Zeeuwse Milieufederatie. Tijdschrift over natuur en milieu in Zeeland. Water. 1 April 2009, nr. 107, jrg. 26 nr. 1, losse nummers 1,15

Zeeuwse Milieufederatie

Wantij

Tijdschrift over natuur en milieu in Zeeland

Water

1 April 2009, nr. 107, jrg. 26 nr. 1, losse nummers € 1,15

Colofon: Het Wantij is de plaats waar stromingen elkaar ontmoeten. Wantij is een uitgave van de Vereniging Zeeuwse Milieufederatie (ZMF). Het blad verschijnt vier maal per jaar en wordt naar de leden van de ZMF verstuurd. Het lidmaatschap van de ZMF bedraagt € 12,- per jaar. Losse nummers van Wantij kosten € 1,15. Redactie: Elly Geelhoed (secretariaat), Janneke Donkers, Jos van der Heijden, Peter Maas, Jan Moekotte, Gerda Spaander en Willem de Weert (eindredactie). Redactiesecretariaat: Zeeuwse Milieufederatie, Postbus 334, 4460 AS Goes, Ravelijn de Groene Jager 5, 4461 DJ Goes, tel. (0113) 23 00 75, fax (0113) 25 09 55. E-mail: [email protected]. Afsluiting kopij voor Wantij nr. 108, jrg. 26, nr. 2: 1 juni 2009. Bijdragen kunnen in overleg met het redactiesecretariaat worden ingediend. Auteurs zijn verantwoordelijk voor de inhoud van hun artikel. Plaatsing van een artikel hoeft niet te betekenen dat de vermelde meningen het inzicht van de redactie, het bureau of het bestuur van de ZMF weergeven. Vormgeving/opmaak: Kristiaan Daled BNO, Oostburg. Drukwerk: Zoetewey, Yerseke.

Wantij 2 Gedicht Willem Hussem

3 Stortvloed aan waterplannen Willem de Weert

5 Wadi’s en Watertuinen

7 Verzouten Volkerak-Zoommeer enige goede oplossing Annelies Luteijn

9 Waterschap beterschap

Jan Moekotte

11

12

13

15

16

17

18

19

20 Spring mee in het Veerse Meer

Ilse Pama

De lezer spreekt

Wat heb jij met water?

Janneke Donkers

“Waterschap is niet meer van deze tijd”

Peter Maas

De voorloper

Op zoek naar het schoonste slootje

Peter Maas

Consument

Website met alles over water

Gerda Spaander

wAARDEvol

Aarde en water

Anke van der Geest

Wat dit blijfsel overbleef

Briefkaart van Multatuli in Middelburg gevonden

Jan Moekotte

De voetafdruk van

Inez Flameling

Gerda Spaander

ZMF Ledenvergadering Advertentie

Voorpagina:

Foto: Jaap Wolterbeek

Gedicht

1 April 2009, nr. 107, jrg.26, nr.1

water ijs hetzelfde anders zoals ik daarnet en ik nu

Gerda Spaander

Willem Hussem

Uit “warmte vergt jaren groei” 1992 Uitgeverij Stichting Plint, Eindhoven

Water Zeeland leeft met water, water is natuur, water is vriend, water is vijand, we kunnen niet zonder water. Duurzaam waterbeheer is een van de hoofdthema’s in het werkplan 2009 van de Zeeuwse Milieufederatie. Daarom een Wantij helemaal over water.

Kaderrichtlijn Water Europese Unie 2015

Stortvloed aan waterplannen

De kwaliteit van het water in de Zeeuwse sloten voldoet nog lang niet overal aan de

Willem de Weert Met grote advertenties in de krant en met

eisen die de Europese Unie stelt voor 2015. Foto: Jaap Wolterbeek.

spots op de tv roept de overheid burgers, bedrijven en belangenorganisaties op om in te spreken op de waterplannen van de rijksoverheid, van de provincies en van de waterschappen. Deze plannen vloeien voort uit de Kaderrichtlijn Water van de Europese Unie. Over zes jaar moet ons water een stuk schoner zijn.

De ZMF gaf, samen met Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer, een reactie op ieder waterplan. Ilse Pama is bij de ZMF beleidsadviseur Water, Milieu en Economie: “In Europees verband zijn in de Kaderrichtlijn Water afspraken gemaakt over het verbeteren van wateren. Het doel is om de wateren ecologisch gezonder te maken en in Europa duurzaam om te gaan met water. In 2015 moet dat bereikt zijn. Daarom liggen er nu verschillende waterplannen ter inzage en wordt onze mening gevraagd. Omdat water zich niets aantrekt van grenzen, is er een indeling in stroomgebieden gemaakt. Voor Zeeland is het stroomgebied van de Schelde van belang. Water trekt zich ook niets aan van bestuurlijke indelingen. Daarom moeten alle overheden, rijk, provincies, gemeenten en waterschappen, per stroomgebied samenwerken. Wij ook: de ZMF heeft contact met de Vlaamse Bond Beter Leefmilieu (BBL) over het (internationale) stroomgebied van de Schelde. Nederland ligt aan de benedenloop van de rivieren. Daarom hebben we veel te maken met vies water uit het buitenland.”

d

Uitstel Waar let de ZMF bij de inspraak op? Ilse: “Volgens de EU-norm moet de ecologische kwaliteit van het water op orde zijn. Als dat in 2015 niet het geval is, kan Brussel boetes opleggen, maar ook uitstel verlenen tot 2027. We zien nu al dat overheden proberen de doelen van 2015 naar 2027 door te schuiven, omdat anders plannen niet haalbaar of betaalbaar zouden zijn. In Zeeland is bijvoorbeeld de norm voor fosfaat lastig haalbaar omdat brak water van nature veel fosfaat bevat. Ook stikstof is een probleem door de diffuse lozingen van de landbouw. Verder is 3 WANTIJ April ‘09

het moeilijk om de algenproblematiek in het Volkerak-Zoommeer voor die tijd op te lossen. Dat geldt ook voor een ander door de Deltawerken veroorzaakt probleem: de zandhonger van de Oosterschelde. Verder krijgt de verdroging van de natuur volgens ons te weinig aandacht.”

Waterschappen Er zijn volgens de ZMF zaken die goed opgepakt worden. “De waterschappen zijn druk bezig met de aanleg van aalgoten, vispassages en natuurvriendelijke oevers. De kanttekening is dat voor de goede werking van zo’n oever het water-

Waterschappen zijn goed bezig met aanleg

peil anders dan nu geregeld moet worden. Nu houdt het waterschap het peil in de winter laag om het water van de akkers te laten stromen en in de zomer hoog om bevloeiing mogelijk te maken. Een natuurlijk peilbeheer is juist andersom!”

”Tijdens de bestuurlijke conferentie over de Kaderrichtlijn in maart jl. bleek wederom dat de bestuurders zich het meest prettig voelen bij het uitstellen van

Waterprojecten ZMF Overzicht waterplannen: Rijk: Nationaal Waterplan (inspraak van 11 mei t/m 22 juni 2009) Stroomgebiedbeheerplan (inspraak van 22 december 2008 t/m 22 juni 2009) Beheerplan Rijkswateren (inspraaktermijn voorbij) Zeeland: Planherziening Omgevingsplan Zeeland Waterbeheerplan Waterschap Zeeuwse Eilanden Waterbeheerplan Waterschap ZeeuwsVlaanderen (inspraaktermijn voorbij) Voor meer informatie: www.inspraak.nederlandleeftmetwater.nl www.rijkswaterstaat.nl/bprw www.zmf.nl

1. Waterwebsite Dit is een website voor gemeenten en waterschappen om met de burgers over water te communiceren. De website is een initiatief van de ZMF. Kijk op www.zeeuwsewaterwijzer.nl. Zie ook blz. 16 in deze Wantij. 2. Big Jump Op zondag 12 juli organiseert de ZMF de Big Jump in het Veerse Meer om de aandacht op de waterproblematiek te vestigen. De Big Jump is vergelijkbaar met een Nieuwjaarsduik. Er wordt in verschillende landen, binnen en buiten Europa, op hetzelfde moment gesprongen. Zie ook blz. 11 in deze Wantij. 3. Ansichtkaarten Waterbewust De ZMF wil groepen mensen op een cruciaal moment een ansichtkaart sturen met adviezen en tips. Zo’n moment kan bijvoorbeeld een periode van grote droogte of juist van wateroverlast zijn.

