GESCHIEDENIS. voor de onderbouw HANDBOEK

v / h 2

S I N E HIED uw

GESorCde onderbo vo

OE B D N HA

K

Aan de slag met Memo

3

De Industriële Re volutie oriëntatie

.
"#
1#)#,',%
5'#
(#
&-#
"#
,%#*0#
01"
,!
#/
#/
/-,"
 
2'15%
,
'#10
+##/
",
5#01'%
(/
01##%
"#
#3-*)',%
3,
"'#
01"
3,


',4-,#/0
',

1-1
+##/
",


',4-,#/0
',
 
1
40
#/
,
"#
&,"
1
3#/--/5)1#
"#5#
#,-/+#
#3-*)',%0%/-#'
#,
4#*)#
%#3-*%#,
&"
"1
3--/
"#
*##$
#,
4#/)-+01,"'%&#"#,
3,
"#
#3-*)',%
-,"
 
4/#,
',
,%#*,"
"#
##/01#
#!&1#
$ /'#)#,
-,101,
/+##
#%-,
##,
.#/'-"#
3,
%/-1#
3#/,"#/',%#,
',
2/-.
#,
"#
#/#,'%"#
11#,
'#
.#/'-"#
,-#+#,
4#
"#
,"201/'6*#
#3-*21'#

1900

A


/'6,11'#

1800

Inmiddels weet je al van alles van geschiedenis. Weet je nog hoe Karel de Grote zijn leger bij elkaar moest rapen om oorlog te kunnen voeren? En waarom niet iedereen blij is met Columbus Day in Amerika? Als je het alweer een beetje vergeten bent, kun je in het eerste hoofdstuk van Memo nog eens bekijken wat er ook alweer in de eerste vijf tijdvakken gebeurd is. Ook heb je geleerd om historische bronnen te lezen, te bekijken en erover na te denken. Dat gaan we in dit tweede deel van Memo ook weer doen. In dit deel van Memo komen drie nieuwe tijdvakken aan de orde. Je komt dus elk hoofdstuk weer iets dichter bij onze tijd. Over één van deze tijdvakken is zo veel te leren dat daar drie hoofdstukken aan besteed worden.

#
1'("
3,
2/%#/0
#,
01--++!&',#0 @?@=

@?9=

@?8=

@?7=

@?<=

@?;=

@?:=

@??=

@?>=











kern

 



 $
! 

2 Werken in de fabriek

bron 7 '1
0--/1
0!&#.#,
3-#/
+#1
.-01
-.
#,
,##/
-3#/
"#
-!#,

Ontdekken



! "

Zoals je gewend bent, werk je weer met twee boeken. Een handboek (HB) met de belangrijkste informatie en een werkboek (WB) met opdrachten. Bovendien heb je via de computer weer toegang tot het ePack met computerlessen en oefentoetsen.

,

40
"#
,"201/':*#
#3-*21'#
',
,%#*,"
3-*
-.
%,%
%#)-+#,
,
##,
$ /'#)
',
##"0
4/
3*0
4#/"
%#0.-,,#,
3*0
'0
##,
3#7#*
4/
(#
*',,#,
3,
)2,1
+)#,
4#/)1#,
',
"1
(/

+#,0#,
,
"'#
%/-#.
/ #'"#/0
4/#,
#/

-,"#/
"#
!&11'#,
,
"#
-3#/%# *#3#,
3-*400#,#,
40
99,
-.
"#
"/'#
+, ,
"#
##/01#
(/#,
3,


$ /'#)00601##+
40


.#/!#,1%#
)',"#/#,
#,
3/-24#,
,-%
%/-1#/
+/
#1/-24 /#
!'($#/0
-3#/
"'#
(/#,
-,1 /#)#,
/
3##*
+,,#,


##24#,-2"#
+ !&104#/)
*#3#,
"-#,
#3-*)1#,
3/-24#,
#,
)',"#/#,
"#
$ /'#)#,

bron 5 #,
1#51'#*$ /'#)
',
,%#*,"
/-,"
 

Leertekst

 


 
  






#
,"201/':*#
#3-*21'#
7-/%"#
3--/

,
.*10
3,
4',"
#,
41#/
"#"#,
,2
+!&',#0


%/--101#
"##*
3,


4#/)
#1
$ /'#)00601##+
7-/%"#
3--/
%/-1#
&-#3##*&#"#,
./-"2!1#,
3,
"#7#*$"#
)4*'1#'1
1#"#,
#,
*,"#,
"'#
3--/&##,
+-#'*'()
4/#,
1#
#/#')#,
4/#,
,2
"--/
0.--/4#%#,
#,
),*#,
+#1
#*)/
3#/ -,"#,
1--+0!&#.#,
7-/%"#,
3--/
/#%#*+1'%#
3#/ ',"',%#,
1200#,
"#
!-,1',#,1#, #
',"201/'*'01'#
3'#*
0+#,
+#1
"#
-.)-+01
3,



,
"'1
#!-,-+'0!&#
0601##+
"/'1
**#0
-+


#7'1
3,
%#*"
).'1*
,
##,
*," -240+#,*#3',%
*'%1
"#
+!&1
'(
+#,0#,
+#1
%/-,"
,
##,
*," -2401#"#*'()#
0+#,*#3',%
'0


#7'1
3,
).'1*
*
#*,%/'()#/
3,4#%#
"#
&,"#*
,
##,
',"201/':*#
).'1*'01'0!&#
0+#,*#3',%
'0
,;%
+##/
).'1*
,-"'%
1
).'1*
'0
3--/*
,-"'%
-+
"2/#
+!&',#0
,
1#
0!&<#,
#1
).'1*
'0
',
&,"#,
3,
./1'!2*'#/#
-,"#/,#+#/0
$ /'),1#,
,)'#/0
"'#
./- #/#,
7-
3##*
+-%#*'()
4',01
1#
+)#,
/'(7#,
#,
*-,#,
)-+#,
1-1
01,"
3'
3/%
#,
, -"
##*
3/%
#1#)#,1
&-%#
./'(7#,
#,
,"#/0-+
%#*"1
--)
4#','%
3/%
#1#)#,1
*%#
./'(7#,

%


#


bron 6 ',"#/#,
,


4#/)
',
##,
1#51'#*$ /'#)
,


#%',
3,
"#
14',1'%01#
##24
',
"#
#/#,'%"#
11#,
#
)',"#/#,
+-#01#,
-.
#,
1200#,
"#
+!&',#0
)/2'.#,
-+

%# /-)#,
"/"#,
4##/
,



Opbouw van het hoofdstuk In het handboek en werkboek zijn de bronnen erg belangrijk. Over alle bronnen vind je vragen terug in het werkboek. Het is dus belangrijk om alle bronnen goed te bestuderen en de bijschriften te lezen. De meeste hoofdstukken in Memo bestaan weer uit de volgende onderdelen:

#*)/
1#
),-.#,
#,
0.-#*#,
1#
3#/3,%#,




 #1
).'1*'0+#
40
%2,01'%
3--/
"#
#'%#,/#,
3,
"#
$ /'#)#,
,
##/01#
',01,1'#
-,"#/3-,"#,
"#
/ #'"#/0
**##,
+/
,"#*#,
#

',
"#
##/01#
$ /'#)#,
4/#,
#/-#/" æ 'HZHUNGDJHQZDUHQODQJYHHUWLHQWRW]HVWLHQXXU(HQ 4#/)4##)
"22/"#
7#0
"%#,
#,
3),1'#0
#01-,"#,
,'#1 æ +HWZHUNZDVVDDLHQHHQWRQLJ9µµUGHNRPVWYDQPDFKLQHV +)1#,
&,"4#/)#/0
##,
!-+.*##1
./-"2!1
*0
##,
01-#*
##,
1$#*
-$
##,
&#)
2
"##"
"#
+!&',#


+##01#
4#/)
#,
"#"#,
"#
/ #'"#/0
**##,
,-%
+/
0'+.#*#
&,"#*',%#,

æ (  UJHEHXUGHQYHHORQJHOXNNHQHQKHWZHUNZDVRQJH]RQG  /'#)0#'%#,/#,
#01##""#,
,24#*'()0
,"!&1
,
3#'*'%&#'"0+1/#%#*#,
"'#
)-011#,
+/
%#*"
#%#*+1'%
71#,
+#,0#,
+#1
&2,
/+#,
-$
#,#,
301
',
"#
+!&',#0
#
*2!&1
',
"#
$ /'#)0&**#,
40
3-!&1'%
#,
0+#/'%
#,
#/
)*-,)
##,
--/3#/"-3#,"
*4'
#
%#+'""#*"#
*#3#,03#/4!&1',%
3,
##,
/ #'"#/
',
"#
,#%#,1'#,"#
##24
40

(/ æ 'HORQHQZDUHQODDJ'HEHYRONLQJJURHLGHHQGH &-#3##*&#'"
4#/)
',
"#
*," -24
4#/"
+',"#/
#/)%#3#/0
./-81##/"#,
&'#/3,
"--/
4#','%
1#
#1*#,
/-1#01#/#,
&"
%##,
7',
"/-.
3-*%"#
-,+'""#**'()
-,10*%
/
4/#,
%#,-#%
,"#/#,
"'#
4'*"#,
4#/)#, æ

 
)4+
3##*
3--/
',"#/#,
%#&--/7+"#,
#1#/
",
3-*400#,#,
#,
7#
)/#%#,
*%#/#
*-,#,
+"1
+!&',#0


74/01#
"##*
3,


4#/)
"#"#,
)-,


/#01#/#,"#
4#/)
./'+
"--/
)',"#/#,
#,
3)
--)
3/-24#,
%#",
4-/"#,
#1
%#*"
"1
7#
3#/"'#,"#,
40
&/"
,-"'%
-+


%#7',
"/'#,"#
1#
&-2"#,


!!
 #
+-"#/,'0#/',%
3,
"#
#!-,-+'#
&"
%#3-*%#,
3--/
"#
#3-*)',%00+#,01#**',%
',"0
"#
+'""#*##24#,
&"
$)-+01
(#
.*10
',
"#
0+#,*#3',%
#.*"
01,"#,0+#,*#3',%
,
.*10
"/3,
)4+
#/
##,
!
--/1,
#.*"#,
#7'1
#,
',)-+#,
1-1
4#*)#
0-!'*#
*%
'#+,"
&--/"#
#
&--%01#
*%
#01-,"
2'1
/'()#
$ /'),1#,
#,
,)'#/0
/,
)4+#,
"#
&-%#/#
#,
*%#/#
+'""#,)*00#
#,
-,"#/,
01-,"#,
"#
/ #'"#/0
#
/ #'"#/0
&""#,
%##,
-$
4#','%
#7'1
#,
)/#%#,
*%#
*-,#,
0
,


#',"#
3,
"#
,#%#,1'#,"#
##24
./-81##/"#,
--)
"#
/ #'"#/0
3,
"#
4#*3/101'(%',% %


#
"






onderzoek historische personen

 






