GOWE. Natuur PROVINCIALE STATEN VAN OVERIJSSEL. Milieu JUN Geachte relatie,

Stichting

Donkerstraat 17

Natuur en Milieu

3511 KB Utrecht NL

T.

[email protected]

F.

+31 (0)30 233 1328

Natuur

+31 (0)30 233 1311

en

www.snm.nl

Milieu

PROVINCIALE STATEN VAN OVERIJSSEL Reg.nr. ad. Dat.

Utrecht, ons kenmerk contactpersoon

onderwerp

juni 2004 SK/jk/04.027 7

van

S.

Geachte

fl

IU

ontv.:

Kampen

jaarverslag

1

JUN

2004

Routing

Bijl.:

2003

relatie,

verdelen we de beperkte ruimte in Nederland z6 dat mensen er kunnen wonen, werken en recreºren en er voldoende natuur overblijft? Dat is de uitdaging waar Nederland de komende decennia voor staat. Stichting Natuur en Milieu wil aan die discussie graag een constructieve bijdrage leveren. De gekozen oplossingen in de onlangs gepresenteerde Nota Ruimte bieden in ieder geval voor de natuur en voor mensen die van de open ruimte willen genieten, geen bevredigend antwoord. Hoe

Stichting Natuur en

Milieu koos

Immers: terug te voeren

van onze

2003.

veel

tot dit

het thema ruimte tot leidraad van haar jaarverslag van inspanningen voor een schoon milieu en rijke natuur zijn ene gegeven: wat krijgt de ruimte in Nederland?

geeft een overzicht van ons werk, de resultaten van onze inspanningen mensen en middelen die dit allemaal mogelijk maakten. Begin 2004 verwierf Natuur en Milieu het CBF-Keur. De erkenning dat wij op een betrouwbare manier met het ons toebedeelde geld omgaan, sterkt ons n6g beter ons werk te doen. Dit jaarverslag en

de

Met veel genoegen

bieden

wij u

dan

ook

dit

verslag aan. Wij wensen

u

veel leesplezier!

Met vriendelijke groet, Stichting Natuur en

Het jaarverslag

,oo% gebruiktpapier Reviva Laser Rdhrewee-UbbeesPap,er

is

Milieu

ook te downloaden

vanaf

de

website

www.natuurenmilieu.nl

-

Member

of the

European EnvironmentalBureau (EEB) voo

GOWE

Ruimte Jaarverslag 2003

Inhoudsopgave

1

Waar kunnen natuur en mens nog heen?

3

2

Strategie en communicatie

5

3

Duurzaam produceren

9

4

Gezonde landbouw, gezonde voeding

12

5

Vitale natuur

15

6

Rust en ruimte

18

7

Leefbare steden

21

8

Duurzaam mobiel

24

9

Internationaal

27

10

Stichting Natuur en Milieu breed financieel gesteund

30

11

Organisatie

34

12

Jaarrekening 2003

39

13

Overzicht projecten en activiteiten 2003

57

1 Waar kunnen natuur en mens nog heen?

Terwijl dit jaarverslag geschreven wordt, hangen op de NS-stations grote posters met een specht die op een lantaarnpaal hamert. ‘Waar kan de natuur nog heen?’ staat er geschreven. Op televisie trekken indringende beelden voorbij: een everzwijn dat over een autoweg scharrelt, een haas op een desolaat bouwterrein, een ree met jong onder een viaduct. Ad van den Biggelaar, algemeen directeur van Stichting Natuur en Milieu, is verguld met de campagne. ‘De beelden vertellen precies waar het om gaat. Je ziet het spanningsveld tussen mens en natuur: wij die alles willen maken en de natuur die zichzelf maakt en zijn weg zoekt tussen de oprukkende bebouwing.’ Directe aanleiding voor de ruimtecampagne was de op handen zijnde nieuwe Nota Ruimte, waarin het beleid voor de ruimtelijke inrichting van ons land wordt vastgelegd. Van den Biggelaar: ‘Als je invloed wilt uitoefenen op hoe Nederland er straks uit gaat zien, dan praat je al snel over nota’s en beleid. Maar het gaat natuurlijk om onze leefomgeving. En hoe vertel je zo’n verhaal? Natuur en Milieu heeft geen natuurgebieden en geen pandabeertje als symbool. Daarom hebben we in 2003

Jaarverslag 2003

besloten zo’n grote publiekscampagne te gaan voeren. De beelden laten zien hoe dieren in de verdrukking komen, maar ook mensen komen in de verdrukking als we de ruimte niet bewaken. Mooie landschappen gaan verloren, net als de stilte en weidsheid. Ruimte lijkt een abstract begrip, maar het is heel concreet: we wonen erin, we werken erin, we fietsen en wandelen er en zoeken er ontspanning.’

Bouwopgave VROM-minister Dekker heeft besloten dat er in Nederland de komende tien jaar zo’n 800.000 huizen bijgebouwd moeten worden. Die bouwopgave wordt voor een belangrijk deel bij gemeenten neergelegd. ‘Het kabinet lijkt weg te lopen van het nemen van een échte beslissing over wat waar gebouwd mag’, aldus Van den Biggelaar. ‘Wij burgers gaan naar de stembus en geven politici het mandaat om een visie te ontwikkelen en nu zegt het ministerie: “Dat moeten de lagere overheden maar gaan doen.” Ik reken erop dat het parlement het kabinet fors op de vingers gaat tikken als de Nota Ruimte straks in de Kamer wordt besproken.’

3

Als we het buitengebied opofferen, dan krijgen we daar enorme spijt van, meent Van den Biggelaar. ‘Tot nu toe is al te grote schade voorkomen. Het rijk bepaalde waar bedrijvigheid en woningbouw konden plaatsvinden. De Nederlandse steden zijn betrekkelijk compact en daarbuiten is het nog redelijk open. Als steden en dorpen straks happen uit de open ruimte willen nemen, wie houdt ze nog tegen? De kleinste bouwprojecten hebben grote gevolgen: extra wegen, extra verkeer, extra hindernissen voor dieren en voor recreanten.’ Maar is het niet arrogant de wens van velen om buiten te wonen te negeren? ‘Ik geloof er helemaal niet in dat zoveel mensen écht buiten willen wonen. Als je mensen vraagt hoe ze het liefst willen wonen, dan noemen ze een vrijstaand huis met een flinke tuin. Maar diezelfde mensen willen wel graag alle voorzieningen van de stad binnen handbereik en ook nog eens in de buurt van hun werk wonen. Diezelfde mensen hechten óók aan natuur en groen. Dat wensen botsen is niets bijzonders. De overheid is er om keuzes te maken.’

‘Als dorpen en steden straks happen uit de open ruimte willen nemen, wie houdt ze nog tegen?’

Ruimte, bestaat dat eigenlijk nog wel in Nederland? ‘Afgelopen jaar zijn mijn vrouw en ik met de auto en een tentje achterin naar de Noordkaap gereden. Via Zweden omhoog en langs de Noorse fjorden terug. Op zo’n reis beleef je ruimte in de meest letterlijke zin: bossen zo ver het oog reikt, bergen en eindeloze vlaktes, gletsjers en ijsmeren. Adembenemend. Maar als ik op de dijk aan de Waddenkust sta en over het glinsterende water naar de eilanden kijk, dan heb ik datzelfde gevoel van ruimte. Het rivierengebied vind ik ook prachtig, met z’n dijken, de uiterwaarden, de rivier en dat speciale licht.’

Gevarenzone Zijn geliefde rivierengebied heeft Van den Biggelaar sinds de jaren ‘60 zien dichtslibben met woonwijken en bedrijventerreinen. Ook de Waddenzee is nog lang niet uit de gevarenzone. ‘De Waddenzee een natuurgebied? Dan moet je er ook écht van afblijven. Maar er wordt altijd geschipperd: een beetje olieboren, een beetje vissen. Iets laten wat het is, gewoon omdat het mooi is, dat lijkt geen optie.’ Van den Biggelaar wil niet somberen, maar één grote droom is al vervlogen, namelijk dat het Groene Hart écht open zou blijven. ‘Niemand zou het wagen om hoogbouw op de Veluwe neer te zetten, maar het Groene Hart is kennelijk een ander verhaal. Toch is niet alles verloren. Er liggen nog steeds prachtige veenweiden en je kunt er nog steeds overvallen worden door dat heerlijke gevoel van weidsheid. Ik zie plaats voor extensieve veehouderij en mooi boerenland. Als we dat nu ook nog goed toegankelijk kunnen maken voor wandelaars en fietsers, dan kunnen mensen er met plezier in gaan ronddolen. Op het moment dat de randstedeling het Groene Hart in zijn hart sluit, kan die ook zeggen: blijf er van af!’ In het zicht van zijn naderende vertrek als algemeen directeur van Stichting Natuur en Milieu waagt Van den Biggelaar zich aan een voorzichtige terugblik. ‘We hebben altijd gestreden voor een schone en gezonde leefomgeving. De kwaliteit van lucht, water en bodem is verbeterd. Maar wat nog helemaal niet op orde is, zijn de vermesting, de verzuring, de verdroging en de versnippering van de natuur. De uitstoot van broeikasgassen en daarmee de klimaatverandering bedreigen de leefbaarheid van onze wereld. We zullen samen met onze partners verder strijden. Maar we willen óók boodschapper zijn van thema’s als stilte en ruimte. Waarom? Omdat ze diep ingrijpen in het leven en welbevinden van mensen. We kunnen wel blijven roepen: “Je mag niet bouwen in het landelijk gebied.” Maar je kunt ook de vraag stellen: “Waar kan de natuur nog heen?” of “Waar is het nog stil in Nederland?” Zulke vragen zetten mensen aan het denken, burgers én beleidsmakers.’

‘Iets laten wat het is, gewoon omdat het mooi is, dat lijkt geen optie.’

4

Jaarverslag 2003

2 Strategie en communicatie

Strategie

Forum

Natuur en Milieu maakte in 2003 nadrukkelijk de keuze zichzelf te positioneren als een maatschappelijke belangenorganisatie. Gezonde lucht, schoon water, een mooi landschap, het zijn immers zaken die mensen direct aangaan. Wij willen ons ontwikkelen van een organisatie die – naar onze mening – ‘gelijk heeft’ naar eentje die ‘gelijk krijgt’. Daarvoor is publieke steun nodig, en zichtbaarheid. Meer dan voorheen gaat Natuur en Milieu daarom draagvlak zoeken in de samenleving. Steeds vaker zullen we ook het publiek betrekken bij onze campagnes en onderzoeken. Immers, bij al onze lobbyactiviteiten staan we een stuk sterker als we kunnen verwoorden wat mensen belangrijk vinden. Bij deze positionering hoort wat ons betreft een politiek neutrale opstelling. Deze strategische keuze moet de komende jaren ingebed raken in alle projecten en activiteiten van de organisatie.

Een van de manieren waarop Natuur en Milieu haar antenne richt op de samenleving is via het in 2003 ingestelde SNM-forum. Het forum bestaat uit een divers gezelschap van wetenschappers en mensen uit het bedrijfsleven, de advieswereld, financiële instellingen, maatschappelijke organisaties, overheid en politiek (zie lijst op pagina 38). Het forum is opgedeeld in vijf groepen die direct aansluiten bij onze vier inhoudelijke teams en bij het team Communicatie en Strategie. Gevraagd en ongevraagd adviseren de forumleden ons op allerlei gebied: beleidskeuzes, projecten, inhoudelijke kennis. Een heldere blik van buiten opent onze ogen voor nieuwe wegen voor de organisatie. De eerste bijeenkomsten waren bijzonder inspirerend. In 2004 gaan we met elkaar verder.

Jaarverslag 2003

5

Communicatie De eenvoudige vraag ‘Waar is het nog stil in Nederland?’ blijkt veel mensen aan het denken te hebben gezet, ook bestuurders en ambtenaren. Natuur en Milieu wist in 2003 ook het onderwerp voedselveiligheid in de media te brengen. Samen met Milieudefensie lieten we in supermarkten onderzoek doen naar bestrijdingsmiddelresten op groente en fruit. Daarbij kwamen veel overtredingen van de Warenwet aan het licht. In reactie op de publiciteit hebben verschillende supermarkten aangekondigd de controle op bestrijdingsmiddelresten te verscherpen. Mediabelangstelling was er ook voor het congres Stad van je Leven! dat Natuur en Milieu op 1 oktober 2003 organiseerde samen met Vendex KBB. Daar werden gezamenlijke voorstellen gepresenteerd voor het leefbaar en aantrekkelijk houden en maken van steden. Natuur en Milieu haalde verder de publiciteit met haar reactie op de ‘rekenfout’ van Schiphol en op de uitgelekte conceptnota Ruimte.

Steun voor ons werk vinden in de samenleving vraagt om een grotere inzet op communicatiegebied. Sinds 2003 houden meer medewerkers dan voorheen zich nadrukkelijk met communicatie bezig. Elk inhoudelijk team heeft zijn eigen beleidsmedewerker communicatie. De koerswijziging werd ook weerspiegeld in een nieuw, eigentijds logo en de daarbij passende vormgeving van briefpapier, publicaties en dergelijke. Hetzelfde geldt voor de website, die volledig werd vernieuwd. Ook kan ons opinieblad Natuur en Milieu een andere rol gaan spelen in de communicatie met onze achterban. In de pers We wisten in 2003 voor uiteenlopende onderwerpen de belangstelling van de media te wekken. Verreweg de meeste aandacht kreeg de onthulling van het ‘stiltebankje’ op de Utrechtse Heuvelrug, begin december. Radio, televisie en landelijke kranten rukten er massaal voor uit. Ons thema ‘stilte’ sloeg sowieso sterk aan.

Waar kan de natuur nog heen?

6

Jaarverslag 2003

Foto: Sijmen Hendriks

Website

c a m pa g n e s Verwerven van steun en draagvlak in de samenleving begint bij gekend en herkend worden door het publiek. Natuur en Milieu gaat daarom systematisch investeren in het vergroten van de naamsbekendheid en profilering van de organisatie. In het laatste kwartaal van 2003 lanceerden wij de campagne Geef de natuur de ruimte. Deze campagne – onder meer bestaande uit een televisiespotje, advertenties, stationsposters en een folder – is in januari 2004 gestart. Ons reclamebureau maakte het televisiespotje tegen kostprijs en we kregen grote kortingen bij de productie en uitzending van het filmpje, de advertenties en stationsposters. Zangeres Lisa Gerrard stelde de muziek gratis beschikbaar. Veel positieve reacties waren het gevolg. Het websitebezoek in de campagneperiode steeg aanzienlijk en nieuwe donateurs meldden zich.

Jaarverslag 2003

Als gevolg van de nieuwe huisstijl, werd ook de website van Natuur en Milieu in 2003 volledig vernieuwd. Een compleet nieuwe navigatiestructuur moet de informatie voor de bezoeker nóg sneller toegankelijk maken. De site werd uitgerust met nieuwe snufjes: een poll om snel de mening van bezoekers te peilen, een on line donatiemogelijkheid, een sterk verbeterde zoekmachine en de mogelijkheid een webdiscussie te voeren. Aan een poll over het autoverkeer deden in drie weken tijd bijna 4.000 mensen mee. Het bezoekersaantal stijgt nog steeds. Wisten in 2002 ruim 50.000 mensen de weg naar onze site te vinden, in 2003 waren dat er ongeveer 75.000. Voornamelijk beleidsmakers, journalisten, bedrijven en collega-organisaties zoeken en vinden er informatie over onze standpunten en projecten. Ons streven is dat ook het grote publiek steeds meer onze website zal bezoeken.

7

Opinieblad

Samenwerking

In de communicatie met onze donateurs en professionele relaties neemt het opinieblad Natuur en Milieu een heel belangrijke plaats in. Tienmaal per jaar informeren we onze achterban over actuele natuur- en milieuthema’s met interviews, achtergrondverhalen en nieuwsberichten. Een nieuwe communicatiekoers vraagt echter ook om aanpassingen in de formule van het blad. Over de vraag hoe ons blad kan bijdragen aan een betere relatie met onze donateurs, wordt op dit moment nagedacht. Ondertussen onderging Natuur en Milieu vast een paar ingrepen. Zo is er meer ruimte voor fotografie en reportages, worden het organisatienieuws van Stichting Natuur en Milieu en overig nieuws gescheiden gepresenteerd en startte de redactie een rubriek met restaurantrecensies.

