BIG SOCIETY IS NIET WELZIJN NIEUWE STIJL “The more it [governing power] stands in the place of associations, the more will individuals, losing the notion of combining together, require its assistance: these are causes and effects that unceasingly create each other.” ~Alexis de Tocqueville
In de jaren tachtig van de vorige eeuw zong de Nederlandse popgroep The Dutch een bijtende kritiek op de Nederlandse samenleving. Kritiek op alles dat mis ging en was in Nederland en de wereld erom heen. De jaren van 'No future', 'Ban de bom', krakersrellen, onrust over de Centrumpartij, en eeuwig durende werkloosheid. Opmerkelijke kritiek, want in die jaren werd de welvaartsstaat verder geconsolideerd met minimumloon en koppeling van uitkeringen aan de loonontwikkeling. De cynische kritiek van artiesten, actiegroepen en belangenverenigingen op het overheidsbeleid was (en is deels) onterecht. Nooit eerder in de Nederlandse geschiedenis werden er zoveel sociale voorzieningen opgetuigd en uitgebouwd. Subsidies werden, zelfs onder de kabinetten Lubbers-Wiegel, verstrekt. Het welzijnswerk was in het decennium ervoor van actiegroep geprofessionaliseerd naar betaalde dienstverleners. Welzijnsorganisaties werden groter, breder, professioneler; meer mensen in loondienst voor meer cliënten (die toen nog doelgroepen heetten). Opbouwwerk, buurtwerk, jongerenwerk, maatschappelijke dienstverlening, ouderenwerk: het kon allemaal rekenen op financiering door gemeenten, provincie en het Rijk. Hoe anders was dat aan het begin van de vorige eeuw. In die eerste decennia bestonden er geen professionele welzijnswerkers. Armen en hulpbehoevenden moesten een beroep doen op de kerk, fondsen van welgestelde particulieren en soms de overheid. Arbeiders leerden zichzelf en vervolgens anderen lezen, verzamelden boeken en leenden die aan elkaar uit. Self-education en onderlinge en 'weederkerige' hulp was heel normaal en werd door mensen zelf georganiseerd. Collectieve arrangementen Socioloog Abram de Swaan schetst in zijn magnum opus Zorg en de Staat de ontwikkeling van de verzorgingsstaat en de collectieve arrangementen die werden gevormd om tegenslagen en tekorten van individuen te bestrijden. Een ontwikkeling van eeuwen, van armen- en pauperzorg, via staatsonderwijs en overheidsmaatregelen ter verbetering van de gezondheid van burgers naar, wat De Swaan noemt 'professionele regimes', en sociale zekerheid. Rode draad in het verhaal van de socioloog is hoe het centraal gezag – nationaal en lokaal – na de Middeleeuwen meer en meer de armenzorg voor haar rekening ging nemen, via belastingen, voorschriften tot daadwerkelijke uitvoering van de zorg voor armen en behoeftigen. De noodzaak van collectieve arrangementen was (en is) niet vanzelfsprekend. Ziekenzorg, onderwijs en nationale veiligheid zijn collectieve regelingen van de overheid waar een overgrote meerderheid van de burgers de noodzaak van inziet. Maar de vraag was en is of welzijnszorg hierbij hoort? De Swaan begint zijn historische schets met het benoemen van drie criteria van armoede. Ten eerste het criterium van ongeschiktheid: het onvermogen om in het eigen levensonderhoud te voorzien. Ten tweede nabijheid: sociaal break van verantwoordelijkheid. In de zestiende eeuw voerden vorsten armenwetten in. Hiermee legden zij lokale bestuurders niet alleen de plicht tot zorg voor armen, zieken en invaliden op, maar bakenden zij ook de verantwoordelijkheid af; wie buiten een bepaald gebied leefde, kon geen beroep doen op zorg. Een combinatie van repressie en zorg. Het derde criterium is het passief en actief vragen (afdwingen) van hulp: van de passieve vraag van een individuele invalide of zieke burger tot het actief agressief afdwingen van hulp via roversbendes.