4 WANTIJ April ‘09

van natuurvriendelijke oevers zoals bij Veere. Foto: Jaap Wolterbeek

doelen tot 2027. Aan ons de taak om het ambitieniveau van de waterplannen hoog te houden en het realiseren van doelen in 2015 niet uit het oog te verliezen,” besluit Ilse Pama ●

Friskijkers en dwarsdenkers Om een duurzame visie op water te ontwikkelen, is op initiatief van de ZMF en de Hogeschool Zeeland een groep ‘friskijkers en dwarsdenkers’ bij elkaar gebracht. Deze mensen hebben een innovatieve kijk op Zeeland. Ze zijn ervan overtuigd dat het anders en beter kan met water in Zeeland. Hun expertise is op papier gezet in het document ‘Watermerk’. U kunt dit document downloaden en er uw reactie op geven. Voor meer informatie: http://watermerk.ning.com

Willem de Weert is eindredacteur van Wantij.

Ander waterbeheer in Goese woonomgeving

Wadi’s en Watertuinen Gerda Spaander

In de zomer van 2007 ging het mis in de Goese Polder. Na een hoosbui kwamen er woningen onder water te staan, omdat de riolering overliep. In datzelfde jaar draaide het project Waterlokaal, waarin de ZMF met de Zeeuwse gemeenten van gedachten wisselde over het belang van duurzaam waterbeheer.

De hoosbui en het project waren twee redenen voor de gemeente Goes om zich nog meer in te zetten voor een ander waterbeheer. René Karman, projectleider bij de gemeente Goes, legt uit hoe het begonnen is: “Vanaf de bouw van de wijk Ouverture, zo’n 10 jaar geleden, geldt in Goes het principe van ‘eigen broek ophouden’. Dat wil zeggen dat de regen die in een wijk valt, ter plaatse in het grond- of oppervlaktewater moet worden opgenomen. Dus niet via de riolering naar de waterzuivering. Daarom vind je in Ouverture geen straatkolken meer. Het water dat op verharde oppervlakken naar beneden komt, wordt nu afgevoerd via een wadi, een met een filter van breuksteen gevulde ondiepte, en komt vervolgens terecht in het oppervlaktewater. Nieuwe wijken in Goes zijn daardoor voorzien van de nodige waterpartijen.”

d

Afkoppelen “Het is beter om de waterzuivering niet onnodig te belasten met regenwater. Niet alleen omdat een kleinere hoeveelheid afvalwater makkelijker te verwerken is, maar ook omdat een zuiveringsinstallatie, verrassend genoeg, minder moeite heeft met een geconcentreerde verontreiniging dan met afvalwater dat door de regen is verdund. Afkoppelen dus en zo weinig mogelijk water in het rioolstelsel. Dat is ook beter voor de waterstand en daarmee voor de natuur.”

Wadi voor opvang hemelwater in nieuwe

Watertuinen De gemeente Goes betrekt haar inwoners bij duurzaam waterbeheer. Dat doet ze bij Mannee, een nieuwbouwwijk aan de noordoostkant van Goes, waarvan de bouw dit jaar begint. Via het eerder genoemde Waterlokaal heeft Goes het idee ‘Watertuinen’ ontwikkeld. René Karman: “We hebben een aantal tuinarchitecten gevraagd een tuin te ontwerpen waarin het regenwater niet zo snel mogelijk wordt afgevoerd, maar op een leuke manier een plaats krijgt in de tuin. Daarop hebben we vijf ontwerpen binnen gekregen; daarvan maken we een boekje dat we aan de ongeveer 100 kopers in Mannee geven. De mensen die voor deze benadering voelen, kiezen zelf een ontwerp uit. In november, wanneer alle huizen als het goed is verkocht zijn, geven we via loting € 10.000 aan één van hen om het ontwerp in een echte tuin om te zetten. De anderen zijn hopelijk door het boekje geïnspireerd om ook (delen 5 WANTIJ April ‘09

woonwijk Goes. Foto: Jaap Wolterbeek.

van) de ontwerpen in hun tuin te gebruiken.” Om het idee Watertuin meer bekendheid te geven, is één van de ontworpen tuinen aangelegd op de beurs TuinIdee in de Zeelandhallen op 19 maart jl.

Tonnen en ornamenten De vijf architectenbureaus zijn in hun ontwerpen creatief met de opdracht omgegaan. Bureau Mien Ruys regelt de regenwateropvang met een rij fel gekleurde tonnen en een bijbehorende waterspeelplaats. In droge tijden is er eigen water voor de tuin. In natte tijden laat een vlotter, met daarop bijvoorbeeld een kabouter, zien dat alle tonnen vol zijn en gaat het water via een 'grindkoffer' de grond in. In andere ontwerpen wordt gewerkt met verharding die water doorlaat, met mooie

ornamenten waar water uitkomt of doorheen gaat, met een sedumdak dat het regenwater langzaam doorgeeft, en met hergebruik van water. Dit moet natuurlijk allemaal in combinatie met een aantrekkelijke tuin gerealiseerd worden, waarin het water duidelijk zichtbaar is en kinderen goed kunnen spelen, ook met water.

Wadi Ook hergebruik van water is al eens in nieuwbouwplannen opgenomen. In de gezamenlijke binnentuin van de Wagnerlaan (één van de Zeeuwse straten die meedoen met het Klimaatstraatfeest en die in het landelijk klassement op de tiende plaats staat) is bij de bouw zo‘n eerder genoemde wadi/vijver aangelegd . Het was de bedoeling dat bewoners de toiletten konden doorspoelen met het water uit deze vijver en dat ze er later ook de was mee konden doen. Helaas is dit uiteindelijk niet gelukt, omdat de vijver te klein bleek voor het aantal aangesloten woningen en omdat er ijzer in het water zat (de vijver staat in open verbinding met een nabijgelegen sloot). De bewoners hebben inmiddels de provincie gevraagd te helpen bij een oplossing voor dit probleem ●

Project Waterlokaal In 2007 hebben de ZMF, de provincie Zeeland en het IVN Consulentschap Zeeland het project ‘Waterlokaal’ opgezet. Daarin denken ze samen met gemeenten na over het belang van duurzaam waterbeheer in stad en dorp, en de uitwerking daarvan in de eigen gemeente. Goes, Terneuzen en Schouwen-Duiveland hebben de handschoen opgepakt. Goes is aan de slag gegaan met bovengenoemde watertuinen. Terneuzen heeft een waterwebsite opgezet (zie rubriek Consument). In samenwerking met Schouwen-Duiveland heeft de ZMF een brochure gemaakt over natuurvriendelijke oevers. Verder heeft het project het naslagwerk ‘Water in de stad’ opgeleverd, met daarin tientallen manieren om duurzaam waterbeheer aan de orde te stellen. Van ‘Blauw verhuispakket’ tot ‘Watermarkt’, van ’Educatieve grondwatermeter’ tot ‘Ton voor water’.

Ontwerp van een klimaatbestendige watertuin. Tekening: Sandee Kamperland.

Voor meer informatie: De brochures ‘Watertuinen’, ‘Natuurvriendelijke oevers’ en ‘Water in de stad’ staan op www.zmf.nl.

Gerda Spaander is lid van de Wantijredactie

6 WANTIJ April ‘09

Grootste zorgenkind van de Delta

Verzouten Volkerak-Zoommeer enige goede oplossing Annelies Luteijn

Stinkend water, dode vissen en zwemverboden. Onze beroemde watergeschiedenis ten spijt slaagt Nederland er niet in het Volkerak-Zoommeer op orde te krijgen. Het watersysteem is door de Deltawerken zo sterk uit balans geraakt dat lapwerk niet helpt. Er is maar één echte remedie: het meer (weer) zout maken.

