3179290 organisatie: KNNV & IVN woensdag 26 oktober Lezing over de effecten van zaterdag 5 november glyfosaat Excursie Meijendel tijd: 19.00 uur tijd: 10.00 uur waar: nog niet bekend waar: ingang bezoekerscentrum informatie: Meijendel www.haagsmilieucentrum.nl of informatie en aanmelden: [email protected] 06-45474425 organisatie: Gezonde Gronden organisatie: KNNV

zaterdag 12 november informatie: www.eetbaar-park.nl Zuiderpark Marie Heinenweg Cursus: De Eetbare Bostuin als organisatie: Permacultuur informatie en aanmelden: inspiratie voor (stads)tuinen Centrum Den Haag 06-51077222 of [email protected] tijd: 10.00-16.30 uur organisatie: KNNV kosten € 55,- (minder draagkrachDe douane vertelt over dierlijke tigen € 45,-) smokkelwaar (voor KFA-leden) zaterdag 19 november informatie: www.eetbaar-park.nl tijd: 13.00-14.30 uur Groenochtend: workshop organisatie: Permacultuur informatie: kfa@haagsedierenbefestoen Centrum Den Haag scherming.nl, 06-53 37 75 25 tijd: 10.00-11.30 uur organisatie: Kids for Animals waar: Stadskwekerij, dinsdag 15 november Kwekerijweg 8a, Den Haag Het Milieucafé maandag 21 november informatie: 070-3233506 tijd: 17.00 uur Lezing vijftig jaar vogelinventaorganisatie: KMTP/ Groei & Bloei waar: Het Nutshuis, risatie in Meijendel Riviervismarkt 5 tijd: 20.00-22.00 uur Introductie (+ workshop) vers informatie: 070 3050286 waar: ‘Het Benoordenhuis’, houtbewerking, een vergeten organisatie: Haags Milieucentrum Bisschopstraat 5 ambacht? informatie en opgave: 070 3548974 tijd: 10.00 uur zaterdag 19 november organisatie: Haagse waar: Paviljoen op Eetbaar Park Wandelexcursie Zuiderpark Vogelbescherming (NME Zuiderpark) tijd: 10.00 uur Kosten: introductie € 10,-, waar: Loevesteijnlaan, ingang introductie+workshop € 45,-

Vegetarische Slager populairste ondernemer De Vegetarische Slager is bij de klanten van de Triodos Bank de populairste duurzame ondernemer van Nederland. Vandaar dat oprichter Jaap Korteweg de Hart-Hoofdprijs door de bank kreeg uitgereikt. De cheque van 10.000 euro kan hij goed gebruiken,want de Vegetarische Slager groeit als kool. Een jaar na de start van de eerste ‘slagerij’ aan het Spui 167A is het aantal verkooppunten gestegen naar veertig stuks. In oktober gaat een nieuwe productiefaciliteit van start om aan de vraag te kunnen voldoen.

Cultuursporen in het duin Dat Meijendel-Berkheide een heel bijzonder gebied is, zal iedereen weten die daar wel eens geweest is. Een recent verschenen rapport verklaart hoe dat komt. Het huidige landschap is het resultaat van een combinatie van natuurlijke processen en diverse vormen van menselijk handelen, zoals jacht, landbouw en waterwinning. Het rapport Cultuursporen in het duin beschrijft de cultuurhistorische waarden en functies in de verschillende landschapszones van dit duingebied. Het is mogelijk om per fiets in de cultuursporen te treden omdat er een route langs de diverse historische relicten is aangelegd. Zie www.cultureelerfgoed.nl onder ‘Actueel’.

Zaterdag 17 december Een kijkje in Het Knaaghof (voor KFA-leden) tijd: 11.00-12.30 uur waar: Het Knaaghof, Huis te Landelaan 2, Rijswijk informatie: [email protected], 06-53 37 75 25 organisatie: Kids for Animals dinsdag 20 december Het - allerlaatste - Milieucafé tijd: 17.00 uur waar: Het Nutshuis, Riviervismarkt 5 informatie: 070 3050286 organisatie: Haags Milieucentrum Dit is de laatste gedrukte agenda die het Haags Milieucentrum uitgeeft. Een digitale versie vindt u op www.haagsmilieucentrum.nl.

Repair Café zoekt vrijwilligers Het succesvolle Repair Café komt naar Den Haag: op 11 oktober kan iedereen zijn of haar kapotte spullen kosteloos laten repareren – indien mogelijk. In Amsterdam, Culemborg, Groningen, Apeldoorn en diverse andere gemeenten vervullen de Repair Café’s een belangrijke functie. Het Haags Milieucentrum en de Stichting Repair Café willen het Repair Café ook in Den Haag tot een blijvend succes maken, en zoeken daarom de volgende vrijwilligers: 1. mensen die handig zijn met kleding/textiel, elektrische apparaten, meubels/ h o u te n

voorwerpen, fietsen en zo meer 2. mensen met organisatie- en/of financieel talent 3. gastvrouwen/-heren Zie voor meer informatie www.haagsmilieucentrum.nl


Bye bye Branding Als u dit leest, kijkt u naar de aller-, állerlaatste pagina van Branding. Het Haags Milieucentrum (HMC) is een aanzienlijk deel van zijn subsidie kwijtgeraakt en dat betekent helaas dat er bezuinigd moet worden. Hiermee komt er een eind aan twintig jaar papieren uitgaven van het HMC. We blikken in sneltreinvaart terug op de output van de afgelopen twee decennia en, alvorens afscheid van u te nemen, reiken we u wat (deel) alternatieven voor Branding aan.