Liefdadigheid Waar in de eerste eeuwen liefdadigheid en charitas vanuit een religieuze overtuiging de norm was – maar waarin ook de noodzaak tot rust in het landsdeel motiverend was voor zorg en hulp – ontstond in de Late Middeleeuwen een stedelijke liefdadigheid; lekenbroeders, liefdezusters en broederschappen namen de zorg voor armen en behoeftigen voor rekening. Openbare liefdadigheid werd een sociale norm. “Met die openbaarheid en sociale controle trad een proces van collectieve sancties in werking; beloning van plichtsvertoon, bestraffing van nalatigheid”, schrijft De Swaan. Armenzorg Deze vormen van min of meer vrijwillige liefdadigheid werden in de zestiende eeuw vervangen door armenwetten. Middels een systeem van belastingen en voorschriften verplichtte het centraal gezag de lokale overheden tot zorg voor armen. Het centraal gezag stelde de richtlijnen, de lokale overheid voerde het beleid uit. Religieuze liefdadigheid werd vervangen door burgerplicht, een proces van secularisatie, 'laïcisation'. Niet religieuze gemeenschappen bepaalden de armenzorg en voerden deze uit, maar de overheid nam – deels vanuit de noodzaak van openbare orde en deels vanuit de vraag naar arbeidskrachten – de zorg voor haar rekening. In de zeventiende eeuw zetten steeds meer lokale overheden armenhuizen op. Armen die voldeden aan de voorwaarden tot plaatsing kregen daarvoor in ruil werk, voedsel en onderdak. 'Bijstand door arbeid' werd de norm. Probleem bij dit systeem was dat gezonde armen, die tot arbeid in staat waren, alles in het werk stelden om buiten de armenhuizen te blijven, zodat deze opgezadeld werden met zieke, invalide en hulpbehoevende mensen die nauwelijks tot arbeid in staat waren. Het centrale gezag constateerde het falen van dit systeem en vaardigde steeds meer nieuwe beleidsregels uit, gericht op het in stand houden van de orde en doelmatigheid van het systeem. De Swaan: “Vanaf de zestiende eeuw hadden centrale autoriteiten op het groeiende probleem van regionale landloperij gereageerd met het uitvaardigen van een 'focale' wetgeving die in de praktijk de vervolging en detentie van zwervers, of de financiering en het bestuur van armenhuizen overliet aan de lokale autoriteiten. Niettemin werden deze centrale machten in talloze minuscule stapjes tot meer directe interventie gedreven door de incidentele maar des te dringender verzoeken van bedreigde lokale autoriteiten. Alleen al de toekenning van staatssubsidies kon de begunstigde lokale autoriteiten verlokken tot mindering van de eigen inspanningen, en de overige tot de roep om een even groot aandeel. Dit mechanisme vergrootte langzaam maar zeker de betrokkenheid van de centrale staat bij de armenzorg en de strijd tegen landloperij”. Verzekeringswetten In de negentiende eeuw voerden een aantal nationale staten verzekeringswetten in, te beginnen in het jonge Duitsland van Bismarck. Hoewel angst voor de arbeidersbeweging een rol speelde, was vooral de eenheidsgedachte van de nieuwe staten de achtergrond van de sociale wetgeving. De Duitse regering wilde de arbeiders binden aan de jonge eenheidsstaat en door een coalitie van bestuurlijke en politieke elite, samen met grote industriële werkgevers, voerde de regering een aantal verzekeringswetten in. Door de late industrialisatie, gecombineerd met het unieke systeem van verzuiling, liep Nederland achterop bij het aannemen van sociale wetgeving. In 1901 de Ongevallenwet, in 1919 de Wet op Invaliditeit- en Ouderdomspensioen en in 1941(!) het ziekenfonds. Pas in 1952 werd er een werkloosheidsverzekering aangenomen, in 1963 gevolgd door de Algemene Bijstandswet en vier jaar later de Wet op de Arbeidsongeschiktheid. “Rond de eeuwwisseling bleek alleen de staat te beschikken over de administratieve capaciteiten, het bereik en de permanentie om die taak te volbrengen”, schrijft De Swaan. “Alleen de staat kon met zijn dwingende macht om belastingen te heffen en lidmaatschap verplicht op te leggen, de dilemma's van vrijwillige collectieve actie overwinnen”. Professionalisering De oorlog en de periode leidt tot een nog grote collectiviteit. De oorlogseconomie had de grotezakenwereld verzoend met overheidsinmenging, constateert De Swaan. Een grote meerderheid van burgers was opgenomen in collectieve arrangementen, die als vanzelfsprekend werden geacht. Een klasse van professionele experts en administrateurs waren voor hun werk en loopbaan op deze voorzieningen aangewezen. “Die professionele groepen wisten niet alleen hechte verbindingen te leggen