Waar nu het VolkerakZoommeer ligt, lag voorheen een getijdengebied met brak water. Hier mengde het zoete rivierwater van de Rijn en Maas zich met het zoute zeewater. Het voedselrijke rivierwater verspreidde zich in verdunde vorm over de woelige Deltawateren. Die kregen zo voldoende, maar niet te veel voedingsstoffen. Met dammen, dijken en sluizen zijn Volkerak, Krammer en Eendracht veranderd in een zoet meer: het VolkerakZoommeer. Zoet-zoutscheidingen houden het zoute water sindsdien buiten de deur. Het rivierwater blijft komen, maar bevat tegenwoordig te veel voedingsstoffen en stroomt nauwelijks door. Deze onnatuurlijke situatie blijkt optimale omstandigheden voor de giftige blauwalg op te leveren. Deze zoetwateralg bloeit op bij grote hoeveelheden fosfaat in vrijwel stilstaand water. Een deel van het fosfaat komt via het rivierwater in het meer. Een ander deel zit opgeslagen in de zoute bodem en komt vrij als gevolg van de zoete omstandigheden. Zelfs als de kwaliteit van het rivierwater fors verbetert, leidt de fosfaatrijke bodem nog tientallen jaren tot hoge fosfaatgehalten. De huidige praktijk is dat het water 0,11 mg fosfaat per liter bevat, terwijl de richtlijn 0,07 mg/l voorschrijft. Ook aan de andere zijde van de dammen is het systeem uit balans. Zo heeft de Oosterschelde, die juist geheel is afgesneden van rivierinvloed, te weinig voedingsstoffen voor een rijk waterleven.

w

Onvoorziene effecten Het Volkerak-Zoommeer heeft alle potenties om een prachtig water te zijn waar

Elke zomer teistert een algenplaag het

mens, milieu en economie van kunnen profiteren. Maar de blauwalgen gooien roet in het eten. Neem de landbouw: boeren rond het meer gebruiken het zoete water voor irrigatie en doorspoeling. Maar deze zoetwatervoorziening is verre van optimaal: juist in warme, droge perioden maken giftige blauwalgen de inlaat van water onmogelijk. Dan de recreatie: het meer is aantrekkelijk voor watersport en wandelingen langs natuurlijke oevers. Maar juist in het zomerse hoogseizoen geven de slijmerige algen een onaantrekkelijk beeld, is zwemmen gevaarlijk en de stank ondraaglijk. Ook de woningbouw ondervindt hinder van de slechte waterkwaliteit. De gemeente Bergen op Zoom bijvoorbeeld wil woningen aan het water bouwen, maar de huidige waterkwaliteit is geen reclame voor de verkoop. De scheepvaart heeft over het meer een mooie route, maar de wachttijden bij de sluizen zijn lang, onder meer omdat de zoet-zoutscheiding tijd kost. Ten slotte de natuur: sinds de afsluiting zijn kosten noch moeite gespaard om een gezond zoet ecosysteem te laten ontstaan. Het is echter niet gelukt dit beschermde natuurgebied in balans te krijgen. Kortom een lange rij onvoorziene effecten. Verder gaan op dezelfde weg is dan ook 7 WANTIJ April ‘09

Volkerak-Zoommeer. Foto: Willem de Weert

geen optie. Het waterbeheer staat voor een keuze: zoet maar dan écht goed, of zout met andere mogelijkheden. Beide opties zijn in de afgelopen jaren uitvoerig onderzocht.

Zoet: geen winnaars Zoet water zonder blauwalgen is een utopie, in ieder geval in de komende tientallen jaren. De blauwalgen zijn in een zoete variant alleen te bestrijden onder twee voorwaarden: het rivierwater moet aanzienlijk minder meststoffen bevatten en het meer moet sneller doorgespoeld worden. Minder meststoffen is om meer redenen van het grootste belang. Maar de realiteit is dat de hoeveelheid meststoffen in de komende tientallen jaren te groot zal blijven. Ook sneller doorspoelen biedt geen perspectief. In de eerste plaats is het fosfaatgehalte hiermee niet effectief te verminderen. Daarnaast is er in droge jaren onvoldoende water om door te spoelen en dat zal door klimaatverandering vaker voorkomen. Het meer vaker doorspoelen is niet duurzaam, maar een verspilling van zoet water. Een grotere doorvoer van zoet water tast bovendien de brakke flora en fauna op de schorren in de Westerschelde aan.

Natuur in Krammer-Volkerak heeft zich sinds de afsluiting van zout naar zoet ontwikkeld. Foto: Jaap Wolterbeek.

Het Volkerak-Zoommeer zoet houden betekent doormodderen met een onaantrekkelijk en grotendeels onbruikbaar watersysteem. Ook de enige gebruiker van formaat, de landbouw, zal steeds meer beperkingen ondervinden bij de onttrekking van zoet water. De waterbeheerder zal fors moeten investeren om te kunnen voldoen aan Europese regels voor waterkwaliteit. Het in stand houden van de bestaande situatie kost geld, onder meer voor het onderhoud en de bediening van de zoetzoutscheidingen en investeringen om aan de Europese waterkwaliteitsnormen te voldoen. Tegenover die kosten staan zeer beperkte baten en bovenal een onaantrekkelijke uitstraling die het Nederlandse waterbeheer onwaardig is.

Zout: nieuwe kansen Als het meer zout wordt, verdwijnen de blauwalgen. Daarvoor in de plaats kunnen zoutwater algen opbloeien, want het water blijft voorlopig te veel fosfaat bevatten. Die algen zijn echter in toom te houden met ‘grazers’, zoals mosselen en oesters, en een lichte getijdendynamiek. Het meer krijgt dan een frisse en zilte uitstraling. Dat geeft een scala aan nieuwe kansen, die allerlei partijen onmiddellijk zullen benutten. Ook de aangrenzende zeearmen gaan erop vooruit: de Oosterschelde wordt weer voedselrijker en de Westerschelde ondervindt niet langer schade door het lozen van zoet water. De waterbeheerder hoeft minder maatregelen te treffen om aan de Europese regels te voldoen. Eén partij gaat er op het eerste gezicht op achteruit: de landbouw. Het zoute water is tenslotte niet geschikt voor irrigatie bij de teelt van de huidige gewassen. Dat vraagt om een nieuwe koers voor de landbouw en de watervoorziening.

Baten van zout Het rapport ‘Volkerak, het mooiste van twee werelden’ geeft inspirerende beelden van een zout Volkerak-Zoommeer. Op en langs het meer ontstaan nieuwe mogelijkheden, bijvoorbeeld voor strandjes, wonen op de sluis, mosselteelt, bungalowparken met jachthavens, nieuwe landgoederen aan het water en zilte landbouw. Het rapport ‘Geld als water’ laat zien dat verzilting van het meer economisch interessant is. De omzet van de bedrijvigheid rond het meer stijgt met 8%. Ook de overheid verdient eraan, ondermeer door hogere opbrengsten van de OZB en de overdrachtsbelasting. De conclusie van het rapport is dat maatschappelijke partijen de investering binnen vijf jaar terugverdienen en de overheid binnen twintig jaar.

Die discussie staat los van de keuze voor een zoet of zout Volkerak-Zoommeer. De Zeeuwse en Brabantse natuurorganisaties zijn van mening dat het VolkerakZoommeer op korte termijn zout moet worden, zodat het meer weer in balans komt. Dit is de enige manier om van de blauwalgen af te komen. Deze oplossing kost geld, zeker als alternatieve zoetwateraanvoer voor de landbouw wenselijk is.

Tegenover die kosten staan nieuwe baten: recreatie, horeca, stedenbouw en natuur zullen opbloeien en er ontstaat een nieuwe habitat voor de mosselteelt ● Akkoord!

