Beestachtig mooi. Dieren in het landschap. Jaarverslag 2008 Stichting Het Groninger Landschap. ontwerp: buro Klaas Huizenga

Beestachtig mooi Dieren in het landschap

Jaarverslag 2008 Stichting Het Groninger Landschap

ontwerp: buro Klaas Huizenga

Postbus 199 9750 AD Haren t (050)3135901 • f (050)3138979 e [email protected] www.groningerlandschap.nl

De financiële steun van de Nationale Postcode Loterij stelt de Stichting Het Groninger Landschap in staat om de natuur en de recreatieve ontsluiting samen te ontwikkelen.

Stichting Het Groninger Landschap Jaarverslag 2008

Alle in dit verslag vermelde bedragen zijn te lezen in veelvouden van 1.000 Euro, tenzij uitdrukkelijk anders vermeld.

Inhoudsopgave Verslag Raad Inhoudsopgave

van Toezicht

Verslag Directie

Verslag Raad van Toezicht

3

Verantwoordingsverklaring Verslag Directie

Jaarrekening Voorwoord

7

Toelichting op de jaarrekening 2008 Verantwoordingsverklaring

8

2008 in vogelvlucht Toelichting op de

balans

10

Toelichting op de staat van baten en lasten Financieel verslag

37

Beestachtig mooi

16

Jaarrekening Overige gegevens

41

Toelichting op de jaarrekening 2008

43

Accountantsverklaring Toelichting op de balans

46

Toelichting op de staat van baten /enDirectie lasten en Raad van Toezicht Bijlage 1: samenstelling Directie Bijlage 2: begroting 2009 Overige gegevens Bijlage 3: organogram

53

Accountantsverklaring

63

Bijlage 1: samenstelling Directie / Directie en Raad van Toezicht

64

Bijlage 2: begroting 2009

66

Bijlage 3: organogram

67

Kengetallen 2004-2008

68

Oppervlakte in bezit en beheer

69

2

62

Stichting Het Groninger Landschap

2

Stichting Het Groninger Landschap Jaarverslag 2008 Stichting Het Groninger Landschap Jaarverslag 2008