met het staatsapparaat, maar ook hun 'professionele regime' op te leggen aan steeds grotere delen van de bevolking”, schrijft De Swaan. Stijgende welvaart en sociale onrust in de jaren zestig van de vorige eeuw deden de collectieve uitkeringen en voorzieningen nog meer groeien. Het groeiende aanbod vergrootte ook de vraag naar hulpverlening. Bureaucratisering De overheid – gemeente, provincie, Rijk – trok kortom steeds meer de verantwoordelijkheid naar zich toe voor het bepalen welke zorg nodig was, wie hiervoor in aanmerking kwam, tot het uitvoeren van sociale wetten. Hetzij met het oog op staatsvorming (Duitsland), hetzij om een meer eenvormig systeem van sociale zekerheid (Groot-Brittannië). De overheid stelde de richtlijnen en bepaalde de inhoud van het sociale beleid. Maar de groei van de welvaart en een grotere en uitdijende sociale zekerheid zorgde ervoor dat het welzijnsbeleid bureaucratisch werd. Het beleid werd meer en meer gedifferentieerd en toegespitst op doelgroepen. Waar de macht van het centrale gezag toenam, nam omgekeerd evenredig de versplintering in doelgroepen toe; centralisatie aan de top leidde tot fragmentatie aan de onderkant (in de uitvoering). Een wirwar van regelingen voor een verscheidenheid aan specifieke doelgroepen hield een enorm bureaucratisch apparaat in stand dat toe moest toezien op de uitvoering van het sociaal beleid. Doelmatigheid raakte daarbij snel uit beeld. Het ging er niet om of al die hulp en financiële middelen op de juiste manier werden ingezet en bij de juiste mensen terechtkwamen. Bovendien ging het er ook niet meer om of mensen behoefte hadden aan hulp; die keuze werd door, door de overheid in het leven geroepen en betaalde, professionele hulpverleners gemaakt. Het beleid verzandde in een bureaucratisch regelgevingmoeras, waarin de cliënt hulpeloos verdwaalde, ware het niet dat er een hulpverlener, cq welzijnswerker paraat stond om de hulpeloze cliënt door het, door het door het beleid gecreëerde doolhof, te leiden. Betutteling, paternalisme, klein maken en klein houden van burgers werd inhoud van het welzijnsbeleid. Uiteraard niet zo omschreven en wellicht in eerste instantie ook niet bedoeld, maar in de praktijk werd dat het wel. De Swaan constateert in zijn boek ook die negatieve ontwikkeling naar grootscheepse bureaucratische verzorgingsarrangementen. “Op dit moment is het meest nijpende politieke probleem niet de financiering van de collectieve instituties, maar het gestaag toenemende toezicht dat de centrale staat en zijn bureaucratisch conglomeraaat uitoefenen op meer en meer aspecten van het dagelijks bestaan”.
KRITIEK Onwelzijn De markt van welzijn en geluk ademt de geest van de jaren zeventig van de vorige eeuw. De voorbeelden, maar vooral de oplossingen die Achterhuis aandraagt passen volledig in de maatschappijkritiek en de idealen van de maakbare samenleving. De analyse van de filosoof Achterhuis snijdt echter hout. De hypothese die ten grondslag ligt aan zijn boek liegt er dan ook niet om. Achterhuis ontleende dat uitgangspunt aan het proefschrift van Klaas Roodenburg: “Het welzijnsbeleid maakt mensen machtelozer en komt daardoor in strijd met de doelstelling die in het begrip welzijn ligt opgesloten”. Volgens Achterhuis zijn hervormingen en verbeteringen van het welzijnswerk niet toereikend. “Eerder zal er gedacht moeten worden in de richting van vermindering van het welzijnswerk”, schrijft hij (in 1980!). Achterhuis analyseert en bekritiseert het welzijnswerk met behulp van de theorie van radicale filosofen als Ivan Illich en Michel Foucault. We spreken dan ook over de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw. Met Illich en Foucault ziet Achterhuis het welzijnswerk en het bureaucratische professioneel regime als een instrument van de overheid om controle en repressie uit te oefenen. Beheersing door middel van 'sociale technologie' heette dat toendertijd. In die jaren vindt er een opmerkelijk en paradoxale versmelting plaats van oude ideeën over controle en beheersing die worden uitgedragen door mensen die de idealen van vrijheid van de jaren zestig propageerden. Aangepast gedrag is een 'ziekte', vonden de 'social engineers' van rond 1900, en de 'soixante-huitards' – de 68-ers – zeiden het hun na. Een ziekte die besmettelijk kon zijn en daarom moesten de noden en behoeften, ook al zien de mensen ze zelf niet (zijn ze zich er niet van bewust), door professionele welzijnswerkers opgespoord worden. Het 'professioneel regime' staat boven alle kritiek verheven, stelt Achterhuis. Het voert zijn eigen geheimtaal, kent zijn eigen codes en regels. Alleen ingewijden – gelijkgeschakelden, citeert Achterhuis een van de beroepsgroep afgekeerde welzijnswerker – worden geaccepteerd; maar zij oefenen geen kritiek meer uit,
anders waren ze niet opgenomen in en gelijkgeschakeld met de beroepsgroep. In navolging van Illich, die het begrip klinische iatrogenese introduceerde (directe schade die medische ingrepen veroorzaken), is Achterhuis benieuwt in hoeverre er klinische therapeugenese bestaat (directe schade die welzijnswerk veroorzaakt). Het eerste probleem waar de filosoof tegen aanloopt is dat de effecten van welzijnswerk niet te meten zijn. Evaluaties zijn er bijna niet. Logisch, schreef publicist Herman Vuijsje al in 1976: de professionele beroepscode laat het oordeel over het werk over aan de professionals zelf! En die willen maar al te graag hun onmisbaarheid aantonen. Alle beschouwingen over de effecten van hulpverlening laten maar een ding zien: hulpverlening roept noden op in plaats van ze te ledigen. In andere woorden: de vraag neemt toe naarmate het aanbod van het aantal beschikbare werkers toeneemt. Er lijkt “meer en meer onwelzijn te ontstaan naarmate er meer welzijnswerkers komen”, citeert Achterhuis. Het tweede probleem is de methode van de wachtlijsteffect. Uit onderzoek die Achterhuis bij Illich vindt blijkt dat veel klachten en problemen afnemen of zelfs verdwijnen naarmate de tijd verstrijkt. In de gezondheidszorg is dit een bekend fenomeen, maar het professionele regime van welzijnswerkers wil hiervan niets