Zeeuwse Milieufederatie
Wantij Al 25 jaar
December 2009, nr. 110, jrg. 26 nr. 4, losse nummers € 1,15
Tijdschrift over natuur en milieu in Zeeland
Wantij
Gedicht
Colofon: Het Wantij is de plaats waar stromingen elkaar ontmoeten. Wantij is een uitgave van de Vereniging Zeeuwse Milieufederatie (ZMF). Het blad verschijnt vier maal per jaar en wordt naar de leden van de ZMF verstuurd. Het lidmaatschap van de ZMF bedraagt € 12,- per jaar. Losse nummers van Wantij kosten € 1,15. Redactie: Elly Geelhoed (secretariaat), Janneke Donkers, Jos van der Heijden, Rob Kregting, Peter Maas, Jan Moekotte, Gerda Spaander en Willem de Weert (eindredactie). Redactiesecretariaat: Zeeuwse Milieufederatie, Postbus 334, 4460 AS Goes, Ravelijn de Groene Jager 5, 4461 DJ Goes, tel. (0113) 23 00 75, fax (0113) 25 09 55. E-mail:
[email protected]. Afsluiting kopij voor Wantij nr. 111, jrg. 27, nr. 1: 1 maart 2010. Bijdragen kunnen in overleg met het redactiesecretariaat worden ingediend. Auteurs zijn verantwoordelijk voor de inhoud van hun artikel. Plaatsing van een artikel hoeft niet te betekenen dat de vermelde meningen het inzicht van de redactie, het bureau of het bestuur van de ZMF weergeven. Drukwerk: Zoetewey, Yerseke.
December 2009, nr. 110, jrg.26, nr.4
2 Gedicht Willem Hussem
3 Waar staat de ZMF nu? Jan van Seters
4
25 jaar Zeeuwse Milieufederatie
Willem Hussem.
Visie, daar gaat het om!
Met inkt zeggen. Uitgeverij Kleinood en Grootzeer. 2009.
Willem de Weert
6 De ZMF én de natuurbescherming: Plan Tureluur 7 De ZMF én de zorginstellingen: Biologische catering De ZMF én het Midden-en Kleinbedrijf: Economie Light 8 De ZMF én de provincie: Licht op Zeeland De ZMF én de recreatieondernemers: Kust in kleuren 9 ZMF én actie toen: Scheldeloop ZMF én actie nu: Flyeren op het festival 10
De ZMF én de regio: N61 beter en veiliger De ZMF én de gemeenten: Duurzaamheidsatlas
11
De ZMF én de Vrienden van de Nacht: Van het donker genieten De ZMF én de vissers: Binnendijkse kokkelkweek
12
De ZMF én de grote bedrijven: Minder broeikasgas De ZMF én de boeren: Minder mineralen
13
wAARDEvol
Zeeuw vroeger zelf mede schuldig aan natuurrampen Anke van der Geest
14
Wat dit blijfsel overbleef
Voor wie zich door geen einder laat beperken Jan Moekotte
15
De voetafdruk
Jan van Seters Gerda Spaander
16
zoals mijn voorouders tegen het water vochten zo vecht ik tegen het overtollige woord
ZMF viert 25-jarig jubileum in Arsenaal Vlissingen Janneke Donkers
19
Klimaatstraatfeest en advertentie
20
En verder…
Waar staat de ZMF nu? Jan van Seters
Op 13 november j.l. hebben de Staten van Zeeland een motie aangenomen waarin de grondslag voor de provinciale subsidie voor de ZMF ter discussie gesteld wordt. De nieuwe afspraken over subsidie zullen vooral over projecten gaan, met ruimte voor coördinatie en educatie. De achterliggende gedachte is dat de budgetsubsidie stevig naar beneden moet.
CDA, SGP, VVD, SP en Partij voor Zeeland besloten de subsidiekraan voor de ZMF een eind dicht te draaien. Alleen PvdA, Christen Unie en GroenLinks waren tegen. Opmerkelijk is daarbij dat voor deze motie de regie is genomen door het CDA, de partij die het vaak heeft over het belang van het maatschappelijk middenveld waartoe de ZMF duidelijk behoort. Opmerkelijk is ook dat er over andere provinciale subsidies, groter of minder groot dan die van de ZMF, geen moties zijn ingediend!
c
Waar staat de ZMF nu? We begrijpen dat er over onze subsidie gesproken wordt. We weten gewoon dat het de komende jaren, gezien de taakstelling waar de provincie voor staat, minder zal worden. De provincie staat voor een forse bezuiniging omdat het Rijk het provinciefonds de komende jaren minder vult. En dat zullen alle organisaties merken die een subsidierelatie met de provincie hebben. Vraag is nog of we de korting al in 2010 te verwerken krijgen, of dat ons nog een extra jaar wordt gegund om ons als ZMF te reorganiseren. Inmiddels zijn we begonnen om te kijken hoe we kunnen bezuinigen. Lichtpunten Natuurlijk zijn we erg bezorgd over de opstelling van de Staten van Zeeland, maar we zien lichtpunten. Het College van GS heeft zich bij monde van gedepu-
teerde Wiersma positief uitgelaten over de ZMF. We hebben daarnaast ook veel positieve reacties gekregen uit de maatschappij zoals bijvoorbeeld te zien is in de reacties in de PZC en de e-mails die ons bereiken.