Verslag van de Raad van Toezicht Verslag van de Raad van Toezicht Bestuursmodel In de vergaderingen van het bestuur van het afgelopen jaar was het bestuursmodel een belangrijk onderwerp Bestuursmodel op de agenda. Het is een bekend verschijnsel dat naarmate organisaties groter worden de In de vergaderingen van het bestuur van het afgelopen hetorganisatie bestuursmodel een belangrijk onderwerp bestuursverantwoordelijkheid toe neemt. Meer mensenjaar zijnwas bij de betrokken, geldstromen worden op de agenda. Het is een bekend verschijnsel naarmate organisaties de vinden niet ineens groter en de maatschappelijke betekenis neemtdattoe. Veranderingen in degroter wijzeworden van besturen bestuursverantwoordelijkheid Meer mensen zijn bij organisatie betrokken, geldstromen worden plaats. In de dagelijkse praktijktoe is neemt. bij de Stichting de laatste paardejaren al een verschuiving te zien. Meer en groter en de maatschappelijke betekenis neemt toe. Veranderingen in de wijze van besturen vinden niet ineens meer bemoeit het bestuur zich niet meer met de dagelijkse gang van zaken en concentreert het zich op haar plaats. In de dagelijkse is bij de stapten Stichting laatste over paar van jareneen al bestuursmodel een verschuiving te zien. Meer en toezichthoudende taken.praktijk Per 1 juli 2008 wededaarom naar een raad van meer bemoeit het bestuur zich niet meer met de dagelijkse gang van zaken en concentreert het zich op haar toezicht model. Een aantal bevoegdheden en verantwoordelijkheden, die vooral betrekking hebben op de toezichthoudende taken. Per 1 juli stapten we daarom over van een naar raad van van de organisatie en de ontwikkeling van2008 beleid, zijn formeel overgedragen vanbestuursmodel het bestuur naar deeen directie toezicht model. aantal bevoegdheden en verantwoordelijkheden, die vooral hebben op de organisatie. Het Een bestuur is in 2008 omgevormd naar een raad van toezicht en hetbetrekking besturen van de organisatie is organisatie en aan de ontwikkeling van beleid, zijn formeel overgedragen van hetenbestuur naar de van de overgedragen de directie. De raad van toezicht is belast met de controle het toezicht opdirectie de organisatie. Het bestuur is 2008 in 2008 omgevormd naar een raad van toezicht eningesteld. het besturen de organisatie is ontwikkelingen. Per 1 juli werd ook een Financiële Audit Commissie Dezevan commissie is, overgedragen aan de directie. De raad van toezicht is belast met de controle en het toezicht op de onder verantwoordelijkheid van de Raad van Toezicht, belast met het houden van toezicht op de financiële ontwikkelingen. Per juli 2008 werd ook eenvan Financiële Audit ingesteld. Deze commissie is, gang van zaken in het1 algemeen, de toetsing de werking vanCommissie het systeem van administratieve organisatie onder verantwoordelijkheid van de Raad van Toezicht, belast met het houden van toezicht op de financiële en interne controle, het beleggingsbeleid en de uitvoering van het vermogensbeheer. gang van zaken in het algemeen, de toetsing van de werking van het systeem van administratieve organisatie en interne en controle, het beleggingsbeleid en de uitvoering van het vermogensbeheer. Inrichten beheren De Stichting streeft naar ontwikkeling en instandhouding van natuurlijke ecologische systemen met behoud Inrichten en beheren van en respect voor cultuurhistorische waarden. Natuurlijk zijn we extra verheugd als blijkt dat populaties van De Stichting streeftdie naar ontwikkeling en die instandhouding van natuurlijke ecologische systemen met behoud planten en dieren, onderdeel zijn van ecologische systemen zich herstellen of versterken. van en respect voor cultuurhistorische waarden. Natuurlijk zijn we extra verheugd als blijkt dat populaties van In twee belangrijke reservaten van de Stichting lopen grootschalige en langdurige inrichtingsprojecten. In het planten en dieren, zijnjaren van die ecologische systemen zich grond herstellen of versterken. Reitdiepgebied zijndie in onderdeel de afgelopen grote aaneengesloten stukken verworven. In deze gebieden In tweewe belangrijke reservatennaar van een de Stichting lopen grootschalige en langdurige In het willen snel overschakelen intensievere vorm van natuurbeheer. In het inrichtingsprojecten. reservaat willen we de Reitdiepgebied zijnherstellen in de afgelopen jaren groteverbeteren. aaneengesloten stukken In deze gebieden waterhuishouding en de bemesting Zo creëren wegrond idealeverworven. omstandigheden voor willen we sneldie overschakelen intensievere van natuurbeheer. weidevogels, in het gebiednaar maareen ook daarbuiten vorm ernstig worden bedreigd.In het reservaat willen we de waterhuishouding herstellen en de bemesting verbeteren. Zo creëren ideale omstandigheden In het Zuidlaardermeergebied werden al een aantal grotere projecten we gerealiseerd. Vooral aan devoor westzijde van weidevogels, die in het gebied maar ook daarbuiten ernstig worden bedreigd. het meer moet nog wel het nodige gebeuren. De ontwikkelingen in de ingerichte gebieden en herintroductie In het werdenons al echter een aantal grotere projecten gerealiseerd. Vooral aan de westzijde van van deZuidlaardermeergebied bever in het gebied stemmen positief. het meer moet nog wel gebeuren. de ingerichte gebieden en herintroductie Twee vergaderingen vanhet denodige raad van toezichtDe zijnontwikkelingen besteed aan deinontwikkelingen in de bovengenoemde van de bever het gebied stemmen onshet echter positief. gebieden. Hetininrichtingsproject “Laat Reitdiep Kronkelen” werd uitgebreid gepresenteerd en in Twee vergaderingen vaneen de bezoek raad vanaan toezicht zijn besteed aan de ontwikkelingen in de bovengenoemde November brachten we het Zuidlaardermeergebied alwaar we de ontwikkelingen zelf in gebieden. Het inrichtingsproject “Laat het Reitdiep Kronkelen” werd uitgebreid gepresenteerd en in ogenschouw konden nemen. November brachten we een bezoek aan het Zuidlaardermeergebied alwaar we de ontwikkelingen zelf in ogenschouw konden nemen. Beleggingen De groei van de portefeuille, de daarmee samenhangende risico’s en de wens om duurzaam te beleggen Beleggingen leidden tot een voorstel om het vermogensbeheer uit te besteden aan een professionele vermogensbeheerder en De groei van devoor portefeuille, daarmeeals samenhangende om duurzaam te beleggen hierbij criteria duurzaamdebeleggen voorwaarde te risico’s stellen. en Perde1 wens juli 2008 werd het beheer van het leidden tot een voorstel om het vermogensbeheer uit te besteden aan een professionele vermogensbeheerder en belegde vermogen uitbesteed aan Triodos bank. Trustus Capital Management is als onafhankelijk adviseur aan hierbij criteria voor duurzaam beleggen als voorwaarde te stellen. Per 1 juli 2008 werd het beheer van het de Stichting verbonden. belegde vermogen uitbesteed aan Triodos bank. Trustus Capital Management is als onafhankelijk adviseur aan de Stichting verbonden. Organisatie De Raad van Toezicht vergaderde in het verslagjaar 5 maal. Bij alle vergaderingen was de directeur van de Organisatie Stichting aanwezig. In de mei vergadering keurde de Raad van Toezicht het jaarverslag over 2007 goed. De Raadwerden van Toezicht vergaderde het verslagjaar 5 maal. alle vergaderingen wasDe debegroting directeur van Verder in het jaar voor eenintotaal van 127 hectare aanBij aankopen goedgekeurd. voorde 2009 Stichting aanwezig.voor In dedemei vergadering de Raad Toezicht het jaarverslag overde2007 goed. en het bedrijfsplan periode 2009 – keurde 2014 werden in van november goedgekeurd. Buiten vergaderingen Verder in het jaar voor een totaal van met 127 de hectare aan aankopen om werdwerden het jaarlijkse functioneringsgesprek directeur gehouden.goedgekeurd. De begroting voor 2009 en het bedrijfsplan voor de periode 2009 – 2014 werden in november goedgekeurd. Buiten de vergaderingen om werd het jaarlijkse functioneringsgesprek met de directeur gehouden. 3