horen. Integendeel: als klachten afnemen of verdwijnen zijn mensen blijkbaar nog niet bewust genoeg van de problematische situatie waarin zij verkeren. Het is dan ook verbijsterend te lezen dat nu, dertig jaar nadien, Achterhuis al “een verregaande schaalvergroting, professionalisering, bureaucratisering, functiedeling, specialisering en een eenzijdige nadruk op methode en techniek” voorziet. Beroepsideologie De kritiek van publicist Herman Vuijsje is – drie jaar voor Achterhuis! - zo mogelijk nog scherper. Waar Achterhuis het 'professionele regime' via de radicale filosofie van de jaren zestig en zeventig bekritiseert, benadert Vuijsje in zijn boek De nieuwe vrijgestelden vanuit de klassieke kosten-batenanalyse. De 'Nieuwe Vrijgestelden zijn die mensen die zich beroepsmatig bezighouden met het verminderen van sociale ongelijkheid. Die nieuwe beroepsgroep heeft volgens Vuijsje de bijzondere positie verworven dat zij “hun taken relatief ongehinderd kunnen verrichten vanuit een professioneel kader, een 'beroepsideologie'”, met een hoog inkomen en een rechtspositie die vrijwel gelijk is aan die van ambtenaren. De beroepsgroep zegt de belangen te behartigen van hun cliënten, maar die belangen vallen samen met de groepsbelangen van de 'aanbieders' zelf. Vuijsje constateert dat dit verwarrend en vervelend werkt. Immers, kritiek op de welzijnswerkers kan gemakkelijk worden uitgelegd als een aanval op de belangen van de doelgroep. Daarmee lukt het de Nieuwe Vrijgestelden om zich boven alle kritiek te verheffen, omdat “iedereen het erover eens is dat aan de belangen van de kliënten zo weinig mogelijk getornd moet worden”, schrijft Vuijsje. 'Welzijnsdiplomaten' noemt de een ze, 'een klasse van nieuwe machthebbers', betitelt de door Vuijsje aangehaalde Duitse socioloog Helmut Schelsky ze. “Deze 'klasse' weet precies wat goed is voor de mensen. Twijfel is uitgesloten, want de zekerheid is de zekerheid des geloofs”.
INTERMEZZO De ontwikkeling van vrijwillige charitatieve contracten naar geprofessionalisseerde bureaucratische welzijnsarrangementen is niet een rechte lijn. In de afgelopen eeuwen is er een aantal alternatieven ontwikkeld, waarvan de coöperatieve fondsen en de onderlinge wederkerige hulp de interessantste zijn. Die alternatieven worden door De Swaan overigens aangedragen als een mogelijke oplossing voor de problemen in welzijnsland: “(...) heffing en herverdeling van inkomensoverdrachten het beste aan de staat kunnen worden overgelaten – om redenen van distributieve rechtvaardigheid – en dat de beoordeling van afzonderlijke gevallen en de individuele hulpverlening beter kan plaats vinden in kleine, zelfbesturende coöperaties op basis van vrijwillig lidmaatschap”. In zijn proefschrift Met vereende krachten risico's verzacht. De plaats van onderlinge hulp binnen de negentiende-eeuwse particuliere regelingen van sociale zekerheid zet historicus Joost van Genabeek de verschillende vormen van onderlinge hulp die in het Nederland van de negentiende eeuw bestonden op een rij. Van Genabeek deed onderzoek naar wat hij noemt geformaliseerde hulp, daar deze, in tegenstelling tot de informele hulp van buren en familieleden, voor een historicus goed te onderzoeken valt: ze is vastgelegd in statuten, jaarverslagen, notulen, ledenlijsten, etc. Geformaliseerde hulp in Nederland bestond in de vorm van verenigingen en coöperaties die leden ervan verzekerden tegen de risico's van het leven via een gemeenschappelijk fonds. Deze geformaliseerde onderlinge hulp nam een bijzondere plaats in tussen andere vormen van bijstand: enerzijds de spaarregelingen en levensverzekeringen die de hogere klassen afsloten en anderzijds de armenzorg die de lagere klassen ontvingen. “Onderlinge fondsen legden zich voornamelijk toe op het ondersteunen van groepen die periodiek behoeftig waren (werknemers), terwijl de armenzorg en families bijstand gaven aan groepen die structureel niet in staat waren voldoende inkomsten uit arbeid te vergaren (vrouwen met kinderen, ouderen en invaliden). De geformaliseerde onderlinge hulp leverde op deze wijze niet alleen een belangrijke bijdrage aan de armoedebestrijding, maar ontlastte particulieren en armenzorg van het leveren van bijstand”, aldus Van Genabeek. De historicus maakt een vergelijking met Duitsland en GrootBrittannië, twee landen die een lange traditie van onderlinge hulp kennen. “In zowel Groot-Brittannië als Duitsland was onderlinge hulp een belangrijke overlevingsstrategie voor de middengroepen (ambachtslieden en arbeiders met een min of meer vast dienstverband). Deze kwamen niet of slechts in beperkte mate in aanmerking voor armenzorg, waren niet in staat voldoende kapitaal te sparen en konden zich evenmin het aankopen van lijfrentes of levensverzekeringspolissen veroorloven”, schrijft Van Genabeek. Maar waar in Duitsland de overheid, mjet het oog op orde, discipline en staatsvorming, deelname aan verenigingen van onderlinge hulp verplichtte, bevorderde in Groot-Brittannië de overheid het particulier initiatief. In Groot-Brittannië ontwikkelde de onderlinge hulp zich conform de markt, in Duitsland conform de belangen van de staat, concludeert Van Genabeek. Het Britse model bood veel ruimte voor nieuwe initiatieven en innovatie en gaf aan de burgers de vrijheid om hulp en zorg zelf te organiseren.