Nieuwe leden We hebben ook nieuwe leden in mogen schrijven. Dat vergroot ons draagvlak. We willen ons ook met nieuwe lidorganisaties versterken. We gaan gesprekken aan met ‘Redt de Kaloot’ en ‘Natuurvereniging Goeree-Overflakkee’, bij wie een uitdrukkelijke wens leeft zich aan te sluiten bij de Zeeuwse Milieufederatie. Dit laat zien dat er wel degelijk steun is vanuit de maatschappij voor een organisatie als de ZMF. Dwarsbomen En vooral willen we doorgaan met onze projecten om te laten zien dat het de ZMF niet gaat om het dwarsbomen van ontwikkelingen zoals een aantal partijen hardnekkig blijft beweren, maar om van Zeeland een nog mooiere provincie te maken waar het goed wonen, verblijven en werken is. Daarbij willen wij ambitie uitstralen: minder CO2-uitstoot, meer klimaatneutrale huizen, een duurzame mosselsector, enzovoorts. Op 4 december hebben we ons 25-jarig bestaan gevierd. Dat feest toonde de ambitie om nog zeker 25 jaar door te gaan! ● 3 WANTIJ December ‘09
Jan van Seters Foto: Gerda Spaander
Jan van Seters is voorzitter van de ZMF.
25 jaar Zeeuwse Milieufederatie
Visie, daar gaat het om! Willem de Weert
In een kwart eeuw is veel gebeurd met natuur en milieu in Zeeland, eerst met actie, later met overleg. Waar staat de Zeeuwse Milieufederatie nu, bij het 25jarig bestaan? Tjeu van Mierlo, directeur, en Jan van Seters, voorzitter van de ZMF kijken terug en vooruit.
t
Tjeu van Mierlo: “Bij de oprichting van de ZMF, halverwege de jaren tachtig, zaten we midden in de natuur- en milieuproblematiek. Water, bodem en lucht waren vervuild, de natuur ging hard achteruit, onze leefomgeving verslechterde. Er moest druk worden gezet, actie gevoerd, om deze problemen op de agenda te zetten.” Een decennium eerder werd al actie gevoerd tegen de vestiging van zware industrie in het Sloegebied en vóór het openhouden van de Oosterschelde. Samen met de mosselvissers! We spreken over de jaren zeventig, het tijdperk van ‘De Gouden Delta’. Het is wat kort door de bocht, maar uit actie en overleg werd in 1984 de Zeeuwse Milieufederatie geboren. “Van actie naar overleg”, was ook de titel van de jubileumuitgave van Wantij in 1997, die 25 jaar milieubeweging in Zeeland in beeld bracht.
Polderen Tjeu van Mierlo: “Een aantal problemen is in de afgelopen 25 jaar aangepakt en grotendeels opgelost. Daar heeft de milieufederatie in Zeeland een rol in gespeeld. Aanvankelijk onder druk, met actievoeren, later in overleg en in samenspraak. In de loop der jaren heeft men de ZMF in Zeeland als gesprekspartner aanvaard.” Het was in 1989 een bewuste keuze van het toenmalige ZMF-bestuur om een politicoloog, Van Mierlo, tot coördinator te benoemen, maar wel een met achtergrond in het actiewezen. “Ik kreeg de opdracht deuren open te gaan maken, te polderen avant la lettre. Bestuur en
bureau gingen op zoek naar gesprekspartners en mogelijke coalitiegenoten.”
Compromissen “Dat was voor het actiegerichte deel van de achterban wel even wennen. Ook het feit dat je bij onderhandelingen compromissen moet sluiten, was niet altijd gemakkelijk aan de leden uit te leggen. Dat merkte bijvoorbeeld Sabine Verburg, voorzitster van 1989 tot 1992, toen een convenant over de Kanaalzone ondertekend moest worden. De achterban was het niet eens met het onderhandelingsresultaat, met als gevolg dat Sabine opstapte,” herinnert Tjeu van Mierlo zich. Dieptepunt Als dieptepunt noemt hij het feit dat de ZMF de zwartepiet toegespeeld wordt bij het verduurzamen van de mosselvisserij en bij het ontpolderen. Met als recente reactie: een korting op de provinciale subsidie. Op persoonlijk vlak was het overlijden van gedeputeerde en oud ZMF-medewerker Thijs Kramer een tragedie. Voorzitters De ZMF is altijd heel gericht op zoek naar voorzitters die bij de gewenste koers van de vereniging en de noden van de tijd passen. In de jaren negentig zocht het bestuur bijvoorbeeld naar een voorzitter uit de kringen van het bedrijfsleven. Dat de nieuwe voorzitter Chris Karelse met een Jaguar voorreed, baarde opzien bij de medewerkers die met de trein of fiets naar hun werk kwamen.“ Maar dankzij hem gingen er deuren open bij bedrijven die ons daarvoor wel konden schieten. 4 WANTIJ December ‘09
Actie Schone Schelde
Foto: P. Verdurmen
Ook is hij belangrijk geweest voor het professionaliseren van het bureau,” vindt Tjeu van Mierlo. “De voorzitters na hem, Jobsen en Van der Doef, hadden nauwe banden met bestuur en politiek. Je ziet dat in de politiek de mening van de ZMF meetelt, nog sterker, dat we er nu op afgerekend worden. We brengen graag het debat op scherpte, zijn indien nodig de luis in de pels. Dat vinden sommige partijen heel vervelend. Maar we streven er niet naar om de populairste Zeeuw te worden. Soms is ruzie in de Zeeuwse polder nodig om verder te komen.”
Visie “De Zeeuwse Milieufederatie heeft in de loop der jaren een sterke positie ontwikkeld, met goede mensen én visie,” maakt Jan van Seters, de huidige voorzitter, ook afkomstig uit het bedrijfsleven (Dow Terneuzen), de brug naar de toekomst. “Want van visie moeten we het hebben.
Korte historie Zeeuwse Milieufederatie
En als we de visie niet zelf in huis hebben, aarzelen we niet om deskundigheid van buitenaf in te huren. De ZMF werkt bijvoorbeeld samen met de Erasmus Universiteit, de TU Delft, de NHTV Breda en Ecofys. Er is een eigen visie op water en op havens ontwikkeld. Dat blijven we doen, sparren met onderwijs en bedrijfsleven. Ons doel is en blijft de omschakeling van Zeeland naar een duurzame samenleving.”
zoekt, kun je dat niet meer via de traditionele kanalen doen, maar moet je nieuwe netwerken benutten. Daar zijn we naarstig naar op zoek. Hyves bijvoorbeeld, nieuwsbrieven, een Klimaatstraatfeest. Het aantrekken van een communicatiemedewerker past daarbij. De inhoud alleen is tegenwoordig niet genoeg. Welke verpakking kies je? Wat zijn de doelgroepen, wie zijn de mogelijke coalitiepartners?