Jaarverslag 2008

3

Benoemingen, rooster van aftreden Zie bijlage 1, pagina 65. Besluit goedkeuring jaarrekening en jaarverslag Haren, 23 april 2009 Raad van Toezicht J. van Dijk, voorzitter J.B. de Heer H. Huitsing A. de Jonge H.W.H.M. van Kesteren A.M. Teekens

4


das © Silvan Puijman

Jaarverslag 2008

5

6


Voorwoord De Stichting Het Groninger Landschap streeft er naar om in haar gebieden het ecologische systeem zo gezond mogelijk te maken. Als het systeem gezond is, komen de planten en dieren vanzelf. In dit jaarverslag beestachtig mooi laten we zien dat dit werkt. Doordat veel gebieden inmiddels zijn ingericht en we in veel gevallen het beheer kunnen voeren dat wenselijk is voor het systeem, worden er steeds meer interessante waarnemingen gedaan. Daarover leest u in dit jaarverslag meer. Naast het beheer van onze natuurgebieden zet Het Groninger Landschap zich in voor het behoud van de cultuurhistorie in de provincie Groningen. Zo konden we in 2008 de molen De Vier Winden in Pieterburen restaureren en werd er gestart met de herbouw van het keuterijtje (klein boerderijtje) Harssensbosch. Graag willen we natuur en cultuurhistorie zichtbaar maken voor mensen, zodat ze er ook van kunnen genieten. Daarom streven we naar bezoekerscentra bij onze grote gebieden. In 2008 konden we het compleet verbouwde bezoekerscentrum Buitenplaats Noordkust in gebruik nemen, waar bezoekers informatie krijgen en vooral gestimuleerd worden om de Noordkust ook daadwerkelijk te bezoeken. In de coalitie Wadden Natuurlijk heeft Het Groninger Landschap hard gewerkt aan het Waddengebied. Het gaat niet goed met ons grootste aaneengesloten natuurgebied. Een natuurherstelplan en het duurzaam regelen van een goed beheer van dit gebied is noodzakelijk. In dit kader noemen we ook het kwelderherstelplan waarbij de Vereniging van Oevereigenaren, Het Groninger Landschap en Vereniging Natuurmonumenten samen werken aan het verbeteren van de kwaliteit van de kwelders en het terugbrengen van de soortenrijkdom van de kwelders. Het Waddenfonds heeft hiervoor de komende jaren financiering beschikbaar gesteld. Samen met collega natuurorganisaties hebben we gereageerd op het Provinciaal Omgevings Plan van de provincie Groningen om het behoud van natuur en landschap beter te waarborgen. Met dit jaarverslag Beestachtig mooi hopen we dat u een beeld krijgt van de ontwikkelingen bij Het Groninger Landschap en we hopen dat u, net als wij, kunt genieten van het Groninger landschap; want dit landschap is beestachtig mooi! Rita G. Jansen, directeur