6 Thomas Edison Intro 



 /
%*5
)00'%456,
(*/(
)&5
7003"-
07&3
/(&-"/%
&/
&%&3-"/%
.""3
00,
%&
&3&/*(%&
5"5&/
41&&-%&/
&&/
#&-"/(3*+,&
30-
*/
%&
/%6453*;-&
&70-65*&
&/
7"/
%&
#&,&/%45&
.&3*,"/&/
6*5
%&
/&(&/5*&/%&
&&68
*4
)0."4
%*40/
  
&


Oriëntatie Je maakt in het handboek kennis met de tijd die in het hoofdstuk wordt behandeld aan de hand van één grote afbeelding en de tijdbalk. Op de tijdbalk staan ook de kenmerkende aspecten. In het werkboek maak je de Oriëntatieopdrachten. Die geven je een beter beeld van de tijd die in het hoofdstuk wordt behandeld.

bron 3 .&&45&
.&/4&/
,&//&/
)&.
"-4
6*57*/%&3
7"/
%&
(-0&*-".1
&/
%&
7003-01&3
7"/
%&
(3"..0'00/
&&/
"11"3""5
8""301
+&
.6:*&,
,0/
"'41&-&/
/
%&:&
1"3"(3""'
."",
+&
,&//*4
.&5
%*40/
"5
%&&%
)*+
13&$*&4
/
8"4
)*+
5&3&$)5
:0
#&30&.%

&
(-0&*-".1
&&/
6*57*/%*/(
7"/
%*40/







  
 
  /
 
8*45
%*40/
&&/
"11"3""5
5&
7&3#&5&3&/
8""3.&&
%&
,0&34&/
7"/
""/%&-&/
4/&-
,0/%&/
803%&/
%003(&:0/%&/
&5
#&%3*+'
8""3
)*+
8&3,5&
:"(
:0
7&&-
.0(&-*+,)&%&/
*/
)&5
"11"3""5
%"5
:&
%*40/


%0--"3
#&5""-%&/
7003
%&
&*(&/%0.43&$)5&/
%*40/
8"4
:0
07&330.1&-%
%003
%*5
46$$&4
%"5
)*+
%"(&/-"/(
.&5
%&
$)&26&
30/%-*&1
:0/%&3
5&
8&5&/
8"5
&3.&&
5&
%0&/
&/
73*&/%
8*45
)&.
5&/
4-055&
07&3
5&
)"-&/
%&
$)&26&
/""3
&&/
#"/,
5&
#3&/(&/
&/
&7&/
3645*(
/"
5&
%&/,&/
"5
8"4
&&/
/655*(&
5*1
8"/5
/"
&/*(&
5*+%
#&4-005
%&
+0/(&
%*40/
)&5
(&-%
5&
($*,&/
7003
)&5
0145"35&/
7"/
&&/
-"#03"503*6.

bron 1 &/
10353&5+&
7"/
%&
+0/(&
%*40/
!*+/
7&33&
700306%&34
8"3&/
&%&3-"/%4&
*..*(3"/5&/

bron 2 &5
-"#03"503*6.
7"/
%*40/
*/
&/-0
"3,

&8
&34&9
*/
%&
#6635
7"/
&8
03,

bron 5 %*40/
01
-"5&3&
-&&'5*+%
 
5&-&'0/&3&/%
""/
:*+/
#63&"6
*/,4
7"/
)&.
&&/
7"/
:*+/
6*57*/%*/(&/
&&/
%*$5&&3."$)*/&

bron 4 &/
"/%&3&
#&-"/(3*+,&
6*57*/%*/(
7"/
%*40/

%&
'0/0(3""'
&5
%*5
"11"3""5
,0/
+&
(&-6*%

01/&.&/
&/
8&&3
"'41&-&/

Kern In de kernparagrafen worden de geschiedenisbegrippen uitgelegd zodat je ze goed kunt leren. Je gaat eerst op ontdekkingstocht. Je leest de tekst onder Ontdekken in het handboek. Dan ga je in het werkboek aan de slag met een concreet historisch probleem: de ontdekkingsopdracht. Na de ontdekkingsopdracht ga je de leertekst leren en maak je de opdrachten onder het kopje Verwerken in het werkboek. Je zult merken dat de leerteksten in dit tweede leerjaar wat langer zijn dan je gewend was. Je gaat in het werkboek daarom leren om hoofd- en bijzaken van elkaar te onderscheiden zodat je ook deze leerteksten je eigen kunt maken. Als je met Verwerken klaar bent staat er onder Extra een leuke opdracht voor je klaar.

4





afsluiting

Afsluiting Wat moet je kennen en kunnen? 








 



 
 




  




   æ ZDWGHRRU]DNHQYDQGH,QGXVWUL­OH5HYROXWLHLQ*URRW%ULWWDQQL­ZDUHQ HQKRHGH]HELMGURHJHQDDQGHLQGXVWULDOLVDWLH æ ZDWLQGXVWULDOLVDWLHLQKRXGW æ ZDWRSGHNRUWHHQGHODQJHWHUPLMQGHJHYROJHQYDQGHLQGXVWULDOLVDWLH ZDUHQ æ KRHHQZDQQHHU1HGHUODQGLQGXVWULDOLVHHUGH -HPRHWPHWHQNHOHYRRUEHHOGHQNXQQHQXLWOHJJHQ æ KRHGHDUEHLGVRPVWDQGLJKHGHQYDQGHHHUVWHDUEHLGHUVZDUHQ æ KRHGHOHHIRPVWDQGLJKHGHQLQGHHHUVWHLQGXVWULHVWHGHQZDUHQ æ RSZHONHPDQLHUHQGHDUEHLGHUV]LFKRUJDQLVHHUGHQRPKXQ RPVWDQGLJKHGHQWHYHUEHWHUHQ æ RSZHONHZLM]HGHDUEHLGVHQOHHIRPVWDQGLJKHGHQYDQDUEHLGHUV JHOHLGHOLMNYHUEHWHUGHQ

 
 
 -HPRHWELMKHWJHYHQYDQYHUNODULQJHQHHQRQGHUVFKHLGNXQQHQPDNHQ WXVVHQEHODQJULMNHHQPLQGHUEHODQJULMNHRRU]DNHQ$OVMHJHYROJHQ EHVFKULMIWPRHWMHHHQRQGHUVFKHLGNXQQHQPDNHQWXVVHQJHYROJHQRS GHNRUWHWHUPLMQHQGHODQJHWHUPLMQ




  
$


 


Begrippen


! 
# KHW]HOIVWDQGLJZRUGHQYDQ%HOJL­ LQ%HOJL­ZDVLQGHHO JHZRUGHQYDQKHW.RQLQNULMNGHU 1HGHUODQGHQHQLQWHJHQKHW QRRUGHQLQRSVWDQGJHNRPHQ

" EHZHJLQJZDDULQDUEHLGHUV]LFK RUJDQLVHUHQRPWHVWULMGHQYRRUEHWHUH OHHIHQZHUNRPVWDQGLJKHGHQ

  GHRPVWDQGLJKHGHQZDDURQGHU PHQVHQKXQZHUNGRHQ]RDOVKXQ ZHUNUXLPWHHQZHUNWLMGHQ  VQHOOHYHUVSUHLGLQJYDQHHQ EHVPHWWHOLMNH]LHNWHRQGHUHHQJURRW GHHOYDQGHEHYRONLQJ   EHGULMIZDDURSJURWHVFKDDOPHW PDFKLQHVSURGXFWHQZRUGHQJHPDDNW  ! KHWRSHHQDPEDFKWHOLMNHPDQLHU WKXLVPDNHQRIEHZHUNHQYDQ SURGXFWHQ

    GHYHUGULQJLQJYDQODQGERXZHQ KXLVQLMYHUKHLGGRRUGHLQGXVWULHDOV YRRUQDDPVWHPLGGHOYDQEHVWDDQ  #
!  GHJURWHYHUDQGHULQJLQGH VDPHQOHYLQJZDDUELMLQLQGXVWULH HQYHUNHHUVWHHGVPHHUPDFKLQHV ZHUGHQJHEUXLNWLQ(QJHODQG JHEHXUGHGLWWXVVHQHQ LQDQGHUHGHOHQYDQ(XURSDHQ GH9HUHQLJGH6WDWHQODWHULQGH QHJHQWLHQGHHHXZ  #
 ! VDPHQOHYLQJZDDULQLQGXVWULHKHW YRRUQDDPVWHPLGGHOYDQEHVWDDQLV     KHWJHKHHOYDQZHJHQVSRRUOLMQHQ ULYLHUHQNDQDOHQHQRYHULJH YHUELQGLQJHQLQHHQJHELHG    HHQHFRQRPLVFKV\VWHHPZDDUELM DOOHVGUDDLWRPKHWEH]LWYDQJHOG NDSLWDDO LQKDQGHQYDQSDUWLFXOLHUH RQGHUQHPHUVIDEULNDQWHQEDQNLHUV  GLHSUREHUHQ]RYHHOPRJHOLMNZLQVW WHPDNHQ

  KHWZHUNHQYDQMRQJHNLQGHUHQLQ ELMYRRUEHHOGODQGERXZRILQGXVWULH   ! HHQVDPHQOHYLQJGLHQLHWXLWVWDQGHQ PDDUXLWNODVVHQEHVWDDWNODVVHQ ]LMQJURHSHQPHQVHQPHWRQJHYHHU KHW]HOIGHLQNRPHQHQEH]LWLQHHQ NODVVHQVDPHQOHYLQJNXQMHYDQ VRFLDOHODDJYHUDQGHUHQLQHHQ VWDQGHQVDPHQOHYLQJQLHW   GHRPVWDQGLJKHGHQZDDURQGHU PHQVHQZRQHQHQZHUNHQ   KHWYULMZLOOLJKHOSHQYDQPHQVHQLQ QRRGPHWJHOGRIJRHGHUHQ     V\VWHHPZDDUELMMHPHWEHKXOS YDQPDFKLQHVJURWHKRHYHHOKHGHQ JRHGHUHQYDQGH]HOIGHNZDOLWHLW SURGXFHHUW

 HHQYHUDQGHULQJLQGHHFRQRPLH ZDDUGRRUSURGXFWHQQLHWODQJHU ZRUGHQJHPDDNWPHWEHKXOSYDQ PHQVGLHUZLQGRIZDWHUNUDFKW PDDUPHWEHKXOSYDQPDFKLQHVHQLQ IDEULHNHQ 
  HHQRUJDQLVDWLHGLH]RYHHOPRJHOLMN ]HWHOVLQKHWSDUOHPHQWZLOKHEEHQ RPGDDUWHVWULMGHQYRRUKHW YHUZH]HQOLMNHQYDQKDDULGHDOHQ    YHUVWHGHOLMNLQJWRHQDPHYDQKHW SHUFHQWDJHPHQVHQGDWLQVWHGHQ ZRRQW !  HHQYHUHQLJLQJGLHRSNRPWYRRU GHUHFKWHQYDQZHUNQHPHUVLQHHQ EHSDDOGHVHFWRUHQVWULMGWYRRUEHWHUH DUEHLGVRPVWDQGLJKHGHQ



kern

Onderzoek

 