Hypes Tjeu van Mierlo: “We lopen tegen weerbarstige kwesties aan als de klimaatverandering en het energievraagstuk. De aanpak van losse problemen helpt niet meer, er is een integrale, een samenhangende aanpak nodig. De maatschappij verandert, is individueler geworden. Hypes, emoties, morele verontwaardiging zijn in de plaats gekomen van idealen en het collectieve bewustzijn. Als je steun
“De ZMF moet inspelen op een veranderende wereld. Relaties zijn tijdelijk en vluchtig geworden. Onze achterban is onze basis. We koesteren de mensen van het eerste uur, maar de ZMF is ook uitdrukkelijk op zoek naar jonge mensen, zowel in het bestuur, op het bureau als in de achterban” ●
De Zeeuwse Milieufederatie is op 5 december 1984 ontstaan uit een fusie van twee organisaties. De Vereniging Milieuhygiëne Zeeland (VMZ) was een actiegroep die begin 1970 ontstond en zich voornamelijk richtte tegen de industrialisatie langs de Westerschelde en de wijze waarop milieuvervuilende bedrijven naar Zeeland werden gelokt. Het Zeeuws Coördinatieorgaan (ZCO) werd in 1971 opgericht om de activiteiten voor natuur, landschap- en milieubescherming in Zeeland te coördineren. Het ZCO telde 26 aangesloten organisaties waaronder de VMZ. In 1984 fuseerden VMZ en ZCO en ontstond de Zeeuwse Milieufederatie (ZMF), naar landelijk model met een professioneel bureau in Goes en een eigen tijschrift Wantij, dat aan alle individuele leden en aangesloten organisaties wordt toegezonden. Jan de Vries was de eerste coördinator van de ZMF. Hij werd in 1989 opgevolgd door Tjeu van Mierlo die thans directeur is. De ZMF is een vereniging met een gekozen voorzitter.
Willem de Weert is eindredacteur van Wantij.
5 WANTIJ December ‘09
De ZMF én …. De ZMF werkt graag constructief samen met andere partijen om het doel, een duurzaam Zeeland, te bereiken. Om dit te illustreren staan op deze en de volgende pagina’s voorbeelden van succesvolle projecten die de ZMF in de afgelopen jaren samen met andere organisaties, bedrijven en instellingen opzette.
De ZMF én de natuurbescherming: Plan Tureluur
Foto’s: Jaap Wolterbeek
De Oosterschelde, ooit een levendige zeearm, raakte fors verlamd toen door de stormvloedkering zoutwatergetijdengebied verloren ging. De ZMF lanceerde in 1991 het plan Tureluur. Als goedmaker. Aan de Zuidkust van Schouwen-Duiveland en op Tholen is samen met de provincie, het waterschap, de natuurbeschermingsorganisaties en de landbouw inmiddels ruim 900 hectare nieuwe natuur gerealiseerd. Het grootste deel van Plan Tureluur bestaat uit inlagen en karrevelden, zoute en brakke gebieden. Buitendijks wordt geprobeerd om de afname van schorren te compenseren en duinen te ontwikkelen. Binnendijks zijn moerassen gecreëerd: brakke of zoute moerassen in de lager gelegen gebieden en zoete op hogere locaties. Het is het eerste en tot nu toe enige project waarin een landinrichting werd aangevraagd door een natuurbeschermingsorganisatie. Voor meer informatie: www.np-oosterschelde.nl/documents/natuur/plan-tureluur. (JM) Onstuimig, ruig en robuust Plan Tureluur is het kroonjuweel van de Zeeuwse Ecologische Hoofdstructuur (EHS). Overal langs de boorden van de Oosterschelde, maar vooral langs de zuidkust van Schouwen-Duiveland en Tholen is de laatste jaren hard gewerkt aan de realisatie van dit plan. Weilanden afgerasterd met lichtgele, kastanjehouten palen markeren de percelen nieuwe natuur. Hoewel, nieuw? Nieuw is een relatief begrip. Je waant je hier zo duizend jaar terug: nog voor er dijken waren of laat staan een stormvloedkering. Grasland nu of schor toen. Als je je ogen wat samenknijpt, kun je hier reizen door de tijd.
Zilte natuur Spreeuwen, kieviten en goudplevieren wolken door de lucht. Er staat vandaag een stevige wind uit het oosten die noopt tot dikke jas en muts. Zelfs een sjaal zou welkom zijn.