Stichting Natuur en Milieu hecht grote waarde aan samenwerking met natuur- en milieuorganisaties en andere maatschappelijke organisaties. Door samen te werken, vergroten we onze invloed. Bovendien kunnen we het werk verdelen. De 12 provinciale Milieufederaties nemen een speciale plaats in. Met deze federaties heeft Stichting Natuur en Milieu een hechte samenwerking, die contractueel is vastgelegd. Gezamenlijk hebben we een uitgebreid netwerk, ‘van de huiskamer tot in Brussel’. In 2003 werkten we in twintig projecten samen. Veel van de activiteiten die wij in de thematische hoofdstukken van dit jaarverslag bespreken, deden wij dus samen met een of meerdere provinciale Milieufederatie(s).

Symposia en congressen Met uiteenlopende bijeenkomsten probeert Natuur en Milieu met diverse doelgroepen in gesprek te komen. Veldsymposia zijn daarvan de meest aansprekende. Keer op keer blijkt het succesvol om beleidsmakers mee op stap te nemen en ze te laten zien welk effect het overheidsbeleid heeft op de natuur en de biodiversiteit. In 2003 organiseerden wij er vier: Water en ruimtelijke ordening in veenweidegebieden (5 juni), Milieukwaliteit van graslanden (13 juni); Zin en onzin van de Ecologische Hoofdstructuur (19 juni) en Ontsnippering (12 september). Aan het arsenaal bijeenkomsten voor professionals werd in 2003 een nieuwe toegevoegd: de Inspiratiedagen op locatie. Drie dagen trokken we met gemeenteambtenaren door Tilburg om te ervaren hoe bewoners hun omgeving beleven. Beleving stond eveneens centraal in drie workshops die Natuur en Milieu en de 12 provinciale Milieufederaties organiseerden voor betrokkenen bij verschillende regionale stiltegebieden. Zeer succesvol was ook het symposium Duurzame marktmeesters over transities.

8

Jaarverslag 2003

Verder coördineert Natuur en Milieu het Strategisch Beraad en de Haagse Faciliteit. Bij het Strategisch Beraad zijn bijna dertig landelijke natuur- en milieuorganisaties, de 12 provinciale Milieufederaties en de vier grootstedelijke Milieucentra aangesloten. In 2003 organiseerde dit Beraad drie bijeenkomsten: over het imago van de milieubeweging; over het beïnvloeden van politici; en over de evaluatie die het ministerie van VROM had gemaakt van de Subsidieregeling Maatschappelijke Organisaties en Milieu. De Haagse Faciliteit ondersteunt een groot aantal natuuren milieuorganisaties om het politieke proces in Den Haag te beïnvloeden. Het is een klein bureau aan het Plein tegenover de Tweede Kamer. Het bureau levert relevante informatie, geeft strategisch advies en onderhoudt contacten met parlementaire journalisten. De eerste helft van 2003 stond voor de Haagse Faciliteit geheel in het teken van de Tweede-Kamerverkiezingen van 22 januari en de lange kabinetsformatie die daarop volgde. Er werd hard gewerkt aan meer geld voor natuur en milieu in het Regeerakkoord van Balkenende-II. Ook de behandeling van de eerste rijksbegroting van dit kabinet vroeg veel aandacht, vooral de bezuinigingen op subsidies aan maatschappelijke organisaties, op het stads- en streekvervoer, op de vergroening van het belastingstelsel en op investeringen in duurzame energie en biologische landbouw. De Haagse Faciliteit ondersteunde natuur- en milieuorganisaties ook bij de politieke beïnvloeding op actuele dossiers zoals de (kokkel)visserij, de Waddenzee, het mestdossier, de Tweede Maasvlakte, de snelweg A4 door Midden-Delfland, de wijziging van de Natuurbeschermingswet en de nieuwe Nota Ruimte.

3 Duur zaam produceren

Proeftuin voor bedrijven Zó produceren dat niet alleen bedrijven er beter van worden, maar ook het milieu. Dat is duurzaam ondernemen. In het project Economie Light gingen vier bedrijven de uitdaging aan te produceren met minder energie en materialen: Unidek (bouwmaterialen), De Hoeve (vlees), Intratuin (tuincentra) en de Nederlandse Gasunie. In mei 2003 presenteerde Natuur en Milieu de resultaten van deze eerste proef. ‘De samenwerking was zeer inspirerend’, zegt beleidsmedewerker Marc Koene. ‘De deelnemende bedrijven waren heel gemotiveerd. Ze zijn bereid diep in de eigen productieketen te duiken om echt milieuwinst te kunnen halen.’ Unidek ontwikkelde milieuzuinige prefab-bouwelementen en de Gasunie een warmtekrachtcentrale voor het huishouden. De Hoeve besloot bij de inkoop van varkensvoer op de milieubelasting van dat voer te gaan letten. Intratuin stelt eisen aan de teelt van kamerplanten met minder energie en bestrijdingsmiddelen en krijgt straks voor het hele productiebeleid van levend groen het Milieukeur.

Jaarverslag 2003

Ook ontving men het ‘Ei van Columbus’, een prijs voor duurzame innovaties. In 2004 starten we een nieuwe ronde, met drie nieuwe partners.

Milieukeur voor groene stroom Sinds de markt voor groene stroom vrij is, wordt de consument overstelpt met aanbiedingen. Maar hoe groen is groene stroom? Energie opgewekt uit kippenmest of rioolslib is een stuk minder milieuvriendelijk dan windenergie. Natuur en Milieu bepleit daarom een milieukeur voor groene stroom. Een energiebedrijf kan zo’n groen stempel krijgen als het open is over waar de stroom is ingekocht en hoe die is opgewekt. Die transparantie is er nog niet. In 2003 werden Natuur en Milieu, het Wereld Natuur Fonds en het energiebedrijf Essent het eens over de criteria voor zo’n keurmerk. De aanvraag ligt bij Stichting Keurmerk. Wordt het ingevoerd, dan weet de consument in elk geval of groen ook écht groen is.

9

Helderheid over de herkomst van voedsel is een voorwaarde voor bewust consumeren, maar ook voor goed ondernemerschap. De voedselmarkt moet dan wel transparant zijn. Verpakkingen zouden informatie over ingrediënten en productiewijze moeten bevatten en verwijzen naar een informatienummer of website. Dit standpunt toetste Natuur en Milieu aan de praktijk. Hoeveel consumenten hebben behoefte aan dergelijke informatie? En hoe zit het met de beschikbaarheid daarvan? Maximaal de helft van de consumenten blijkt behoefte te hebben aan deze informatie; de beschikbaarheid is matig. Samen met consumentenorganisatie Goede Waar & Co testten we twee specifieke producten in de praktijk: ijsjes en eieren. Twintig consumenten belden naar leveranciers met lastige vragen als: Zitten er antibiotica in het voer van de kippen? Hebben de koeien die de melk voor jullie ijsjes leveren in de wei gelopen? Sommige fabrikanten konden die vragen vlot

Foto: HH/Ton Poortvliet

Van grond tot mond

co n n y g r o ot

10

Weidsheid en uitzicht. Dat betekent ruimte voor onze

maar ik wil ook om me heen kijken. Wandelend kun je

fondsenwerver Conny Groot (39). ‘Ik ben zo iemand

wel met een klein natuurgebied toe, maar als je veertig

die altijd naar de top van het duin klimt. Ik wil om me

of vijftig kilometer wegfietst, dan moet je de weidsheid

heen kunnen kijken.’ Dat doet zij bij voorkeur bij de

opzoeken.’ Ze omschrijft zichzelf als een natuurliefheb-

Tienhovense Plassen, vlakbij haar woonplaats Maarssen.

ber. ‘Maar ik ben niet iemand die op de knieën zakt voor

‘Er loopt een fietspad dwars door het natuurgebied. Als

een plantje. Ik zie liever een akker met mooie bloemen

het hard waait, dan hoor je de wind door het riet suizen.

langs de rand dan die zeldzame modderkruiper.’ Conny

Het is een mooi oud landschap met veenplassen. De

werkte negen jaar als fondsenwerver bij Plan Nederland,

weilanden zijn nat en bobbelig, niet zo strak als je elders

voordat ze bij Natuur en Milieu kwam. ‘Ik werk hier nu

vaak ziet. Je kunt er tot je enkels in de prut zakken. Er

ook alweer zes jaar en ik zie me nog lang niet vertrek-

lopen schapen. Als ik die daar zie grazen, dan denk ik

ken. Bij Natuur en Milieu is inhoud altijd heel belangrijk,

altijd: wat hebben jullie toch een goed leven.’ Conny is

maar nu zijn we ook nog meer dan ooit op de maat-

een hartstochtelijk fietser. ‘Ik fiets elke dag naar mijn

schappij gericht. Bij alles wat we doen vragen we ons af:

werk en in het weekend pak ik de racefiets, het hele jaar

wat hebben de mensen eraan? Mijn werk wordt daardoor

door. Ik vind het heerlijk om tegen de wind in te beuken,

steeds leuker.’

Jaarverslag 2003

b l i k o p d e to e ko m s t De duurzame markt: hoe moet die er uitzien en wie gaat die maken? Zestien wetenschappers, ondernemers, beleidsmakers en vertegenwoordigers van maatschappelijke organisaties schreven daarover op ons verzoek een essay. We bundelden hun ideeën en analyses en bespraken ze in november 2003 op het symposium Wie helpt de duurzame markt? Deze middag was onderdeel van onze bijdrage aan het Nederlandse ‘transitiebeleid’. In 2001 is in het Vierde Nationaal Milieubeleidsplan (NMP4) een aantal hardnekkige milieuproblemen beschreven, zoals klimaatverandering, de uitputting van de natuurlijke hulpbronnen en de vermindering van biodiversiteit. Als Nederland die problemen wil aanpakken, vergt dat grote veranderingen in het denken én doen van bedrijven, overheden, instellingen en ten slotte ook burgers. Dit veranderingsproces heet transitiebeleid. De Nederlandse regering wil vier van die veranderingen met voorrang tot stand brengen, namelijk de transitie naar een duurzame energievoorziening, naar duurzame mobiliteit,

naar een duurzame landbouw en naar duurzaam gebruik van natuurlijke hulpbronnen. Het initiatief gaat uit van de ministeries van Buitenlandse en Economische Zaken, Verkeer en Waterstaat en Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. Natuur en Milieu werkt actief mee aan het transitiebeleid. We zitten in diverse projectteams en werkgroepen. Hoewel het een project van lange adem is, proberen we de vaart erin te houden. Beleidsmedewerker Wilma Berends: ‘ We leiden bijvoorbeeld een werkgroep die zich bezighoudt met energie uit biomassa. Is dat een schoon alternatief voor energie uit fossiele brandstoffen? Er bestaat duurzame en niet-duurzame biomassa. Onze angst was dat bedrijven zouden kiezen voor de makkelijkste weg: de niet-duurzame variant. In opdracht van EZ hebben we toen duurzaamheidscriteria voor het gebruik van biomassa opgesteld. Het is voor ons een belangrijk onderwerp, want energie uit biomassa kan een flinke reductie van CO2 opleveren.’

Foto: Ivar Pel

beantwoorden, anderen moesten het antwoord schuldig blijven. Ook ondervroegen we consumenten over hoe duidelijk ze consumenteninformatie over eieren vinden. De meesten bleken het spoor bijster. ‘Bij een groen doosje hoop ik dat de kip in de wei heeft gelopen’, was een van de reacties. Nadat de deelnemers meer te weten waren gekomen over de verschillende soorten eieren (hoeveel leefruimte voor de kip, wel of geen daglicht?), kondigden ze aan beter op te zullen letten. In februari presenteerden we onze bevindingen aan koplopers uit het bedrijfsleven op de jaarlijkse bijeenkomst van de Stichting Duurzame Voedingsmiddelen (DuVo).

11

4 Gezonde landbouw, gezonde voeding

Bom onder bestrijdingsmiddelenconvenant

12

Jaarverslag 2003

Foto: Ivar Pel

Sinds de jaren zeventig zet Natuur en Milieu zich in voor minder bestrijdingsmiddelen in de landbouw en het weren van de meest schadelijke stoffen uit het milieu. Begin 2003 werden boeren en milieubeschermers het eens over maatregelen die het milieu heel veel schoner en gezonder zouden maken: maar liefst 95 procent minder bestrijdingsmiddelen. Minister Veerman moest het forceren, maar eindelijk was het Convenant Gewasbescherming een feit. Er leek een einde te zijn gekomen aan jarenlang touwtrekken. In augustus 2003 ontstonden de eerste ruzies en begin 2004 viel het verbond uiteen. Natuur en Milieu kreeg de zwarte piet toegespeeld. Ten onrechte, vindt directeur Ad van den Biggelaar. ‘Wij hebben ons aan de afspraken gehouden. We zijn ook niet uit het convenant gestapt, zoals het in de media werd gebracht, we zijn eruit gedrúkt. Vertrouwen is de basis van het convenant.

Als dat er niet meer is, dan is er voor ons geen plaats aan de tafel.’ Natuur en Milieu zet de juridische strijd voor minder schadelijke middelen voort en richt zich verder op de Europese richtlijn over toelating en gebruik van bestrijdingsmiddelen. Maar ook gaan we op zoek naar samenwerking met boeren die hierin een uitdaging zien.

Weet wat je eet Schonere groente en fruit in de supermarkten. En meer keuzevrijheid voor de consument die dat belangrijk vindt. Met dat doel verricht Natuur en Milieu sinds 1998 metingen naar resten bestrijdingsmiddelen op groente en fruit. Uit controles van de overheid blijkt dat voedsel geregeld meer gif bevat dan de Warenwet toestaat. Maar de overheid maakt niet bekend wáár die producten in de schappen liggen. Ook de supermarkten geven die informatie niet prijs. Dus trekken wij er zelf op uit. En met succes. In 2003 kregen onze activiteiten een extra impuls, doordat we samen met Milieudefensie en de

consumentenvereniging Goede Waar & Co de campagne Weet wat je eet startten. We riepen consumenten op een kaartje te sturen naar minister Veerman met het verzoek tot openheid: ‘Minister, ik wil weten wat ik eet!’ We lieten onderzoek doen en kwamen erachter dat 35 procent van de nectarines die in de supermarkt te koop zijn, meer resten van bestrijdingsmiddelen bevat dan wettelijk is toegestaan. Ook constateerden we dat 37 procent van de sla niet aan de normen voldoet. Door bekend te maken welke supermarkten slecht scoren, willen we consumenten een betere keus in schoon voedsel bieden. Op de website www.weetwatjeeet.nl waren steeds de testresultaten te zien. Deze aanpak had veel effect. De supermarkten schrokken van de uitkomsten en een aantal heeft inmiddels maatregelen getroffen. Zo zette Dirk van den Broek zijn groothandel aan de kant en staakten Aldi en Lidl de verkoop van druiven. Lidl heeft nu zelfs biologische druiven in het assortiment. Ook Edah, Super de Boer, Konmar en C1000 zien strenger toe op wat er in de schappen ligt.

nadia khouchlaa Nadia Khouchlaa (22) is geboren en getogen in Den

Voor hen betekent natuur bergen of de woestijn zoals

Bosch. Middenin de stad ligt het Prins Hendrikpark, haar

in Marokko.’ Nadia komt nog steeds graag in het Prins

favoriete plek. ‘Mijn ouders namen mij daar vroeger

Hendrikpark. ‘Je hebt er mooie paden, een grote plas en

mee naartoe. Als kind deed ik niets liever dan konijnen

er lopen schapen, geiten, herten en konijnen. Als je om

zoeken in konijnenholen.’ Nadia werkte via het uitzend-

je heen kijkt, dan zie je en hoor je de stad, maar toch

bureau bij verschillende bedrijven en organisaties, tot

heb je er ruimte. Voor mij betekent ruimte dat je kunt

ze vorig jaar als secretaresse bij Natuur en Milieu kwam

wandelen en dat kinderen buiten kunnen spelen. Dat

werken. ‘Ik wist dat als ik ergens vast zou gaan werken,

dieren niet in het nauw zitten tussen wegen en achter

het in de non-profitsector moest zijn. Toen ik hier kwam,

hekken.’ Het park werd niet lang geleden bedreigd,

wist ik dat ik hier wilde blijven. Ik leer steeds meer over

vertelt ze. ‘Er was een plan om hoogbouw en bedrijven

de natuur. Ik lees de krant met andere ogen. Mijn leef-

te ontwikkelen, maar de bewoners hebben zich verzet

tijdgenoten zijn helemaal niet met de natuur bezig. Mijn

en verleden jaar heeft de gemeenteraad het plan ver-

vriendinnen zijn net als ik van Marokkaanse afkomst en

worpen. Gelukkig maar, want ik kom er heel graag. Ik

die vinden het wel een beetje vreemd. “In Nederland heb

zoek nog steeds naar konijnen.’

je toch geen natuur?”, zeggen ze.