$"#!(
%$#

4 De industrialisatie van Nederland

Met de begrippen en theorie uit de kern doe je onderzoek naar een persoon of een ander land.

bron 14 bron 15

)2
13()52)
1))0*%&5-)/
-2
-(()0&85+
-2




167)5(%1
%%2
,)7
)-2()

9%2
()
2)+)27-)2()
))8:

Ontdekken 

  3)2
()
-2/34)5
9%2
()
866-6',)
76%%5
-2
 
()
,-0-46*%&5-)/
-2
-2(,39)2
&)=3',7
:%6
,-.
(-)4
32()5
()
-2(58/
9%2
()
133-)
/%%569351-+)
+03)-0%14)2
-.
&)67)0()
)5
1)7))2
1%%5


9335
,)7
#-27)54%0)-6
9%2
()
76%%5
-2
-27)7)56&85+
)7
:%6
))2
)2351)
35()5
9335
,)7
&)(5-.*
(%7
23+
2-)7
=3
0%2+
&)6732( 2
 
,%(()2
9%()5
)2
=332
5)()5-/
)2
)5%5(
,-0-46
-2
))2
0))+67%%2()
033(6
-2
-2(,39)2
()
))567)
+03)-0%14)2*%&5-)/
9%2
)()50%2(
+)34)2(
$)
2%1)2
(%%51))
))2
>-2/
5-6-'3
:%27
60)',76
)2/)0)
)()50%2()56
,%(()2
)0)/75-'-7)-7

)5%5(
,-0-46
)2
=-.2
&53)5
2732
(-)
))2
4%%5
.%%5
0%7)5
-2
()
=%%/
/:%1
:%5)2
9335&))0()2
9%2
()
32()52)1)56
(-)
%%2
,)7
)-2()
9%2
()
2)+)27-)2()
))8:
-2
)()50%2(
%00)50)-
2-)8:)
&)(5-.9)2
34=)77)2
%%51))
,3&&)0()
326
0%2(
%',7)5
()
%2()5)
8534)6)
0%2()2
%%2
%%5
:%6
()
-2(8675-%0-6%7-)
9))0
))5()5
&)+322)2  

 



   





  

Afsluiting

)


'
#

In de afsluiting staat precies opgesomd welke vragen je moet kunnen beantwoorden als je het hele hoofdstuk goed geleerd hebt. Daar staan ook alle begrippen bij elkaar.

bron 12 2(8675-)
)2
9)5&-2(-2+)2
-2
)()50%2(
-2
()
2)+)27-)2()
))8:

Leertekst !
 #
#!

    

53375-77%22-?
:%6
,)7
))567)
0%2(
(%7
34
+537)
6',%%0
-2(8675-%0-6))5()
3/
)0+-?
(%7
6-2(6
 
737
,)7
!
!
!
&),335()
,%(
%0
953)+
-2(8675-)
2
()
5)67
9%2
8534%
/:%1
,)7
-2(8675-%0-6%7-)453')6
4%6
0%7)5
34
+%2+
335
()
"
%
(
-2
 
9)50335
)()50%2(
=-.2
-2(8675-)
)2
0-)4
,)7
34))26
%',7)5
7)2
34=-',7)
9%2
%2()5)
0%2()2 2
326
0%2(
:)5()2
()
2-)8:)
7)',2303+-)?2
4%6
2%
 
93034
-2
+)&58-/
+)231)2
%7
,%(
33/
7)
1%/)2
1)7
()
7:-.*)06
(-)
9))0
)()50%2(6)
32()52)1)56
,%(()2
&-.
()
-2(8675-%0-6%7-)
$-.
:%5)2
2-)7
&)5)-(
()
*356)
-29)67)5-2+)2
7)
(3)2
(-)
23(-+
:%5)2
31
673311%',-2)6
%%2
7)
6',%@)2
)2
*%&5-)/)2
7)
&38:)2
)
:-2(130)26
930()()2
73',
45-1%
2
)()50%2(
,%(
28
))21%%0
:)-2-+
3*
+))2
67))2/30)2 7331/5%',7
:)5(
9335
,)7
))567
34
+537)
6',%%0
-2+)=)7
&-.
()
(533+0)++-2+
9%2
()
%%50)11)51))5
532(
,)7
1-(()2
9%2
()
2)+)27-)2()
))8:
)7
:%6
,)7
&)+-2
9%2
))2
))567)
-2(8675-%0-6%7-)+30*
5
/:%1)2
2-)8:)
7);7-)0*%&5-)/)2
-2
335(5%&%27
)2
:)27)
6',))46*%&5-)/)2
-2
335(

)2
$8-(300%2(
)2
33/
&-.
,)7
9)5:)5/)2
9%2
0%2(&38: 453(8'7)2
-2
532-2+)2
:)5(
67331/5%',7
+)&58-/7
4
(-)
40%%76)2
:%5)2
()
&)23(-+()
+532(673@)2
%%2:)=-+
)2
:332()2
9))0
%51)
1)26)2
(-)
&)5)-(
:%5)2
7)
:)5/)2
9335
))2
0%%+
0332



"
   

 "
!

   !

 "

  #!

 



           

    

      


        

       

        
                           



    






bron 13

)5%5(
,-0-46
)2
=-.2
&53)5
2732
(-)
))2 
#!
!"#!$#$$! )
-2(8675-%0-6%7-)
9%2
)()50%2(
,%(
32()5
1))5
7)
1%/)2
-2
()
=%%/
/:%1
:%5)2
9335&))0()2
9%2
( 1)7
()
9)5&)7)5-2+
9%2
()
!"#!$#$$!
2
 
:%6
()
))567)
643350-.2
7866)2
%%50)1
)2
167)5(%1
/0%%5
-.
:%6
(-)
%%2
,)7
)-2()
9%2
()
2)+)27-)2()
))8 %00)50)-
2-)8:)
&)(5-.9)2
34=)77)2
%%51) 0%2(
%',7)5
()
%2()5)
8534)6)
0%2()2
%% -2(8675-%0-6%7-)
9))0
))5()5
&)+322)2

%%2+)0)+(
1)7
4%57-'80-)5
+)0(
%%52%
+-2+
,)7
62)0
=)6
.%%5
0%7)5
:%6
)5
%0
))2
9)5&-2(-2+
7866)2
167)5(%1
377)5(%1
)2
()
8-76)
+5)26
3/
,)7
67)06)0
9%2
:%7)5:)+)2
:)5(
8-7+)&5)-(
)
,%9)2
9%2
167)5(%1
:)5(
1)7
))2
2-)8:
/%2%%0
(-5)'7
1)7
()
335(=))
9)5&32()2
377)5(%1
/5))+
34
=-.2
&)857
()
-)8:)
#%7)5:)+
(-)
()
:-267+)9)2()
39)560%+,%2()0
1)7
,)7
8-76)
8,5+)&-)(
13+)0-./
1%%/7)
"3357%%2
/32()2
+532(673@)2
)2
)-2(453(8'7)2
+3)(/34)5
:35()2
9)593)5(

!
#
%!#


$"#!"# )+)2
,)7
)-2()
9%2
()
2)+)27-)2()
))8:
:)5()2
-2
$8-(-1&85+
67))2/30)21-.2)2
+)34)2(
%7
:%6
,33+
23(-+
31(%7
67))2/330
))2
&)0%2+5-./)
9335:%%5()
9335
-2(8675-%0-6%7-)
:%6
3',
/:%1
)5
2-)7
9))0
=:%5)
-2(8675-)
%06
1%',-2)
)2
6',))46&38:
06
=80/)
&)(5-.9)2
%0
:)5()2
34+)5-',7
+)&)85()
(%7
9335%0
-2
,)7
:)67)2
9%2
,)7
0%2(
#)0
3276732()2
)5
9))0
&)(5-.9)2
(-)
%+5%5-6',)
453(8'7)2
9)5:)5/7)2
737
2-)8:)
453(8'7)2
$3
/:%1)2
)5
&-)5&538:)5-.)2
)2
.)2)9)5
68-/)5
)2
1%5+%5-2)*%&5-)/)2
)
);4357
9%2
&37)5
/%%6
)2
9%5/)2690))6
2%%5
53375-77%22-?
)2
8-760%2(
2%1
67)5/
73) 335
()
*%&5-'%+)
9%2
+)64)'-%0-6))5()
453(8'7)2
3276732()2
&)(5-.9)2
(-)
28
23+
&)67%%2
)2
:)5)0('32')526
=-.2
+):35()2
!-7
()
%7%%*6',)
)7530)81
%%76',%44-.
(-)
30-)
8-7
)()50%2(62(-?
9)5:)5/7)
+53)-()
3<%0
87',
,)00
)
/0)-2)
+03)-0%14)2*%&5-)/
-2
-2(,39)2
-6
28
))2
)2351
&)(5-.*
9335
)0)/7532-6',)
%44%5%7885
,-0-46

Bijzondere hoofdstukken Net als in het eerste deel zijn twee hoofdstukken wat anders. Eén hoofdstuk is het projecthoofdstuk over slavernij. In dit hoofdstuk ben je niet alleen met geschiedenis bezig, maar ook met aardrijkskunde en economie. Het andere hoofdstuk is het themahoofdstuk over geneeskunde. Dit hoofdstuk gaat over alle tijdvakken die je tot dan gehad hebt.

)
%%6&58++)2
-2
377)5(%1
)
64335&58+
/:%1
-2

+)5))(
)
9)5/))56&58+
))2
.%%5
0%7)5




()
2
(%7


)


'
!&!



kern

 

 



    
  

4

De industrialisatie v

)


'
#

Ontdekken Beslis over de industrialisatie van Nederland

In de negentiende eeuw bracht een Duitse schrijver een

bezoek aan Nederland. Hij merkte op dat als het fout liep m Europa, je het best naar Nederland kon gaan: daar gebeurd vijftig jaar later. Op dat moment had hij gelijk. In vergelijking met andere la was Nederland een achtergebleven gebied. Dat betrof voor economie. Waar in heel West-Europa de fabrieksschoorsten rookten en de steden snel groeiden, leek Nederland stil te Stel dat je in 1860 in Nederland als minister in de regering

kern

4

 
De Industriële Revolutie

De industrialisatie van Nederland a

Beslis over de industrialisatie van Nederland

arbeidskrachten


 het stimuleren van meer investeringen

WB bron 15: ja

, omdat

b

Vul het schema in. Noteer de oorzaken van de achterstand WB bron 16: ja

, omdat

Oorzaken

bezoek aan Nederland. Hij merkte op dat als het fout liep met

Leg je keuze uit.

keuze 1:

van Nederland op de rest van Europa.

In de negentiende eeuw bracht een Duitse schrijver een


 het stimuleren van de aanwezigheid van goedkope

HB bron 15: ja

 omdat


Lees ‘Nederland loopt achter’ in de leertekst.