Jonathan Rose heeft onderzoek gedaan naar de leesbehoeften en ervaringen van de Britse arbeidersbeweging. Rose constateert in zijn vuistdikke The Intellectual Life of the British Working Classes dat de Britse arbeiders in de negentiende eeuw gefocust waren op zelfontwikkeling en zelfredzaamheid. Individueel en in organisatieverband sloegen Britse arbeiders massaal aan het lezen. In dagboeken, memoires en autobiografieën deden ze verslag van hun opgedane kennis en leeservaringen. “We rented a garret, for which we paid (I think) 25s. a year, bought a few second-hand forms and desks, borrowed a few chairs from the people in the house, bought a shilling's worth of coals, had the gas (which was already in the house) laid on at the cost of a few shillings, and started our College”, meldt een van de oprichters van een Vereniging tot wederzijdse hulp in 1860. Voor de arbeiders was het lezen van de klassieken – Homerus, Dante, Shakespeare, Dickens – een weg om een 'onafhankelijk intellectueel leven' te creëren, aldus Rose. Het gaf arbeiders zicht op de mogelijkheid van een nieuw leven en een andere politiek. Will Crooks (1852-1921), parlementslid voor Labour, die in extreme armoede opgroeide in Oost-Londen, herinnert zich het lezen van de Ilias, die hij voor 2dime had gekocht: “What a revelation it was to me! Pictures of romance and beauty I had never dreamed of suddenly opened up before my eyes. I was transported from the East End to an enchanted land. It was a
rare luxury for a working lad like me just home from work to find myself suddenly among the heroes and nymphs of ancient Greece”. Het lezen van klassiekers was echter ook een vorm van escapisme, een middel om te ontsnappen aan het zware en arme leven van iedere dag: “Getting drunk is the nearest way out of London, so reading is the quickest way out of Glasgow”, herinnerde een Schotse postbode zich in 1944. De arbeiders waren autodidact. Ze leerden zichzelf en vervolgens anderen om te lezen, kochten tweedehands boeken, leenden die uit, stichtten volksbibliotheekjes en clubs waar gelezen en voorgelezen werd en de ervaringen werden uitgewisseld. Het leidde tot persoonlijke groei en veranderde en vergrootte de gemeenschap en de sociale relaties erin. Doel was zelfverbetering en gemeenschappelijk verbetering. Rose ontdekte dat nagenoeg alle initiatieven uit de arbeiders zelf kwamen! De 'verheffing' van het volk vond plaats zonder invloed van buitenaf. Er waren geen welzijnswerkers, hoogstens dominees, priesters of mensen uit betere kringen die soms de aanzet gaven.