Jaarverslag 2003

13

14

Jaarverslag 2003

november 2003 tekenden twintig bedrijven een intentieverklaring. Vanaf 2004 zijn biologische bloemen, planten en bollen te koop bij tuincentra van Intratuin, Shell-benzinestations, natuurvoedingswinkels en enkele supermarkten. De producten zijn herkenbaar aan het EKO-keurmerk. Een onbespoten bloemetje bestellen kan ook via de site www.florientexpress.nl.

Foto: HH/Serge Ligtenberg

Biologisch bloemetje Wat staat er nu frisser op tafel dan een biologisch geteeld bloemetje? Stichting Natuur en Milieu startte samen met groothandel Florganic het project Bio Flora, dat de verkoop van onbespoten bloemen en planten in Nederland wil bevorderen. Streven is het areaal biologische sierteelt te verdubbelen. Op 20

5 Vitale natuur

Schoner water dankzij Europese Hof Op 2 oktober besliste het Europese Hof van Justitie dat Nederland zich beter moet gaan houden aan de Europese Nitraatrichtlijn. Natuur en Milieu en Stichting Waterpakt, die deze zaak aan het rollen hadden gebracht, zijn heel blij met deze uitspraak. Door de strengere Europese normen komt er veel minder mest in het milieu terecht. Minder mest betekent schonere sloten, meren en rivieren en dus een rijkere flora en fauna en beter zwemwater. De afgelopen jaren is de overbemesting al flink afgenomen, maar nog steeds heeft ons land op veel plaatsen te veel nitraat en fosfaat in het oppervlaktewater. Door schoner water is er minder kans op de jaarlijkse uitbarsting van giftige blauwalgen, zoals in het Volkerak-Zoommeer (op de grens van Zeeland en Zuid-Holland) in de zomer van 2003. Toen stierven duizenden watervogels en moesten recreanten hun heil elders zoeken vanwege de stinkende drab. Door de uitspraak van het Hof worden de eisen aan veehouders veel strenger dan ze gewend waren. ‘Opeens mag er veel minder mest op een hectare worden

Jaarverslag 2003

gebracht’, aldus Gijs Kuneman, teammanager Natuur en Landbouw. Nederland kende een eigen systeem om te bepalen hoeveel stikstof een boerenbedrijf in het milieu brengt – het mineralenaangiftesysteem Minas – maar dat is door Brussel van tafel geveegd. Kuneman: ‘Dat is wel jammer, want het was een zorgvuldig systeem. Maar het werd onvoldoende streng toegepast. En het gaat tenslotte om het resultaat.’

Meer aandacht voor waterkwaliteit ‘Water krijgt de ruimte’, zo luidt het motto van de overheid. Op 2 juli 2003 sloten het rijk, provincies, gemeenten en waterschappen het Nationaal Bestuursakkoord Water. ‘We waren weliswaar niet direct betrokken bij de totstandkoming van het akkoord, maar het is een goed akkoord geworden’, aldus beleidsmedewerker Ben Hermans. ‘Ingewikkeld, maar goed.’ Ruimte geven alléén is echter niet genoeg, vindt hij. ‘Het akkoord is erg gericht op de bestrijding van waterover-

15

ihsan bardjis

Zijn vorige baan was bij Defensie, nu werkt Ihsan Bardjis (28) op onze administratie. ‘Wel een verschil ja’, lacht hij. Het was puur toeval dat hij bij Natuur en Milieu terechtkwam. ‘Maar dingen die op het eerste gezicht toeval lijken, blijken vaak achteraf een goede stap in je leven.’ Ihsan is trots op zijn werk. ‘In mijn levensvisie is de natuur een geschenk van God. Ik ben blij dat ik mag helpen dat geschenk te beschermen.’ Hij verliet tien jaar geleden zijn geboorteland Afghanistan en kwam met zijn moeder en zusje in Nederland terecht. ‘In Afghanistan wonen ook zestien miljoen mensen maar het is wel twaalf keer zo groot als Nederland. Je hebt er prachtige bergen en eindeloze ruimte.

Foto: Ivar Pel

Maar ook burgeroorlog en honger. De Afghaanse

last. Voor de kwaliteit van water en voor het tegengaan van verdroging heeft de overheid minder aandacht.’ Ons pleidooi voor schoon water bracht ons naar de Krimpenerwaard. Op 5 juni 2003 organiseerden we samen met het Zuid-Hollands Landschap een veldsymposium in het veenweidegebied. Met een groep gemeentelijke en waterschapsbestuurders trokken wij de groene weiden in om te praten over zaken als de scheiding van landbouw en natuur, waterberging, waterkwaliteit en bodemdaling. Het inlaten van gebiedsvreemd water kwam aan de orde, evenals de gevolgen van overstromingen voor de natuur. ‘Bijna nergens komen al deze aspecten zo duidelijk samen als in veenweidegebieden’, aldus Hermans. ‘Het meest sprekend vonden de deelnemers de peilstok langs de sloot die aangaf dat het maaiveld duizend jaar geleden vier meter hoger lag.’

Ruim baan voor mens en dier Versnippering is een van de grootste bedreigingen voor de natuur. Autowegen, kanalen en spoorlijnen doorsnijden natuur- en recreatiegebieden. Ze verkleinen de

16

Jaarverslag 2003

leefgebieden van planten en dieren en belemmeren wandelaars en fietsers. In 2003 pleitten we voor versneld ‘ontsnipperen’ van natuurgebieden. We boden in september aan minister Peijs van Verkeer en Waterstaat de visie Ruim baan voor dier en plant aan. Samen met Staatsbosbeheer presenteerden we namens de coalitie Nederland Natúúrlijk! de Ontsnipperingskaart van Nederland. Daarop staan 21 gebieden die naar onze mening met voorrang ontsnipperd moeten worden. Kosten: 425 miljoen euro, verspreid over tien jaar. Genoeg geld om een aantal noodzakelijke ecoducten en (wild)tunnels te bouwen. Daarnaast maken ook minder dure maatregelen al verschil, zoals het plaatsen van wildroosters en -rasters en het verlagen van de maximumsnelheid op wegen. Op 12 september 2003 organiseerde Natuur en Milieu samen met het Nationaal Groenfonds een veldsymposium in het Leersumse Veld. Beleidsmakers, natuurliefhebbers en verkeerskundigen zagen op de Utrechtse Heuvelrug met eigen ogen de gevolgen van versnippering. Tegen de achtergrond van een lawaaiige A12 bespraken de deelnemers de mogelijkheden en onmogelijkheden van ontsnippering.

schoonheid van de natuur, laat staan met de bescherming daarvan. Nu woon ik hier. Misschien kijk ik met andere ogen, maar vaak merk ik dat Nederlanders niet erg trots zijn op hun natuur.

Foto: Wiebe Kiestra

bevolking is bezig met overleven en niet met de

Dat is jammer, want Nederland is mooi.’ Ihsans favoriete plek is Stadspark Schothorst in zijn woonplaats Amersfoort. ‘Ik ga daar op mooie dagen wandelen met mijn familie of met bezoek. Je hebt er grasvelden, bosjes en een grote vijver. Tijdens mijn studie kwam ik er vaak. Dan zat ik soms uren op een bankje bij het water rustig te studeren. Als ik vermoeid raakte, dan hoefde ik alleen even naar

Foto: KINA/ Fred van Wijk

het water te kijken en dan knapte ik weer op.’

In 2003 schreven Stichting Natuur en Milieu en de 12 provinciale Milieufederaties een fotowedstrijd uit. We vroegen Nederlanders hun beleving van waterkwaliteit in beeld te brengen. Winnaar Anne Regts fotografeerde zijn vrouw en een kikker bij de vijver in de achtertuin. Algemeen directeur Ad van den Biggelaar overhandigde in augustus 2003 de winnende foto aan staatssecretaris Schultz van Verkeer en Waterstaat. Om het belang van schoon water voor mens en natuur te onderstrepen, deed hij dat in gezelschap van een zwemmer, een visser en een ‘kikker’. Een reizende tentoonstelling met de mooiste inzendingen trok in 2003 langs bibliotheken, gemeentehuizen, het natuurthemapark Ecodrome en het Vroege Vogels Festival.

Jaarverslag 2003

17

6 Rust en ruimte

Laat het stil zijn Stichting Natuur en Milieu toonde de afgelopen jaren in haar stiltecampagne aan dat rust in Nederland ver te zoeken is. Zelfs in veel stiltegebieden is het aan de rumoerige kant. En dat terwijl mensen, vooral stedelingen, grote behoefte hebben aan plekken om tot rust te komen. Maar hoe krijgen we het daadwerkelijk stiller? In de zomer van 2003 gingen we aan de slag in drie gebieden: de Wieden en de Weerribben in Overijssel, de Zak van ZuidBeveland in Zeeland en Nationaal Park de Utrechtse Heuvelrug. Stuk voor stuk mooie (natuur)gebieden waar recreatie een belangrijke rol speelt. Natuur en Milieu en de Milieufederaties brachten het geluidsniveau in kaart. Na geluidsmetingen volgde een enquête onder bezoekers en bewoners: hoe stil vonden zij het? Daarna was het de beurt aan lokale overheden, bewonersorganisaties, ondernemers en andere belanghebbenden. In elk van de drie

18

Jaarverslag 2003

Jasper Vis (32) is beleidsmedewerker energie. Hij kent veel mooie plekken in Nederland. Zoals de Noordoostpolder, waar rijen windmolens afsteken tegen de donkere klei. Windenergie is nu eenmaal een passie van hem. Maar als favoriete plek kiest hij toch voor landgoed Amelisweerd bij Utrecht. ‘Daar kom ik het meest. Op zondagmiddag kun je er over de hoofden lopen, maar ‘s ochtends vind je nog alle rust. Sinds ik kinderen heb, kijk ik met andere ogen naar Amelisweerd. Het kleinste bosje is opeens een donker en spannend woud. Vier takken tegen een boom, dat is voor mijn zoontje een hut. Daar gaan we dan samen in zitten. Ik kan enorm ontspannen op zulke momenten.’ Over zijn keuze om bij Natuur en Milieu te gaan werken wil Jasper niet hoogdravend doen. ‘Ik vind het vooral leuk en spannend werk.

gebieden organiseerden we een workshop. Ons idee was: laat alle partijen in één gebied samenwerken, dat maakt het bedenken van oplossingen een stuk minder vrijblijvend. Dat bleek te kloppen. De deelnemers stelden allerlei maatregelen voor om de stilte zoveel mogelijk te herstellen: (sluip)wegen afsluiten, parkeerterreinen aanleggen aan de rand van het natuurgebied, fluisterboten verplicht stellen – tel het allemaal op en het maakt veel uit. De verantwoordelijken hebben beloofd het ook echt te gaan dóen.

Ruimte in een steeds voller land Wat betekent ruimte nog in een land dat steeds verder volgebouwd raakt? Als we niet oppassen, slibt Nederland dicht met wegen, woningen en bedrijventerreinen. Natuur en Milieu bemoeit zich intensief met het ruimtelijkeordeningsbeleid van de overheid, maar 2003 was voor ons een vreemd jaar. Het kabinet-

Foto: Ivar Pel

jasper vis

Balkenende-I had het jaar tevoren de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening van de paarse minister Pronk naar de spreekwoordelijke onderste la van de kast verwezen. Balkenende-II besloot in 2003 met een volledig nieuwe Nota Ruimte te komen. Terwijl VROM-minister Dekker hierop broedde, hield zij de deur dicht voor maatschappelijke organisaties. Wij vreesden dat natuur- en milieubelangen het zouden afleggen tegen economische krachten, een angst die meer bewaarheid werd naarmate er meer informatie uitlekte. Beleidsmedewerker Frank van de Ven: ‘Als de Nota Ruimte in 2004 klaar is, dan wordt die gepresenteerd als het derde, dus het afrondende, deel van de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening. In feite ligt het beleid dan vast. De Kamer kan alleen via amendementen veranderingen doorvoeren. Allerlei inspraakrondes en ook het publieke debat worden overgeslagen. Eind 2003 zijn wij met onze ruimtecampagne begonnen om het bewustzijn aan te wakkeren. Want het komt er straks in de Kamer echt op aan.’

Ja, ik vind dat wij zorgvuldig met de aarde moeten omgaan, maar ik plaats mijn idealen niet te veel op de voorgrond. Ik ben in de eerste plaats een professional. Wie zich bezighoudt met zulke omvangrijke onderwerpen als energie en klimaat kan als idealist snel gefrustreerd raken. Er bestaan geen snelle successen, je moet zoeken naar kleine, haalbare stappen.’ Zijn vorige baan was bij het ministerie van VROM. ‘Als ambtenaar moet je loyaal zijn aan je minister. Ik was voortdurend bang dat ik dingen zou zeggen die niet in de officiële lijn lagen. Dat ging me benauwen. Bij Natuur en Milieu heb ik alle ruimte. Ik weet heel goed waar we naartoe werken. Ondertussen haal ik voldoening uit alle stapjes in de goede richting.’

Jaarverslag 2003

19

vragen we aandacht voor de waarde van stilte en proberen die te bevorderen. We brachten een cd uit met stilte-impressies van de klankkunstenares Riek Westerhof, waarvan er 750 werden verkocht. Op het Vroege Vogels Festival op 28 september nodigden we bezoekers van de natuurmanifestatie uit om de weldaad van stilte te ervaren in een indiaanse tipi.

Foto: Hans Roggen

Op 2 december 2003 onthulden we onder grote belangstelling van de pers een stiltebankje op een heideveldje bij Maarn. Bezoekers kunnen hier ongestoord genieten van de geluiden van de natuur. Dit stukje heide op de Utrechtse Heuvelrug kwam als stilste uit de bus bij het onderzoek dat Natuur en Milieu liet uitvoeren in drie grote natuur- en recreatiegebieden in Nederland. Sinds 2001

20

Jaarverslag 2003

7 Leefbare steden

De stad van je leven Hoe kunnen steden leefbaarder worden? Die vraag stond centraal op het congres De stad van je leven! dat Natuur en Milieu op 1 oktober 2003 organiseerde samen met grootwinkelconcern Vendex KBB. Ondernemers, ambtenaren, projectontwikkelaars en vertegenwoordigers van belangenorganisaties discussieerden met elkaar over leefbaarheid in ruimtelijk, sociaal en economisch opzicht. Met zestien partijen – woningbouwcorporaties, projectontwikkelaars en (andere) ondernemers – tekenden we een intentieverklaring om met elkaar verder te gaan. In de aanloop naar het congres vroegen we bewoners van acht Nederlandse steden welke klachten en wensen ze hadden over hun stad. Verloedering en het gebrek aan gezellige woon- en winkelstraten blijken vele stedelin-

Jaarverslag 2003

gen dwars te zitten. Een van de belangrijkste factoren die bepalen of de stedeling prettig woont, zo kwam uit de gesprekken naar voren, is de aanwezigheid van groen, zowel in de stad als in de nabije omgeving. De ondervraagden associëren groen met rust en met vrijheid. Of ze er nu wel of niet direct gebruik van maken, ze zouden die plekken niet willen missen. De ondervraagden gaven bovendien aan dat ze prettig wonen als het formaat van de stad hun bevalt, dus als én het centrum én de natuur snel bereikbaar zijn. Op het congres vatte Charlotte ten Dijke van Tangram Architekten bondig samen waar ook wij naar streven: de stad verdichten, de leefbaarheid vergroten en zo het buitengebied open houden.

21

Foto: Ivar Pel

Foto: Diederik de Klerk

Groene slingers rond de stad Samen met de 12 provinciale Milieufederaties zetten wij ons in voor natuur dicht bij huis. Rond elke stad zou een groene buffer moeten liggen waar stedelingen kunnen genieten van de ruimte en de natuur. Die groene slinger zou in gemeentelijke bestemmingsplannen – letterlijk – op de kaart gezet moeten worden. In 2003 rondden we een proefproject af in de regio Eindhoven-Helmond. Beleidsmedewerker Frank van de Ven: ‘In het project hebben we geëxperimenteerd met een nieuwe aanpak om bewoners, bedrijven en belangenorganisaties bij de inrichtingsplannen te betrekken. Het buitengebied en de groene uitlopers in de stad zijn erg belangrijk voor het stedelijk leefklimaat. We onderzochten hoe er vanuit de stad geld beschikbaar kan komen om het buitengebied beter te ontsluiten en aantrekkelijker te maken’.