Ontdekken

Europa, je het best naar Nederland kon gaan: daar gebeurde alles vijftig jaar later.

De achterstand van

Op dat moment had hij gelijk. In vergelijking met andere landen

WB bron 17: ja

, omdat

keuze 2:

Nederland

was Nederland een achtergebleven gebied. Dat betrof vooral de

WB bron 18: ja

, omdat

economie. Waar in heel West-Europa de fabrieksschoorstenen rookten en de steden snel groeiden, leek Nederland stil te staan. Stel dat je in 1860 in Nederland als minister in de regering zit en

b

je moet de industrialisatie stimuleren. Aan welke twee zaken zou

Leg je antwoord uit.

Aan welke oorzaak zou je als minister iets kunnen doen?

,
HB H3 §4 Leertekst

WB bron 19: ja

, omdat

je speciaal aandacht schenken? Maak deze opdracht met je

Verwerken

buurman of buurvrouw. 
Lees nog eens ‘Nederland loopt achter’ in de leertekst. Welke


Bekijk WB bron 15. Voor het ontstaan van industrie in een


Voordat je kunt beslissen op welke twee zaken jullie de

bepaald gebied zijn een paar dingen noodzakelijk. Die noem

nadruk gaan leggen bij de industrialisatie, moet je eerst weten

je voorwaarden. Welke voorwaarden voor industrialisatie kun

wat de mogelijkheden zijn.

je in het kaartje ontdekken? Kruis de juiste zinnen aan.

Welke bronnen uit HB en WB kun je daarbij gebruiken?


de nabijheid van een grondstof als steenkool
een goede verbinding met een zeehaven

Stel bij iedere bron de vraag of de bron iets te maken heeft met de oorzaken van industrialisatie van Nederland. Leg ook


de aanwezigheid van spoorwegen

uit waarom wel of niet.


 de verbouw van katoen op plantages

HB bron 12: ja

,


Probeer nu zelf ook nog twee dingen te noemen die gunstig zijn voor het ontstaan van industrie in een gebied.

twee oorzaken voor het ontstaan van industrie op een bepaalde plaats worden in die tekst genoemd?


Vul met behulp van de leertekst het schema over de industrialisatie van Nederland in. In het schema komen oorzaken en gevolgen van die industrialisatie te staan. 
a

Leg met behulp van WB bron 15 en 19 uit dat de

afscheiding van België in 1839 een grote klap was voor de


a

Hieronder staat een aantal zaken die een rol kunnen

modernisering van de economie van Nederland.

spelen bij de industrialisatie van een gebied. Aan welke twee zaken zouden jullie als minister van Nederland extra aandacht en geld willen geven?

b


 de aanleg van wegen, spoorwegen en kanalen
 het moderniseren van een zeehaven

juist daar al vroeg industrie kwam.

HB bron 13: ja

, omdat


 meer handel met Indonesië
 de winning van grote hoeveelheden grondstoffen

HB bron 14: ja

 omdat


 het op grote schaal inzetten van stoommachines

Leg met behulp van de kaart van WB bron 15 uit waarom

'&!")
*%
'#%(%!+

Brugge

Antwerpen

Mechelen

Gent

Brussel

1835

Oostende

Leuven

bron 15 Industrie en verbin-

Maastricht Aken









Paardenmolens

1930

1710

910

570

Windmolens

3050

3400

3120

1790

Watermolens

470

500

250

160

Stoommachines

292

820

2740

3930

dingen in België rond 1850.

bron 16 Aantal krachtwerktuigen in industrie

Luik Ve r v i e r s

bron 18

en nijverheid in Nederland.

Namen

'

Bergen Charleroi

)%
$)

Couvin

Nederlands-Indië was een deel van Nederland. Het eilandenrijk was een interessant gebied voor de Nederlandse ondernemer. Hij kon er bijvoorbeeld grondstoffen vandaan halen. Van de totale uitvoer aan machines ging twee derde naar de kolonie. Tussen 1866 en 1900 voerde Nederland in totaal voor ruim 80 miljoen gulden aan katoenen stoffen uit. Het grootste deel daarvan, ruim 63 miljoen gulden, werd naar Nederlands-Indië geëxporteerd.

steenkoolgebied

'#%

# !+

1800

1

4

1830

38

319

1

4

1840

152

1044

3

12

1850

292

2013





meer dan 100 000 inwoners

1

50 000-100 000 inwoners 20 000-50 000 inwoners

67

spoorweg haven 0

58

50 km

katoen

bron 17 Gegevens over de verstedelijking van

bron 19 Aantallen stoommachines in België

metaal

Nederland in de negentiende eeuw.

en Nederland in de industrie.

59

5

introductie

i

Van jagers en boeren naar … In het eerste deel van Memo heb je kennisgemaakt met vijf tijdvakken. In dit tweede deel komen daar drie tijdvakken bij. Voordat je daarmee begint, bekijken we nog eens wat je vorig jaar hebt geleerd. Die kennis heb je nodig bij de nieuwe tijdvakken. Je kunt namelijk pas uitleggen wat er in een bepaalde periode is veranderd, als je weet hoe het daarvoor was.

Op deze bladzijden vind je samenvattingen van de tijdvakken die vorig jaar zijn behandeld. Je ziet ook een aantal afbeeldingen uit de tijdvakken. Ze staan alleen niet bij het goede tijdvak. Maar bij welk tijdvak horen ze wel? Dat is een van de opdrachten die jij in het werkboek gaat maken.  WB Introductie

De tijd van jagers en boeren

voor Chr.

13 000

Miljoenen jaren lang leefden de mensen van de jacht en het verzamelen van voedsel. Ze trokken rond en hadden geen vaste woonplaatsen. Zo’n samenleving heet een samenleving van jagers en verzamelaars. Met de komst van de landbouw, rond 9000 voor Christus, veranderde er veel. Er ontstonden landbouwsamenlevingen. De boeren woonden op vaste plaatsen en leerden hun akkers te bevloeien. Doordat er meer voedsel was, hoefde niet iedereen boer te zijn en ontstonden er verschillende beroepen. Om alles goed te regelen, was er een bestuur nodig. Na verloop van tijd ontstonden er steden langs de Eufraat, de Tigris en de Nijl. In deze steden woonden bestuurders, priesters, handwerkslieden en handelaren. Met de uitvinding van het schrift rond 3000 voor Christus eindigt de prehistorie.

bron A

PREHISTORIE verzamelaars naar de landbouw steden ontstaan

6

De tijd van Grieken en Romeinen Na 3000 voor Christus ontstonden op verschillende plaatsen bloeiende beschavingen, bijvoorbeeld die van de Grieken en de Romeinen. In die beschavingen speelden steden, nijverheid en handel een grote rol. Het waren landbouw-stedelijke samenlevingen. De Grieken legden de basis voor de wetenschap zoals wij die tegenwoordig beoefenen. De Romeinen namen veel zaken over uit de Griekse cultuur, zoals het bouwen van tempels. Ook vereerden ze, net als de Grieken, een groot aantal goden. Later namen andere volken op hun beurt de gewoontes en kennis van de Grieken en Romeinen over. De Romeinse cultuur verspreidde zich over Europa door veroveringen en handel. Ook de Germanen, bewoners van het gebied dat nu Nederland heet, kregen zo met de Romeinse cultuur te maken. Op dezelfde manier kon het christendom zich verspreiden. In het begin was dat geloof in het Romeinse Rijk verboden en werden christenen vervolgd. Later was het de enig toegestane godsdienst. De periode van 3000 voor Christus tot 500 na Christus wordt ook wel de oudheid genoemd. Het is de tijd van de oude Egyptenaren onder leiding van de farao’s, de oude Grieken en de Romeinen. De periode eindigt met het verdwijnen van het (West-)Romeinse Rijk.

bron B

De tijd van monniken en ridders

na Chr.

500

voor Chr.

3000

In het jaar 500 eindigt de oudheid. In Europa beginnen de middeleeuwen: de periode van 500 tot 1500. De middeleeuwen beginnen met het verdwijnen van het West-Romeinse Rijk en eindigen met de ontdekkingsreizen en het uiteenvallen van de christelijke Kerk. De tijd van monniken en ridders (500-1000) is het eerste tijdvak van deze periode. De meeste mensen leefden weer alleen van de landbouw. De steden waren in verval geraakt en bijna alle handel over grote afstanden was verdwenen. De meeste boeren verloren hun zelfstandigheid en werden horigen in ruil voor bron C bescherming door een heer. Zo ontstond het hofstelsel. In deze periode was het lastig om een groot gebied te besturen. Koningen gebruikten daarvoor het leenstelsel. In het leenstelsel kregen leenmannen een stuk land in leen in ruil voor een belofte van trouw. Namens de koning bestuurden de leenmannen dat gebied en spraken er recht. In Europa werd het christendom steeds belangrijker. Vooral de kloosters speelden een belangrijke rol bij de verspreiding van dat geloof. In het Midden-Oosten ontstond een ander belangrijk geloof: de islam. Dat geloof verspreidde zich snel over Noord-Afrika en Spanje.

1

OUDHEID

MIDDELEEUWEN ultuu r

l

Rijk: verspreiding Grie eks-Romeinse cultuur

el

e n verspreiding christe e ndom

erspreiding christendom e n verspreiding islam

7

introductie

i

… ontdekkers en hervormers De tijd van steden en staten In de tweede helft van de middeleeuwen, vanaf 1000, ontstonden er weer veel steden. Dat had te maken met verbeteringen in de landbouw en een sterke toename van de handel over grotere afstand. De inwoners van de steden, de burgers, wilden het leven in hun stad zoveel mogelijk zelf regelen. De problemen in de steden verschilden namelijk van die op het platteland. Daarom wilden burgers eigen wetten kunnen maken en zelf rechtspreken. Zo waren ze minder afhankelijk van de heer in wiens gebied de stad lag. De rechten van een stad werden geregeld in de stadsrechten. De ambachtslieden in de steden organiseerden zich in gilden. Die gilden hielden toezicht op mensen die hetzelfde ambacht uitoefenden. De gilden zorgden voor de opleiding van nieuwe vaklui en waren er ook voor de gezelligheid. Aan het einde van de middeleeuwen probeerden vorsten hun macht te vergroten. Langzaam maar zeker ontstonden er grote landen die ze vanuit één centraal punt bestuurden. Het was het begin van een aantal Europese staten dat nog steeds bestaat. Ook de Bourgondische Nederlanden ontwikkelden zich tot een centraal bestuurde staat.