BIG SOCIETY Overheid Het is niet voor niets dat een nieuwe vorm van zorg en hulp bedacht is in het Verenigd Koninkrijk. De overheid gaf daar immers alle ruimte aan particulier initiatief, dat leidde tot nieuwe vormen van hulp en zorg en bestaande vormen innoveerde. Big Society gaat verder op deze weg, maar vertaalt de erfenis van eind negentiende, begin twintigste eeuw, naar de tijd van nu. Van de Amerikaanse president Ronald Reagan is de fameuze uitspraak “In de huidige crisis is de overheid niet de oplossing voor ons probleem; de overheid is het probleem”. David Cameron, toen nog partijleider van de Conservatieve Partij, zei in 2009: “The size, scope and role of government in Britain has reached a point where it is now inhibiting, not advancing, the progressive aims of reducing poverty, fighting inequality and increasing general well-being.” Waar Cameron op doelt is dat niet de staat, niet de markt, maar lokale gemeenschappen van betrokken burgers verandering kunnen en moeten bewerkstelligen. Hij presenteerde zijn nieuwe visie, waarmee hij afscheid neemt van het beleid van de regering Blair als ook van de politiek van Margaret Thatcher, onder de naam 'Big Society'. “Hoe kunnen we gemeenschappen opnieuw tot bloei brengen? Als mensen stoppen te vragen 'Wie zal dit maken?' en beginnen met vragen 'Wat kan ik doen?'” De staat moet stoppen met het betuttelen van individuen, families en verenigingen - in het kort: de samenleving. Enterprise society Vanaf 1970 is de overheid en de politiek de samenleving gaan zien als een technocratisch fenomeen, een statische en statistische visie op de maatschappij. Dat uitte zich in allerlei sociale experimenten, het stellen van doelen (die niet evalueerbaar zijn, zoals we hebben gezien bij Vuijsje), het gebrek aan innovatie en lage productiviteit. In plaats van schepping, ontdekking en competitie, hield de overheid zich bezig met 'social engineering', aldus Jesse Norman. Hij beroept zich op de Britse filosoof Michael Oakeshott, die twee typen van samenleving beschreef: een civil society, waarin burgers zich vrij en zelfstandig bewegen binnen de grenzen van de wet, en een enterprise society, waar burgers ondergeschikt zijn aan een gezamenlijk doel (economisch, cultureel, etnisch, religieus). In een civil society beperkt de overheid zich tot besturen; in een enterprise society stelt de overheid doelen, grijpt actief in, managed en beheerst. Het drijft op een vorm van rationalisme: “It substitutes a single idea for a messy reality. It dispels sober judgement and replaces it with a sense of certainty. In short, it encourages fundamentalism: a politics of faith over a politics of doubt”, schrijft Norman (vgl Helmut Schelsky). De enterprise society was de staat in de twintigste eeuw. De een-en-twintigste eeuw vraagt om nieuwe vormen van besturen en samenleven. Phillip Blond, oprichter van de Engelse denktank ResPublica en de denker achter het nieuwe beleid van de regering Cameron, muntte het begrip 'Big Society'. Jesse Norman spreekt over een 'connected society', een horizontaal georganiseerde samenleving die niet gebaseerd is op een procedure of een doel, maar op genegenheid, op het besef deel uit te maken van een groter geheel. Kortom, in de woorden van Norman, een 'philic association'. De Big Society of connected society
wil geen concentratie van macht in de handen van een kleine groep, publiek of privaat. Het heeft geen hoge verwachtingen van de overheid. Het is voor economische groei, maar weet dat die niet de enige bron van welzijn is. En het bevoorrecht niet één specifieke groep in de samenleving (behalve die mensen die direct behoefte hebben aan noodhulp). Innovatie Norman schrijft dat de politieke centrumpartijen na 1945 de fout hebben gemaakt met het idee dat staat en samenleving samenvallen, een-en-dezelfde zijn. Echter, de samenleving bestaat, maar ze is niet hetzelfde als 'de staat'. “Mensen moeten hun verplichtingen herontdekken en weer verantwoordelijkheid nemen,” zegt Phillip Blond,. “Hoe kunnen we beleid maken dat nieuwe verhoudingen in de samenleving kweekt?” vraagt Blond zich af. Door nieuwe allianties te vormen, allianties tussen profit en nonprofit; door ruimte te maken voor maatschappelijk ondernemen; door maatschappelijke innovatie binnen organisaties en wijken; door maatschappelijk investeren; door herstel van geloof in eigen kunnen en het versterken van eigen initiatief. door mensen zelf oplossingen te laten aandragen voor problemen die zij zélf ervaren en signaleren in hun straat of buurt. “Local communities should be given the power and freedom to take charge of their own destinies”, schrijft Nick Boles. Hij pleit daarom voor “a rapid accelaration in the transfer of power and responsibility, both from central government departments to local autorities, and from all forms of bureaucracy to individuals, households and communities.” Mensen moeten de keuze krijgen welke publieke diensten ze willen gebruiken, en daarmee is competitie tussen de instituten die de diensten aanbieden noodzakelijk. Het