22

Jaarverslag 2003

Kijken naar de wijk, luisteren naar bewoners Hoe beleven stedelingen de kwaliteit van hun leefomgeving? Najaar 2003 organiseerde Natuur en Milieu drie Inspiratiedagen op locatie in Tilburg-Noord. De deelnemers, veelal werkzaam bij overheden, adviesbureaus en milieuorganisaties, waren afkomstig uit het hele land. Centraal stond de vraag: wat kunnen professionals leren van de beleving van bewoners? Er werd dus niet

alleen gekeken hoe de omgeving feitelijk is, maar vooral geluisterd naar bewoners die verwoordden hoe ze die omgeving ervoeren. Aan bod kwamen zaken als groen, bouwdichtheid, geluidshinder, vuil en rommel, maar ook vormgeving en de uitwerking van verschillende materialen en kleuren op mensen. De deelnemers trokken de wijk in en maakten kennis met wijkbewoners.

roos kooiman

Roos Kooiman (37) is communicatiemedewerker Ruimte

groen en de rust. En er zijn dieren. Het park wordt door

en Leefomgeving. Ze vindt zichzelf een echte stadse.

heel veel mensen op heel veel verschillende manieren

‘Natuurlijk hou ik van de weidsheid van het landelijk

gebruikt. Tussen de middag zie je kantoorpersoneel op

gebied, maar ik geniet ook enorm van mooie pleinen

bankjes een boterham eten en lopen er moeders met

en doorkijkjes in de stad. Je kunt in een stad een gevoel

kinderen. Het park kan een leven lang mee. Vroeger

van ruimte ervaren, net zo goed als het buitengebied

ging ik er wandelen of met vrienden picknicken, nu

volgebouwd en druk kan aanvoelen.’ Een bijzondere

bezoek ik met mijn eigen kinderen de speeltuin.’ Ooit

plek vindt Roos het Molenpark aan de rand van de

was Lombok aan het verloederen, maar nu is het een

Utrechtse multiculturele wijk Lombok. ‘Vanuit de herrie

van de leukste wijken van Utrecht, vindt Roos. ‘Het

van de stad, daar rond de Jaarbeurs, stap je zo de rust

Molenpark ligt op peperdure grond. Er waren bouw-

in. Toen ik tien jaar geleden in Utrecht kwam wonen,

plannen, maar bewoners en betrokkenen hebben

keek ik uit op het park. Het was toen een rommeltje en

gestreden voor het behoud van het park. Lombok is

‘s avonds wilde je er niet zijn. Het park is de afgelopen

een volle wijk met weinig groen, dus het park wilden de

jaren prachtig opgeknapt. De oude molen is herbouwd

bewoners zich niet laten afpakken. Het is de trots van

en er zijn een heleboel activiteiten. Bijzonder vind ik het

de buurt, dat vind ik het allermooiste.’

Jaarverslag 2003

23

8

Uitweg voor het Naardermeer Najaar 2003 konden natuur- en milieuorganisaties opgelucht ademhalen: er komt géén tunnel onder het Naardermeer. De tunnel zou onderdeel worden van een nieuwe snelwegverbinding tussen de A6 en de A9, die de verkeersproblemen tussen Amsterdam en Almere zou moeten oplossen. De plannen voor de snelweg lagen al klaar, maar wij wisten de partijen terug naar de overlegtafel te krijgen. En met resultaat: vooralsnog zijn andere oplossingen gekozen, zoals het verbeteren van het bestaande wegennet (inclusief verdieping en overkapping van de drukke Gaasperdammerweg), extra spitstreinen en verschuiving van werkgelegenheid naar Almere. Die keuzes legden de overlegpartijen in september vast in het manifest De Uitweg. ‘We zijn hier heel blij mee’, verklaart Willem-Jan van Grondelle, teammanager Verkeer en Vervoer. ‘Twee jaar geleden stonden de ideeën van de milieubeweging nog haaks op die van het bedrijfsleven, de provincies en de gemeenten Amsterdam en Almere. Nu komt het eropaan dat de afspraken in praktijk worden gebracht. Daarvoor blijven we ons inzetten.’

24

Jaarverslag 2003

Foto: Ivar Pel

Duur zaam mobiel

Hoogvliegers

Foto: HH/Klaas Fopma

Schiphol kwam in 2003 in het nieuws met zijn ‘rekenfout’: de capaciteit van de Polderbaan en de Zwanenburgbaan was verkeerd becijferd. Wij wisten een oplossing aan te dragen waardoor de geluidsoverlast tóch binnen de perken kon blijven. Dezelfde hoeveelheid vliegverkeer kan heel anders worden verdeeld over de Polderbaan en de Zwanenburgbaan. Zo kan Zwanenburg, zoals beloofd sinds 1990, worden ontzien. Helaas stemde de Tweede Kamer ermee in dat de geluidsnormen desnoods maar moesten worden verruimd. Beleidsmedewerker Jan Fransen voegt eraan toe: ‘In tegenstelling tot wat veel mensen denken, is Stichting Natuur en Milieu niet tegen Schiphol. Wij zijn ervan overtuigd dat de luchthaven met een goed prijsbeleid, heldere geluidsnormen en het selectiever toestaan van vluchten duurzamer kan functioneren én meer geld kan opbrengen.’ In 2003 zetten we ons verder in voor het beperken van lawaai op grotere afstand

d uco va n d i j k

In het Vijverbos bij Harmelen voelt Duco van Dijk (33),

Ook sta ik stil bij de vorige keer dat ik er was: wat hield

beleidsmedewerker Verkeer en Vervoer, zich lekker. ‘Het

me toen bezig? Die momenten van reflectie vind ik waar-

is een natuurgebiedje van het Utrechts Landschap. Niet

devol.’ Duco is milieukundige, maar omschrijft zichzelf

veel meer dan een postzegel ingeklemd tussen wegen

als iemand van twaalf ambachten en dertien ongelukken

en spoorlijnen. De druk op de ruimte is er heel voelbaar.

voordat hij ruim vier jaar geleden bij Stichting Natuur en

Er is een plas water, een ring met bomen eromheen en

Milieu kwam werken. ‘Ik ben begonnen als inhoudelijk

een wandelpad. Maar het mooist is het moeraslandje

medewerker, maar ben me steeds meer met communi-

aan de overkant van de weg, een rustgebied voor vogels.

catie gaan bezighouden. Je kunt op een inspirerende en

Daar staat pal aan een vennetje mijn favoriete boom: een

motiverende manier over de natuur en het milieu berich-

grote wilg. Vanaf mijn huis is het een half uurtje fietsen

ten, en mensen er écht voor interesseren. Dat lukt ons

naar het Vijverbos. Als ik even wil ontsnappen aan de

steeds beter. De stichting is zichzelf aan het vernieuwen

drukte van het werk of van het gezin, dan fiets ik hier

en in die zoektocht voel ik me thuis.’

naartoe. Ik zoek mijn wilg op en kijk naar de vogels.

Jaarverslag 2003

25

van de luchthaven. We startten het project Hoogvliegers, waarin we pleiten voor aanpassing van aanvlieghoogtes. Fransen: ‘Bijna nergens in Europa mogen vliegtuigen zo laag aanvliegen als op Schiphol. Door vliegtuigen snel naar grote hoogte te laten klimmen en pas laat de daling te laten inzetten, voorkom je onnodige geluidsoverlast.’

Minder kilometers per euro

Foto: HH/Chris Keulen

Er wordt steeds meer vracht vervoerd, en over steeds grotere afstanden. Kan dat anders? Jazeker, leerden we van het project Transportbesparing. Daarin werken we samen met het ministerie van Verkeer en Waterstaat en verladersorganisatie EVO aan het verminderen van de vraag naar goederentransport. ‘Wij zijn ervan overtuigd dat bedrijven slimmer kunnen produceren en daardoor minder hoeven te vervoeren’, verklaart Duco van Dijk, beleidsmedewerker Verkeer en Vervoer. ‘Het zit hem in de keuze van materiaal, de omvang van producten, de wijze van verpakken, kortom: alles wat achter de fabriekspoort plaatsvindt. Maar ook de keuze van productielocaties is doorslaggevend. Waarom niet bieten schudden daar waar

26

Jaarverslag 2003

ze uit het veld komen?’ Minder transport per verdiende euro, dat is het dragende idee. Van Dijk: ‘Er valt winst te behalen voor bedrijven, en daaruit vloeit winst voort voor het milieu en voor de veiligheid van mensen. Het is een zakelijke aanpak die werkt.’ In 2003 werden de resultaten van transportbesparing zichtbaar. Enkele tientallen bedrijven hebben met subsidie van het ministerie hun bedrijfsvoering doorgelicht of gaan dat doen. ‘Het is echt aangeslagen. De volgende stap is transportbesparing in Europa aan de man te brengen.’ Informatie over het project is gebundeld op de site www.transportbesparing.nl.

Afscheid van het swalmdal Op 14 maart 2003 namen we ceremonieel afscheid van het Swalmdal. Het was het verdrietige einde van de jarenlange strijd die Stichting Das en Boom en Stichting Natuur en Milieu voerden tegen de aanleg van de A73 op de oostelijke Maasoever in Limburg. Wij pleitten voor een snelweg op de westelijke oever, waar deze veel minder schade zou toebrengen aan natuur en landschap. Maar de Raad van State besliste anders. Schoolkinderen gooiden 87 boeketten in het riviertje de Swalm, als symbool voor de 87 bedreigde soorten dieren en planten in het natuurgebied. Ook plaatsten we een bord langs de spoorlijn Venlo-Roermond met daarop de tekst: ‘Hier sterft de natuur’.

9 Internationaal

Zicht op Europese Grondwet De Europese Grondwet, die in 2003 gereed leek te komen, vereiste opnieuw grote aandacht. Namens acht Europese natuur- en milieuorganisaties, waaronder het European Environmental Bureau (EEB), wezen we de Europese Conventie op lacunes in de door haar geschreven concepttekst. De beleidsdoelen milieubescherming en duurzame ontwikkeling dreigden er bekaaid af te komen. Natuur en Milieu kreeg steun van verschillende Conventieleden. ‘We zijn er niet in geslaagd om vernieuwing te realiseren, maar het is gelukt de grootste Europese milieusuccessen, bijvoorbeeld bij het Verdrag van Amsterdam, veilig te stellen’, aldus Ralph Hallo, coördinator Internationaal Programma van Natuur en Milieu en voorzitter van de milieukoepel EEB. Door tijdgebrek is de Conventie niet toegekomen aan het actualiseren van alle delen van het EU-verdrag. Hallo: ‘Er zijn op het gebied van energie, landbouw en transport bepalingen overgenomen die echt niet meer van deze tijd zijn. We hebben heel concreet aangegeven wat er geschrapt dan wel veranderd kon, maar de tijd ontbrak eenvoudigweg. Dat vind ik een gemis. Maar er zijn ook goede dingen

Jaarverslag 2003

bij gekomen. Zo kan iedere organisatie die een miljoen handtekeningen weet te verzamelen, een onderwerp op de agenda van de Europese Unie plaatsen.’

Een groener landbouwbeleid Ook werd in 2003 het Europese landbouwbeleid hervormd. Samen met het EEB pleit Natuur en Milieu ervoor om subsidies los te koppelen van productie. Beloning aan boeren moet in onze ogen verschuiven van inkomenssteun naar steun voor bijvoorbeeld natuurbeheer en het in stand houden van een aantrekkelijk agrarisch landschap. We speelden een belangrijke rol in een lobbycampagne in de Europese lidstaten. In juni 2003 beslisten de Europese landbouwministers in Luxemburg over de nieuwe koers voor het Europese landbouwbeleid. Die gaat een stap in de goede richting, meent Arjan Berkhuysen, medewerker Europees landbouw- en natuurbeleid. ‘De subsidies zijn minder gericht op productiebevordering en er is meer geld beschikbaar gekomen voor natuur- en landschapsbeheer. Dat is winst. Maar het budget voor zulke groene diensten beslaat

27

maar een klein deel van het totaal, de rest blijft inkomenssteun aan boeren.’ Wel kregen de lidstaten op de valreep de mogelijkheid om tien procent van het budget voor inkomenssteun af te romen en naar eigen inzicht te besteden. Berkhuysen: ‘Nederland kan beslissen dat het dat geld geeft aan boeren die duurzame landbouw bedrijven of groene diensten leveren. Wij lobbyen er hard voor dat Nederland gebruik gaat maken van die mogelijkheid.’

De vervuiler betaalt... maar waarvoor?

Foto: Ivar Pel

Natuur en Milieu pleit samen met haar koepelorganisatie European Federation for Transport and Environment (T&E) voor een eerlijk systeem van beprijzen. Schoon vervoer moet relatief goedkoper worden dan vervuilend vervoer. Met dat doel protesteerden we hevig tegen de manier waarop de Europese Commissie vrachtwagens wil laten betalen voor het gebruik van wegen.

Nu betalen vrachtwagens eenmaal per jaar wegenbelasting en kunnen zij een Eurovignet aanvragen waarmee zij onbeperkt in het buitenland kunnen rijden. Vanaf 2006 moeten vrachtwagens per kilometer gaan betalen. ‘Daar zijn we uiteraard helemaal vóór’, benadrukt Ton Sledsens, beleidsmedewerker Verkeer en Vervoer. ‘Maar de Europese Commissie wil de kilometerheffing alleen invoeren op de grote, internationale hoofdwegen. Wij vrezen dat vrachtwagens alternatieve routes gaan zoeken. Ook wil de Commissie dat de inkomsten gebruikt gaan worden voor de aanleg van nieuwe wegen. Dat is een absurde eis. Ieder land moet zelf democratisch kunnen beslissen hoe het die inkomsten aanwendt. En wij zouden graag zien dat in de heffing de verborgen kosten van het vrachtverkeer – de aantasting van het milieu en de volksgezondheid – worden meegenomen.’ Een van Europa’s bekendste transporteconomen werkte op ons verzoek een volledig nieuw alternatief uit. Dat hebben we aan alle betrokken beleidsmakers en politici, zowel in Brussel als in de lidstaten, aangeboden.

arjan berkhuysen

Arjan Berkhuysen (34) werkt aan het Europese landbouw- en natuurbeleid. Hij kwam vanuit een wel heel andere wereld: die van de scheepvaart. ‘Ik werkte als marketingmanager bij Nedlloyd. Daar vulde ik schepen met vracht, schoof bij wijze van spreken vanachter mijn bureau containers over de wereldkaart. In die tijd heb ik veel gereisd en in Italië en Zuid-Afrika gewoond. Na zeven jaar had ik er genoeg van. Ik was met onze schepen de meest onzinnige dingen van a naar b aan het vervoeren. Daar wilde ik niet langer aan meewerken.’ Arjan, van oorsprong bedrijfskundige, besloot het roer om te gooien en begon een kopstudie milieumanagement. ‘Tijdens mijn studie heb ik me verdiept in het Europese landbouwbeleid. Met die kennis

28

Foto: HH/Martin Roemers

kon ik bij Natuur en Milieu aan de slag. Ik werk hier nu anderhalf jaar en ik kan op dit moment niets bedenken wat ik liever zou doen. Het is de ideale baan voor mij. Geen dag is hetzelfde. En ik leer voortdurend bij: over politiek, over landen.’ Zijn favoriete plek is de Hortus Botanicus in zijn woonplaats Amsterdam. ‘Het is een oase middenin

Nieuwe landen, nieuwe kansen In 2003 haalden we de contacten verder aan met de natuuren milieuorganisaties in een aantal toekomstige EU-lidstaten. Stichting Natuur en Milieu helpt in de nieuwe lidstaten een zo sterk mogelijke milieubeweging op te bouwen met kennis van Europese zaken, zodat die een groen stempel kan drukken op het Europese beleid. Collega-milieuorganisaties in de nieuwe landen wisten ons in 2003 opnieuw te vinden voor advies. De nieuwe lidstaten moeten de Europese milieueisen overnemen, maar kunnen daar niet altijd meteen aan voldoen. Voor het op orde krijgen van ingrijpende zaken zoals waterzuivering en afvalverwerking krijgen ze meer tijd. Dankzij onze inspanningen zijn daar echter geen al te soepele overgangsregelingen voor afgesproken.

de stad. Als ik aan ruimte denk, dan denk ik in de eerste plaats aan stilte en die vind ik hier. Maar ik vind er ook de ruimte om te ontdekken en om weg te dromen. Er staan bomen en planten waarvan de geschiedenis wel driehonderd jaar teruggaat. Als ik in zo’n tropische kas rondloop, dan reis ik in gedachten naar verre oorden.’