Zoetwatervoorziening landbouw Als het Volkerak-Zoommeer zout wordt, is het water niet meer bruikbaar voor de boeren op Goeree-Overflakkee, Tholen en in West-Brabant. Maar de landbouwwatervoorziening is op andere manieren technisch op te lossen. Landbouw- en natuurorganisaties hebben gezamenlijk een idee voor een alternatieve zoetwatertoevoer ontwikkeld die in omvang gelijkwaardig is en met grotere zekerheid leverbaar. De inlaatpunten in het Hollands Diep en Haringvliet zullen vaker dan nu te zout zijn voor waterinlaat. Deze trend zal op langere termijn ook plaatsvinden als gevolg van klimaatverandering. Op de lange termijn zal de zoetwatervoorziening van Nederland structureel veranderen. Door klimaatverandering is verzilting in grote delen van West-Nederland onvermijdelijk. Er zal een discussie ontstaan over de verdeling van zoet water. 8 WANTIJ April ‘09

Onlangs heeft het Bestuurlijk Overleg Krammer-Volkerak (waarin gemeenten, waterschappen, provincies en het Rijk zijn vertegenwoordigd) zich unaniem uitgesproken voor herintroductie van zout water met enig getij. Als randvoorwaarde geldt dat het zoetwatervraagstuk opgelost moet zijn, voordat het zoute water wordt toegelaten.

Voor meer informatie: www.volkerakzoommeer.nl De inhoud van dit artikel is het gezamenlijke standpunt van Brabants Landschap, Brabantse Milieufederatie, Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer en de Zeeuwse Milieufederatie.

Annelies Luteijn is beleidsadviseur Deltawateren bij de ZMF.

Waterschap beterschap Jan Moekotte

Rien Klippel, beleidsmedewerker Emissies bij Waterschap Zeeuwse Eilanden, heeft iets van Johan Cruyff als hij zegt: “Wat er niet inzit, hoef je er ook niet uit te halen.”

Hij kan terugkijken op ruim dertig jaar waterbeheer en zag de regelgeving groeien. “De overheid bestiert nu op talloze manieren het doen en laten van de hedendaagse boer. De overheid dwingt de boer bijvoorbeeld tot een minutieuze mestboekhouding. De overheid bepaalt hoeveel mest de boer mag uitrijden aan de hand van de gewassen die hij gaat telen en dat hij geen mest meer mag uitrijden in de herfst, omdat er dan toch weer een deel uitspoelt en in het oppervlaktewater terecht komt.”

h

beëindigd; er zijn zuiveringsinstallaties gebouwd en inmiddels is 98% van alle huishoudens op de riolering aangesloten. Maar dat wat al die huishoudens lozen, valt in het niet bij de lozingen van landbouw en industrie. Klippel is glashelder in zijn oordeel over de aanpak van de grootste vervuilers: “Het systeem waarbij we heffingen oplegden, heeft perfect gewerkt op het saneren van ongezuiverde lozingen. De vervuiler betaalt.”

Slootkant Bepaalde bestrijdingsmiddelen werden verboden, het gebruik van andere bestrijdingsmiddelen werd streng gereglementeerd. Zo mogen gewassen als aardappel en ui, die intensief bespoten worden, tegenwoordig pas vanaf anderhalve meter uit de slootkant geteeld worden. Fruittelers, die bestrijdingsmiddelen zijwaarts en naar boven spuiten, moeten negen meter uit de slootkant blijven of windsingels aanplanten. Medicijnen horen niet in het water Het Vaticaan weet het zeker. De vruchtbaarheid van de moderne man gaat achteruit door de anticonceptiepil van de vrouw. Wetenschappers zijn wat terughoudender, maar laten toch ook regelmatig doorklinken dat er reden tot zorg is over “diffuse bronnen” die ons water vervuilen. Steeds meer mensen slikken steeds meer medicijnen. Via de urine komen de resten

in het oppervlaktewater terecht. En uiteindelijk ook in ons drinkwater? Rien Klippel: “Het gaat over hormoonverstorende stoffen en over medicijnen zoals antibiotica, cytostatica en dergelijke. Ongeveer 75% van de medicijnresten verlaat via de urine het menselijk lichaam. Er bestaan al toiletten met aparte afvoer voor de urine. Ook wordt onderzocht of bij mensen met een specifieke medische behandeling, het inzamelen van urine thuis uitvoerbaar is. Hun urine wordt dan als chemisch afval behandeld.” Zuivering schiet tekort De huidige waterzuiveringsinstallaties zijn niet in staat om medicijnresten uit het water te halen. Klippel: “ We hebben goed in de vingers hoe we fosfaten en zuurstofbindende stoffen uit het afvalwater moeten halen. Zware metalen binden zich aan slib, dat is ook mooi meegenomen. Maar ik sluit niet uit dat er installaties moeten worden aangepast. We hoeven in Zeeland van ons oppervlaktewater geen drinkwater te maken. Maar van rivierwater wordt ook drinkwater gemaakt en dan zijn medicijnresten wel een probleem.” Het waterschap gaat dit jaar bij een nog te bepalen verpleeghuis of verzorgingshuis in Zeeland onderzoek doen naar medicijnresten in het afvalwater, zowel voor als na behandeling in onze waterzuiveringsinstallatie. In water horen geen resten van medicijnen. Foto: Jaap Wolterbeek.

Bestrijdingsmiddelen Al die hedendaagse wet- en regelgeving steekt schril af tegen de cultuur waarover Klippel zich in 1975, als nieuwkomer bij het waterschap, verbaasde. Hij ziet nog de kantonniers in blauwe overalls bezig met het oplossen van Dalapon: een poeder waarmee het riet in de sloten dood werd gespoten. Klippel: “Dat riet moest dood omdat het de afvoer van hemelwater vertraagde. De kantonniers werkten zonder enige bescherming met die (in 1995 verboden) stof. Ze zagen er, wit bepoederd, uit als molenaars. In die tijd bestreden we in droge sloten onkruid met Dichlobenil, ook al zo’n middel dat nu verboden is. Stel je dat nu nog eens voor: het waterschap dat zelf het oppervlaktewater verontreinigt met bestrijdingsmiddelen.” Heffingen De kwaliteit van het oppervlaktewater is verbeterd. Veel industriële lozingen zijn 9 WANTIJ April ‘09

Goot met kokosmat helpt glasaal over de zeedijk. Foto: Jan Moekotte.

Resultaten glasaal 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2 002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 14.750 17.028 24.067 16.685 9.071 1.950 15.207 0 390 483 818 111 14.959

DDT Dat bepaalde giffen lang in de bodem blijven en maar heel langzaam afbreken en uitspoelen, wordt geïllustreerd door het insecticide DDT. Dat middel is al in 1973 in Nederland verboden, maar wordt, volgens publicaties op internet, in de Derde Wereld nog volop gebruikt. En het wordt echt niet alleen aangetroffen in het vet van pinguïns op Antarctica. Klippel: “In de sloot die, laten we zeggen in 2001, voor het laatst uitgebaggerd werd en waarin we toen DDT aantroffen, in diezelfde sloot zullen we ook in 2009 weer DDT aantreffen. Die concentraties zijn overigens intussen niet meer van dien aard dat de bagger als sterk verontreinigd moet worden afgevoerd.” Wat een verschil met dertig jaar geleden! Het waterschap heeft nu hydrobiologen in dienst die onderzoek doen naar diversiteit van de flora en fauna in het oppervlaktewater. Waterschap Zeeuwse Eilanden heeft het gebruik van chemische onkruidbestrijdingsmiddelen sinds 2005 afgezworen en is daarmee van boosdoener het braafste jongetje van de klas geworden.

Toch is op www.milieuennatuurcompendium.nl becijferd dat de Nederlandse overheid in 2005 ruim zes procent meer chemische bestrijdingsmiddelen gebruikte dan in 1995. Klippel is daar helder over: ”Dat kan toch niet. Als overheid moet je juist het goede voorbeeld geven!” ● Glasaal

Waterschap legt aalgoten aan Wouter Quist is waterecoloog bij het Waterschap Zeeuwse Eilanden. Hij legt uit dat het waterschap om veiligheidsredenen oude suatiesluizen weg moest halen. Deze sluizen zaten in de zeedijken. Ze hielden bij vloed het zoute water tegen, maar lieten bij eb het zoete polderwater uitstromen. Dat zoete water lokte glasaal die in het binnenwater wil opgroeien. Een zeedijk zonder sluizen is een voor glasaal niet te nemen hindernis. Quist: “ Nu pompen we tussen maart en juni zoet water over de dijk naar zee. Het zoete water stroomt door een bak die bekleed is met een ruwe kokosmat. Zo’n met kokos beklede aalgoot biedt de glasaal voldoende houvast om de zeedijk over te kronkelen.” Quist vertelt dat het waterschap nog meer doet: “Door de aanleg van vispassages bij gemalen en stuwen proberen we de stand te verbeteren. Verder dunnen we de karperstand hier en daar uit om de helderheid van het water te verbeteren. Karpers woelen namelijk de bodem om. Waterplanten profiteren van die helderheid.” Jan Moekotte is lid van de Wantijredactie

10 WANTIJ April ‘09

Foto: Jaap Wolterbeek.