6 WANTIJ December ‘09
De zeeaster pluist. De zeekraal kleurt bloedrood. Deze hoek was altijd al een lastige om op te boeren. Zoute kwel dringt door onder de zeedijk. Op veel plaatsen is een laag van de oorspronkelijke bouwvoor afgeschraapt en komt de kwel nog sterker aan de oppervlakte. Dit is zilte natuur, de oernatuur van Zeeland. Grote aantallen vogels profiteren. Voor de liefhebber is hier veel te beleven. Waar de een op zoek is naar een krombekstrandloper, vergaapt de ander zich aan de brandganzen. Ik veroorloof me vandaag de luxe om ongenuanceerd te schatten. Zijn het er 500, 1000 of misschien wel meer dan 1500? Iedereen kan hier terecht voor een frisse neus. Vanaf de uitkijktoren bijvoorbeeld, bij iedere trede naar boven neemt de wind in kracht toe. Het uitzicht mag er zijn. Kleumen en genieten van de tinten groen, bruin, grijs en rood door de tranen in je ogen heen. Er hangen nog net geen ijspegels aan mijn snor. Onstuimig, ruig en robuust, dát is Tureluur. (PM)
De ZMF én
De ZMF én de zorginstellingen: Biologische catering
Foto: Jaap Wolterbeek
In 2007 ontving de ZMF de Plattelandstrofee voor het project ‘Biologische catering in de zorginstelling’. De zorginstellingen Ter Reede in Vlissingen, Blauwe Hoeve uit Hulst en Randhof uit Goes deden mee. De bewoners waren enthousiast. “Het eten heeft weer de kleur en de smaak van vroeger”. Om de kosten te verlagen, is nu het project ‘Korte keten van land naar klant’ gestart. Bedoeling is dat in de nabije toekomst zorginstellingen betaalbare en smaakvolle groenten, aardappelen en fruit direct kunnen betrekken bij de biologische boer uit de streek. De ZMF werkt in dit project samen met de biologische webwinkel ‘De Grote Verleiding’ en ‘Stichting Werkt voor Ouderen.’ Voor meer informatie: www.biologischinzeeland.nl (PM)
Gedeputeerde Poppelaars kookt biologisch bij een zorginstelling Foto: Jaap Wolterbeek
De ZMF én het Midden- en Kleinbedrijf: Economie Light Met het project Economie Light wil de ZMF het Zeeuwse Midden- en Kleinbedrijf (MKB) stimuleren om duurzamer te produceren, met name op het gebied van grondstoffen en energie. Daarvoor heeft de ZMF een adviestraject ontwikkeld, dat onder andere is toegepast bij Meatless. Dit Goese bedrijf, met aan het hoofd de uit het vleesbedrijf afkomstige Jos Hugense, wil de vleesconsumptie verminderen door vleesvervangers te maken op basis van o.a. tarwe en lupine. Meatless wordt vooral gebruikt in vleesproducten, die dan minder vlees en vet bevatten. Meatless wordt gemaakt van natuurlijke grondstoffen als lupine, tarwe, karamel en rijst en verwerkt in haar producten 90% grondstoffen van lokale productie, dubbel duurzaam dus. Voor meer informatie: www.meatless.nl (GS)
Om de consument over de streep te halen, kookte de Middelburgse kok Ernst van Toll heerlijke gerechten met Meatless. Foto Meatless.
7 WANTIJ December ‘09
De ZMF én...
De ZMF én de provincie: Licht op Zeeland
Zeeuwse kwaliteiten ruimte, rust, lucht en licht Foto: Jaap Wolterbeek
In 2004 heeft de ZMF zelf een economische structuurvisie voor de provincie uitgebracht onder de naam “Licht op Zeeland”. Tien ondernemingen en instellingen, waaronder drie woningbouwcorporaties, drie recreatiebedrijven, een hotel, een mosselbedrijf en een groot waterpark, onderschreven die visie. In ‘Licht op Zeeland’ staan ‘Recreatie’ en ‘Zeeland woonland’ centraal. In Zeeland moet een uitgekiende balans tussen economie, ecologie en het sociale aspect komen. Dat betekent een gezonde leefomgeving, met nadruk op steden en bebouwde omgeving zoals de havens. Dat betekent ook een duurzaam landelijk gebied, met nadruk op de groen-blauwe oase. En natuurlijk duurzaam omgaan met water, met nadruk op de watersystemen die de Delta bepalen. (WdW)
De ZMF én de recreatieondernemers: Kust in kleuren Samen met natuurbeschermingsvereniging ‘’t Duumpje’ heeft de ZMF in West Zeeuws-Vlaanderen het project “Kust in Kleuren” opgezet. De ZMF trekt daarin op met Recron, de organisatie van ondernemers in de recreatie. Op de achtergrond heeft wijlen Thijs Kramer (nog voor zijn tijd als gedeputeerde) hierbij een strategische rol gespeeld. Het resultaat is in zijn geheel overgenomen door de gemeente Sluis. De ZMF is trots op de goede samenwerking en de concrete uitwerking. Zo is er in de Cletemspolder een mooie proeftuin tot stand gekomen. Er wordt momenteel volop gewerkt aan ‘Groede Podium’, waarbij het dorp verbonden wordt met Groede-Bad en de omgeving van de Zwartegatsekreek. Ook staat het grote project ‘Waterdunen’ in de steigers. Voor meer informatie: www.kustopdekaart.nl/display_project.ph p3?id=129 (RK)
De Cletemspolder in Groede is ingericht om speels de natuur te beleven Foto: Dienst Landelijk Gebied
8 WANTIJ December ‘09
De ZMF én...
De ZMF én actie toen: Scheldeloop De aandacht voor de Westerschelde is niet van de laatste tijd. Zo organiseerde de ZMF in 1990 de Scheldeloop, een demonstratieve wandeling van drie weken, om vooral de schoonheid van de Schelde te ervaren. Tientallen mensen liepen toen van de monding in Vlissingen tot aan de bron in Noord-Frankrijk. Een
opvallende deelnemer was pastoor Omer Gielliet uit Breskens. Hij verzorgde tijdens deze tocht een eucharistieviering. Omer Gielliet is ook beeldhouwer. Hij maakte o.a. de Scheldewachters, twee sculpturen aan de kaai in Breskens, waarop de tekst 'Redt de Schelde ' staat te lezen.(GS) Scheldeloop Foto’s: P. Verdurmen
De ZMF én actie nu: Flyeren op het festival Al vier zomers vindt er op de Brouwersdam het Concert at Sea (CAS) plaats. Bløf, Marco Borsato, Golden Earring en 80.000 bezoekers maakten er deze keer een groot spektakel van. Door bemoeienis van de klimaatcampagne ‘Hier’ is Concert at Sea het eerste klimaatneutrale Europese popfestival. Dat doet men door de hoeveelheid uitgestoten CO2 te compenseren door investering in bos- en duurzame energieprojecten. Samen met ‘Hier’ stond de ZMF in een stand en deelde flyers en informatie uit om de festivalgangers bewuster te maken van hun rol in de klimaatverandering. Dat leverde doorgaans enthousiaste reacties op. Voor meer informatie: www.concertatsea.nl (GS)
Actie 'Hier' op Concert At Sea
9 WANTIJ December ‘09
De ZMF én...