Jaarverslag 2003

29

10 Stichting Natuur en Milieu breed financieel gesteund

Maatschappelijk draagvlak Er is in de maatschappij veel draagvlak voor het werk van Stichting Natuur en Milieu. Zo weten we ons al jaren gesteund door een groep zeer trouwe donateurs. Mensen die zich zorgen maken en graag een rijke natuur en een gezond milieu willen behouden. Onze donateurs zijn belangrijk voor ons. Ze zijn onze natuurlijke achterban die wij de komende jaren willen vergroten.

30

Jaarverslag 2003

Om de band met onze achterban te versterken zijn eind 2003 O-teams opgericht. Dit zijn onze ogen en oren in de samenleving die op ons verzoek kwalitatieve onderzoeken doen zoals speuren naar de herkomst van zwerfvuil of naar de staat van het openbaar vervoer. De campagne Geef de natuur de ruimte was veel donateurs uit het hart gegrepen. Dat bleek vooral uit de vele steunbetuigingen die we ontvingen. Daar stond een aantal kritische kanttekeningen tegenover over de besteding van ons donateursgeld. We zijn blij met kritische donateurs. Het helpt ons scherp te blijven kijken naar ons eigen handelen.

bestemming bijdrage nationale postcode loterij Profileringscampagne Geef de natuur de ruimte

170.000

Juridische activiteiten

100.600

Organisatie algemeen

581.376

Ontwikkeling nieuwe projecten

107.600

Toekomstige activiteiten

Nationale Postcode Loterij

Foto: IMarc Koene

De Nationale Postcode Loterij is de grootste goededoelenloterij van Nederland. Uit de opbrengst van het jaar 2003 ontvingen 45 goede doelen een bijdrage. Al deze organisaties zijn werkzaam op het gebied van natuur, milieu, mensenrechten of ontwikkelingssamenwerking. Gezamenlijk ontvingen zij een bedrag van ruim 217 miljoen euro. Sinds 1996 deelt Stichting Natuur en Milieu in de opbrengst van de loterij met dit jaar een bijdrage van 2 miljoen euro. Dat betekent een extra kans voor natuur en milieu in Nederland. Natuur en Milieu is de Nationale Postcode Loterij en haar deelnemers erkentelijk voor deze royale gift.

Leeftijdsbewust personeelsbeleid Organisatieontwikkeling Investering in automatisering

92.600 100.000 73.000 115.000

Projecten: Landbouw in de EU en Nederland

114.000

Gezond verkeer, luchtverontreiniging e.a.

85.000

Congres Stad van je leven

25.000

Verkiezingen 2003

15.000

Duurzame bloemen onder glas

14.000

Stilte, water en ruimtelijke ordening

30.000

Haagse Faciliteit

57.000

Overige projecten

319.824

Totaal

2.000.000

31

De groene beneficiënten van de Postcode Loterij, waaronder Natuur en Milieu, presenteerden zich op 28 september 2003 op het Vroege Vogels Festival. Tijdens dit festival in de groene omgeving van Natuurpark Berg en Bos in Apeldoorn ging Natuur en Milieu onder de vlag Stad van je leven met bezoekers de discussie aan over de toekomst van de stad. We kunnen terugkijken op een geslaagd festival dat mede door de hulp van de Nationale Postcode Loterij een succes is geworden.

VSBfonds Het VSBfonds is al meerdere jaren actief bij het ondersteunen van Natuur en Milieu. In 2003 subsidieerde het VSBfonds met € 13.200 het project Landschap: Inzicht over uitzicht. Met dit project willen wij de vaak latente gevoelens en meningen van mensen over het landschap naar boven brengen en uitvergroten.

Overheid De Nederlandse overheid kent een lange traditie in het financieel ondersteunen van maatschappelijke initiatieven, zoals de activiteiten van natuur- en milieuorganisaties. Dat doet de overheid omdat ze het belangrijk vindt dat burgers actief met natuur- en milieuthema’s bezig zijn en omdat deze maatschappelijke activiteiten bijdragen aan de kwaliteit van en het draagvlak voor het natuur- en milieubeleid van de overheid zelf. Ook Natuur en Milieu ontvangt al jaren subsidies voor haar activiteiten van diverse ministeries, waarvan het ministerie van VROM en het ministerie van LNV de belangrijkste zijn. De belangrijkste financieringsbron bij VROM is de Subsidieregeling Maatschappelijke Organisaties en Milieu (SMOM). Via deze regeling ontvangt Natuur en Milieu programma- en projectsubsidies. Bij LNV gaat het eveneens om programma- en projectsubsidies. De regeling daarvoor is de Regeling Draagvlak Natuur (RDN).

SenterNovem Novem is al jaren een belangrijke (financiële) partner van Stichting Natuur en Milieu. Novem steunt ons financieel bij projecten op het gebied van energie en mobiliteit. Zo kregen wij in 2003 een bijdrage van circa € 120.000 uit het CO2-reductieplan (toen in beheer bij Senter) voor ons project Goed gemeentelijk verkeersbeleid.

Rabobank Rabobank voert samen met Natuur en Milieu sinds 1999 projecten uit waarbij de kennis van beide organisaties wordt gebruikt. Zo is er een goed bezochte studiedag geweest over verbrede landbouw en werd in 2003 onderzocht hoe fondsvorming voor groene diensten een impuls kon krijgen.

32

Jaarverslag 2003

Vendex KBB De samenwerking tussen Vendex KBB en Stichting Natuur en Milieu kwam goed tot uiting in het congres Stad van je leven. Een levendig congres met als concreet resultaat dat publieke en private partijen intensief gaan samenwerken om steden leefbaarder en vitaler te maken.

Breed maatschappelijk draagvlak Er zijn meer bedrijven, overheden en fondsen die Stichting Natuur en Milieu op een of andere wijze steunen. Zo is er in samenwerking met de Koninklijke Nederlandsche Heidemaatschappij (KNHM) een onderzoek geweest naar stilte en de beleving van stilte in drie gebieden in de randstad. Dit resulteerde uiteindelijk in de onthulling van een stiltebankje in de bossen bij Maarn. De Adviescommissie Vrije Gelden Nederland (AVGN) heeft er mede voor gezorgd dat onze activiteiten voor verdroging en voor kennisontwikkeling van groene waterschapsbestuurders uitgevoerd konden worden. Ook is er een overeenkomst met Bührmann-Ubbens Office Papers, leverancier van het 100% kringlooppapier Reviva Laser, waarop het opinieblad Natuur en Milieu en alle publicaties worden gedrukt. Stichting Natuur en Milieu wil al deze gevers van harte bedanken.

Jaarverslag 2003

33

11 Organisatie

Veranderingen

34

Jaarverslag 2003

Foto: Ivar Pel

Stichting Natuur en Milieu verwelkomde in 2003 zakelijk directeur Louise van Deth. Samen met Ad van den Biggelaar vormt zij de directie van onze organisatie. Van den Biggelaar treedt op als extern woordvoerder, Van Deth draagt zorg voor het financiële beleid en het reilen en zeilen van de interne organisatie. Antoinette Thijssen trad in 2003 aan als hoofd communicatie. Zij werd aangesteld om Natuur en Milieu ‘meer smoel’ te geven en de externe communicatie te verbeteren. Met datzelfde doel gingen ook in alle inhoudelijke teams beleidsmedewerkers communicatie aan de slag. We startten met het in praktijk brengen van het voorgenomen veranderingsproces: naar een opener organisatie met een heldere boodschap aan publiek, politiek en bedrijfsleven. Nu komt het eropaan nog duidelijker inhoudelijke keuzes te maken. Die krijgen hun beslag in het Meerjarenbeleidsplan 2005–2007, dat in juni 2004 klaar moet zijn.

Personeel

Ziekteverzuim

De omvang van de organisatie groeide in 2003 licht: van 81 naar 83 werknemers. Dit was vooral het gevolg van het vervullen van een aantal vacatures dat al langer openstond. Omgerekend naar voltijdse banen (fte’s) bleef het aantal medewerkers vrijwel gelijk – 58,53 aan het begin van het jaar, 58,36 aan het eind. De leeftijdsopbouw van het personeelsbestand is divers, hoewel er weinig mensen van onder de 30 bij ons werken. De leeftijdscategorieën 30 tot 35 en 45 tot 50 zijn het meest vertegenwoordigd. Het aandeel werknemers van allochtone afkomst ligt onder het landelijk gemiddelde. Herhaalde pogingen om voor de functie van beleidsmedewerker of teammanager kandidaten uit deze groep aan te trekken, zijn niet gelukt. Via uitzendbureaus die een speciale zoekopdracht kregen, worden nu wel drie ondersteunende functies door allochtone medewerkers vervuld. Daarmee laat ons personeelsbestand in 2003 iets meer diversiteit zien dan in de jaren daarvoor.

Verheugend nieuws is dat het ziekteverzuim in 2003 drastisch is gedaald. Dankzij inspanningen van het management en de ondernemingsraad kwam het verzuimpercentage op 4,4 inclusief zwangerschappen. Het jaar daarvoor bedroeg het ziekteverzuim nog 11,5 procent. Directe leidinggevenden hebben de taak om dreigende (gezondheids)problemen bij hun medewerkers te signaleren. Diverse medewerkers voerden in 2003 coaching- of loopbaanadviesgesprekken. Ook conflicthantering kreeg de nodige aandacht, in de vorm van trainingen en begeleiding. Verder wisten twee langdurig zieke medewerkers voorspoedig te reïntegreren. Het nettoverzuimpercentage (met correctie voor gedeeltelijke reïntegratie en zwangerschap) daalde van 8,1 naar 3,3. Een Periodiek Arbeidsgezondheidskundig Onderzoek (PAGO) dat de Arbo-dienst najaar 2003 verrichtte, heeft nog meer aanbevelingen opgeleverd om het ziekteverzuim laag te houden. Die krijgen in 2004 hun beslag in het personeelsbeleid.

stephan steverink Hardlopen over het strand en door de duinen bij Den

‘Het werk sluit aan bij mijn kennis en drijfveren, het heeft

Haag. Dat is het summum voor Stephan Steverink (34),

inhoud en het is concreet. Het ene moment praat ik met

beleidsmedewerker Natuur en Landbouw. ‘Vooral

marketingmensen van Shell over de verkoop van EKO-

’s zomers. Dan is het sportkleren uittrekken, een kwar-

bloemen op benzinestations, het andere moment met de

tier in zee dobberen, opdrogen en weer verder lopen.’

glastuinbouwsector over het oplossen van lichthinder.

Vanaf zijn huis rent Stephan in twintig minuten naar het

Wel moet hij waken voor de werkdruk, vindt Stephan.

Zuiderstrand. ‘Ik wil naar buiten en het lijf wil sporten.

‘Er zijn zoveel organisaties, bedrijven en burgers die een

Met hardlopen combineer ik de twee.’ Sinds juli 2003

beroep op ons doen. We zouden zo nog twintig projecten

werkt Stephan bij Natuur en Milieu. Voorheen werkte hij

kunnen opstarten. Verder doe ik nog vrijwilligerswerk

voor het ministerie van EZ, daarna volgde een time-out.

voor Vluchtelingenwerk Den Haag en ik onderneem veel.

‘Ik wilde ruiken aan andere interesses. Ik heb vrijwil-

Dan zijn de dagen snel gevuld.’ Hardlopen werkt ont-

ligerswerk gedaan en werkte een zomer als acteur op De

spannend. ‘Na een hele drukke dag kan het lang duren

Parade. Toen mijn geld op begon te raken, werd ik leraar

voordat het hoofd voldoende leeg is om werkelijk in

economie. Enorm uitdagend, maar er zit ook veel herha-

contact te komen met mijzelf en met de ruimte om mij

ling in dat werk. Ik heb wel een groot respect voor leraren

heen. Als ik zwem, gaat dat makkelijker. Dan ruik en voel

gekregen.’ Bij Natuur en Milieu is hij goed op zijn plaats.

je de zee écht.’

Jaarverslag 2003

35

Duurzaam ondernemen

Bestuur

De zorg voor het milieu staat bij Stichting Natuur en Milieu ook binnenshuis hoog in het vaandel. Zo gebruiken wij groene stroom, wordt ons geld duurzaam beheerd door de ASN Bank, bevatten onze brandblussers ecologisch poederschuim en is bijna het gehele assortiment in onze kantine biologisch. De koffie en thee die wij drinken, hebben daarnaast ook het Max-Havelaarkeurmerk. Alle medewerkers van Natuur en Milieu komen per trein, fiets, bus of tram naar hun werk. Dat stimuleren wij door NS-kaarten met korting aan te bieden en de aanschaf van fietsen fiscaal te ondersteunen via een fietsplan. Ook veel van onze bezoekers komen vanwege de ligging van ons kantoor, in de binnenstad van Utrecht, met het openbaar vervoer.

Het bestuur van Stichting Natuur en Milieu stuurt de organisatie op hoofdlijnen aan. De bestuursleden zijn afkomstig uit diverse maatschappelijke geledingen: politiek, wetenschap, financiële dienstverlening en de agrarische sector. In 2003 kwam het bestuur vier keer bij elkaar. De samenstelling was per 1 april 2004 als volgt:

Het gebruik van papier blijft voor een kennisorganisatie als de onze een punt van aandacht. We drukken, printen en kopiëren op 100%-kringlooppapier van BührmannUbbens. De oplages van drukwerk houden wij bewust laag. Veel van onze publicaties zijn via onze site als pdf-bestand te downloaden. Bovendien vragen we onze medewerkers zoveel mogelijk dubbelzijdig te printen en te kopiëren en oud papier te hergebruiken. Uit een onderzoek van Milieuzorg Utrecht in maart 2003 bleek dat Natuur en Milieu zeer zuinig met energie omspringt. Ons gas-, elektriciteits- en waterverbruik bedraagt maar de helft van wat organisaties van onze omvang gemiddeld verbruiken. Op het vlak van verlichting en isolatie zijn nog verbeteringen mogelijk. Bij de verbouwing van de receptie in 2003 is daar extra op gelet. Ook kozen we voor natuurlijke materialen als duurzaam grenenhout en linoleum. Ons schoonmaakbedrijf is geselecteerd op milieuvriendelijkheid.