vereist experimenteren en innoveren, zowel binnen de overheid als binnen gemeenschappen. Investeren Door mensen verantwoordelijkheid te geven, bevorder je verantwoordelijk gedrag, vindt Blond. Hij wil mensen – letterlijk en figuurlijk – 'eigenaar' maken. Big Society is voor hem dan ook niet alleen een nieuw politiek en nieuw sociaal verhaal, het is ook een economische gedachtegang. Minder beroep op de overheid betekent lagere belastingen. Het versterken van lokale investeringen geeft sociaal rendement en bevordert (lokaal) ondernemerschap. “It is unabashedly pro-market, but sees markets differently to the present conventional view of them. It is neither controlling nor simply laissez-faire. Its emphasis on Institutions, Competition and Entrepreneurship (ICE) is founded not on a purely economic conception of human good, or on “happiness”, but on a profound nd considered respect for individuals and for human capabilities. It is principled, but not rigidly so. Rather, it is pragmatic and non-ideological in character; a matter of instinct and judgement rather than the one-size-fits-all application of political doctrine”, schrijft Norman. Social entrepreneurship “We moeten 21ste eeuwse oplossingen bedenken”, zegt Blond. Weg van gecentraliseerde instituties, die monopolist zijn. Nieuwe ruimtes door middel van nieuwe allianties vullen op regionaal, stedelijk of buurtniveau. Ruimte voor initiatieven van (lokale) ondernemers in wijken. Het versterken en bevorderen van lokaal 'social entrepreneurship'. 'Social entrepreneurship' is de term voor bedrijven en instellingen die producten en diensten leveren die trouw zijn aan bepaalde morele en sociale principes. Oftewel: bedrijven die allianties aangaan om zich daardoor in te zetten inzetten voor de civil society en zich laten leiden door een marktmechanisme dat dienstbaar is aan het maatschappelijk belang (in het Verenigd Koninkrijk zijn 62.000 van dit soort bedrijven actief die goed zijn voor een jaarlijkse omzet van ruim 24 miljard pond). “Zij geven leiding aan sportverenigingen en buurtactiviteiten. Zij voelen zich verantwoordelijk voor openbare ruimtes en parken, bewoners- en huurdersverenigingen, mantelzorg, en meer. Hun ondernemingen bouwen relaties en binden gemeenschappen. Zij zijn de 'grass roots'; het bloed van deze diverse, veerkrachtige sector, die uiteindelijk het aloude idee is van de lokale, vrije, gemeenschappelijke markt, alleen vertaald naar de tijd van nu. Zij zijn geen charitatieve doelen, zij maken geen gebruik van diensten, en zijn zeker niet de voertuigen van het door de overheid gefinancierde welzijnswerk. Zij zijn de maatschappelijke verkenners van markt en staat en zaaien, de zaden van een nieuwe sociale economie.”
Uit Engels onderzoek blijkt dat initiatieven van maatschappelijk ondernemerschap gemiddeld vijf verschillende groepen in een gemeenschap bereiken; van mensen met een handicap tot drugs- en alcoholverslaafden, asielzoekers en vluchtelingen. Maatschappelijk ondernemerschap werkt, in tegenstelling tot de overheid, niet in departementen of 'silos', zoals ResPublica het treffend verwoord. De opkomst van maatschappelijk ondernemerschap kan wel eens de belangrijkste verandering in het denken over de overheid in de laatste zestig jaar zijn: het kijken naar een kwetsbare of gemarginaliseerde gemeenschap en niet alleen vragen wat daar ontbreekt, maar welk mogelijkheden daar aanwezig zijn. Eigen initiatief Dat vraagt een nieuwe rol voor de overheid. Een verschuiving van verantwoordelijkheden van de staat naar burgers, gezinnen en lokale gemeenschappen. Burgers krijgen de keuze om een beter alternatief te kiezen voor de diensten die hen worden aangeboden. Dat vergroot de mogelijkheden van burgers om de controle over hun eigen leven terug te krijgen. Bureaucratie moet radicaal teruggedrongen worden: wetten en regels verstikken het gemeenschapsleven en ontnemen burgers het eigen initiatief. Decentralisatie Big Society is meer dan alleen een politiek programma. Het is ook sociaal, economisch, cultureel en filosofisch. Big Society pas niet in een van de bestaande categorieën. “It is not just a matter of changing how things are, but how we think they are”, schrijft Norman. Het zet in op decentralisatie, meer zelfbeschikkingsrecht voor maatschappelijke instituties (met name scholen), wil meer aandacht voor een gemeenschappelijke nationale cultuur, is voor individuele vrijheid, en wil alle overheidsfuncties kritisch doorlichten op nut, noodzaak en effectiviteit. Compassie Big Society wil stoppen met de professionalisering en bureaucratisering van het welzijnswerk en de hulpverlening. Het wil stoppen met het meer en meer pompen van geld in projecten en groepen mensen waarvan ten eerste de noodzaak er niet is of niet kan worden bewezen, en ten tweede waarvan de resultaten om die redenen niet meetbaar en evalueerbaar zijn. Het wil een einde maken aan de vervreemding die zowel bij de hulpverleners als bij de hulpbehoevenden ontstaat. Het wil, kortom, stoppen met 'social engineering' en wil de