De ZMF én de regio: N61 beter en veiliger
IJzendijke. Foto: Jaap Wolterbeek
We citeren Rijkswaterstaat: “De N61 is een smalle, onveilige weg met onoverzichtelijke bochten, langzaam verkeer, zoals tractoren, en verkeer dat vanuit zijwegen en erfaansluitingen de weg op komt rijden. De 21 kilometer lange N61 in Zeeuws-Vlaanderen is momenteel één van de onveiligste wegen van Nederland. Met name het stuk tussen Hoek en Schoondijke.” Al zo’n jaar of tien is er gewerkt aan plannen ter verbetering. De eerste ideeën riepen verzet op van de omgeving. De ZMF sloot zich toen aan bij een samenwerkingscollectief, waar de Kamer van Koophandel, regionale ondernemersverenigingen en dorpsverenigingen deel van uitmaken. Het resultaat is dat Rijkswaterstaat de concept tracénota heeft aangepast. Hierin is één van de kernpunten van de ZMF, géén landschapontsierend viaduct bij de Nolleweg, opgenomen, zodat het huidige zicht op IJzendijke onaangetast blijft. Ook op andere punten zijn de oorspronkelijke plannen verregaand aangepast. Voor meer informatie: www.rijkswaterstaat.nl/wegen/feiten_en_ cijfers/wegenoverzicht/n61/index.aspx (RK)
Score klimaat en energie in de Duurzaamheidsatlas
De ZMF én de gemeenten: Duurzaamheidsatlas In 2005 heeft de ZMF met het project ‘Duurzaamheidsatlas’ een beeld gegeven van de provincie Zeeland op het terrein van duurzaamheid. De atlas geeft een beeld door de tijd heen van de beleidsontwikkeling en beleidsuitvoering van de dertien Zeeuwse gemeenten op het terrein van duurzame ontwikkeling. Vanuit de gemeentelijke organisaties werd vlot meegewerkt wat betreft het aanleveren van gegevens. De Duurzaamheidsatlas is een product van een brede samenwerking. Het Zeeuws Platform Duurzame
10 WANTIJ December ‘09
Ontwikkeling heeft samen met de ZMF succesvol een beroep kunnen doen op onder meer de Vereniging Zeeuwse Gemeenten, SCOOP, bureau CEA, Provincie Zeeland, Hogeschool Zeeland, COS Zeeland, Delta NV, MarEtech en alle Zeeuwse gemeenten. Voor meer informatie: www.duurzaamzeeland.nl/zeeuwseatlas (MV) Niet alle Zeeuwse gemeenten zijn even ver met duurzaamheid. Foto: Jaap Wolterbeek
De ZMF én...
De ZMF én de Vrienden van de Nacht: Van het donker genieten
Nacht van de Nacht. Foto: Jan Koeman
‘Lichtvervuiling’ gaat in feite om vervuiling van de duisternis. Steeds meer gebieden zijn dag en nacht in licht gehuld, ook op plaatsen en tijdstippen waar het overbodig is. De ZMF organiseert sinds vijf jaar de Nacht van de Nacht, een initiatief van Natuur en Milieu en de 12 Provinciale Milieufederaties. Bedrijven en gemeenten doven dan het licht van kerk, plein, kantoor, terrein en molen. In Middelburg namen dit jaar duizend bezoekers deel aan een donkere tocht door de binnenstad van Middelburg waar de gemeente alle lichten langs de route had gedoofd. Het was opvallend donker op de Markt, waar nu mensen in de rij om door grote verrekijkers en een telescoop te kijken naar de sterren. Op de donkerste plek van Zeeland, de Manteling, aan de rand van Oostkapelle, ervoeren de bezoekers de donkerte tijdens een nachtwandeling onder leiding van een natuurgids. Voor meer informatie: www.nachtvandenacht.nl; www.laathetdonker.nl (WdW) Proefopstelling voor het kweken van mosselzaad in Plan Tureluur. Foto Stichting Zeeschelp
De ZMF én de vissers: Binnendijkse kokkelkweek Dertig jaar geleden streden milieubeschermers en vissers als ‘natuurlijke bondgenoten’ voor het behoud van een
open Oosterschelde. Door acties van de natuurbescherming rond de mosselvisserij raakten de verhoudingen verstoord. De ZMF werd door de bondgenoot van weleer beschuldigd van ‘de groene leugen’. Het plan om voedselrijk water uit brakke natuurgebieden te gebruiken voor het kweken van kokkels brengt ZMF en vissers weer dicher bij elkaar. In dit project werkt de ZMF samen met o.a. de schelpdiersector, Waterschap Zeeuwse eilanden, landbouworganisatie ZLTO en Stichting Zeeschelp. Met dit project won de ZMF de Zeeuwse Milieuprijs 20052006. Tussen september 2006 en september 2007 werden in een proefopstelling bij Moriaanshoofd de waterkwaliteit en kokkels nauwlettend gevolgd. De proef wees uit dat de kokkels niet of nauwelijks groeiden. Mossels deden het in 2008 al stukken beter, maar mosselbroed (1-2 mm) groeide toch minder snel uit tot mosselzaad (1-2 cm) dan in de Oosterschelde. Water van het natuurgebied levert dus (nog) niet alles wat de mossel nodig heeft. Toch hebben brakke natuurgebieden potentie als kraamkamer voor mosselzaad. Wordt vervolgd. Voor meer informatie: www.zeeschelp.nl/pilots (JM)
11 WANTIJ December ‘09
De ZMF én...