36

Jaarverslag 2003

drs. Ria Beckers-de Bruijn (voorzitter) ir. Annette Augustijn-van Buuren prof.dr. Jan Bakker dr. Gerrit Faber (vice-voorzitter) drs. Gerard Jutten Guus van der Kamp (penningmeester) Monique van der Laan-Veraart Mirjam Salet

Samenstelling bureau per 31 december 2003 Directie Ad van den Biggelaar, algemeen directeur Marja Cottaar, secretariaat drs. Louise van Deth mba, directeur prof.dr. Lucas Reijnders Tinka Greebe, secretariaat Team Communicatie en Strategie ir. Wilma Berends Eveline de Bruin-Verdam drs. Marijke Brunt Jan Dirx, teammanager Lidwien Dobber Conny Groot Ralph Hallo drs. Joke ’t Hart Eliane Heldring ir. Jan Henselmans Michel Jehae Sandra van Kampen Jan Koenraad drs. Paula Koopmans Antoinette Thijssen Chris de Visser

Stafbureau netwerk SNM/Milieufederaties Gerrit Geerds Nadia Khouchlaa drs. Rita Kwakkestein ir. Wilma van de Poll Haagse Faciliteit drs. Ben Papendorp Judith van Peet-de Wit Stafafdeling Interne Zaken Sophia Baartmans-van der Ende ing. Paul Bakers Anneke van Berne-Molenaar ing. Alien Bijker Desirée Bosse Jeanne Couturier Bart Dullemond Henriëtte Elbertse-Linschoten Dorien Groenen Naïma el Hannouche Erna Klaasse-van Maaren drs. Barbara Klem, teammanager Hannie Lohuis-Jongerius Lucia Lubbers Ineke van Ooijen Denise Robbesom Daphne Schoneveld-van den Akker Ton Verweij Margriet van der Zijde-van den Bergh

Themateam Product en Bedrijf Tinka Greebe Marcelle de Haan drs. Hans Jager drs. Edgar Kampers, teammanager ir. Mireille Kinket drs. Marc Koene drs. Hans Muilerman mr. Marga Robesin drs. Jasper Vis drs. Jan de Vries Themateam Ruimte en Leefomgeving ir. Karin Blaauw Jeanne Couturier drs. Anne-Mette Jørgensen, teammanager ing. Roos Kooiman drs. Yvonne Lassooy drs. Douwe Tiemersma Frank van de Ven M.Sc. drs. Yolanda Wagter Gerda Wiertz-Lintmeijer Themateam Verkeer en Vervoer Frits Backer drs. Duco van Dijk ir. Jan Fransen ir. Willem-Jan van Grondelle, teammanager drs. Mathilde Hoogervorst-Witteveen ir. Bas de Jong ir. Ton Sledsens drs. Huug van den Wall Bake

Themateam Natuur en Landbouw drs. Arjan Berkhuijsen drs. Jelka Both drs. Karin de Feijter mr. Ton Goedhart Mari den Hartog ir. Ben Hermans ir. Gijs Kuneman, teammanager ir. Jeroom Remmers ir. Stephan Steverink Annemarie Vermeer

Jaarverslag 2003

37

Samenstelling SNM-forum Communicatie en Strategie, Directie drs. H.R. Balk Nationaal Groenfonds ir. J. van den Berg J. van Berkel W. de Boer drs. P. van Driel B.J. Krouwel Rabobank Nederland ir. J.P. van Soest Advies voor Duurzaamheid prof.dr.ir. G. Spaargaren Wageningen Universiteit prof.dr.ir. P. Vellinga Vrije Universiteit Amsterdam

Natuur en Landbouw J. Klüppel mr. W.J. Kooy drs. D. Logemann dr. Th.C.P. Melman P. Nijhoff prof.dr. P.F.M. Opdam ir. S.G.M. van der Pijll drs. I.M. van den Top drs. L.H.J. Verheijen prof.mr. J.M. Verschuuren ir. G. Verwolf mr.dr. P.C.E. van Wijmen

Product en Bedrijf K. Blok prof.dr. W.A. Hafkamp drs. H.R.J. Vollebergh drs. K.F. van der Woerd

prof.dr. W.C. Turkenburg

38

Stichting Recreatie Raad voor het Landelijk Gebied ARCADIS Regio BV

ALTERRA – Research Instituut voor de Groene Ruimte ALTERRA – Research Instituut voor de Groene Ruimte Gedeputeerde Staten van de Provincie Noord-Brabant Universiteit Tilburg Waterschap Veluwe

Ecofys energie- en milieuprojecten Erasmus Universiteit Rotterdam Erasmus Universiteit Rotterdam Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen – Vrije Universiteit Amsterdam VROMraad

Jaarverslag 2003

Ruimte en Leefomgeving ir. F.Ph. Bijdendijk Oosten Woningcorporatie prof.ir. F. le Clerq Twynstra Group of Managers & Consultants C. ten Dijke Tangram Architekten J. Fokkema Nederlandse Projectontwikkeling Maatschappijen dr. B.P. van Geleuken TNO/MEP – Milieu, Energie en Procesinnovatie mr. A.L. van Kempen Vereniging Nederlandse Gemeenten dr. E. Louw Technische Universiteit Delft prof.dr. D.B. Needham Katholieke Universiteit Nijmegen prof.dr. G. de Roo Rijksuniversiteit Groningen F. Woudenberg GGD-Rotterdam

Verkeer en Vervoer drs.ing. P.M. Blok P.M. Peeters prof.dr. P. Rietveld drs. F. Soeterbroek drs. M.R. van den Toorn prof.dr. E.I. Verhoef prof.dr. G.P. van Wee

KPMG-BEA Peeters Advies Vrije Universiteit Amsterdam

Vrije Universiteit Amsterdam Technische Universiteit Delft

12 Jaarrekening 2003

1

Directieverslag

40

2

Jaarrekening 2003

41

2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6

41 42 44 45 50 52

3

4

Balans per 31 december 2003 Staat van baten en lasten over het boekjaar 2003 Grondslagen voor waardering en van resultaatbepaling Toelichting op de balans per 31 december 2003 Toelichting op de staat van baten en lasten over 2003 Verdeling uitvoeringskosten naar bestemming

Overige gegevens

54

3.1 3.2 3.3 3.4 3.5

54 54 54 54 54

Vaststelling en goedkeuring Resultaatbestemming Gebeurtenissen na balansdatum Accountantsverklaring Toelichting verschillen realisatie 2003 versus begroting 2003

Bijlagen

55

4.1 4.2

55 56

Begroting 2004 Accountantsverklaring

Jaarverslag 2003

39

1 D i re c t i e v e r s l a g Algemeen De jaarrekening 2003 van Stichting Natuur en Milieu is voor het eerst opgesteld volgens de Richtlijn Verslaggeving Fondsenwervende Instellingen (Richtlijn 650). Begin 2004 hebben wij het CBF-Keur verworven. Een van de vereisten daarvoor is dat de jaarverslaggeving voldoet aan voornoemde richtlijn. Hiermee voldoen wij aan de eisen die worden gesteld aan een transparante verslaggeving en scharen wij ons in de lijn van vele andere maatschappelijke organisaties. De gewijzigde presentatie houdt ook in dat thans een geconsolideerde jaarrekening van Stichting Natuur en Milieu en Stichting Fonds Natuur en Milieu wordt gepresenteerd. Voor vergelijkingsdoeleinden zijn de cijfers over 2002 aangepast. Vanwege de toepassing van Richtlijn 650 kan de huidige jaarrekening niet meer worden vergeleken met die van vorig jaar. Nadat tweemaal achterelkaar een stelselwijziging heeft plaatsgevonden streven wij ernaar om de nu ingezette lijn vast te houden, zodat een consistent beeld kan worden opgebouwd over de jaren. Staat van baten en lasten Het jaar 2003 wordt afgesloten met een positief resultaat van € 504.421. Dit resultaat betreft voor het grootste gedeelte in 2003 bestemde maar nog niet uitgegeven bedragen die terug te vinden zijn in de bestemmingsreserves door het bestuur bepaald. Aan de doelstelling werd in totaal € 6.141.393 uitgegeven, dat is ruim 12% meer dan in 2002. Stichting Natuur en Milieu heeft uitsluitend eigen activiteiten en projecten; al het geld wordt dus binnen de eigen organisatie uitgegeven. Stichting Natuur en Milieu streeft er natuurlijk naar om efficiënt te werken en de uitgaven in alle opzichten scherp in de gaten te houden. Hier hangt mee samen dat de organisatie zich een norm heeft gesteld voor de hoogte van kosten die niet direct aan activiteiten of projecten zijn toe te rekenen. In het overzicht van de uitvoeringskosten (Model C) zijn deze kosten terug te vinden onder Algemeen beheer. Deze kosten mogen maximaal 20% van het totaal bedragen. In 2002 was dit 16%. De directie is van mening dat dit een zeer acceptabel percentage is. Dit geldt ook voor het percentage kosten fondsenwerving dat over 2003 17% was en hiermee ruimschoots voldoet aan de door het CBF gestelde norm van 25% van de baten uit eigen fondsenwerving.

40

Jaarverslag 2003

Aan de inkomstenkant steunt Stichting Natuur en Milieu voor een belangrijk gedeelte op een paar grote partijen. De programma- en projectsubsidies van het ministerie van VROM zijn nog steeds de grootste bron van inkomsten. Ook de bijdrage van de Nationale Postcode Loterij betreft een substantieel deel van de totale exploitatie. Stichting Natuur en Milieu is zeer erkentelijk voor deze bijdragen maar is tevens beducht voor de kwetsbaarheid die financiering door een beperkt aantal partijen met zich mee brengt. De financiële strategie voor de komende jaren is dan ook op twee zaken gericht: enerzijds het blijven overtuigen van het belang van het werk van Stichting Natuur en Milieu bij bestaande relaties en anderzijds het diversificeren en uitbouwen van het aantal financiele partners. Daar hoort ook bij dat Stichting Natuur en Milieu zich uitdrukkelijker tot potentiële donateurs richt. Balans De geconsolideerde balans geeft een compleet overzicht van de bezittingen en verplichtingen van Stichting Natuur en Milieu. Gelukkig zijn wij de afgelopen jaren in staat geweest om een continuïteitsreserve op te bouwen. Het bestuur heeft besloten een bescheiden reserve achter de hand te houden om in een veranderende wereld enige flexibiliteit te hebben. Voor de vaststelling van de hoogte wordt vooralsnog een half jaar salariskosten aangehouden. Stichting Natuur en Milieu streeft voorts geen substantiële opbouw van het eigen vermogen na. Het positieve resultaat is voor het grootste deel toegevoegd aan door het bestuur bestemde reserves. Het betreft bedragen waar in 2003 reeds een bestemming aan is gegeven, maar die in dat jaar nog niet konden worden uitgegeven. Specifiek betreft het reserveringen voor het vigerende personeelsbeleid, reserveringen voor modernisering van de organisatie en budgetten die in 2004 voor concrete projecten zullen worden aangewend. Personeel De directie wil op deze plaats haar erkentelijkheid uitspreken aan alle mensen van Stichting Natuur en Milieu die met enorme inzet en gedrevenheid, gekoppeld aan grote deskundigheid en ervaring, ook in 2003 weer hebben gewerkt voor natuur, milieu en leefbaarheid.

Ad van den Biggelaar, algemeen directeur Louise van Deth, directeur

2 J a a r r e ke n i n g 2 0 0 3 2.1 Balans per 31 december 2003

31 december 2003 €

31 december 2002 €

Materiële vaste activa

234.255

138.632

Beleggingen

793.065

663.010

Vorderingen

2.115.037

2.119.532

Liquide middelen

2.341.444

1.753.115

Totaal activa

5.483.801

4.674.289

ACTIVA

PASSIVA

Eigen vermogen Vrij besteedbaar vermogen: • bestemmingsreserves door bestuur bepaald • continuïteitsreserve • reserve waardeverschillen beleggingen • overig vrij besteedbaar vermogen

380.516 1.551.600 24.534 70.324

827.282

1.569.600 38.891 0 2.435.773

Vastgelegd vermogen: • fonds activa bedrijfsvoering

234.255

Voorzieningen

Schulden Op lange termijn Op korte termijn

138.632 234.255

138.632

230.756

90.756

81.680 2.501.337

Totaal passiva

Jaarverslag 2003

2.026.974

81.680 2.336.247 2.583.017

2.417.927

5.483.801

4.674.289

41

2.2 Staat van baten en lasten over het boekjaar 2003

werkelijk 2002 €

werkelijk 2003 € Baten uit eigen fondsenwerving • donaties, giften en schenkingen • nalatenschappen • overige baten

172.952 9.111 276.505

222.349 458.568

421.251

79.753

67.636

17%

16%

378.815

353.615

-183

3.541

Totaal eigen fondsenwerving

378.632

357.156

Aandeel in acties van derden

2.060.467

1.815.121

Beschikbaar uit fondsenwerving

2.439.099

2.172.277

Subsidies overheden

3.297.374

3.024.434

658.915

482.079

Resultaat beleggingen

30.055

37.195

Overige baten en lasten

220.371

156.515

6.645.814

5.872.500

Kosten eigen fondsenwerving in % van baten uit eigen fondsenwerving Netto baten Resultaat verkopen artikelen

Subsidies anderen

Totaal beschikbaar voor doelstelling

42

198.902

Jaarverslag 2003

werkelijk 2002 €

werkelijk 2003 € Besteed aan doelstelling Beïnvloeding/Voorlichting/Publiciteit

1.697.699

2.241.209

855.256

851.556

Natuur en Landbouw

1.156.828

605.957

Ruimte en Leefomgeving

1.055.995

798.582

Product en Bedrijf

1.375.615

970.873

Verkeer en Vervoer

Totaal besteed aan de doelstelling Overschot Totaal

6.141.393

5.468.177

504.421

384.785

6.645.814

5.852.962

446.765

43.226

18.000 14.357 25.299

981.384 24.534 -664.359

504.421

384.785

Het overschot is als volgt verdeeld: Toegevoegd/ontrokken (-) aan: Vrij besteedbaar vermogen Bestemmingsreserves bestuur • Algemeen • Juridische activiteiten • Vervanging langdurig zieken • Teambudgetten • Automatisering • Leeftijdsbewust personeelsbeleid • Landbouwactiviteiten • Opleiding en training • Huisvesting • Bijzondere activiteiten

-102.070 79.528 43.083 14.752 115.000 100.000 35.000 30.000 43.000 88.472

Continuïteitsreserve Reserve waardeverschillen beleggingen Overig vrij besteedbaar vermogen

Jaarverslag 2003

43

2.3 Grondslagen voor waardering en van resultaatbepaling Algemeen Deze jaarrekening is de geconsolideerde jaarrekening voor Stichting Natuur en Milieu en Stichting Fonds Natuur en Milieu. Stichting Natuur en Milieu is gevestigd in de Donkerstraat 17, 3511 KB te Utrecht. De doelstelling van de stichting is: Het geven van een stem aan wat geen stem heeft: een vitale natuur en een gezond milieu voor deze en volgende generaties. De stichting wil een herkenbare bijdrage leveren aan een samenleving die ecologisch duurzaam en daarnaast sociaal rechtvaardig is en voorts al hetgeen met een en ander rechtstreeks of zijdelings verband houdt of daartoe bevorderlijk kan zijn, alles in de ruimste zin des woords. Het maken van winst wordt niet beoogd. Stichting Fonds Natuur en Milieu is gevestigd in de Donkerstraat 17, 3511 KB te Utrecht. De doelstelling van de stichting is: De stichting heeft ten doel het vormen en beheren van een fonds om het na te streven doel van de te Utrecht gevestigde Stichting Natuur en Milieu financieel te ondersteunen. Onder het na te streven doel worden ook activiteiten begrepen die in samenwerking met anderen worden ondernomen, voorzover Stichting Natuur en Milieu daar een substantieel aandeel in heeft. Inrichting jaarrekening Als houder van het CBF-Keur is de jaarrekening van Stichting Natuur en Milieu ingericht conform de Richtlijn Verslaggeving Fondsenwervende Instellingen (Richtlijn 650). Begroting 2003 De originele begroting 2003 is niet opgesteld conform Richtlijn 650. Hierdoor is het, vooral aan de inkomstenkant, niet altijd mogelijk geweest om de begrotingskolom in te vullen. Daar waar de begrotingscijfers wel direct zijn te herleiden uit de originele begroting zijn zij in de specificaties opgenomen. Vergelijking met voorgaande jaren De gehanteerde grondslagen voor waardering en van resultaatbepaling zijn dit jaar gewijzigd ten opzichte van het voorgaande jaar. Dit is het eerste jaar dat Stichting

44

Jaarverslag 2003

Natuur en Milieu haar jaarrekening inricht conform de Richtlijn Verslaggeving Fondsenwervende Instellingen. De cijfers betreffende het jaar 2002 zijn aangepast aan de eisen die gesteld worden in de Richtlijn. Een en ander heeft ertoe geleid dat de balans en de staat van baten en lasten van zowel Stichting Natuur en Milieu als Stichting Fonds Natuur en Milieu voor de jaren 2002 en 2003 zijn geconsolideerd. Grondslagen voor waardering Materiële vaste activa De bedrijfsmiddelen worden gewaardeerd tegen verkrijgingsprijs onder aftrek van afschrijvingen gebaseerd op de economische levensduur. Voor meubilair is de economische levensduur gesteld op 5 jaar, voor automatiseringsapparatuur op 3 jaar, en voor interne verbouwingen op 10 jaar. Beleggingen De beleggingen zijn gewaardeerd tegen marktwaarde per balansdatum. Voorzieningen De onder deze post begrepen voorziening voor backservice pensioenen is opgenomen tegen de waarde volgens de opgave van de verzekeraar. Overige activa en passiva Voorzover in het vorenstaande niet anders is aangegeven worden activa en passiva gewaardeerd op nominale waarde. Hierbij wordt op vorderingen, indien noodzakelijk, een voorziening in mindering gebracht voor oninbaarheid. Grondslagen van resultaatbepaling Het resultaat wordt bepaald als verschil tussen de baten uit fondsenwerving en de bestedingen over het jaar. De baten fondsenwerving worden verantwoord in het jaar waar de opbrengsten betrekking op hebben. Baten uit nalatenschappen worden verantwoord in het boekjaar waarin de omvang betrouwbaar kan worden vastgesteld. De kosten worden toegerekend aan de verslagperiode waarop zij betrekking hebben. Verliezen worden genomen zodra deze voorzienbaar zijn.