Zondag 12 juli eerste Zeeuwse Big Jump

Spring mee in het Veerse Meer! Ilse Pama Op 12 juli organiseert de Zeeuwse Milieufederatie de eerste Zeeuwse Big Jump. De Big Jump is een internationaal evenement om iedereen te laten ervaren dat schoon water van levensbelang is. Op dezelfde dag en tijd springen mensen uit heel Europa, en daarbuiten, in het water.

De Big Jump wil in heel Europa het belang van schoon oppervlaktewater onder de aandacht brengen. De gedachte achter de sprong is dat iedereen in Europa van schoon en natuurlijk water moet kunnen genieten. Mensen drinken water, zwemmen, vissen in water. Water is leven. Heel de natuur profiteert van schoon water. De Big Jump is een idee van het European Rivers Network (ERN) en maakt deel uit van een jaarlijks terugkerende internationale watermanifestatie. De actie wordt inmiddels door een groot aantal Europese organisaties op poten gezet en telde in 2006 een recordaantal deelnemers met

d

250.000 jumpers. In 2007 werd voor het eerst ook buiten Europa gesprongen, in Egypte, Marokko, Israël, Palestina en Jordanië. De Big Jump brengt de essentie van het waterbeleid terug tot één actie: op dezelfde dag en hetzelfde tijdstip springen duizenden deelnemers in het water.

Zondag 12 juli 15 uur Dit jaar vindt de Big Jump plaats op zondag 12 juli om 15.00 uur. Als locatie kiest de ZMF voor het Veerse meer. Hier is goed te zien hoe sterk de waterkwaliteit in een vrij korte tijd is verbeterd, vooral door de doorspoeling van het meer met brak 11 WANTIJ April ‘09

water. Waar in het Veerse Meer de duik precies plaats vindt, wordt binnenkort bekend gemaakt. De Zeeuwse Milieufederatie hoopt op een grote deelname van enthousiaste springers en betrokken organisaties in Zeeland. Ook de milieufederaties van Groningen, Flevoland en Noord-Brabant organiseren in hun provincie een Big Jump ● Voor meer informatie over de Big Jump: www.rivernet.org/bigjump/welcome.htm

Ilse Pama is beleidsadviseur Water, Milieu en Economie bij de ZMF

De lezer spreekt

Wat heb jij met water? Janneke Donkers

Deze keer in ‘De lezer spreekt’, blijven we dicht bij huis: in het Ravelijn. Dat is het gebouw waar de ZMF samen met een aantal andere Zeeuwse Water heeft voor iedereen

groene organisaties is gehuisvest. In dit groene huis zitten vele trouwe

een andere betekenis. Foto: Jaap Wolterbeek.

Wantijlezers. Wantij vroeg hun: ‘Wat heb jij eigenlijk met water?’.

Fransje Meijer, projectmedewerker IVN consulentschap Zeeland: ”Ik ben opgegroeid in het veenweidelandschap van Zuid-Holland. Daarom mis ik in Zeeland het water in de sloten en de grote plassen. Al heeft het zoute water wel mijn hart gestolen. Het getij zorgt voor een voortdurend veranderend landschap, dat is genieten. In mijn werk voor het IVN houd ik mij dagelijks bezig met het onderwerp water, vooral zout en brak water. In het Nationaal Park Oosterschelde bijvoorbeeld, daar komt het water echt tot leven; een wonderlijke onderwaterwereld, waar we gelukkig steeds meer van te zien krijgen.” Ron Martens, beleidsmedewerker COS Zeeland (Centrum Internationale Samenwerking): “Water is in ons dagelijks leven onmisbaar. ’s Ochtends vroeg de douche, de thee, de koffie, het doorspoelen van het toilet, water om te koken, af te wassen tot ’s avonds laat weer tandenpoetsen. De hele dag door gebruik je water. Ikzelf verbruik ongeveer het gemiddelde (plusminus 125 liter per dag). Vorige week hoorde ik dat mensen in Malawi (Afrika) slechts 8 liter water per dag tot hun beschikking hebben. Als je daar dan het Nederlands gemiddelde, en dus ook mijn

verbruik, tegenover zet, dan schrik je wel even. Maar bij water denk ik ook aan reiniging en zuivering, het is meer dan een gebruiksmiddel. Ik vind het heerlijk om langs het water (de Westerschelde of de Noordzee) te lopen, ook dan reinigt en zuivert het. Maar denk ook aan de sauna, de zweethut of het stoombad – dat in diverse culturen ook een zuiverende rol heeft. “

Robert Wielemaker, projectmedewerker Stichting Landschapsbeheer Zeeland: “Water is voor mij heel belangrijk, zeker als je er over gaat nadenken. Maar dat doet haast niemand, omdat het zo gewoon voor ons is geworden. Wat ik zo raar vind is dat ons toilet nog steeds met schoon drinkwater wordt doorgespoeld. Pure luxe waar je eigenlijk helemaal niets aan hebt. Een toepasselijk spreekwoord: ‘Als er geen water meer is, kent men de waarde van de put’. Een van de eerste negatieve herinneringen die ik met water heb gehad, was toch wel de eerste keer dat ik goed in de sloot gevallen ben, bij het vangen van stekelbaarsjes. Het kroos zat tot achter m’n oren en mijn schoenen zaten vol stinkende zwarte slik. De weg naar het droge was ook geen pretje, je neemt dan immers de ‘kortste weg’. 12 WANTIJ April ‘09

Helaas stond daar een woud met grote brandnetels. Op zo’n moment, hoe jong ook, waardeer je echt de waarde van een warme douche.”

Stef Vos, huismeester van het Ravelijn: “Als huismeester zie ik heel wat water voorbij komen in het Ravelijn, liters koffie en thee per dag van de werknemers en natuurlijk voor alle bezoekers. Voor mij persoonlijk is water echt onmisbaar, om te drinken, maar ik houd ook erg van zwemmen en douchen. Ik vind douchen eigenlijk ook wel een noodzakelijk kwaad, hygiëne is gewoon belangrijk. Als ik niet zou kunnen douchen, zou ik echt niet blij worden, maar ik douche wel economisch, of ecologisch het is maar net hoe je het noemen wilt: maximaal 5 minuten. Maar als ik er over nadenk, is water nog breder dan dat. Water geeft ook een bepaald gevoel weer. Als Ajax-fan bijvoorbeeld: ik vind het soms best wel eens jammer dat er tegenwoordig een dak op ons stadion zit. Waarom? De natuurlijke elementen, zoals een flinke regenbui, worden zo wel uitgesloten in het spelletje.” Janneke Donkers is coördinator communicatie bij de ZMF.

Hans van Hage Water Natuurlijk:

“Waterschap is niet meer van deze tijd” Peter Maas Aan de waterschapsverkiezingen van eind vorig jaar konden voor het eerst lijsten

Het waterschap leeft niet bij de mensen, blijkt uit

deelnemen. Bestaande partijen als CDA, PvdA en VVD grepen hun kans om in het oud-

de lage opkomst voor de waterschaps-

ste bestuursorgaan van Nederland invloed uit te oefenen. Mensen met hart voor de

verkiezingen. Foto: Jaap Wolterbeek.

natuur verenigden zich in de onafhankelijke en speciaal voor de waterschapsverkiezingen opgerichte partij: Water Natuurlijk. Ook in Zeeuws-Vlaanderen.