1000

bron D

MIDDELEEUWEN an handel e en Ker k en estuur en o n jgen meer z

8

De tijd van ontdekkers en her vormers Met het jaar 1500 eindigen de middeleeuwen en begint de vroegmoderne tijd. Het eerste tijdvak in de vroegmoderne tijd is de tijd van ontdekkers en hervormers. Uit de naam blijkt al dat het een tijd was van grote veranderingen. Die veranderingen waren al een beetje begonnen aan het einde van de middeleeuwen met de renaissance. In Italië bestudeerden geleerden boeken en kunstwerken uit de Grieks-Romeinse tijd. Daardoor veranderde de manier waarop zij naar de mens keken. Voortaan lag er minder nadruk op het geloof en het leven na de dood. De mens en het leven op aarde kwamen meer centraal te staan. Rond 1500 begonnen Europese schepen de grote oceanen te verkennen. Columbus en Vasco da Gama, twee beroemde ontdekkingsreizigers, zeilden naar onbekende gebieden en ontdekten nieuwe vaarroutes. De volken in de andere werelddelen leerden de Europeanen meestal kennen als hardhandige meesters. Maar ook onder elkaar maakten de Europeanen flink ruzie. De christelijke Kerk viel uiteen in een katholiek en een protestants deel. In de Nederlanden viel het rumoer rond dat uiteenvallen samen met een opstand tegen de Spaanse koning Filips II. In een tijd van gevechten en wreedheden kwam de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden tot stand.

1500

bron E

VROEGMODERNE TIJD gsreizen ce ming d

9

1600

1

De tijd van regente

De tijd van regenten en vorsten 1610

1620

1630

1640

EG M O D E R N E T I J D aan handelskapitalisme en wereldeconomie en Eeuw voor de Republiek ep Wetenschappelijke revolutie Vorsten willen absolute

10

n en vorsten oriëntatie

Deze wereldkaart is gemaakt in 1662. Hij komt uit de Atlas Major, een atlas met bijna zeshonderd kaarten. De atlas laat goed zien dat er in 1662 door ontdekkingsreizen en wereldhandel meer kennis van de wereld was. De maker van de atlas heette Joan Blaeu (spreek uit als ‘Blauw’). Dat hij een Nederlander was, is geen toeval. Ons land, dat toen de Republiek werd genoemd, was namelijk het centrum van de internationale handel. Er werd veel geld verdiend. Ook leefden er beroemde schilders en wetenschappers in de Republiek. Vandaar dat de zeventiende eeuw ook wel de Gouden Eeuw wordt genoemd.

1 700

 WB H1 Oriëntatie

1650

1660

1670

1680

1690

Verlichting macht

11

kern

1 Welvarend Amsterdam Ontdekken Het achtste wereldwonder Op 26 juli 1655 werd op de Dam in Amsterdam op feestelijke wijze een nieuw stadhuis in gebruik genomen. Iedereen keek zijn ogen uit. Nog nooit was er zoveel marmer aan de buitenkant van een gebouw gebruikt en ook van binnen was het stadhuis schitterend. De mensen waren zo onder de indruk, dat het stadhuis ook wel het ‘achtste wereldwonder’ werd genoemd. Dit was precies de bedoeling van het Amsterdamse stadsbestuur. Het ging namelijk erg goed met de stad. Amsterdam was in de zeventiende eeuw

welvarend en kende een grote bevolkingsgroei. Dat kwam onder andere doordat meer dan honderdduizend mensen uit Antwerpen naar Amsterdam waren gevlucht. In 1585 hadden de Spanjaarden Antwerpen veroverd om de stad te straffen voor de opstand tegen de Spaanse koning Filips II. Veel Antwerpenaren kwamen hierdoor voor een moeilijke keuze te staan: blijven of vertrekken? Wat zou jij doen als je in 1585 een Antwerpse koopman was? Zou je blijven of vertrekken?  WB H1 §1 Ontdekken

bron 1 e Ze isch Balt

Republiek van de Verenigde Provinciën

Het stadhuis van Amsterdam in de zeventiende eeuw.

Generaliteitslanden (1648)

e

Spaanse Nederlanden

Emden

afsluiting van de havens en Schelde

NOORDZEE

GRONINGEN

huidige staatsgrenzen

Jemgum

Groningen

Leeuwarden

Heiligerlee

West-Indische Compagnie, 1621

Em s

FRIESLAND

Oost-Indische Compagnie, 1602

LAND VAN DRENTHE

Enkhuizen

Koevorden ZUIDER-

Alkmaar

Kampen

D

ZEE HOL

Bank, 1609

Den Briel

Leuven

E UL

N KE

U LE

N

M er

Sa

mb

Kamerijk

P S o mme

N RI

S

-

B

O

laken leder thee porselein plantaardige olie specerijen tabak

L.

LUX

textiel tulpen was wijn zijde zout

Mo e

TR.

Oise

EM

BUR

TRIER

G

Luxemburg

FRANKRIJK

Trier

A is n e

s

huiden ijzer ivoor kaas kamfer koffie koloniale producten

ze

l

D IS

aa

aardewerk cacao Fe fluweel Au goud graan haringen hout

RG

KE

EN

Keulen

LIK

BU

LU

N AM

LIM

IK

Namen

M

12

EN

Arras

De Republiek in de zeventiende eeuw. Amsterdam werden van en naar deze stad gebracht.

UW

Bergen

ARTOIS

was een belangrijke handelsstad. Allerlei producten

Luik GO

BERG

LEN

NE

Neuss

Gulik Maastricht 1648 Aken G U

BRABANT

Brussel

HE

Roermond

Mechelen

Sch eld e

EN

Venlo

Hoorn

Antwerpen

HEILIGE

Hulst

Leie

bron 2

ROOMSE

N A EL ZE

GELDERLAND Twaalfjarig Bestand, 1609

KEU

DER

Verdrag, 1648

Kleef Fe Grave KLEEF Geertruidenberg ’s-Hertogenbosch Breda NOORD-BRABAN T Gelre Bergen op Zoom SPAANS

Gent

AN

Münster MÜNSTER

Rij n

1600

VLA

GELDERLAND

Arnhem

Rotterdam L e k Gorcum Wa a l Nijmegen Ravenstein Mook Dordrecht

Sas van Gent

Brugge

Nieuwpoort

SE

Zutphen

Utrecht

Gouda

Vlissingen Sluis

Beleg, 1600-1604

Duinkerken

JS

1648

Schelde gesloten, 1648

Oostende

RI

as

Middelburg

VE

Ma

Zierikzee

O

Harderwijk

UTRECHT

Den Haag Rijswijk Delft

:

D

ui t

Leiden ië Az

Zwolle Amsterdam

L

uit

Haarlem

a:

LA N

Au ri k Af

RIJK

ka: meri uit A

naar Zuid- en Midden Europa 0

50 km

HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten

bron 3 Een plattegrond van Amsterdam.

bron 4 De Amsterdamse koopmansbeurs. Hier kwamen handelaren bij elkaar om zaken te doen.

Leertekst Oostzeevaart Amsterdam was in de zestiende eeuw een echte handelsstad. De mensen handelden vooral in hout, graan en zout. Graan en hout werden uit landen als Zweden, Polen en de Baltische staten gehaald. Deze landen liggen rond de Oostzee. Vanuit Amsterdam gingen deze producten naar de rest van Europa. In ruil kreeg het Oostzeegebied zout uit Amsterdam. Deze handel werd ook wel de Oostzeevaart genoemd. De Oostzeevaart leverde veel geld op en werd in de zeventiende eeuw uitgebreid. Niet alleen Amsterdam dreef handel. Al vanaf de middeleeuwen werkten de Hanzesteden samen om geld te verdienen met de handel. De grootste concurrent van Amsterdam in de zestiende eeuw was Antwerpen. Antwerpen was een van de belangrijkste handelssteden van Europa. Hier hielden handelaren zich bezig met het doorverkopen van producten. Kant, tapijten, suiker, zilver en laken werden uit heel Europa naar de stad gebracht en daarna weer verkocht.

Nieuwkomers Toen de Spanjaarden in 1585 Antwerpen veroverden, was het gedaan met de bloeiende handel. Veel kooplieden vluchtten naar de Republiek. De meesten trokken naar Amsterdam. Hier wilden ze hun bedrijf voortzetten. Niet alleen mensen uit Antwerpen vluchtten naar de Republiek. Ook andere immigranten kwamen hier naartoe. Veel nieuwkomers in de Republiek bouwden in Amsterdam nieuwe panden voor hun bedrijven en om er te wonen. Amsterdam moest hiervoor worden uitgebreid. Dit gebeurde onder andere door het aanleggen van de grachtengordel rond

de stad. Het aantal inwoners steeg zeer snel. Woonden er in 1578 nog ongeveer 30 000 mensen in de stad, in 1675 was dit aantal gestegen tot meer dan 206 000!

Stapelmarkt Amsterdam had vroeger een stapelmarkt: producten werden aan de grachten opgeslagen en zonder bewerking doorverkocht. Na het wegvallen van Antwerpen als belangrijke handelsstad werden steeds meer goederen in Amsterdam verhandeld. Hierdoor veranderde de Amsterdamse stapelmarkt. Producten als laken en suiker werden nu eerst bewerkt voordat ze werden verkocht. Bijna alles draaide in de zeventiende eeuw om de handel: er was handelskapitalisme. Kooplieden verdienden hun geld met de handel en probeerden zoveel mogelijk winst te maken. Zij verhandelden de goederen op de Amsterdamse beurs. De handelaren gaven ook opdrachten aan ondernemers, waardoor ze centrale figuren waren. Door de handel ging het goed met de Republiek. De handel zorgde ervoor dat er veel grondstoffen naar de Republiek kwamen. Allerlei bedrijven gingen deze grondstoffen verwerken tot nieuwe producten. Zo werd er hout verzaagd en touw geslagen voor de scheepswerven. Op die manier profiteerde de nijverheid van de bloeiende handel. Vooral in steden als Amsterdam en Leiden hadden de mensen het goed. Toch was er ook armoede. De laagste groepen van de bevolking hadden een zwaar leven.  WB H1 §1 Verwerken

13

kern

2 Naar de Oost en de West Ontdekken Scheurbuik, hoofdpijn en krankzinnigheid We kwamen langs de Kaapverdische Eilanden. Na weken varen passeerden we de evenaar. Ons scheepsvolk begon steeds meer te klagen. Er heerste scheurbuik, hoofdpijn en krankzinnigheid. Veel mannen werden ziek. Tanden vielen uit de mond door de scheurbuik. Het tandvlees was zwart en verrot, zodat we het dagelijks moesten afsnijden en wassen. Velen stierven een ellendige dood. Twee matrozen zijn bij het vastzetten van touwen aan handen en voeten gewond geraakt.

Deze tekst komt uit een reisbeschrijving van een Nederlandse arts aan boord van een schip dat naar Azië voer. De omstandigheden die hij beschreef, waren geen uitzondering. In de zeventiende eeuw maakten Europeanen honderden reizen naar Azië en ook naar andere delen van de wereld om handel te drijven. Op die manier ontstond er wereldhandel. Welke rol speelde de Republiek in de wereldhandel? Teken een wereldkaart.  WB H1 §2 Ontdekken

bron 5 De wereldeconomie in de zeventiende eeuw.



     
 








  
    


  


    







  ! 

 
 



       

  




 

    



   

    
     


 






bron 6 Een VOC-koopman met zijn vrouw. De Nederlander Albert Cuyp maakte dit schilderij in 1660.