2.4 Toelichting op de balans per 31 december 2003

Materiële vaste activa De mutaties in de materiële vaste activa kunnen als volgt worden weergegeven:

Stand per 1 januari Aanschafwaarde Investeringen Desinvesteringen Afschrijvingen

2003

2002

138.632 176.706 -220 -80.863

162.599 52.995 0 -76.962

234.255

138.632

De gehanteerde afschrijvingspercentages variëren van 10 tot 33,3. Beleggingen Het beheer van de beleggingsportefeuille is in eigen handen. Het is het beleid van Stichting Natuur en Milieu om milieuvriendelijk te beleggen. Dientengevolge is gekozen voor fondsen van de ASN bank. Gestreefd wordt om met het belegde vermogen vermogensgroei op lange termijn te realiseren. De samenstelling van de portefeuille is zodanig dat 80% is belegd in obligaties en 20% in aandelen. Het verloop van het boekjaar is als volgt: Obligaties

Aandelen

Totaal

535.195

127.815

663.010

14.440

101.258

115.698

0

0

0

Waardeverandering van beleggingen

-11.525

25.882

14.357

Stand per 31 december

538.110

254.955

793.065

Stand per 1 januari Aangeschaft in het boekjaar Verkocht in het boekjaar

Verder is Stichting Natuur en Milieu voor 1/6 deelnemer in het Depotnr. 8161-R de Brey. Dit depot is middels een erflating voor 1/6 deel eigendom geworden van de stichting. De stichting heeft het vruchtgebruik van het depot maar kan het niet vervreemden.

Waarde van het depot Voorziening wegens bestemmingsfonds

Totaal beleggingen

3.808 -3.808 0 793.065

Jaarverslag 2003

45

Vorderingen De post kan als volgt worden toegelicht:

Debiteuren Te ontvangen subsidies Vooruitbetaalde NS-abonnementen Borg frankeermachines Nog te ontvangen rente PC privé regeling Fietsproject Overige vorderingen

2003

2002

210.189 1.616.327 81.332 6.319 76.062 6.524 2.235 116.049

91.413 1.721.662 67.211 6.319 46.460 11.016 2.759 172.692

2.115.037

2.119.532

Liquide middelen Hieronder zijn opgenomen de direct opeisbare gelden bij bank- en giro-instellingen. De kredietfaciliteit bij CenE bankiers te Utrecht bedraagt € 226.890. Als zekerheid voor deze faciliteit zijn de vorderingen aan de bank verpand. CenE bank heeft een bankgarantie afgegeven aan Stichting de Samenwerking van € 4.084. Het betreft een garantie voor de huur van het pand Mariaplaats 4D. Deze garantie loopt in maart 2004 af. Eigen vermogen Het beleid van het bestuur ten aanzien van de functie en de hoogte van het eigen vermogen is als volgt geformuleerd: Het bestuur heeft besloten een bescheiden reserve achter de hand te houden om in een veranderende wereld enige flexibiliteit te hebben. Voor de vaststelling van de hoogte wordt vooralsnog een half jaar salariskosten aangehouden. Stichting Natuur en Milieu streeft voorts geen substantiële opbouw van eigen vermogen na. De bestemmingsreserves die door het bestuur zijn bepaald betreffen reserves die passen bij het vigerende personeelsbeleid, bij een efficiëntere inrichting van de organisatie of bij specifieke activiteiten. Besteedbaar vermogen: De mutaties in het besteedbaar vermogen kunnen als volgt worden toegelicht: 2003

2002

Algemeen: Stand 01.01 Dotatie Onttrekking

275.748 0 -102.070

232.522 43.226 0

Stand 31.12

173.678

275.748

Juridische activiteiten: Stand 01.01 Dotaties Onttrekkingen

0 100.600 -21.072

0 0 0

79.528

0

Bestemmingsreserves bestuur

Stand 31.12

46

Jaarverslag 2003

2003

2002

Vervanging langdurig zieken: Stand 01.01 Dotaties Onttrekkingen

48.966 45.000 -1.917

11.345 48.966 -11.345

Stand 31.12

92.049

48.966

55.802 107.600 -58.847 -34.000

219.694 47.648 -211.540 0

Stand 31.12

70.555

55.802

Automatisering: Stand 01.01 Dotatie Herbestemming

0 75.000 40.000

0 0 0

Stand 31.12

115.000

0

Leeftijdsbewust personeelsbeleid: Stand 01.01 Dotatie

0 100.000

0 0

Stand 31.12

100.000

0

Landbouwactiviteiten: Stand 01.01 Dotatie Onttrekking

0 70.000 -35.000

0 0 0

Stand 31.12

35.000

0

Opleiding en training: Stand 01.01 Dotatie

0 30.000

0 0

Stand 31.12

30.000

0

Huisvesting: Stand 01.01 Dotatie

0 43.000

0 0

Stand 31.12

43.000

0

0 119.959 -31.487

0 0 0

88.472

0

827.282

380.516

Teambudgetten: Stand 01.01 Dotaties Onttrekkingen Herbestemming

Bijzondere activiteiten: Stand 01.01 Dotatie Onttrekking Stand 31.12 Totaal bestemmingsreserves bestuur:

Jaarverslag 2003

47

2003

2002

Stand per 1 januari Toevoeging boekjaar (n.a.v. resultaatverdeling)

1.551.600 18.000

570.216 981.384

Stand per 31 december

1.569.600

1.551.600

24.534 14.357 38.891

0 24.534 24.534

70.324 25.299 -95.623

710.716 -664.359 23.967

0

70.324

Continuïteitsreserve

Reserve waardeverschillen beleggingen Stand per 1 januari Dotatie Stand per 31 december Overig besteedbaar vermogen Stand per 1 januari Dotatie Mutaties fonds activa bedrijfsvoering Stand per 31 december

Vastgelegd vermogen: De mutaties in het vastgelegd vermogen kunnen als volgt worden toegelicht: 2003

2002

Stand per 1 januari Dotatie Onttrekking

138.632 95.623 0

162.599

Stand per 31 december

234.255

138.632

90.756 140.000

90.756 0

230.756

90.756

Fonds activa bedrijfsvoering

-23.967

Voorzieningen • Voorziening Backservice pensioenen • Voorziening Campagne profilering

Voorziening backservice pensioenen: In de pensioenregelingwijziging in 1999 is aangekondigd dat de backservice voor niet-geregistreerde samenwonende partners afgekocht dient te worden. Deze verplichting zal in de nota 2003 verrekend worden. Deze nota ontvangt de Stichting pas in april 2004 zodat de voorziening vooralsnog op de balans blijft staan. Het voorziene bedrag is gebaseerd op een schrijven van het pensioenfonds gedateerd 27 september 1999. De voorziening Campagne profilering is gevormd in verband met de profileringscampagne gestart in december 2003. De totale kosten worden geraamd op € 170.000. In 2003 is reeds € 30.000 betaald.

48

Jaarverslag 2003

Schulden langer dan 1 jaar Dit betreft een renteloze lening, ontvangen van de Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten in Nederland. De lening is zonder aflossingsverplichting verstrekt. Schulden korter dan 1 jaar 2003

2002

Crediteuren Onderhanden werk Loonbelasting / Sociale lasten en pensioenen Nog te betalen pensioenpremies Vooruitontvangen donaties Nog te betalen salarissen Te betalen oude verlofrechten Communicatieproject Overige

453.241 1.507.402 49.957 101.260 31.344 1.682 174.626 97.000 84.825

638.947 1.293.787 22.483 55.000 2.362 2.233 53.005 194.000 74.430

Totaal schulden korter dan 1 jaar

2.501.337

2.336.247

Niet uit de balans blijkende verplichtingen De Stichting is huurcontracten aangegaan voor de volgende panden: looptijd tot

Donkerstraat 15-19, Utrecht Mariaplaats 2, Utrecht Plein 20 (unit 14), Den Haag Plein 20 (unit 15), Den Haag

Jaarverslag 2003

Bedrag

datum

2003

2002

30-jun-05 30-jun-05 31-dec-05 31-dec-05

166.975 40.860 9.519 6.333

157.951 39.067 8.977 6.032

49

2.5 Toelichting op de staat van baten en lasten over 2003

Baten uit eigen fondsenwerving: Donaties, giften en schenkingen: In het verslagjaar werd € 172.952 aan donaties, giften en schenkingen ontvangen. De hoogte van de nominale donateursbijdrage is in 2003 niet aangepast. Statistieken Totaal donatiebedrag

2003

2002

172.952

198.902

Aantal ontvangen donaties

6.333

7.101

Gemiddeld ontvangen bedrag

27,31

28,01

Nalatenschappen en legaten: De inkomsten uit nalatenschappen bedroegen in het boekjaar € 9.111 (vorig jaar € 101, na aftrek van kosten). Overige: De hier verantwoorde inkomsten zijn bijdragen van diverse instellingen in de vorm van sponsoring of donaties ten bate van specifieke projecten. Kosten eigen fondsenwerving: Onder kosten eigen fondsenwerving zijn alle kosten verantwoord direct betrekking hebbende op het verwerven van baten eigen fondsenwerving. Deze kosten betreffen zowel de materiële kosten als de personele kosten van het personeel dat betrokken is bij de eigen fondsenwerving. Verdere specificatie van deze kosten is te vinden in het overzicht ‘verdeling uitvoeringskosten naar bestemming’. Resultaat verkoop artikelen: Het hier gepresenteerde (negatieve) resultaat is de opbrengst van de verkoop van rapporten, welke over dit jaar en voorgaande jaren zijn opgesteld. Deze post loopt terug daar alle nieuwe rapporten via de website zijn te downloaden. Aandeel in acties derden:

Ontvangsten Nationale Postcode Loterij NPL gelden uit onderhanden werk

werkelijk

begroot

werkelijk

2003

2003

2002

2.000.000 60.467

2.000.000

1.815.121

2.060.467

2.000.000

1.815.121

Tussen de Nationale Postcode Loterij en Stichting Natuur en Milieu is in 1996 een vijfjarige overeenkomst gesloten, waarin bepaald is dat Stichting Natuur en Milieu als beneficiënt zal delen in de opbrengst van de loterij. Inmiddels is de overeenkomst met vijf jaar verlengd tot 31 december 2005.

50

Jaarverslag 2003

Subsidies overheden: Subsidies die toe te rekenen zijn aan het lopend boekjaar zijn als volgt in te delen: Ministerie van VROM

2.784.552 215.772 297.050

Ministerie van LNV Overige ministeries

3.297.374

Subsidies anderen: Subsidies die toe te rekenen zijn aan het lopend boekjaar zijn als volgt in te delen: Natuurmonumenten

156.020

Fonds Provinciale Milieu Federaties

399.735 103.160

Overige

658.915

Resultaat beleggingen: Het resultaat uit beleggingen kan als volgt gespecificeerd worden:

Dividend obligatiefonds Stock dividend aandelenfonds Ongerealiseerd koersresultaat effecten Totaal Dividend belasting (-/-) Resultaat

werkelijk 2003

werkelijk 2002

19.319 1.654 14.357

16.881

35.329

41.416

5.274

4.220

30.055

37.195

0 24.534

Overige baten en lasten: De overige baten en lasten zijn als volgt samengesteld: werkelijk 2003

begroot 2003

werkelijk 2002

Advertentieopbrengsten Vacaties en adviezen Rentebaten Diverse projectbaten

22.181 31.122 76.106 47.631

25.000 35.000 65.000

25.933 49.748 60.712

Overige

43.331

0 35.000

0 57.317

220.371

160.000

193.710

De diverse projectbaten bestaan voornamelijk uit deelnemersbijdragen in congressen georganiseerd in 2003. Deze post wordt binnen de begroting niet vastgelegd daar het aantal congressen en de te verwachten bijdragen op 1 januari nog niet in te schatten zijn.

Jaarverslag 2003

51

2.6 Verdeling uitvoeringskosten naar bestemming

Doelstelling

Salarissen

Verkeer & Vervoer

Natuur & Landbouw

Ruimte & Leefomgeving

Product & Bedrijf

370.097

387.168

309.431

512.200

Overige personeelskosten

26.053

32.566

29.309

32.566

Huisvestingskosten

33.083

41.354

37.219

41.354

Afschrijvingen

8.189

10.236

9.212

10.236

Bureaukosten

22.594

28.242

25.418

28.242

Organisatiekosten

21.594

27.118

24.428

27.433

Algemene kosten

9.713

12.142

10.928

12.142

15.705

19.631

17.668

19.631

4.136

5.170

4.653

5.170

0

0

0

0

3.551

4.439

3.995

4.439

514.715

568.066

472.261

693.413

0

0

0

0

9.303

13.381

9.528

4.659

Bijzondere activiteiten

0

0

0

0

Profileringscampagne

0

0

0

0

Directe projectkosten

154.807

336.709

356.332

393.666

164.110

350.090

365.860

398.325

Algemeen beheer

176.431

238.672

217.874

283.877

Totaal

855.256

1.156.828

1.055.995

1.375.615

Periodiek N+M PR kosten Donateurskosten Overige baten en lasten Subtotaal Juridische procedures Teambudgetten

52

Jaarverslag 2003

Beïnvloeding/ Voorlichting

Algemeen beheer

Fondsenwerving

Werkelijk 2003

Begroting 2003

Werkelijk 2002

821.668

638.587

30.455

3.069.606

3.140.000

3.029.972

66.760

66.760

3.257

257.271

172.200

80.597

84.776

84.776

4.135

326.697

344.600

310.023

20.984

20.984

1.024

80.865

90.000

73.457

57.896

57.896

2.824

223.112

180.000

174.209

54.619

52.169

2.545

209.906

252.000

239.046

24.891

24.891

1.214

95.921

52.900

47.155

40.244

40.244

1.963

155.086

155.000

153.978

10.598

10.598

517

40.842

34.678

23.944

0

0

11.238

11.238

18.000

18.243

9.101

9.101

444

35.070

0

32.959

1.191.537

1.006.006

59.616

4.505.614

4.439.378

4.183.583

0

21.072

0

21.072

100.600

49.951

13.252

8.724

0

58.847

107.600

98.808

0

27.816

3.670

31.486

345.600

pm

0

170.000

0

170.000

0

0

142.846

49.767

0

1.434.127

1.236.965

1.127.367

156.098

277.379

3.670

1.715.532

1.790.765

1.276.126

350.064

-1.283.385

16.467

1.697.699

0

79.753

6.221.146

6.230.143

5.459.709

Werkelijk 2003

Gemiddeld aantal personeelsleden

Begroot

Werkelijk

2003

2002

medewerkers

fte’s

medewerkers

fte’s

medewerkers

fte’s

77

57,2

74

56,3

81

58,5

De leden van het bestuur van de stichting ontvangen geen bezoldiging en aan hen is in dit boekjaar geen lening, voorschot of garantie verstrekt.

Jaarverslag 2003

53

3 Overige gegevens 3.1 Vaststelling en goedkeuring De jaarrekening 2003 is door het Dagelijks Bestuur vastgesteld en goedgekeurd in de vergadering van 21 april 2004.

3.2 Resultaatbestemming Het bestuur stelt de resultaatbestemming vast overeenkomstig de resultaatverdeling zoals opgenomen in de staat van baten en lasten.

3.3 Gebeurtenissen na balansdatum Er hebben zich geen gebeurtenissen na balansdatum voorgedaan die hier vermeld dienen te worden.

3.4 Accountantsverklaring De accountantsverklaring is opgenomen op pagina 56.

3.5 Toelichting verschillen realisatie 2003 versus begroting 2003 Overige personeelskosten De afwijking van de realisatie versus de begroting wordt hier veroorzaakt door: 1. Een nagekomen rekening van het Pensioenfonds Natuurmonumenten betreffende premies voor het jaar 2002. 2. Een extra dotatie aan de post ‘Nog te betalen verlofrechten’. 3. Het nemen van de voorzienbare kosten van een vergoeding wegens beëindiging dienstbetrekking in 2004. Huisvestingskosten Het verschil wordt hier veroorzaakt door het lager uitvallen van de huurpenningen. In de begroting is de verhoging van de huur hoger ingeschat. Bureaukosten Oorzaak van het verschil zijn hier de reproductiekosten. Daartegenover staan extra opbrengsten binnen de post overige baten en lasten. De extra baten vergoeden echter maar een beperkt gedeelte van het gerealiseerde verschil, er blijft na aftrek van deze baten nog een verschil over van ca € 30.000.