grutto © Silvan Puijman

Jaarverslag 2008

7



Verantwoordingsverklaring Verantwoordingsverklaring De Directie van de Stichting Het Groninger Landschap onderschrijft de Code Goed Bestuur voor Goede

De Directie van de Stichting Het verantwoordingsverklaring Groninger Landschaplegtonderschrijft de Code afGoed Doelen en handelt overeenkomstig. In deze de directie verantwoording over Bestuur voor G drie algemeen geldende principes: Doelen en handelt overeenkomstig. In deze verantwoordingsverklaring legt de directie verantwoord drie• algemeen geldende principes: Onderscheid de functies toezicht houden, besturen en uitvoeren • Optimaliseer de effectiviteit en efficiency van bestedingen • •Optimaliseer de omgang met belanghebbenden Onderscheid de functies toezicht houden, besturen

en uitvoeren • Optimaliseer de effectiviteit en efficiency van bestedingen Onderscheid toezicht, besturen en uitvoeren • Optimaliseer de omgang met belanghebbenden

Het Groninger Landschap is een stichting met een Raad van Toezicht en een directie. Het bestuur van het Groninger Landschap wordt gevoerd door de directie. De Raad van Toezicht bestaat uit de voorzitter en leden Onderscheid toezicht, besturen van de Raad van Toezicht. Belangrijke takenen zijnuitvoeren het toezicht op het door de directeur gevoerde beleid. De directie neemt besluiten op het gebied van beleidsvorming, grondaankopen, begroting, jaarverslag en jaarrekening. De Raad van Toezichtisoefent toezicht uit op een basis Raad van schriftelijke stukken, en die periodiek Het Groninger Landschap een het stichting met van Toezicht een directie. Het bestuur v (circa 6 keer per jaar) in de vergaderingen van de Raad van Toezicht worden besproken in aanwezigheid van Groninger Landschap wordt gevoerd door de directie. De Raad van Toezicht bestaat uit de voorzitt de directeur.

van de Raad van Toezicht. Belangrijke taken zijn het toezicht op het door de directeur gevoerde be Leden van neemt de Raad besluiten van Toezichtop worden in de vergaderingen van de Raad van Toezicht. Voor leden directie het benoemd gebied van beleidsvorming, grondaankopen, begroting, jaarverslag e van de Raad van Toezicht is statutair een zittingsduur bepaald van vier jaar, met een mogelijkheid voor een jaarrekening. De Raad van Toezicht oefent het toezicht uit op basis van schriftelijke stukken, die pe tweede termijn van eveneens vier jaar. De leden van de Raad van Toezicht treden af conform een rooster van (circa keeréén perofjaar) in de vergaderingen vanprofielschets de Raad van worden besproken in aanwezi aftreden.6Indien meer vacatures openstaan, wordt een van deToezicht beoogde leden opgesteld. Na een directeur. sollicitatieprocedure draagt de Raad van Toezicht geschikte kandidaten voor die door de Raad van de Toezicht worden benoemd.