14

HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten

Leertekst

bron 7

Wereldeconomie

De Nederlandse geleerde Hugo de Groot (1583-1645). Hij

In de zestiende eeuw hadden de Europeanen veel nieuwe gebieden ontdekt. Dat leidde tot handel in allerlei nieuwe producten. Zo werd er suiker, cacao, suiker, koffie en tabak uit Amerika gehaald. Peper, nootmuskaat, foelie en kruidnagelen kwamen uit Azië. Al deze spullen werden met schepen vervoerd. Omdat die handel plaatsvond over de hele wereld, zeggen we dat er een wereldeconomie ontstond. Mensen uit de hele wereld kregen met elkaar te maken, omdat ze producten aan elkaar verkochten. Als er in het ene deel van de wereld behoefte was aan iets, werd het aangevoerd vanuit een ander deel van de wereld. Op deze manier werden producten wereldwijd met elkaar uitgewisseld.

vond dat iedereen toegang moest hebben tot de zee. Landen mochten de zee niet als hun territorium beschouwen. Alleen dan kon de wereldeconomie goed functioneren. In 1609 schreef Hugo de Groot dit op in zijn boek Mare Liberum (De vrije zee).

VOC

bron 8 Fort Elmina in Ghana. Hier werden door de WIC slaven opgesloten en verhandeld. Daarna werden ze met schepen naar Amerika gebracht.

In de Republiek werd veel handelgedreven. Aan het eind van de zestiende eeuw wilden de Nederlanders de handel graag uitbreiden. Ze zagen dat de Portugezen veel winst maakten in de specerijenhandel. Dat kwam doordat de vraag naar specerijen steeg. Nederlandse kooplieden gingen daarom de specerijen zelf uit Azië halen. Daarvoor richtten ze speciale bedrijven op, ook wel compagnieën genoemd. Om sterk te staan tegenover buitenlandse concurrenten besloten de compagnieën samen te werken. In 1602 werd zodoende de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) opgericht. De VOC wilde winst maken met de handel op OostIndië. Hiervoor had de VOC een aantal middelen. Zo kreeg de VOC van het bestuur van de Republiek het monopolie van de Nederlandse handel op Oost-Indië. Dit betekende dat alleen de VOC met Oost-Indië handel mocht drijven. Verder mocht de VOC in Azië verdragen sluiten met plaatselijke machthebbers, zelfstandig oorlog voeren in Azië en daar forten bouwen. De VOC stichtte in Oost-Indië handelsposten om producten te kopen van de plaatselijke bevolking. Dat gebeurde niet altijd vrijwillig. Soms gebruikte de VOC hierbij geweld.

WIC In 1621 werd nog een andere handelsmaatschappij opgericht: de West-Indische Compagnie (WIC). Ook de WIC kreeg een monopolie. Deze onderneming mocht als enige handeldrijven met Amerika en (West-)Afrika. Maar de WIC had een andere werkwijze dan de VOC. Zo hield de WIC zich bezig met kaapvaart. Hierbij werden schepen van andere landen overvallen en werd de vracht buitgemaakt. De verovering van de Spaanse Zilvervloot in 1628 door Piet Hein is hiervan het beroemdste voorbeeld. De WIC verdiende ook geld met de slavenhandel van West-Afrika naar Suriname. De slaven werden aan het werk gezet op plantages, waar ze producten als suiker en tabak moesten verbouwen. De WIC was niet zo succesvol als de VOC. Er waren veel conflicten met de Engelsen, Spanjaarden en Portugezen.  WB H1 §2 Verwerken

15

kern

3 Uit de kunst! bron 9 Ontdekken

De Nachtwacht. Een schilderij van Rembrandt van Rijn uit 1642.

Vijf miljoen schilderijen In het Amsterdamse schildersatelier van Rembrandt van Rijn was het in 1642 een drukte van belang. Hij legde daar de laatste hand aan een schilderij dat bekend werd onder de naam De Nachtwacht. Het zou een van de beroemdste schilderijen ter wereld worden. Nu komen er elke dag massa’s toeristen naar het Amsterdamse Rijksmuseum om het te bewonderen. De Nachtwacht is overigens niet het enige kunstwerk uit de zeventiende eeuw dat hier hangt. Het Rijksmuseum heeft duizenden kunstwerken uit die periode in zijn bezit. Men schat dat er toen in de Republiek ongeveer vijf miljoen schilderijen zijn gemaakt. Maar waarom waren er zoveel beroemde kunstenaars in de Republiek. Dat ga jij onderzoeken?  WB H1 §3 Ontdekken

bron 10 Gezicht op Delft. Een schilderij van Johannes Vermeer, gemaakt in 1660-1661.

bron 11 In 1633 werd Galilei door een katholieke rechtbank veroordeeld vanwege zijn ontdekking dat de aarde om de zon draait.

16

HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten

bron 13 Kaart uit 1607 van de Beemster vóór de drooglegging.

bron 12 Newton doet een experiment met lichtbundels. Hij is vooral bekend geworden door zijn beschrijving van de wet van de zwaartekracht.

Leertekst Gouden Eeuw Tussen 1588 en 1670 ging het erg goed met de Republiek. In deze periode zorgde de economie voor veel welvaart. Ook was het een bloeiperiode voor de kunst en wetenschap. Deze tijd wordt daarom wel de Gouden Eeuw genoemd. Schilders als Rembrandt van Rijn, Johannes Vermeer en Jan Steen woonden en werkten in de Republiek. Ze maakten veel schilderijen over het leven in de zeventiende eeuw. Op hun schilderijen zie je landschappen, stadsgezichten, voorwerpen, (groeps) portretten en huiselijke tafereeltjes afgebeeld. Ze maakten de schilderijen vooral voor rijke burgers en steden, waarmee ze veel geld verdienden. In andere landen liet de Kerk vaak schilderijen maken. Daar stond op veel schilderijen het geloof centraal. Er waren ook veel beroemde schrijvers en dichters in de Republiek. Joost van den Vondel is hiervan een goed voorbeeld. Hij schreef toneelstukken. Deze speelden zich vaak in het verleden af, maar Vondel gaf de toeschouwers ook een boodschap mee voor hun eigen tijd. Zo drukte hij de mensen op het hart dat de macht op aarde maar tijdelijk was. Jacob Cats was de populairste dichter uit de Gouden Eeuw. Veel van zijn dichtregels zijn bekende spreekwoorden geworden.

Nieuwe denkbeelden De renaissance had gezorgd voor een nieuwe manier van denken in de wetenschap. Er was een ander mensbeeld ontstaan. In de zeventiende eeuw gingen geleerden uit heel Europa hiermee aan de slag, op zoek naar nog meer kennis. Zo ontdekte de Italiaan Galileo Galilei met een telescoop dat sterren en planeten in beweging zijn en dat de aarde om de

zon draait. De theorie van Copernicus uit de zestiende eeuw bleek te kloppen! De Engelsman Isaac Newton ontdekte hoe je kon berekenen met welke snelheid een voorwerp door de zwaartekracht naar de aarde valt. Filosofen als de Fransman René Descartes wilden achter de ‘echte’ waarheid komen. Descartes twijfelde aan alles. De Nederlander Spinoza borduurde hierop voort. Hij geloofde als een van de eersten niet meer in een God die wonderen kon verrichten. Omdat mensen in de zeventiende eeuw op een heel andere (wetenschappelijke) manier de wereld gingen bestuderen, spreken we ook wel van een wetenschappelijke revolutie.

Nieuwe uitvindingen en technieken De kennis uit de wetenschappelijke revolutie wilden de wetenschappers ook toepassen. Er werden veel uitvindingen gedaan. De wetenschappers uit de Republiek liepen hierbij voorop. Ze waren praktisch ingesteld. Daardoor waren ze vaak wetenschapper en uitvinder tegelijk. Zo hield Christiaan Huygens zich als wis- en natuurkundige bezig met allerlei ingewikkelde formules. Ondertussen vond hij het slingeruurwerk uit, waardoor de tijd nauwkeurig kon worden gemeten. Ook bouwde hij een heel goede telescoop, waarmee hij de ring om de planeet Saturnus ontdekte. Het gebrek aan (landbouw)grond in de Republiek loste men op door verschillende meren in Holland droog te leggen. Het bekendste voorbeeld hiervan was de inpoldering van de Beemster in 1612. Ingenieur Jan Adriaanszoon Leeghwater slaagde erin om met molens deze grote klus te klaren.  WB H1 §3 Verwerken

17

kern

4 Een bestuur zonder vorst Ontdekken De onthoofding van Van Oldenbarnevelt Mannen, geloof niet dat ik een landverrader ben. Ik heb oprecht en vroom gehandeld en zo zal ik sterven. Dit waren de laatste woorden van Johan van Oldenbarnevelt op 13 mei 1619. Vlak daarna zou hij door een beul worden onthoofd op het Binnenhof in Den Haag. Duizenden mensen waren daarbij. Ze wilden met eigen ogen zien hoe een belangrijke bestuurder van de Republiek werd terechtgesteld. De doodstraf van Van Oldenbarnevelt was het gevolg van een politieke en

bron 14 Een vergadering van de Staten-Generaal in Den Haag.

bron 15 Groepsportret van de regenten (directeuren) van het St-Elisabeths of Groote Gasthuis te Haarlem. Een schilderij van Frans Hals uit 1641. Dit gasthuis was het ziekenhuis voor de armen.

18

godsdienstige strijd met prins Maurits. Maurits was een zoon van Willem van Oranje. Hij was stadhouder van Holland en Zeeland. Maurits won de strijd en rekende af met zijn vroegere vriend Van Oldenbarnevelt. Waarover ging de strijd tussen Maurits en Van Oldenbarnevelt?  WB H1 §4 Ontdekken

HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten

bron 16 Een burgemeester van Delft. Een schilderij van Jan Steen uit 1655.

bron 17 De kist met twee sloten waarin een exemplaar van de Statenbijbel werd bewaard. Eens per drie jaar werd gecontroleerd of de Statenbijbel nog ongeschonden in de kist lag.

Leertekst Het bestuur in de Republiek

Regenten aan de macht

In 1568 was een aantal Nederlandse gewesten in opstand gekomen tegen de Spaanse koning Filips II. In 1588 riepen ze de Republiek uit. Het gebied werd nu niet meer bestuurd door een vorst. Elk gewest had zijn eigen bestuur: de Gewestelijke Staten. Hierin zaten vertegenwoordigers van de steden en van het platteland. Zij namen besluiten over allerlei zaken, zoals wetgeving, rechtspraak en belastingen. Slechts over enkele zaken beslisten de gewesten gezamenlijk: de buitenlandse politiek en defensie. Ook bestuurden zij samen de generaliteitslanden. Dit waren de gebieden die de Republiek had veroverd op Spanje, zoals het huidige NoordBrabant, Limburg en Zeeuws-Vlaanderen. Om over deze zaken te beslissen kwamen vertegenwoordigers van de gewesten samen in de Staten-Generaal in Den Haag. Elk gewest had één stem. De vergaderingen duurden soms heel lang, omdat vertegenwoordigers steeds met hun gewest moesten overleggen.