54

Jaarverslag 2003

Organisatiekosten Het positieve verschil hier wordt veroorzaakt door een onderbesteding op de post opleidingen. Algemene kosten Het hoger uitvallen van deze post wordt veroorzaakt door: 1. De accountantkosten; bij steeds meer projecten dient een accountantsverklaring te worden aangeleverd. 2. De rentekosten, in deze post is een nagekomen rekening over 2002 opgenomen. Het betreft hier de rentekosten op de rekening van het Pensioenfonds Natuurmonumenten. PR-kosten De overschrijding van deze post wordt veroorzaakt door de site ‘milieuhulp.nl’. De kosten van deze site waren op het moment van opmaken van de begroting nog niet bekend. Het doel van de site is om te informeren en adviseren op 8 thema’s te weten: algemeen, natuur, water, ruimte, landbouw, bedrijven, verkeer en luchtvaart. Overige baten en lasten De hier verantwoorde lasten bestaan voor het overgrote gedeelte uit verschillen die zijn ontstaan bij het afrekenen van oude projecten. Op deze projecten kwamen na afrekening nog facturen binnen die niet meer gedeclareerd konden worden bij de subsidiegever. Juridische kosten, Teambudgetten en Bijzondere activiteiten Deze posten zijn niet volledig uitgenut. Besloten is om voor juridische activiteiten een reserve aan te houden die aan het begin van elk jaar minimaal € 72.000 bedraagt. De positieve saldi bij teambudgetten en bijzondere activiteiten zullen in 2004 aan projecten worden besteed. Materiële projectkosten De overschrijding hier betreft de kosten van materiaal voor een aantal projecten en bijdragen aan samenwerkingspartners. Het te begroten bedrag is slechts een eerste aanzet tot het inschatten van deze kosten. Gaande het jaar komt hier meestal nog verandering in. De kosten zijn altijd gefinancierd met subsidiegelden.

4 Bijlagen 4.1 Begroting 2004 Baten eigen fondsenwerving Particulieren, giften en schenkingen

230.000

Bijdragen bedrijven

250.000

480.000

Totaal baten uit eigen fondsenwerving Kosten eigen fondsenwerving

86.548

in % van baten uit eigen fondsenwerving

18%

Netto baten

393.452 0

Netto resultaat verkopen Totaal eigen fondsenwerving

393.452

Aandeel in acties derden

2.000.000

Beschikbaar uit fondsenwerving

2.393.452

Subsidies overheden en anderen

3.977.766

Resultaat beleggingen

15.000

Overige baten en lasten

155.000

Totaal beschikbaar voor de doelstelling

6.541.218

Besteed aan de doelstelling Beïnvloeding/Voorlichting/Publiciteit Verkeer en Vervoer Natuur en Landbouw Ruimte en Leefomgeving Product en Bedrijf Totaal besteed aan de doelstelling

1.748.247 856.230 1.214.788 1.088.578 1.308.375 6.216.218

Overschot

325.000 6.541.218

Overschot/tekort wordt toegevoegd/onttrokken aan: • ICT • continuïteitsreserve • reserve waardeverschillen beleggingen • overig vrijbesteedbaar vermogen

50.000 15.000 0 260.000 325.000

Jaarverslag 2003

55

4.2 Accountantsverklaring

ACCOUNTANTSVERKLARING Opdracht Ingevolge uw opdracht hebben wij de jaarrekening 2003 van Stichting Natuur en Milieu te Utrecht gecontroleerd. De jaarrekening is opgesteld onder verantwoordelijkheid van het bestuur van de stichting. Het is onze verantwoordelijkheid een accountantsverklaring inzake de jaarrekening te verstrekken. Werkzaamheden Onze controle is verricht overeenkomstig in Nederland algemeen aanvaarde richtlijnen met betrekking tot controleopdrachten. Volgens deze richtlijnen dient onze controle zodanig te worden gepland en uitgevoerd, dat een redelijke mate van zekerheid wordt verkregen dat de jaarrekening geen onjuistheden van materieel belang bevat. Een controle omvat onder meer een onderzoek door middel van deelwaarnemingen van informatie ter onderbouwing van de bedragen en de toelichtingen in de jaarrekening. Tevens omvat een controle een beoordeling van de grondslagen voor financiële verslaggeving die bij het opmaken van de jaarrekening zijn toegepast en van belangrijke schattingen die het bestuur van de stichting daarbij heeft gemaakt, alsmede een evaluatie van het algehele beeld van de jaarrekening. Wij zijn van mening dat onze controle een deugdelijke grondslag vormt voor ons oordeel. Oordeel Wij zijn van oordeel dat de jaarrekening een getrouw beeld geeft van de grootte en de samenstelling van het vermogen op 31 december 2003 en van het resultaat over 2003, in overeenstemming met in Nederland algemeen aanvaarde grondslagen voor financiële verslaggeving en voldoet aan de Richtlijn Fondsenwervende instellingen. 13 april 2004 PricewaterhouseCoopers Accountants N.V.

56

Jaarverslag 2003

13 O ver zicht projecten en activiteiten 2003

Hieronder een kort overzicht van belangrijke activiteiten en projecten waar Stichting Natuur en Milieu in 2003 aan heeft gewerkt. Een project heeft altijd een eigen begroting en doelstellingen. Activiteiten zijn vaak een verzameling van werkzaamheden op een bepaald werkterrein, die samenhangen met de actualiteit of te maken hebben met de afstemming en samenwerking met andere (milieu)organisaties. Het totaal van de verschillende posten kan op een aantal punten afwijken van de jaarrekening, omdat de projecten niet altijd een looptijd hebben van januari t/m december en omdat niet alle activiteiten in dit overzicht zijn opgenomen.

SNM-brede werkvelden Activiteit Verkiezingen (€ 40.000) Activiteiten gericht op het politiek op de agenda krijgen van ‘milieu’ en in het verlengde daarvan het opnemen van onze prioriteiten in het nieuwe regeerakkoord. Draagvlak voor transities (€ 40.000) Project om het draagvlak voor transitiebeleid te doen toenemen. Luisteren naar de burger (€ 49.700) Project met als doel het werk van Natuur en Milieu meer te laten aansluiten bij de wensen van het grote publiek. Vergroening van het EU-beleid (€ 7.700 + 15.400) Project om de aandacht voor het Europese milieubeleid te vergroten.

Jaarverslag 2003

57

Veldsymposia (€ 48.351) Drie veldsymposia waarin beleidsmakers in het veld de gevolgen ervaren van het natuur- en milieubeleid. Werkveld Internationaal (€ 99.125) Activiteit met als doel beïnvloeding van de Europese besluitvorming op natuur- en milieugebied. Werkveld Netwerk Milieufederaties (€ 175.766) Activiteit met als doel de samenwerking tussen Natuur en Milieu en de 12 provinciale Milieufederaties te stroomlijnen. Werkveld Haagse Faciliteit (€ 116.835) Activiteit met als doel namens de natuur- en milieubeweging een lobbybureau in Den Haag te faciliëren. Werkveld Strategisch Beraad (€ 44.790) Activiteit met als doel de samenwerking en afstemming van Nederlandse natuur- en milieuorganisaties te vergroten.

Optimale werking Natura 2000 (€ 55.060) Deelname aan en coördinatie van overleggen rond Natura 2000 in Nederland en EU, en beleidsbeïnvloeding ter behoud en versterking van Europese natuurbeschermingsregels. Werkveld Water Programma Natuur in waterbeleid (€ 92.208) Algemene activiteiten ter beïnvloeding van het Nederlandse en Europese waterbeleid, waaronder het Nationaal Bestuursakkoord Water en de Europese kaderrichtlijn water. Integraal Waterbeheer (€ 106.583) Project waarin Natuur en Milieu en de 12 provinciale Milieufederaties werken aan een goed netwerk van groene waterschapsbestuurders en een gezond en duurzaam waterbeheer. Water in ruimtelijke ordening (€ 132.656) Lobby voor het instellen van een watertoets en onderzoek naar doorwerking van waterbeleid in ruimtelijke plannen.

Natuur en Landbouw Werkveld Landbouw Werkveld Natuur en Landbouw algemeen (€ 18.290) Samenwerking met Milieufederaties in themaoverleg Groene Ruimte, participatie in adviesraden en andere overlegvormen rond natuur, landschap, water, landbouw en landelijk gebied. Werkveld Natuur Programma Realisatie van natuurbeleid in Nederland en Europa (€ 92.190) Algemene activiteiten rond thema natuurbeleid, zowel in Nederland als EU. Onderwerpen onder meer EHS, soortenbeleid, landschap als drager van biodiversiteit. Stilte, gebiedsgericht uitgewerkt (€ 101.885) Samenwerkingsproject waarin met drie provinciale Milieufederaties is onderzocht welke mogelijkheden er zijn om de stilte te bevorderen. Groene en blauwe diensten (€ 29.240) Project waarin Natuur en Milieu en de provinciale Milieufederaties meer duidelijkheid zochten over doelen, ambities en de eigen rol bij groene en blauwe diensten.

58

Jaarverslag 2003

Programma Buffers rond natuur (€ 81.188) Lobby- en netwerkactiviteiten rond verzuring, vermesting en verdroging en de ruimtelijke nota’s van het kabinet. Programma Landbouwbeleid in Nederland en de EU (€ 80.482) Algemene activiteiten landbouw, zoals EU Gemeenschappelijke Landbouwbeleid, milieuverbeteringen in de keten (supermarkten, coöperaties), landbouwtransities. Dialoog met supermarkten over maatschappelijk verantwoord ondernemen (€ 68.310) Project met als doel afspraken te maken met de supermarkten verenigd in het Centraal Bureau Levensmiddelenhandel (CBL) over maatschappelijk verantwoord ondernemen. Duurzame bloemen onder glas (€ 26.920) Project gericht op verdere vergroening van de glastuinbouwsector, via ideeënontwikkeling en dialoog met overheid en sector.

Biologische sierteelt (€ 32.260) Project ter bevordering van de verkoop van biologische bloemen.

Energieproductie Samenwerking met Milieufederaties aan realisatie van windenergie.

Consument, voedsel en informatie (€ 31.060) Project waarin werd onderzocht welke informatiebehoefte consumenten hebben en hoe transparant supermarkten zijn.

Marktwerking energievoorziening Beleidsbeïnvloeding rond Europese energieheffing, Milieukeur voor groene stroom, emissiehandel en andere energieregelingen.

Product en Bedrijf

Ruimte en Leefomgeving

Werkveld Product en Bedrijf algemeen (€ 238.935)

Werkveld Ruimte en Leefomgeving algemeen

Input voor het nieuwe DuProCo-beleid, samenwerking met Milieufederaties en deelname aan diverse werkgroepen en activiteiten, ook op Europees niveau. De juridische activiteiten maken deel uit van dit werkveld.

Lobbyactiviteiten rond de Wet op de ruimtelijke ordening, de Nota Ruimte, het Actieplan Bedrijventerreinen, de Grondexploitatiewet en de herijking van de VROM-regelgeving.

Werkveld Duurzaam ondernemen

Werkveld Vitale steden en dorpen

Duurzame productie, consumptie en energievoorziening (€ 66.650) Project waarin onder meer werd gewerkt aan productvergroening en transitie naar duurzame energiehuishouding.

Stad van je leven en activiteit coalitie stad (€ 216.109) Samenwerkingsproject met Vendex KBB waarin verschillende partijen op een congres zich uitspraken over investeringen in een leefbare stad.

Voorzorg in de keten Chemie (€ 33.200) Project dat zich onder meer richt op veiligheid en transparantie in de chemieketen en beperking van milieugevaarlijke stoffen.

Slim verdichten en verdunnen (€ 23.552) Samenwerkingsproject waarin Natuur en Milieu en provinciale Milieufederaties kansrijke interventiemogelijkheden in stedelijke vernieuwingstrajecten inventariseren.

Economie Light (€ 31.115) Project dat zich richt op samenwerking met koploperbedrijven en verduurzaming van hun productieproces. Voeding/pesticiden (€ 107.700) Project met als doel de hoeveelheid bestrijdingsmiddelen op groenten en fruit terug te brengen. Werkveld Energie en Klimaat (€ 180.495) Transitie naar een duurzame energiehuishouding Opstellen van visie op duurzame energie en presentatie daarvan, actieve deelname aan discussie met politici en beleidsmakers. Biomassa Opstellen van duurzaamheidscriteria voor energie uit biomassa, deelname aan diverse commissies en discussies, samenwerking met bedrijfsleven, overheid en NGO’s.

Jaarverslag 2003

Werkveld Gezonde leefomgeving Kenniswijk (€ 59.060) Project waarin Natuur en Milieu en de Brabantse Milieufederatie onderzoeken of ICT een grotere rol kan spelen bij het betrekken van burgers bij hun leefomgeving. Inspiratiedagen op locatie (€ 30.119) Project waarin gemeenteambtenaren e.a. in Tilburg op zoek gingen naar hoe bewoners hun leefomgeving beleven. Integrale aanpak luchtverontreiniging (€ 149.610) Project waarin gemeenten worden aangespoord maatregelen te nemen om de luchtkwaliteit voor bewoners te verbeteren.

59

Werkveld Duurzaam ruimtegebruik Tussen stad en land (€ 24.404) Project waarin de Brabantse Milieufederatie en Stichting Natuur en Milieu hebben gezocht naar manieren om integraal stedelijke functies en groene gebieden tot ontwikkeling te brengen. Duurzame structuren ( € 36.499) Samenwerkingsproject met TNO en Alterra waarin wordt gezocht naar manieren om de lagenbenadering toe te passen bij de beoordeling en uitwerking van regionale ontwikkelingsplannen.

Activiteiten Spoor- en weginfrastructuur (€ 46.760) Algemene lobbyactiviteiten voor meer investeringen in het spoor en minder dan wel andere investeringen in het wegennet. Tevens het bevorderen van een betere inpassing van infrastructuur in natuur en landschap door het uitdragen van het ontsnipperingsplan ‘Ruim baan voor dier en plant’.

Verkeer en Vervoer

Activiteit Rondje Randstad (€ 11.550) Samenwerkingsproject met de provinciale Milieufederaties over de Noordvleugel Randstad.

Werkveld Verkeer en Vervoer algemeen

Werkveld sturing, regelgeving en organisatie

Algemeen mobiliteitsbeleid (€ 139.240) Activiteiten ten behoeve van de algemene beleidsbeïnvloeding op het vlak van verkeer en vervoer, ook internationaal.

Draagvlak voor marktconform mobiliteitsbeleid (€ 47.990) Project waarin ideeën en activiteiten werden ontwikkeld voor meer draagvlak voor milieugeoriënteerd prijsbeleid.

Werkveld Duurzame kaders Gezond verkeer (€ 53.920) Project waarin problemen verkeer-gezondheid werden geagendeerd en samenwerking met diverse gezondheidsorganisaties op dit thema werd ontwikkeld. Duurzame strategieën goederenvervoer (€ 40.980) Project waarin nieuwe invalshoeken en ideeën voor duurzaam goederenvervoer zijn ontwikkeld. Activiteiten Luchtvaart (€ 19.250) Lobby over geluidsnormen rond Schiphol en kleine, regionale luchthavens. Werkveld vervoerssystemen, infrastructuur en ruimtelijke ordening Goed gemeentelijk vervoersbeleid (€ 200.440) Samenwerkingsproject met de Milieufederaties, met als doel het toegankelijk presenteren van gegevens en ideeën voor duurzaam lokaal verkeer in gemeenten.

60

Vervoersmanagement en de Wet Milieubeheer (€ 46.270) Samenwerkingsproject met de Milieufederaties, met als doel het bevorderen van actieve rol van gemeenten bij vervoersmanagement door bedrijven.

Jaarverslag 2003

Europees platform transportbesparing (€ 44.260) Project gericht op het uitdragen van het idee van transportbesparing in andere Europese landen door overleg, workshops en presentaties. Hoogvliegers gewenst (€ 54.260) Project met ontwikkeling van ideeën en voorstellen voor stiller vliegen op grotere afstand van Schiphol, uitmondend in een brede coalitie en politieke lobby.

Stichting Natuur en Milieu Donkerstraat 17 3511 KB Utrecht NL [email protected] T. +31 (0)30 2331328 F. +31 (0)30 2331311 www.natuurenmilieu.nl

mei 2004 Tekst: Claudia Dekkers Eindredactie: Sandra van Kampen en Eveline de Bruin Vormgeving: Ontwerpburo Suggestie & illusie Druk: USP bv, Utrecht

De Nationale Postcode Loterij steunt Stichting Natuur en Milieu.

Dit jaarverslag is gedrukt op 100% kringlooppapier van Bührmann-Ubbens Office Papers.

Stichting Natuur en Milieu

Donkerstraat 17

T. +31 (0)30 233 1328

3511 KB Utrecht NL

F. +31 (0)30 233 1311

[email protected]

www.natuurenmilieu.nl