Leden van devan Raad van Toezicht benoemd in de conform vergaderingen van de Raad van Toezicht. Het functioneren de medewerkers wordtworden door de directeur geëvalueerd een vastgestelde beoordelingssystematiek. Het functioneren van deeen directeur wordt geëvalueerd doorvan de Raad Toezicht. De mogelijkheid v van de Raad van Toezicht is statutair zittingsduur bepaald viervan jaar, met een directie legt door middel van het jaarverslag en de jaarrekening verantwoording af aan de beschermers en de tweede termijn van eveneens vier jaar. De leden van de Raad van Toezicht treden af conform een ro diverse subsidieverstrekkers. Het functioneren van (de leden van) de Raad van Toezicht, wordt elk jaar in een aftreden. éénvan ofToezicht meer vacatures bijeenkomst Indien van de Raad geëvalueerd.openstaan, wordt een profielschets van de beoogde leden op een sollicitatieprocedure draagt de Raad van Toezicht geschikte kandidaten voor die door de Raad Effectiviteit en efficiency van bestedingen Toezicht worden benoemd.

Door het vaststellen van het meerjarenbeleidsplan en meerjarenbegroting en de daaruit voortvloeiende jaarplannen en begrotingen de directie richtingwordt aan de door doelstellingen van de Stichting Het Groninger Het functioneren vangeeft de medewerkers de directeur geëvalueerd conform een vastgesteld Landschap. In het meerjarenbeleidsplan staan richtinggevende doelstellingen geformuleerd. In de begroting en beoordelingssystematiek. Het functioneren van de directeur wordt geëvalueerd door de Raad van T de jaarlijkse werkplannen zijn per product doelstellingen aangegeven. Deze worden doorgevoerd in de directie legt middel van het jaarverslag enende jaarrekening verantwoording werkplannen vandoor de afzonderlijke afdelingen. Het monitoren evalueren van de uitvoering van processenaf en aan de bescherm activiteitensubsidieverstrekkers. vindt plaats door een kritische van kwartaal en jaarverslagen door Raad van diverse Hetbeoordeling functioneren van (de leden van) dedeRaad van Toezicht, wordt elk Toezicht die daarbij op financieel vlak wordt ondersteund door een Financiële Audit Commissie. Het bijeenkomst van de Raad van Toezicht geëvalueerd. jaarverslag wordt ook getoetst aan het meerjarenbeleidsplan en de -planning. Directie en afdelingshoofden monitoren evalueren de uitvoering van activiteiten en processen met behulp Effectiviteit en efficiency vanenbestedingen van de werkplannen van de betreffende afdeling. De financiële interne processen worden per kwartaal door middel van een management rapportage volgens een vantevoren opgesteld schema gemonitoord.

Door het vaststellen van het meerjarenbeleidsplan en meerjarenbegroting en de daaruit voortvloeien De AO-IC (administratieve organisatie en interne controle) richting wordt jaarlijks en getoetstvan doorde de Stichting Het Gro jaarplannen en begrotingen geeft de directie aangeactualiseerd de doelstellingen externe accountant. Landschap. In het meerjarenbeleidsplan staan richtinggevende doelstellingen geformuleerd. In de b de jaarlijkse werkplannen zijn per product doelstellingen aangegeven. Deze worden doorgevoerd in van deHet afzonderlijke afdelingen. Het monitoren en evalueren van de uitvoering van pr Groninger Landschap 8werkplannen Stichting activiteiten vindt plaats door een kritische beoordeling van kwartaal en jaarverslagen door de Raad