De Republiek werd bestuurd door regenten. Zowel in de Staten-Generaal en de gewesten als in de stadsbesturen en op het platteland hadden zij de macht. De regenten waren afkomstig uit een kleine groep rijke families. Ze verdeelden de belangrijke baantjes onder elkaar. Hierdoor konden ze de macht vasthouden. Het grootste deel van de bevolking bestond uit gewone burgers. Zelfstandige winkeliers en ambachtslieden konden nog profiteren van de welvaart. Maar loonarbeiders hadden het moeilijker. Als je werkloos of invalide was, had je geen inkomen. Je was dan afhankelijk van de armenzorg door de Kerk of het stadsbestuur.

Stadhouder en raadpensionaris In de Republiek hadden twee personen een bijzondere rol in het bestuur. Zij kwamen allebei uit Holland. Omdat Holland erg rijk was en veel geld betaalde aan het leger en de vloot, had dit gewest veel invloed. De hoogste ambtenaar van Holland was een soort minister van buitenlandse zaken van de Republiek. Hij werd raadpensionaris genoemd. Ook de stadhouder van Holland had veel macht. Hij was de opperbevelhebber van het leger en vloot.

Godsdienstige zaken In de Republiek werden mensen niet vervolgd vanwege hun geloof. Maar niet elk geloof was even belangrijk: de calvinisten hadden het voor het zeggen. Tussen de calvinisten onderling bestonden overigens wel meningsverschillen over het geloof. De Staten-Generaal organiseerde daarom in 1618 een kerkvergadering, waarin een aantal belangrijke godsdienstige zaken werden besproken. De politiek bemoeide zich dus met het geloof. Tijdens deze Synode van Dordrecht werd de opdracht gegeven om een nieuwe Bijbelvertaling te maken. Dit was veel werk en kostte veel geld. De StatenGeneraal betaalde het bedrag. In 1637 was de Statenbijbel af, de eerste betrouwbare Bijbel in het Nederlands.  WB H1 §4 Verwerken

19

kern

5 Vorsten in Europa

bron 18 De Franse koning Lodewijk XIV.

Ontdekken De koning staat op Elke dag tussen half acht en acht uur ’s ochtends stond de Franse koning Lodewijk XIV op. Dit ging steeds volgens een vast patroon en duurde een paar uur. In zijn paleis in Versailles waren er lakeien die hem wekten. Anderen hielpen hem bij het aankleden. Het was verder de gewoonte dat als de koning nog in bed lag, er allerlei mensen op bezoek kwamen. In totaal kwamen er wel honderd mensen in een van tevoren vastgestelde volgorde langs bij de koning. Familieleden, ministers en andere belangrijke mensen stonden letterlijk in de rij. Het was een hele eer om bij dit ochtendritueel aanwezig te zijn. Sommige mensen waren zelfs bereid veel geld te betalen om de ontlasting van de koning te mogen opruimen! Stel dat jij Lodewijk XIV was geweest, hoe zou jij dan hebben gereageerd op deze en andere gebeurtenissen?  WB H1 §5 Ontdekken

bron 19 Het paleis van Lodewijk XIV in Versailles. Vanuit dit paleis bestuurde hij Frankrijk.

20

Hij had alle macht in Frankrijk.

HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten

bron 20 Een soldaat uit het leger van de Pruisische koning Frederik Willem I.

bron 21 Tsaar Peter de Grote maakte van Rusland een machtig en modern land.

Leertekst Monarchie De meeste Europese landen waren in de zestiende en zeventiende eeuw een monarchie. Ze werden bestuurd door een koning of vorst. Elke koning (ook wel monarch genoemd) werd opgevolgd door zijn zoon of dochter. Spanje, Engeland, Frankrijk, Oostenrijk, Denemarken, Zweden, Rusland en Pruisen waren monarchieën. De vorsten hadden alleen een groot probleem. Net als de vorsten in de middeleeuwen waren ze voor hun inkomsten en soldaten erg afhankelijk van de adel. Maar als de adel niet wilde meewerken, konden de vorsten niets beginnen. In deze situatie wilden de Europese vorsten verandering brengen.

De Zonnekoning In Frankrijk probeerde koning Lodewijk XIV als eerste zijn rijk op een andere manier te besturen. Net als de vorsten in de middeleeuwen wilde hij regeren vanuit een centraal punt. Daarnaast wilde hij belastingen kunnen opleggen en over een eigen leger beschikken. Om dit alles te bereiken, moest iedereen hem gehoorzamen. De wil van de koning was wet! Adel en geestelijkheid mochten alleen nog advies geven als de koning daarom vroeg; hun toestemming was niet meer nodig. Lodewijk XIV wilde alle macht in handen krijgen: absolute macht. Dat lukte hem ook. Om zijn macht te tonen liet Lodewijk in Versailles een enorm woon- en werkpaleis bouwen. Regelmatig werden hier grote feesten gehouden. Vanuit Versailles bestuurde Lodewijk XIV Frankrijk en gaf hij opdracht om oorlogen te voeren. Hij benoemde ministers die het leger reorganiseerden en die de handel en nijverheid in Frankrijk stimuleerden. Lodewijk XIV controleerde zijn ambtenaren en alles wat werd geschreven.

Hij was het middelpunt van alles en iedereen. Daarom werd hij ‘Zonnekoning’ genoemd. De Franse koning vond dat hij zijn macht van God had gekregen: God had hem uitgekozen om over zijn volk te regeren. Dit goddelijke recht maakte hem onaantastbaar.

Absolute vorsten Andere koningen in Europa volgden het voorbeeld van Lodewijk XIV. In landen als Zweden, Oostenrijk, Rusland en Pruisen kwamen absolute vorsten met absolute macht. Net als Lodewijk XIV hadden zij belang bij welvaart in hun land. Als het namelijk goed ging met het land, konden de absolute vorsten meer belasting heffen. Ze stimuleerden daarom de handel en de nijverheid. Verder bepaalden ze voor het hele land de rechtspraak en investeerden ze veel geld in het leger. Tijdelijke legers met huursoldaten die werden geleid door de adel, werden afgeschaft. Hiervoor in de plaats kwamen permanente, goed getrainde legers met professionals. Vooral de Pruisische koning Frederik Willem I slaagde erin om van het leger een goede en succesvolle oorlogsmachine te maken. Hij kreeg dan ook de bijnaam ‘de Soldatenkoning’. In Rusland was Peter de Grote de absolute vorst. Hij vergrootte zijn macht door een complete vloot te laten bouwen en een enorm leger op te zetten. Kennis hiervoor had hij opgedaan in West-Europa. In de Republiek had hij bijvoorbeeld zelf voor scheepsbouwer geleerd. Hij stichtte de stad Sint-Petersburg en maakte van deze stad de hoofdstad van Rusland.  WB H1 §5 Verwerken

21

onderzoek historische personen

6 Michiel de Ruyter Intro Een held uit Zeeland Op 6 juli 1667 kwamen duizenden mensen naar Hellevoetsluis in Zuid-Holland. Ze kwamen het grootste en belangrijkste Engelse oorlogsschip bewonderen: de Royal Charles. Het schip was een paar weken daarvoor door de Nederlanders veroverd. Onder leiding van admiraal Michiel de Ruyter was het tijdens de Tweede Engelse Oorlog (1665-1667) buitgemaakt in de buurt van de Engelse stad Chatham. Michiel de Ruyter werd als een held ontvangen en is tot op de dag van vandaag

bron 1 Michiel de Ruyter (1607-1676). Een schilderij van Ferdinand Bol uit 1667.

een beroemde Nederlander. Na zijn dood in 1676 werd hij in de Nieuwe Kerk in Amsterdam begraven in een schitterend praalgraf. Wie had dat ooit kunnen denken, toen hij in 1607 in Vlissingen als zoon van een eenvoudige zeeman werd geboren! Wie was Michiel de Ruyter eigenlijk? Wat heeft hij gepresteerd? In wat voor tijd leefde Michiel de Ruyter? Hoe dacht en denkt men over hem?  WB H1 §6

bron 2 Het verbranden van de Engelse vloot voor Chatham op 20 juni 1667. Dit is een belangrijke gebeurtenis uit de Tweede Engelse Oorlog (1665-1667). Je ziet Nederlandse en Engelse oorlogsschepen op zee, en in het midden het Engelse oorlogsschip Royal Charles. Tussen de schepen zie je sloepen met de bemanning van de in brand gestoken Engelse schepen. Een schilderij van Peter van de Velde.

22

HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten

bron 3 Zeeslagen in de Gouden Eeuw. "&
#
' # 
#  " $
#  !!#

"&
(! !
'#!#
)$



1673 Bergen

1672 $$%
$
%
#%





N O O R D Z E E

  

1658 Sont

bron 4 1665 Lowestoft

Deze gouden beker kreeg

1673 Kijkdui n

   

Michiel de Ruyter tijdens een

1672 Solebay

1666 1667 Vierdaagse Chatham Zeeslag 1673 Schoonevel d 1652 Plymouth

1653 Portland

1653 1639 Nieuwpoort 1662 Dungeness Duinkerken

feestmaaltijd in november 1667.

$%#

$$ 

De Staten van Holland wilden 


hem hiermee bedanken voor de succesvolle aanval op de Engelse marinebasis bij Chatham.

 

0

200 km

bron 6

Het leven van Michiel de Ruyter

bron 5 Het praalgraf van Michiel de Ruyter in de Nieuwe Kerk in Amsterdam. Hier werd hij op 18 maart 1677 onder enorme belangstelling begraven.

Michiel Adriaenszoon de Ruyter werd op 24 maart 1607 in Vlissingen geboren als zoon van een zeeman. Als kind was hij een gewone jongen, die meer van spelen hield dan van leren. Zijn ouders lieten hem op jonge leeftijd werken in een touwslagerij. Hier werd touw gemaakt door verschillende draden in elkaar te draaien met behulp van een wiel. Op elfjarige leeftijd ging de droom van Michiel in vervulling: hij mocht als scheepsjongen mee naar zee. Daar klom hij op tot stuurman en schipper op verschillende handelsschepen. In 1650 wilde De Ruyter stoppen met het zeemansleven. Aan het begin van de Eerste Engelse Oorlog (1652-1654) liet hij zich echter overhalen om bij de marine van de Republiek te gaan werken. Uiteindelijk werd hij benoemd tot opperbevelhebber van de oorlogsvloot. Vanaf zijn vlaggenschip De Zeven Provinciën behaalde De Ruyter vele overwinningen voor de Republiek. In de Tweede en Derde Engelse Oorlog steeg de roem van Michiel de Ruyter tot grote hoogte. Hij behaalde namelijk belangrijke overwinningen tijdens de Vierdaagse Zeeslag in 1666, de zeeslag bij Kijkduin in 1673 en de tocht naar Chatham in 1667. Tijdens een zeeslag in de Middellandse Zee tegen Frankrijk, op 22 april 1676, trof een kanonskogel De Ruyter in beide benen. Een week later bezweek hij aan zijn verwondingen. De plechtige begrafenis van zijn gebalsemde lijk volgde bijna een jaar later. Zijn praalgraf in de Nieuwe Kerk in Amsterdam is tot op de dag van vandaag te bewonderen. Vrij naar: A.Th. van Deursen, J.R. Bruijn en J.E. Korteweg, De admiraal. De wereld van Michiel Adriaenszoon de Ruyter (Franeker 2007).