De ZMF én de grote bedrijven: Minder broeikasgas
De ambitie van de ZMF is helder: een CO2-neutraal Zeeland in 2050. Om die ambitie waar te maken, hebben we de hulp van de grote, energie-intensieve bedrijven nodig. Die zorgen samen voor 84% van de Zeeuwse CO2-uitstoot. Daarom begon de ZMF in 2007 met bijeenkomsten om bedrijven te benaderen
met innovatieve, maar haalbare voorstellen om de CO2-uitstoot te verminderen. De eerste ronde was bijzonder succesvol. Zelfs minister Cramer van Milieu kwam naar Zeeland om te leren van de aanpak van de ZMF en om te luisteren naar de voortgang bij Yara en Thermphos. Gezamenlijk besparen de twee bedrijven
De ZMF én de boeren: Minder mest en mineralen
Yara in Sluiskil gaat minder broeikasgas uitstoten. Foto: Jaap Wolterbeek
11% van de Zeeuwse uitstoot van broeikasgassen. Dat staat gelijk aan het energieverbruik van alle huishoudens in Middelburg, Vlissingen, Rotterdam en Den Haag samen. Een echte klapper dus. Momenteel is de ZMF met vier andere grote bedrijven in overleg om weer nieuwe CO2 -reductiestappen te zetten. (TvM)
In een aparte stichting werken boeren (ZAJK, ZLTO), ZMF, Provincie Zeeland, Waterschap Zeeuwse Eilanden en Waterschap Zeeuws-Vlaanderen samen. Het idee ontstond tijdens een veldsymposium in 1998. Boeren en waterbiologen bogen zich over de kwaliteit van het Zeeuwse slootwater. Dat kon beter. ‘Mineralen Middelen Meester’ probeert zowel het gebruik van de hoeveelheid bestrijdingsmiddelen als meststoffen tot een minimum te beperken. Dat komt ten goede aan de biodiversiteit, de bodemvruchtbaarheid én de portemonnee. De boeren worden minder afhankelijk van bestrijdingsmiddelen en meststoffen. ‘Mineralen Middelen Meester’ geeft onder andere jaarlijks het ‘Gewasbeschermingsmiddelenstoplicht’ uit. Dit is een overzichtelijke kaart waarop alle middelen gerangschikt zijn naar milieubelasting. Voor meer informatie: www.mmmeester.com (PM) Boeren gebruiken minder mest. Foto: Jaap Wolterbeek
12 WANTIJ December ‘09
wAARDEvol
Zeeuw vroeger zelf mede schuldig aan natuurrampen Anke van der Geest
Plaatsen, waar de geschiedenis van het Zeeuwse landschap zichtbaar is, zijn aardkundig waardevol en verdienen een zorgvuldige behandeling. Namaak doet geen recht aan de werkelijke processen ●
Sinds de laatste ijstijd stijgt de zeespiegel en daardoor het grondwaterpeil. Vóór het begin van onze jaartelling was heel Zeeland daardoor veranderd in een moeras. De
Cursus over geologie van Zeeland
mens kon alleen nog een paar hoge en droge kustwallen voor bewoning gebruiken. Maar hij nam daar geen genoegen mee.
Via natuurlijke kreken die het hoge veen ontwaterden, drong hij het land binnen en ging kunstmatig ontwateren en turfsteken. Daarmee tartte de mens het lot. Want door oxidatie van het veen en inklinking van de bodem werd het landoppervlak verlaagd. De zee kreeg de kans het land binnen te dringen. In een paar honderd jaar was het veenmoeras grotendeels weggespoeld of overspoeld met klei. De zee had weer de overhand. Voor de mens was nagenoeg geen plek meer.
v
Droge grond Maar door op- en aanslibbingen breidde het vaste land zich weer geleidelijk uit.
De mens rukte met gelijke tred op. Kustwallen, kreekruggen, schorren en platen zorgden weer voor droge grond onder de voeten. Met het indammen van kreken en bedijkingen werd zee opnieuw land, hoewel de zee nog lang met regelmaat inbrak en land terugnam. Resten van deze processen zijn in alle delen van Zeeland te herkennen. Kijkend in de atlas, wandelend en fietsend, kun je de vormen en patronen herkennen en de aardkundige geschiedenis beleven. Zo kwamen in de afgelopen afleveringen bijvoorbeeld Het Land van Saeftinghe, de Poel, de kust van Schouwen en de opbouw van Tholen ter sprake.
Dit is de laatste aflevering van de rubriek wAARDEvol in Wantij. Wilt u meer weten over aardkundige waarden? Hoger Onderwijs voor Ouderen (HOVO) geeft in februari 2010 een zesdelige cursus over de vormen van het landschap en de relatie mens - natuurkrachten. De cursus behandelt de geologische geschiedenis van Zeeland vanaf het eind van de laatste ijstijd en leert hoe de factor mens vanaf de IJzertijd op dit landschap ingewerkt heeft. De cursus laat veel kaarten, foto´s en ander beeldmateriaal zien. Als laatste les is er een excursie. Na de cursus kan men zelf meer van het Zeeuwse landschap herkennen. Voor informatie www. hovo-nederland.nl of
[email protected]
Anke van der Geest is medewerkster van de Wantijredactie.
Inlaag op Noord-Beveland. Foto: Jaap Wolterbeek
13 WANTIJ December ‘09
Wat dit blijfsel overbleef
‘Voor wie zich door geen einder laat beperken’ Jan Moekotte
Duinen bij Zoutelande Foto: Jan Moekotte
Wantij opende deze jaargang telkens met een gedicht van Willem Hussem (1900-1974). Hij weet als dichter zóveel wind te suggereren dat je als lezer, staande op een duintop, vleugels krijgt. Wat was de relatie van Hussem met Zeeland?