verantwoordelijkheid weer teruggeven aan de mensen zelf: zij bepalen welke noden en behoeften er zijn en zij bepalen welke eventuele oplossingen hiervoor bedacht en uitgevoerd moeten worden. Daar is geen 'professioneel regime' van goed betaalde hulpverleners voor nodig. Op basis van het onderzoek van Achterhuis zorgt de professionele hulpverlening alleen maar voor meer problemen, waarmee zij vervolgens haar zogenaamde onmisbaarheid wil aantonen. Allerlei maatschappelijke en morele uitgangspunten zijn slechts franje en verhullen bovendien waar het werkelijk om gaat. Uiteindelijk gaat het alleen maar om financiële middelen, die de mensen waar het om gaat rechtstreeks ten goede moeten komen en hen zelf in staat moeten stellen de door hen zelf geconstateerde problemen aan te pakken. Individualisering De als vanzelfsprekend geachte collectieve arrangementen – sociale zekerheid, gezondheidszorg en welzijnswerk – staan onder druk. Het neo-liberalisme en conservatisme – de 'rechtse' politiek – krijgt hiervan in sommige kringen de schuld. Dat is te gemakkelijk. De werkelijkheid is gecompliceerder en diffuser. Globalisering leidt tot afname van het belang van de natiestaat. Politieke en economische besluiten in Brussel, Straatsburg, Genève of Washington bepalen steeds meer de ruimte voor beleid van nationale overheden. Individualisering maakt dat collectiviteit helemaal niet vanzelfsprekend is. Naast politieke en maatschappelijke ontwikkelingen maakt de enorme uitbreiding van de sociale arrangementen de betaalbaarheid ervan onhoudbaar. Bovendien speelt er ook een morele kwestie. In hoeverre is het wenselijk dat een 'professioneel regime' de levens van anderen bepaalt en stuurt? In hoeverre is paternalisme en betutteling wenselijk en houdbaar in de eenentwintigste eeuw? Het antwoord is kort en bondig: nee! Eigen verantwoordelijkheid In de afgelopen eeuwen groeide de invloed van de staat op het terrein van sociale zekerheid en welzijn.
In de jaren zeventig van de vorige eeuw ontstond vanuit de groeiende monopoliepositie een nieuwe klasse, een 'professioneel regime', zoals De Swaan het noemt of in de woorden van Herman Vuijsje de 'nieuwe vrijgestelden'. Een nieuwe beroepsgroep die, verheven boven alle kritiek en waarvan de resultaten van hun werk onmeetbaar zijn, gingen werken vanuit plannen en doelen, behoeften zagen waar de mensen zelf niets van wisten, en zo langzamerhand een ivoren toren bouwden die meer problemen schiep dan dat ze oploste. Het is het sluitstuk van de twintigste eeuw, waarin de enterprise society domineerde. Een samenleving gebaseerd op planning, controle, beheersing, centralisatie, rationalisatie, kortom, social engineering. Alternatieven, zoals onderlinge hulp en coöperatieve fondsen werden als achterhaald terzijde geschoven of overleefden niet de machtgreep van de overheid. Big Society wil hier radicaal een einde aan maken en de macht en verantwoordelijkheid weer teruggeven aan de mensen waar het om gaat. Big Society wil niet de bestaande structuur van welzijnswerk hervormen of aanpassen aan de eisen van de tijd, zoals Welzijn Nieuwe Stijl beoogt. Nee, Big Society draait die benadering radicaal om: niet de mensen passen zich aan de structuur aan, maar de structuur past zich aan de mensen aan. Het gaat niet om wijkondernemingen of onder begeleiding een loket bezoeken. Het gaat erom mensen weer zeggenschap te geven over hun eigen leven, hun wijk en hun stad. Daar is geen duur betaald semi-overheidsapparaat voor nodig dat afhankelijkheid bevordert en problemen vergroot. Het vraagt om een radicaal nieuwe visie op welzijn en welvaren. Een waarin mensen zelf centraal staan en niet een bureaucratisch 'professioneel regime'! Publicist Mark Van de Voorde vat alles kort en bondig samen: “De bemoeienis van de staat met ons privéleven ontspringt ook aan de illusie dat de staat kan zorgen voor het geluk van de burgers. Niet de staat, maar de mens zelf zorgt voor zijn geluk en dat van de zijnen” (Volkskrant, 6 februari 2012).
“We are moving from a big state to a small state, and from a small society to a big society.” ~Ma Hong (winnaar National Award for Government Innovation 2009, China)
Literatuur Hans Achterhuis, De markt van welzijn en geluk. Een kritiek van de andragogie, Baarn 1983 Phillip Blond, Red Tory. How the Left and Right Have Broken Britain and How We Can Fix It, London 2010 Nick Boles, Which Way's Up? The future for coalition Britain and how to get there, London 2010 Joost van Genabeek, Met vereende krachten risico's verzacht. De plaats van onderlinge hulp binnen de negentiende-eeuwse particuliere regelingen van sociale zekerheid, Amsterdam 1999 Jesse Norman, The Big Society. The Anatomy of the New Politics, Buckingham 2010 Jonathan Rose, The Intellectual Life of the British Working Classes, London 2010 Abram de Swaan, Zorg en de Staat. Welzijn, onderwijs en gezondheidszorg in Europa en de Verenigde Staten in de nieuwe tijd, Amsterdam 1989 Herman Vuijsje, Nieuwe vrijgestelden. De opkomst van het spijkerpakkenproletariaat, Baarn 1977