Daar was de opkomst het hoogst van heel Nederland. Reden? Misschien wel het ‘Owoord’ (ontpolderen). Hans van Hage kan er nog kwaad om worden. Hij heeft als lijsttrekker voor Water Natuurlijk een plaats in het algemeen bestuur verworven, samen met nummer twee Arno Boomert. Van Hage: “Ontpoldering is geen zaak van het waterschap. Maar het heeft wel degelijk een rol gespeeld in de verkiezingen én bij de coalitievorming. Evenals de fusie van de beide waterschappen. Er zijn partijen die zich heel stoer hebben uitgesproken tegen zowel de ontpoldering als tegen

d

de fusie. Mooie stemmingmakerij, maar dit waren géén zaken die aan de orde waren. Met dergelijke leuzen de verkiezingen ingaan is volgens mij niets anders dan kiezersbedrog!” Het zit hem hoog, want het scheelde niet veel of Water Natuurlijk had drie zetels gewonnen. Dan was de coalitievorming anders verlopen. Nu vallen ze buiten de boot en maakt Water Natuurlijk geen deel uit van het dagelijks bestuur.

geen mening over te vormen. Maar omdat je het me zo nadrukkelijk vraagt: Ik ben wel voor ontpolderen, maar dan met de nodige ‘mitsen en maren’. Landbouwgrond wordt tenslotte voor allerlei doeleinden opgeofferd. Denk aan industrie, infrastructuur, verstedelijking. Daar hoor ik nooit wat over. Wat is het verschil met landbouwgrond opofferen voor een industriegebied of voor authentieke Zeeuwse natuur?”

Ontpolderen Toch maar de vraag of hij vóór ontpolderen is: “Nogmaals, dit is geen waterschapskwestie, dus daar hoeven we ons

Oubollig “Eigenlijk is het waterschap een oubollige organisatie,” zegt Van Hage. “Dat lees je af aan termen als ‘gezworenen’, ‘ingeze-

13 WANTIJ April ‘09

tenen’ of ‘dijkgraaf’. Dat is niet meer van deze tijd. En wat moet je denken van zoiets als ‘geborgde zetels’. Vind je het gek dat de gewone man nauwelijks snapt waar dit over gaat. Het waterschap lééft niet bij de mensen en dus wordt er gemakkelijk gezegd dat het maar vlug moet worden opgeheven. Dat zal overigens wel gebeuren. Persoonlijk denk ik dat de fusie, die binnen enkele jaren vorm zal krijgen, niet meer is dan een opstap naar het uiteindelijk opheffen van de beide waterschappen.”

Overbodig Het is bijna een verboden vraag aan een waterschapsbestuurder, maar toch: Is het waterschap dan een overbodige organisatie? “De taken van het waterschap zijn absoluut belangrijk, laat daar geen misverstand over bestaan! Maar of ze op deze manier het meest efficiënt worden uitgevoerd is de vraag. Daar kan een provincie natuurlijk ook een belangrijke rol in spelen en sommige taken kunnen wellicht beter naar de gemeente worden gedelegeerd.” Vijand Op de vraag wat hij met Water Natuurlijk wil bereiken de komende bestuursperiode, aarzelt hij.

“Het is natuurlijk maar een heel korte periode waar we voor staan. Eind 2010 zijn er weer verkiezingen. Dus is het niet meer dan anderhalf jaar waarin we daadwerkelijk aan de slag kunnen. Met twee zetels in het algemeen bestuur doe je niet zo veel. Gelukkig mogen we nog een lijstvolger inzetten, in de persoon van Frans van Kollem. Hij mag ons vertegenwoordigen in de derde commissie die het waterschap kent. Maar voorlopig is het nog niet zo gemakkelijk. Het lijkt erop dat Water Natuurlijk voor een aantal mensen synoniem is aan ‘ontpolderen’ of zelfs ‘de groene leugen’. Alsof wij de vijand zijn die koste wat kost bestreden moet worden. Maar als je goed naar de verschillende programma’s kijkt, dan zijn we niet eens zo verschillend. Als we elkaar vinden in die dingen waarin we het eens zijn, dan is er een basis voor samenwerking. En als we daarna nog eens inhoudelijk goed kunnen discussiëren over de zaken waarin we van mening verschillen, dan komen we vast een heel eind.”

Rozen Hans van Hage is er zich van bewust dat het daarbij vooral aankomt op tact. Dat heeft hij zeker in zich, al komt hij soms kritisch en confronterend uit de hoek. Hij was jarenlang boswachter voor Staatsbosbeheer in Zeeuws-Vlaanderen, 14 WANTIJ April ‘09

Hans van Hage van Water Natuurlijk. Foto: Marianne Lundahl.

maar is daar sinds vorig jaar mee gestopt. Hij kan zich nu volledig storten op die andere passie van hem: het kweken van biologische rozen. Waarom stapte hij dan ook in de enerverende boot van de waterschapsverkiezingen? “Alleen de rozenkwekerij vond ik wat te beperkt. Ik wilde ook graag breder, meer maatschappelijk bezig zijn. Bij Staatsbosbeheer was ik actief binnen de ondernemingsraad en maakte me hard voor thema’s als duurzaamheid. Daar kunnen we binnen het waterschap ook nog wel wat mee winnen.”

“Als Water Natuurlijk binnen twee jaar tijd door iedereen gezien wordt als een club gemotiveerde en creatieve mensen, waar je goed mee kunt samenwerken, dan is mijn missie geslaagd” ●

Peter Maas is lid van de Wantijredactie.

De voorloper Rubriek waarin Peter Maas op stap gaat en u uitnodigt in zijn voetsporen te treden.

Op zoek naar het schoonste slootje Peter Maas

Vandaag ben ik op zoek naar een slootje met misschien wel de beste waterkwaliteit

die

een

sloot

in

Zeeland kan hebben. Waar zou dat kunnen zijn? In Heikant wellicht, in de Oudestraat, alleen de naam al.

Veel dieper dan hier kun je het Pleistocene zandgebied niet binnendringen. Het begin valt niet mee. Ik hoor koeien, zie schapen en ruik veehouderij. Op de akkers liggen restanten van maïs. Het slootje waar ik zoveel van verwachtte, ziet gewoon bruin van de stront. Links en rechts geniepige afvoerbuizen van villa’s, stacaravans of betonnen plateaus waarop kuilvoer ligt opgeslagen. Een winterkoning doet zijn best me op te vrolijken. Een heggenmus doet daar een schepje bovenop. Helemaal vrolijk word ik wanneer er een ooievaar laag overvliegt, richting het noorden.

v

Perfect zoet Toch is dit slootje bijzonder. De zilte invloed van de zee is hier afwezig en dus is het water perfect zoet. Maar er is meer. De akkers en stukjes bos even over de grens met Vlaanderen zijn net iets hoger gelegen dan hier in Oost ZeeuwsVlaanderen. Op de topografische kaart zie

ik een hoogteverschil van wel 5 meter. Regenwater dat daar infiltreert, komt in dit slootje weer aan de oppervlakte. Kwelwater staat bekend om zijn zuivere eigenschappen. Je kunt het vaak zien aan de verkleuring van het water. Roestbruine plekken geven aan dat het water tijdens zijn ondergrondse reis ijzer heeft meegenomen. En inderdaad, plaatselijk zie ik het water zelfs opborrelen en komt de grond onder water als een soort molshoopje omhoog.

Meststoffen Normaal gesproken is dit water gezuiverd door de lange reis door de ondergrond en is het niet verontreinigd met meststoffen. Later dit jaar zal ik nog wel eens gaan kijken, maar vandaag is het in elk geval nog te vroeg in het seizoen voor waterviolier, fijne waterranonkel of grote keizerlibel. Want dat zijn de soorten die je hier zou moeten tegenkomen.

Schoonste slootje niet zo schoon. Foto: Peter Maas

De mooie woorden die ik onlangs las in het waterbeheerplan of in de Kaderrichtlijn Water verdrogen bij de aanblik van het af en toe blauwe, maar vooral bruine water. Hanen kraaien, het is hier landelijk en gezellig. Als ik naar huis ga, heb ik toch het gevoel dat ik deze morgen even op vakantie ben geweest ●

Voor meer informatie: Floron organiseert deze zomer drie plantenexcursies in de omgeving van Hulst. Info: Justus van den Berg (0113-271210) of via [email protected].