In publicaties komt de schilderdichter naar voren als stadsmens, kunstpaus en kroegtijger (De Posthoorn in Den Haag was zijn stamcafé). Toch wijzen alleen al de titels van zijn eerste dichtbundels, ‘De kustlijn’ (1940), ‘Uitzicht op zee’ (1941) en ‘Steltlopen op zee’ (1961) op een groot oog voor de kust.
i
Zee Frank Hussem houdt de belangstelling voor het werk van zijn vader levend. “Vader was dan wel een stadsmens, maar zijn inspiratie deed hij op door het kijken naar landschappen en de zee.” Hussem was praktisch wekelijks te vinden in Scheveningen en in Duinrel, prachtige natuurgebieden. Ook vertoefde hij veel in Oostvoorne en op De Beer, een natuurgebied dat verdween door de aanleg van Europoort. Al kwam hij weinig in Zeeland, Willem Hussem verdient zijn plaats in deze rubriek door het volgende gedicht.
”Walcheren” Dit eiland lijkt herschapen in een tuin Waar glanzend groen en donkre bloemen prijken. Ik overzie de kust vanaf het duin En volg twee vogels tot zij ’t nest bereiken Een boerenkar gaat langs den sintelweg Daarachter tracht een jongen paard te rijden. Het dier blijft telkens stilstaan bij de heg Omdat het weer terug wil naar de weide. Er is de lust van niets te willen doen Dan hier zich rijk te voelen zonder werken. Met enkel maar de ruimte als rantsoen Voor wie zich door geen einder laat beperken. (1938-1939)
Weglaten Als schilder bewoog hij van het figuratieve naar het abstracte. Als dichter maakte hij een soortgelijke ontwikkeling door. In ‘Walcheren’ schetst hij nog een figuratief beeld, maar rijm en klank worden gaande 14 WANTIJ December ‘09
weg van minder belang. Volgens Frank Hussem wilde zijn vader later niets meer te maken hebben met die vroege gedichten, omdat ze teveel onder invloed van Roland Holst, Jacques Bloem etc. ontstaan waren. Hussem wordt een meester in de kunst van het weglaten. In ‘Zet het blauw’ weet hij met minimale middelen maximaal te suggereren. Weinig woorden, veel wit. Zet het blauw van de zee tegen het blauw van de hemel veeg er het wit van een zeil in en de wind steekt op
Wat is er over van het Walcheren dat Hussem beschrijft? Zeventig jaar later is de kust vanaf het duin nog steeds goed te overzien. Maar door de inundatie in 1944 is Walcheren niet meer de Tuin van Zeeland. Heggen en sintelwegen zijn verdwenen.
Vrije tijd is er nu meer dan ooit. “De lust van niets te willen doen dan zich hier rijk te voelen zonder werken”, is vooral waarneembaar bij toeristen ● Jan Moekotte is lid van de Wantijredactie.
de voetafdruk van Jan van Seters, voorzitter ZMF
‘Reizen zou ik niet willen missen’ Gerda Spaander
Werkgroep Kernenergie Zeeuws-Vlaanderen
ZMF-voorzitter Jan van Seters is een mobiel man. Ongeveer de helft van zijn voetafdruk komt voor rekening van de reizen die hij maakt. Je zal maar kinderen en kleinkin-
Strijders van het eerste uur
deren in Zwitserland en een voorliefde
Peter Maas
voor Afrika hebben.
s
Sinds hij drie jaar geleden als milieufunctionaris afzwaaide bij DOW in Terneuzen, is Jan van Seters voorzitter van de ZMF. Zat hij vroeger ‘tegenover’ de ZMF en heeft hij er zelfs mee in de clinch gelegen, nu zijn de rollen omgedraaid en zit hij soms tegenover zijn opvolger en ex-collega’s. Bij sommigen moet hij zich daarover verdedigen, zelf heeft hij er geen moeite mee, al zal hij daar niet prominent het woord voeren.
Zambia Jan van Seters heeft met 6,5 ha een flinke voetafdruk. Die is voor een groot deel te danken aan zijn reizen. Naast de kinderen en kleinkinderen, die hij toch zeker vier keer per jaar in Zwitserland opzoekt, gaat hij ook zo nu en dan naar Afrika. Voor hij bij DOW werkte, stond Van Seters drie jaar voor de klas in Zambia, en daarom wil hij zo nu en dan nog wel eens die kant uit. Hij compenseert zijn vliegreizen niet, want daarover hoort hij geen goede verhalen. Meer met de trein misschien ? “Dat vind ik niet zo gemakkelijk als de auto. Vanuit Terneuzen is het ook niet echt handig. Ik heb inmiddels wel een NS-voordeelurenkaart, mét bijna-gratis reizen, dus het gaat er wel meer van komen.” Thuis, in Terneuzen, pakt hij altijd de fiets.
Foto: Gerda Spaander
Vlees, vis en was Ook vlees en vis tellen mee bij de stevige voetafdruk. Jan kookt graag, maar vindt dat zijn vleesconsumptie om milieuredenen wel wat minder kan. Het lukt hem nog niet erg om smakelijk vegetarisch te koken, maar hij blijft het proberen. Het energieverbruik is vrij hoog, al telt dat door het gebruik van groene stroom niet zo sterk mee. Een deel daarvan komt voor rekening van het regelmatige wassen. Daarbij verschillen Jan en zijn vrouw van mening. Zij stopt de was als het even kan in de droger, want dan worden de handdoeken lekker zacht, hij prefereert de waslijn en de iets stuggere was. Verder noemt Jan van Seters zichzelf een neuroot, als het gaat om deuren dicht doen als de verwarming aanstaat. Zijn score in de voetafdruk vindt hij aan de hoge kant. “Ik zal voor 2010 goede voornemens in gedachte nemen.” Vrijwilligerswerk Sinds zijn pensionering bij DOW vervult Jan van Seters naast het ZMF-voorzitter15 WANTIJ December ‘09
schap verschillende maatschappelijke functies. Hij heeft in het bestuur van het Waterschap Zeeuws-Vlaanderen gezeten en is voorzitter van het plaatselijk maatschappelijk werk en het jeugd- en jongerenwerk.