Het begon allemaal met een kalender waarop de aangesloten organisaties hun activiteiten aankondigen, twintig jaar geleden. Maar al heel snel werd dit de Milieuagenda, een blaadje op A5-formaat dat tweemaandelijks gratis verspreid werd via onder andere bibliotheken. Het was langs die weg dat de huidige hoofdredacteur voor het eerst met het Milieucentrum in aanraking kwam. Aanvankelijk was het niet veel meer dan de activiteitenagenda vooafgegaan door een inleiding van de toenmalige coördinator Dirk Jan Sloot, die altijd heel ontevreden

was over zijn eigen schrijfsels (overigens volkomen ten onrechte). Dirk Jan deed ook de lay-out, wat inhield dat tussen het machineschrift wat lijntekeningetjes van onbe stemde herkomst werden geplakt.

Eco-elan Met ingang van het nummer van maar tapril 1993 - oplage zeshonderd exemplaren - vond de redactie, blijkens het voorwoord, “de tijd aangebroken voor een vo lw ass e n e r aan z i e n .” D e l ay - o u t werd strakker en er k wam een uitge breide rubriek ‘Mededelingen’ bij. Aan het eind van dat jaar was de oplage van wat inmiddels de Haags Milieu Agenda was gaan heten maar liefst verdubbeld. Een tevreden hoofdredacteur Sloot kondigde verdere veranderingen en nieuwe rubrieken aan.

Hoe nu verder? Het reilen en zeilen van het Haags Milieucentrum kunt u natuurlijk blijven volgen op onze website, www.haagsmilieucentrum.nl. Daarnaast kunnen we een abonnement op onze elektronische nieuwsbrief MilieuMail van harte aanbevelen. Deze schenkt niet alleen aandacht aan HMC-activiteiten, maar aan van alles en nog wat dat met natuur en milieu in en om Den Haag te maken heeft. U kunt zich gratis abonneren via bovengenoemde website of door een mailtje te sturen naar [email protected]. Uiteraard zijn we ook actief in de wondere wereld van de sociale media. Omdat het verzenden van al die berichten gigantische hoeveelheden energie kost, melden we alleen maar iets als er echt iets te vertellen is. In die gevallen doen we dat op facebook.com/haagsmilieucentrum. Leest u Branding vooral voor de natuuronderwerpen en bent u geen lid van de KNNV of het IVN, dan doet u zichzelf tekort. Deze twee verenigingen geven samen het kwartaalblad De Ratelaar uit, dat altijd de moeite van het lezen waard is. Leest u vooral de onderwerpen over dieren, ruilt u dan Branding in voor het kwartaalblad Dierekt door lid te worden van de Haagse Dierenbescherming. Gaat uw interesse vooral uit naar vogels, dan zal het kwartaalblad De Wulp van de Haagse Vogelbescherming u zeker interesseren. En leden van de AVN, de Haagse vereniging voor natuurbescherming, ontvangen voor hun bescheiden contributie ieder kwartaal het fraaie blad Haagwinde. Dan is er nog het kwartaalblad De Windvaan van de coöperatieve vereniging De Windvogel: interessante lectuur voor wie in (wind)energie geïnteresseerd is. En fietsers kennen natuurlijk de Fietsersbond, waarvan de afdeling Haagse regio eenmaal per jaar het blad De Fietsbel uitgeeft. Zie voor adressen van al deze organisaties het colofon op pagina 2 en voor de AVN www.avn.nl.

Het elan dat de milieubeweging toen had blijkt duidelijk uit de berichtgeving over het Ecoteamprogramma. Wie kent het nog? Het januari-februarinummer van 1994 was het eerste nummer dat werd opgemaakt door Peter Blair, een markante Engelsman die na omzwervingen door heel Europa in Den Haag was terechtgeko men en vrijwilliger bij het HMC werd. L a t e r z o u h i j e r, dankzij minister Melker t, een betaalde aanstelling krijgen. De redactionele bijdragen werden groter, het aantal Ecoteams groeide en de Cursus Natuur- en Milieu-actief! die het HMC aanbood was een succes.

Wirwar Het ‘gratis’-tijdperk liep ten einde. In 1996 was de Haagse Milieu Agenda een 16 pagina’s dik tijdschrift op A4-formaat waarvoor betaald moest worden: fl. 19,75 per jaar, voor Ooievaarspashouders de helft. Overigens ontstond er een welhaast ondoorgrondelijke wirwar van abonnementsvormen. Er stonden veel foto’s in het blad, onder meer gemaakt door het tegenwoordige raadslid Joris Wijsmuller. De jaren erna veranderde er maar heel weinig, afgezien van de naam (Natuur & Milieu Agenda), de hoofdredacteur (Guus van Baar) en een nieuwe fotografe (Sandra Kamphuis). Het was Van Baar die de nieuwe naam Branding bedacht, waaronder het blad vanaf april 2001 verscheen. Na de pensionering van Peter Blair – die tot 2006 naast de vormgeving ook de abonnementenadministratie deed – oordeelde HMC-directeur Frans van der Steen dat het goedkoper was om het blad gratis te maken dan om een nieuwe administrateur te zoeken. Sandra Kamphuis nam tot in 2010 de lay-out van Peter over. De huidige hoofdredacteur kwam in 2003 in dienst. De eerste Branding met een kleurenomslag dateert van januari 2005 en in 2011 verschijnt Branding voor het eerst in fullcolour. En voor het laatst. Een nummer om te bewaren, dus!


Hét Haagse tijdschrift voor natuur en milieu

Recommend Documents