Peter Maas is lid van de Wantijredactie.

15 WANTIJ April ‘09

Consument In deze rubriek signaleert Gerda Spaander zaken waar de consument zijn voordeel mee kan doen.

Website met alles over water

De Zeeuwse Waterwijzer vertelt waar je goed kunt zwemmen in Zeeland. Foto: Jaap Wolterbeek.

Gerda Spaander

De Zeeuwse Waterwijzer vertelt alles over water. Het initiatief komt van de gemeenten en het waterschap in Zeeuws-Vlaanderen. Zij laten met deze website zien wat ze zelf doen om het water schoon te houden én hoe consumenten een bijdrage kunnen leveren.

Zuinig omgaan met water en het water niet onnodig verontreinigen, staan natuurlijk hoog genoteerd op de Zeeuwse waterwijzer. Voor waterbesparende tips is er een link naar Milieu Centraal, dé website voor consument en milieu. Sommige tips kennen we allemaal wel zoals korter douchen, een spoelonderbreker op de wc monteren en een waterbesparende douchekop installeren. Andere zijn minder gesneden koek, zoals de aanwijzingen voor het aanleggen van een waterleiding of voor de keuze van een warmwaterinstallatie. We lezen er over de voor- en nadelen van het gebruik van regenwater in huis, maar een zéér waterbesparende aangelegenheid als het com-

z

posttoilet komen we (nog) niet tegen. Mensen die hun auto wassen in wijken waar het regenwater niet in de riolering verdwijnt, krijgen de raad het sop niet op straat, maar door de gootsteen te spoelen. Verder komt ook het water in de tuin aan bod.

Wonen met water De Zeeuwse Waterwijzer laat ook zien hoe het water zijn weg gaat in de woonomgeving, van winning tot lozing, welke typen riolering er zijn en hoe je daarmee rekening kunt houden. En wat kun je bijvoorbeeld doen bij een te hoge stand van het grondwater?

Het Zeeuwse water trekt veel recreanten. Zo kun je op de website zien waar je in Zeeland wel en niet kunt zwemmen, hoe daar de kwaliteit van het water is, waar watersporters rekening mee moeten houden, welke fietspontjes er zijn en dat vissers een pas nodig hebben ● Tips • Om het milieu nu en in de toekomst te sparen, is het belangrijk om duurzaam te bouwen. Van veelgebruikte metalen in woningen lost een klein deel op in langsstromend regenwater. • Door zelf regenwater op te vangen, kunt u uw gemeente helpen met de verwerking van regenwater tijdens hevige regenbuien. • Het is heel leuk om de eenden te voeren in het park, maar wat de meeste mensen zich niet realiseren is dat het voeren van eenden het water vervuilt en dat te veel brood slecht is voor de eenden. Voor meer informatie: www.zeeuwsewaterwijzer.nl

Gerda Spaander is lid van de Wantijredactie.

16 WANTIJ April ‘09

wAARDEvol Rubriek waarin Anke van der Geest de niet-levende aardkundig waardevolle natuur in Zeeland beschrijft.

Aarde en water

Oude kreekrestanten zijn van zout zoet geworden. Foto: Jan Moekotte.

Anke van der Geest

Bij aardkunde denken we aan bovengrondse zaken, maar ook onder het maaiveld zijn boeiende processen aan de gang. De verscheidenheid aan zoet en zout water in de ondergrond van Zeeland, is een aardkundige waarde waar je niet zo gauw bij stilstaat.

In de aarde zit water. Afhankelijk van de samenstelling van de lagen (zand, klei of veen) is er water op diverse diepten aanwezig. Sommige van deze waterlagen zijn eeuwenoud en prima geschikt voor drinkwater. Grote delen van Zeeland maken bijvoorbeeld gebruik van grondwater uit de Brabantse Wal.

i

Zand In Zeeland zelf is op diverse plekken zoet water te vinden waar aan het oppervlak dikke zandpakketten zijn. De zandpakketten van de duinen bevatten door regenwater een zoetwaterbel. Bij bredere duingebieden zoals bij Oranjezon en Haamstede is een grotere zoetwaterlaag aanwezig. Ook in de oudere zandlagen, die zijn neergelegd tijdens de laatste ijstijd, zitten nog zoetwaterlagen. In Zeeland is dat nog het geval langs de grens met België. Juist op die twee loca-

ties werd tot voor kort dan ook nog drinkwater gewonnen.

Infiltratie De mens heeft door middel van infiltratie regelmatig het zoetwatergehalte vergroot ten behoeve van de drinkwatervoorziening. Gebieden waar dat gebeurt, zoals bij Haamstede en St. Jansteen, zijn als grondwaterbeschermingsgebieden aangewezen. Op Walcheren werden in Oranjezon en bij Biggekerke in de vorige eeuw ook infiltraties gedaan, maar deze gebieden zitten tegenwoordig op de reservebank. Hier kunnen dan de natuurlijke processen opnieuw hun gang gaan, waardoor ze aardkundig waardevol zijn. Zout-zoet Naast de bovengenoemde zandlagen kent Zeeland van nature gebieden met zoet water en gebieden met zout water in de ondergrond. Zoet water komt in eerste 17 WANTIJ April ‘09

instantie van regenwater. Via de ondergrond kan er ook zoet water naar het oppervlaktewater (plassen, kreken, welen) doorstromen. Soms komt zoet water op onverwachte plekken aan het oppervlak (kwel) zoals bij laag water in de kreken van Saeftinghe. Het zoute water komt via diepere lagen uit zee onder het land of via kwel uit de kanalen. Op dit moment is het grondwater zout of brak in de zeer lage gedeelten van de provincie en in de buurt van de kanalen door Zeeuws-Vlaanderen, Walcheren en ZuidBeveland ● Voor meer informatie: http://loket.zeeland.nl/geo/. klik dan op: 'start het zoekscherm'

Anke van der Geest is medewerkster van de Wantijredactie.

Wat dit blijfsel overbleef In deze rubriek maakt Jan Moekotte een tweeluik. Geïnspireerd door een fragment uit de literatuur over Zeeland gaat hij op zoek naar de beschreven plaats en bekijkt de situatie nu.

Briefkaart van Multatuli in Middelburg gevonden Jan Moekotte

Nederlands grootste schrijver van de negentiende eeuw stak, hoewel maar 1 meter 65 lang, hoog uit boven het maaiveld van zijn tijd. Multatuli’s ‘Volledige Werken’* zijn nog altijd niet volledig

Regelmatig duiken er nog onbekende brieven van Multatuli op. Zo werd onlangs in een boek, gekocht bij een antiquariaat in Middelburg, de briefkaart aangetroffen die Multatuli op maandag 01-04-1878 (blijkt uit de poststempel) in Den Bosch schreef aan de dan twintigjarige Floor Wibaut **.

r

Voordracht Multatuli hield op 1 maart 1878 een voordracht in Middelburg. De dag daarna schreef hij zijn vrouw Mimi: “Ik ben hier gisteravond aangekomen en heb gisteravond gesproken. Straks ga ik naar Goes, en daar een zelfde vertooning.” Ook schrijft hij haar liever in Middelburg dan in Goes, nog wat tijd over te houden. Waarom Multatuli die tweede maart 1878 liever nog wat in Middelburg bleef, blijkt uit die opgedoken briefkaart aan Floor Wibaut. Kanaal Multatuli schrijft aan Floor Wibaut dat hij in Middelburg zo aangenaam over de Bolwerken gewandeld had, maar zich daar ook verbaasde over de wijze waarop tien jaar eerder kanaal en spoorlijn waren aangelegd. Bij die aanleg ging een flink deel van de zestiende-eeuwse vestingwerken verloren. “Daar zo wandelend, kwam een weldadige rust over mij, die stuitend op het kanaal, ruw verstoord werd. Waarom jonge vriend, werd dat kanaal niet langs, maar persé door uw stad aangelegd. Deze vestingwerken mogen dan een dood weermiddel geworden zijn, ’t komt mij

De gele kornoelje bloeit in het mooiste stadspark van

voor dat Middelburg haar sieraad wel heel lichtzinnig offerde aan de vooruitgang.”