Ook is hij vrijwilliger bij demente bejaarden. “Al dat vergaderen is leuk, maar ik wil daarnaast ook iets dóen. Het is mooi als je ziet hoe je mensen blij maakt met praten over vroeger en samen liedjes zingen” ●
Bereken zelf uw voetafdruk op www.voetenbank.nl. of voetafdruk.nl Gemiddelde Noord-Amerikaan 9,6 ha Gemiddelde Nederlander 4,4 ha Gemiddelde wereldburger 2,2 ha Eerlijke Aarde aandeel 1,8 ha
Gerda Spaander is lid van de Wantijredactie.
ZMF viert 25-jarig jubileum in Arsenaal Vlissingen Janneke Donkers
Welkomsttafel met kruiwagen vol met kikkers van de ZMF
Op 4 december vierde de ZMF haar 25-jarig jubileum. Het werd een stevige opsteker voor de jarige milieuvereniging. Rond de tweehonderd relaties kwamen ’s middags hun felicitaties overbrengen en een aantal Zeeuwse prominenten onderstreepte dat Zeeland de ZMF in de toekomst hard nodig heeft. 's Avonds waren er zo'n 150 leden van de ZMF aanwezig om samen het jubileum te vieren.
Tijdens de feestelijkheden van het ZMF jubileum was er een paneldiscussie. Vier prominenten hebben hun visie op de ZMF en haar toekomst gegeven: Marten Wiersma, Zeeuws gedeputeerde Milieu en Economie; David Luteijn, voorzitter van de Brabants-Zeeuwse Werkgeversvereniging; Daan van Doorn, voorzitter van de Producentenorganisatie Mossel en Chris Kalden, landelijk directeur van Staatsbosbeheer.
t
Marten Wiersma Marten Wiersma vindt de ZMF onmisbaar voor de komende 25 jaar om het integrale beleid inhoud te geven en uit te voeren. Hij stelt zich op het standpunt dat natuur en leefomgeving beschermd moeten worden. “Omdat het nodig is, en niet omdat het van Europa moet. Daar kan de ZMF niet bij gemist worden,” zo geeft de gedeputeerde aan. David Luteijn Voor David Luteijn is de ZMF heel belangrijk. “Als er nog geen milieufederatie zou zijn, zou die vandaag nog moeten worden opgericht. Werkgevers kunnen de duurzame ontwikkeling niet ontlopen. Dat is een bewustwordingsproces waar de ZMF ons bij moet helpen,” stelt Luteijn. Hij zegt dat de industrie zich zal blijven ontwikkelen, maar dat er gezocht moet worden naar een evenwicht tussen welvaart, leefbaarheid en open landschap. “Daarbij kun je gerust tegen elkaars sche-
nen schoppen, zolang je maar ‘on speaking terms’ blijft.”
Daan van Doorn Daan van Doorn stelt vast dat de overheid zich terugtrekt uit het maatschappelijk middenveld. Het bedrijfsleven zal zelf en met anderen samen veel zaken zelf moeten doen en uitzoeken. De ZMF heeft daarin een positie. “Het is een belangrijke rol die onvoldoende gewaardeerd wordt. De ZMF loopt in dit proces zelfs voorop,” zo zei van Doorn. Hij ervaart de ZMF als een organisatie die wil meewerken. “Zij is daarin al veel verder dan andere (milieu)organisaties”, zo stelt van Doorn. Hij constateert dat waar de Producentenorganisatie Mossel en de ZMF een tijd terug lijnrecht tegenover elkaar stonden, er via een dialoog een convenant is opgesteld. “Dit is een prima voorbeeld van hoe je eruit kunt komen. We staan niet zo ver uit elkaar als wel gedacht wordt.” Chris Kalden Chris Kalden is van mening dat er voor de komende jaren voor de ZMF nog werk genoeg is in de voortuin van Rotterdam. De subsidiemaatregelen waartoe Provinciale Staten onlangs besloten, ziet hij als een correctieve tik van een deel van de Zeeuwse bevolking. De reactie van Luteijn daarop is opvallend. Hij stelt: “Waarom een correctieve tik? Ik zie geen fout van de ZMF!” ● Janneke Donkers is Communicatie Coördinator van de ZMF.
16 WANTIJ December ‘09
vrouw en Jan va bosbeheer met zijn ts aa St r eu ct re Chris Kalden di
Gezellige tafel met oa Chris Kalden en Jan de Vries
Jan van Seter broer van Thij
an Seters
Aanwezig oud-bestuursleden van de ZMF, samen met de huidige voorzitter, Jan van Seters en directeur Tjeu van Mierlo
Een aantal Wantijredactieleden
Een aantal dam es
van de ZMF
Jan va n Sete rs met ee n dam e
Het panel aan de slag met Marten Wiersma en David Luteijn
rs met js Kramer
Jos Broeke weerman van Omroep Zeeland samen met Jos van Damme van Yara
eur Zeeland Tjeu van Mierlo met direct rt Seaports Hans van der Ha
Waveren, met Harry van Jan van Seters rovincie Zeeland gedeputeerde P
Jan van Seters met twee wethouders uit Middelburg
Panel met Daan van Doorn en Chris Kalden
Marten Wiersma, gedeputeerde Provincie Zeeland, samen met Frank van Pamelen, avondvoozitter van het jubileumfeest
Luc van den Baggere van de Projectgroep Schelde doet geen zeer
Jan van S eters met Jeroen Gos se, Directeur LNV Zuid
Foto’s: Loes de Jong.
Lekker feesten
19 WANTIJ December ‘09
en verder...
20 WANTIJ December ‘09