23

onderzoek wereldwijd

7 Het Ottomaanse Rijk Intro

7.1 Een machtig rijk

Een bijzondere stad

In 1300 werd het Ottomaanse Rijk gesticht door Osman I. Hij was de eerste heerser van het rijk. Deze heerser werd sultan genoemd. Het rijk ontstond in het huidige Turkije en breidde zich langzaam uit. In 1453 belegerde het goed getrainde leger van sultan Mehmed II (1430-1481) de hoofdstad van het Oost-Romeinse Rijk, Constantinopel. Op 29 mei 1453, om één uur ’s nachts vielen de Ottomaanse soldaten de stad plotseling van drie kanten aan. De gebeden van de bevolking in de Aya Sophia, de grote christelijke kerk in Constantinopel, hielpen niet. Constantinopel viel en Mehmed II maakte het tot de nieuwe hoofdstad van zijn rijk. Vanuit hier regeerde hij over zijn onderdanen. Net als alle andere sultans, regeerde Mehmed II als een absoluut vorst. Hij had alle macht in handen en deze macht wilde hij ook tonen. Daarom liet hij een groot paleis in de stad bouwen, het Topkapipaleis. Mehmed II en zijn opvolgers wilden hun macht steeds verder vergroten. Ze veroverden daarom

De Turkse stad Istanbul is een bijzondere stad. Het is de enige stad ter wereld die in twee werelddelen ligt. Het westelijke gedeelte van de stad ligt in Europa en het oostelijke deel in Azië. De zeestraat de Bosporus vormt de grens tussen Europa en Azië. In Istanbul wonen meer dan twaalf miljoen mensen. Het is daarmee de grootste stad van het land. Toch is het niet de hoofdstad van Turkije. Dat is Ankara. Lange tijd was Istanbul wél een hoofdstad, namelijk van het OostRomeinse Rijk. Het heette toen Constantinopel en was door de Romeinse keizer Constantijn de Grote rond 330 gesticht op een plek waar eerder een Griekse stad had gestaan. Het blijkt namelijk dat Constantinopel pas in 395 hoofdstad van het OostRomeinse Rijk is geworden. In 1453 werd Constantinopel door de Turken veroverd. Zij veranderden de naam in Istanbul en maakten er de hoofdstad van het Ottomaanse Rijk van. Eeuwenlang was dit een van de machtigste rijken ter wereld. Hoe kon het Ottomaanse Rijk zo groot en machtig worden?

alsmaar nieuwe gebieden, onder meer in Zuidoost-Europa. Uiteindelijk werden de Ottomaanse soldaten in 1683 tegengehouden bij Wenen. In één dag verdreef het Poolse leger onder leiding van koning Jan III Sobieski het Ottomaanse leger. Vanaf dat moment brokkelde de macht van het Ottomaanse Rijk langzaam af. In 1923 verdween het definitief van de kaart. Het huidige Turkije kwam ervoor in de plaats.

7.2 Een welvarend en godsdienstig rijk Het Ottomaanse Rijk was lange tijd een welvarend gebied. Dat kwam vooral door de handel. Het Ottomaanse Rijk was namelijk een belangrijk handelsknooppunt. Verschillende handelsroutes van Europa naar China liepen dwars door het grote rijk. De Ottomanen verkochten zelf ook producten die in Europa geliefd waren. Een bekend voorbeeld hiervan zijn de tapijten. Ook andere textielproducten, zoals wol en zijde, leverden veel geld op. De Ottomanen verdienden daarnaast veel geld met allerlei belastingen. Kooplieden moesten geld betalen om hun producten door het Ottomaanse Rijk te vervoeren.

""

 WB H1 §7

($&'  %# #!

 %&

- #%&' #+

#"&'"'"#$

'"

("&

 )"%'' !&(&

Middellandse Zee  )"%,

%$# 

(



%(* !

%# " 0

2000 km



bron 1


#"'&'" 
"

!'
#!"
!
  
##
!
  
##'$("'
!'

24

&& 

Het Ottomaanse Rijk.  

HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten

In het Ottomaanse Rijk speelde de islam een belangrijke rol in de politiek en het dagelijks leven. De sultans waren zowel de politieke als de geestelijke leiders van hun rijk. Andere landen veroverden zij in naam van Allah. Kerken werden tot moskee gemaakt en in het land golden islamitische wetten. Toch werden christenen en joden voor het grootste deel met rust gelaten. Christenen mochten zelfs hun godsdienst blijven uitoefenen, maar daarvoor moesten ze wel extra belasting betalen. Tegelijkertijd voerden de sultans in het buitenland wel een felle strijd tegen het christendom.  WB H1 §7 De macht van het Ottomaanse Rijk

bron 2 De verovering van

bron 3

Contantinopel in 1453

Mehmed II werd in 1451 tot sultan van

door het leger van

het Ottomaanse Rijk gekroond.

sultan Mehmed II.

bron 4 Het interieur van de Aya Sophia. Dit gebouw was eeuwenlang een christelijke kerk. Op de grote ronde borden staat de naam van Allah geschreven.

25

afsluiting

Afsluiting Wat moet je kennen en kunnen? A Er komt een wereldeconomie. Je moet kunnen uitleggen: æ ZDWHHQVWDSHOPDUNWLV æ ZDWHHQZHUHOGHFRQRPLHLV æ KRHLQGH]HYHQWLHQGHHHXZHHQZHUHOGHFRQRPLHNRQRQWVWDDQ æ ZDWKDQGHOVNDSLWDOLVPHLVHQZDWKHWPHWHHQZHUHOGHFRQRPLHWH PDNHQKHHIW æ ZHONHVRRUWKDQGHOGH92&HQ:,&GUHYHQ æ ZHONHUROGH92&HQGH:,&LQGHZHUHOGHFRQRPLHVSHHOGHQ æ Z  DWGHYHURYHULQJYDQ$QWZHUSHQGRRUGH6SDQMDDUGHQHQGH JUDFKWHQJRUGHOYDQ$PVWHUGDPWHPDNHQKDGGHQPHWGHEORHLYDQGH VWDG B Een Gouden Eeuw voor de Republiek. -HPRHWPHWHQNHOHYRRUEHHOGHQNXQQHQXLWOHJJHQ æ G  DWGH]HYHQWLHQGHHHXZYRRUGH5HSXEOLHNHHQ*RXGHQ(HXZZDVRS KHWJHELHGYDQZHWHQVFKDSNXQVWHQWHFKQLHN æ RIGHWHUP*RXGHQ(HXZMXLVWLVJHNR]HQ C Wetenschappelijke revolutie. -HPRHWPHWHQNHOHYRRUEHHOGHQNXQQHQXLWOHJJHQ æ GDWHULQGH]HYHQWLHQGHHHXZHHQZHWHQVFKDSSHOLMNHUHYROXWLHZDV D Absolute vorsten. Je moet kunnen uitleggen: æ KRHGH5HSXEOLHNZHUGEHVWXXUG æ GDWKHWEHVWXXUYDQGH5HSXEOLHNQLHWGHPRFUDWLVFKZDV æ GDWKHWEHVWXXUYDQGH5HSXEOLHNLQGH]HYHQWLHQGHHHXZELM]RQGHU ZDV æ ZDWHHQDEVROXXWEHVWXXULVHQKRHGLWRQWVWRQG æ ZDDURPGH5HSXEOLHNLQGH]HYHQWLHQGHHHXZDQGHUVZHUGEHVWXXUG GDQ(QJHODQG)UDQNULMN3UXLVHQHQ5XVODQG Vaardigheid historisch denken (HQKLVWRULFXVZLOKHWYHUOHGHQEHJULMSHQ2PGDWJRHGWHNXQQHQ GRHQPRHWMHXLW]RHNHQLQZHONHYROJRUGHGLQJHQ]LMQJHEHXUG'HHQH JHEHXUWHQLVNDQLPPHUVGHRRU]DDN]LMQYDQGHDQGHUH'DDURPGRHQ KLVWRULFLYHHOPRHLWHRPSUHFLHVXLWWH]RHNHQwanneerLHWVJHEHXUGH'DW ZRUGWRRNZHOÞLQGHWLMGSODDWVHQßRIÞGDWHUHQßJHQRHPG

26

Begrippen absolute macht DOOHPDFKWLQKDQGHQYDQ««QSHUVRRQ HHQNRQLQJELMYRRUEHHOG absolute vorst YRUVWPHWDEVROXWHPDFKWGLHYDQXLW ««QEHVWXXUVFHQWUXPUHJHHUWHQYRRU KHWKHOHODQGGHUHFKWVUHJHOVHQ EHODVWLQJHQYDVWVWHOW armenzorg GH]RUJYRRUDUPHQPHHVWDO JHRUJDQLVHHUGGRRUGH.HUNRIKHW VWDGVEHVWXXU generaliteitslanden JHELHGHQGLHGRRUGH5HSXEOLHN ZDUHQYHURYHUG]HPRHVWHQEHODVWLQJ DIGUDJHQPDDUKDGGHQJHHQVWHPLQ KHWEHVWXXU

HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten

Gewestelijke Staten het bestuur van een gewest in de Republiek, met vertegenwoordigers van de steden en het platteland; zij benoemden afgevaardigden naar de Staten-Generaal Gouden Eeuw de periode van welvaart en bloei in kunst, techniek en wetenschap in de Republiek (1588-1670) handelskapitalisme een vorm van economie waarin ondernemers proberen zoveel mogelijk winst te maken met handel monarchie een vorm van bestuur met een koning aan het hoofd, die wordt opgevolgd door zijn zoon of dochter

Oostzeevaart handel tussen Nederland en het Oostzeegebied regent bestuurder van de Republiek, vaak afkomstig uit een rijke koopmansfamilie stapelmarkt een plaats waar ingekochte goederen worden bijeengebracht en opgeslagen om van daaruit weer te worden verhandeld Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) handelsmaatschappij die in 1602 in de Republiek werd opgericht en het alleenrecht van de Nederlandse handel op gebieden in Azië kreeg

wereldeconomie een economie die zich over de hele wereld uitstrekt doordat landen van de hele wereld producten aan elkaar verkopen West-Indische Compagnie (WIC) handelsmaatschappij die in 1621 in de Republiek werd opgericht en het alleenrecht van de handel met gebieden in Amerika en Afrika kreeg wetenschappelijke revolutie de periode tussen 1610 en 1680 waarin in verschillende Europese landen veel wetenschappelijke ontdekkingen werden gedaan

27