Lustoord De Bolwerken zijn, ook al werden ze zo’n 150 jaar geleden dan ernstig verminkt, nog steeds een lustoord. Je wandelt er ook nu nog in Nederlands mooiste stadspark, dat als een gordel van smaragd om het eeuwenoude centrum ligt. Over de Bolwerken loopt ruim drie kilometer een golvend pad langs Kaukasische vleugelnoten, die met hun takken het water raken, trompetbomen en moseiken. In het park heb je voortdurend zicht op het water van de vest, met vogels als dodaars, kuifeend en kleine karekiet. Ook zie je tussen struiken als gele kornoelje en dwergmispel steeds iets van monumenten, die ook Multatuli bewonderd zal hebben: de Oostkerk, de Kloveniersdoelen, de Koepoort, de Lange Jan en de twee grote 18de-eeuwse molens. Middelburg verkwanselt helaas, net als in de tijd van Multatuli, nog steeds kroonjuwelen. Vorig jaar zijn met grof geweld en onbehoorlijke voortvarendheid prachtige resten van het verleden verdwenen. De dijk langs het kanaal dat Middelburg toegang 18 WANTIJ April ‘09

Nederland in Middelburg. Foto: Jan Moekotte.

gaf tot de zee, werd weggeschoffeld voor een golfterrein. Multatuli zou er des duivels over zijn ● * 24 delen dundruk, alleen nog antiquarisch verkrijgbaar.

** Deze jonge bewonderaar had

de lezing in Middelburg bijgewoond en Multatuli in een (onbekend gebleven) brief blijkbaar geestdriftig bedankt. Wibaut werkte in 1878 bij een Middelburgse houthandel en werd er later directeur. In 1904 vertrok Wibaut naar Amsterdam, werd er wethouder voor de volkshuisvesting en bekend door zijn uitbreidingsplannen (”Wie bouwt? Wibaut!).

Wandelen over de Bolwerken

Over de Bolwerken in Middelburg is in 2008 een fraai gidsje verschenen. Het gidsje met mooie foto’s beschrijft een wandeling langs de prachtige bomen en struiken op de bolwerken. Ook bijzondere gebouwen en plekken komen aan bod, zoals de Seismolen, de Joodse begraafplaats en de ijskelder. De wandeling duurt ongeveer twee uur. Titel: ‘De Groene Vesting’. Uitgave : Gemeente Middelburg. Prijs : 1 euro.

Jan Moekotte is lid van de Wantijredactie.

de voetafdruk van Marien bioloog Inez Flameling:

“Door mijn reizen vergroten anderen hun voetafdruk” Gerda Spaander

Ze werkte in tropische oorden met veel zee rondom: Indonesië, de Filippijnen, het Caribisch gebied. Tegenwoordig woont ze op een minder tropisch eiland. Maar ook op Noord-Beveland is er voor de duiker veel te

Water speelt een belangrijke rol in het leven van Inez Flameling. Ze studeerde af als marien bioloog en promoveerde dicht bij huis als marien microbioloog in Yerseke. Na verre omzwervingen is ze nu universitair docent ecologie aan de Roosevelt Academy in Middelburg, en stopt daarbij veel 'water' in haar colleges. Daarnaast is ze oprichter en eigenaar van het duikbedrijf Oceanus. Ze stond ook op de lijst van 'Water Natuurlijk' bij de laatste waterschapsverkiezingen, maar niet hoog, want ze heeft al genoeg te doen.

w

Onder water Naar haar voetafdruk dan. Een duikster heeft weinig te zoeken in het oosten van het land, dus woont ze, met man en kinderen, op Noord-Beveland in een boerderij dicht bij de Oosterschelde. De boerderij ligt op 2,5 ha. grond, dus dat schiet al lekker op. Wel hebben ze daar inmiddels zo'n 3500 bomen en struiken op aangeplant, dus als we het over de CO2-boeg gooien, zit dat wel goed. Maar Inez ziet meer in energiebesparing dan in bosaanplant. En ze maakt zich wel degelijk zorgen over de stijging van de zeespiegel: “We bouwen dit hier nu wel op, maar over 100 jaar kan het hier best onder

water staan.” Maar, zoals gezegd, een duikster heeft weinig te zoeken in het oosten van het land.

Van eigen erf In huize Flameling komt geen vlees op tafel, behalve van kippen van eigen slacht, bijvoorbeeld in tijden van een hanenoverschot. Wel vis, mét het duurzame MSC-keurmerk. En de economie die vandaag de dag zo hard gestimuleerd schijnt te moeten worden, moet het van Inez niet hebben. Kleren, meubels en apparaten koopt ze minimaal en soms tweedehands: “Mode zegt me niets.” Snorkelreizen Wat vakantie betreft, scoort Inez laag, want ze blijft met haar gezin in Nederland. Daarnaast gaan ze jaarlijks naar Egypte, waar Oceanus voor reisbureau SNP snorkelreizen organiseert. Maar dat is werk, dus dat telt niet mee voor de voetafdruk. Zo kom je toch aan je trekken. Inez moet erom lachen want “met die reizen zet ik anderen wel aan hun 19 WANTIJ April ‘09

voetafdruk te vergroten.” Met andere werkactiviteiten blijft ze dichtbij huis. Ze snorkelt met haar kinderen in de Oosterschelde. Ze houdt daar ook sliktochten, een soort Zeeuws wadlopen met oog voor het leven onder water. Ook voor de cursussen van Oceanus hoeft ze zelden de provincie uit. Al met al scoort Inez met 3 hectare, ondanks haar grote erf, relatief laag ●

Bereken zelf uw voetafdruk op www.voetenbank.nl. of voetafdruk.nl Gemiddelde Noord-Amerikaan 9,6 ha Gemiddelde Nederlander 4,4 ha Gemiddelde wereldburger 2,2 ha Eerlijke Aarde aandeel 1,8 ha

Gerda Spaander is lid van de Wantijredactie.

Foto: Peter Maas

beleven.

Ledenvergadering dinsdag 19 mei 2009

Foto: Jaap Wolterbeek.

Alle leden van de ZMF zijn uitgenodigd om naar de voorjaarsledenvergadering van de ZMF te komen. De ledenvergadering vindt plaats op dinsdag 19 mei. U bent als vanouds vanaf 19.30 uur welkom. De locatie is nog niet bekend bij het ter perse gaan van deze Wantij. Binnenkort ontvangt u, als lid van de

ZMF, een uitnodiging per post met de exacte locatie. Het belooft in ieder geval een spannende en dynamische vergadering te worden. Naast de jaarlijkse huishoudelijke zaken gaan we ook weer met elkaar in discussie. Het thema van deze vergadering is: ‘Duurzame visserij in de praktijk…’.

Duurzame visserij Dat we naar een duurzame visserij toe moeten, daar is eigenlijk iedereen het wel over eens. Maar hoe doe je dat? En hoe doe je dat goed? En wie moet dat nu

doen? En betekent het begrip duurzaam voor iedereen eigenlijk wel hetzelfde? Dat zijn allemaal vragen die deze avond aan bod komen. Aanmelden per e-mail: [email protected] (met vermelding van uw contactgegevens )of per telefoon: 0113- 23 00 75.

Correcties In een vorige Wantij stond abusievelijk vermeld dat de commissie planologie van de Vereniging Stad en Lande van Schouwen-Duiveland een werkgroep van de ZMF is. Dat is niet het geval. In de vorige Wantij werd in de rubriek Consument gemeld dat een Google-zoekopdracht nogal wat energie kost. Dit blijkt niet waar te zijn. De bewering was het gevolg van een nogal vrije interpretatie van een Amerikaans onderzoek naar energieverbruik van websites, waarbij Google niet eens aan de orde kwam. Omgerekend zou het gaan om 7 gr. CO2uitstoot per zoekopdracht, volgens Google zelf is het 0,2 gr. Bron: http://fhjfactcheck.wordpress.com/2009/01 /23/google-kookt-geen-water/ (artikel NRC)