Omgang met belanghebbenden De Stichting Het Groninger Landschap streeft naar een open dialoog met belanghebbenden die zijn onder te verdelen in medewerkers, vrijwilligers, beschermers, schenkers, relaties, bedrijven, overheden, particulieren, standsorganisaties, pers, agrariërs, natuur- en milieuorganisaties en andere betrokkenen. De inhoud en kwaliteit van de verstrekte informatie wordt door de leidinggevenden gewaarborgd. Belangrijke informatiestukken worden in het Management Team besproken en vastgesteld. Het persbeleid is vooral gericht op openheid. De specifieke doelgroepen worden met diverse communicatiemiddelen zoals het kwartaalblad, het jaarverslag en de samenvatting van het jaarverslag, de website, persberichten, gebiedsgerichte en project gerichte informatiebijeenkomsten en door deelname aan diverse overlegorganen en samenwerkingsverbanden geïnformeerd. Het communicatiebeleid van de stichting is vastgelegd in het meerjarenbeleidsplan. Het beleid is erop gericht om optimale relaties te hebben met belanghebbenden en hen gericht te informeren, bijvoorbeeld over natuur- en landschapsbelangen en de activiteiten van de stichting, de ontwikkelingen in de natuurgebieden en de besteding van de ontvangen gelden. De informatieverstrekking vindt plaats via verschillende uitingen gericht op de relevante doelgroep zoals beleidsnota’s, publicaties, overleggen met overheden, deelname aan netwerken en overlegorganen. Om daarnaast goed te kunnen voorzien in de informatiebehoeften van de belanghebbenden, zijn de diverse algemene communicatie-uitingen zoals het kwartaalblad, de folders en de website ondergebracht bij de afdeling Communicatie. De middelen worden ingezet om elkaar te versterken. Belanghebbenden kunnen op 1 telefoonnummer en 1 algemeen emailadres terecht. De stichting beschikt over een vastgelegde procedure om eventuele klachten en vragen zorgvuldig af te handelen. Tevens wordt tijdens de jaarlijkse beschermersbijeenkomst gelegenheid gegeven tot informatieuitwisseling over het beleid van de Stichting. Daarnaast wordt informatie uitgewisseld met belanghebbenden door middel van enquêtes en evaluaties.

Jaarverslag 2008

9

2008 in vogelvlucht Enkele hoofdpunten: Het Groninger Landschap zet zich in voor behoud en ontwikkeling van natuur, landschap en cultuurhistorie. In 2008 hebben we gewerkt aan diverse projecten om deze doelstellingen te halen. Als het gaat om behoud van natuur, nemen we het oorspronkelijke ecosysteem van het betreffende gebied als uitgangspunt. Bij onze projecten is een vast onderdeel de toegankelijkheid van onze gebieden voor het publiek. We willen dat mensen natuur en landschap kunnen beleven en dat is de reden waarom we in onze grotere gebieden onder andere bezoekerscentra inrichten.

rode wouw © Silvan Puijman

10


bever © KINA

In het Zuidlaardermeergebied werken we aan het herstel en de ontwikkeling van natuurlijke oevers. Een van de maatregelen om dat doel te bereiken is het uitzetten van bevers. Samen met Het Drentse Landschap hebben we dit vorig jaar gedaan. Het uitzetten was een historisch moment, want de bever was al sinds honderden jaren verdwenen uit het noorden. Reitdiepgebied © Klaas Huizenga

11

De polder aan de noordoever van het Leekstermeergebied hebben we ingericht voor natte natuur. Deze inrichting is gecombineerd met het geschikt maken van deze polders voor kleinschalige waterberging.

gele plomp © Omke Oudeman

De Noordkustkwelders zijn belangrijke overgangsgebieden tussen zee en land. De kwelders zijn echter toe aan grondig herstel. De kwaliteit van de kwelders willen we verbeteren en de soortenrijkdom van jongere kwelderstadia willen we terugbrengen. Hiervoor hebben we samen met Vereniging Natuurmonumenten, de Vereniging van Oevereigenaren en gebruikers, het kwelderherstelplan opgesteld. We hebben hiervoor financiële steun gekregen van het Waddenfonds.

herbouw keuterij Harssensbosch © Omke Oudeman

Afgelopen jaar hebben we veel energie gestoken in het project Laat het Reitdiep weer kronkelen. In het oudste cultuurlandschap van West-Europa gaan we een oud landschapsbeeld herstellen door oude meanders van het Reitdiep weer te vullen met water. Door het verhogen van de waterstand wordt het gebied aantrekkelijker voor weidevogels. Inmiddels zijn we zover dat de inrichting kan beginnen. Om het publiek het landschap te laten beleven en ze te prikkelen het gebied te bezoeken, richten we een bezoekerscentrum in bij Noorderhoogebrug. Het gebied heeft een schitterende, rijke cultuurhistorie. Waar het mogelijk is willen we dit ook laten zien. In dat kader past de herbouw van de keuterij op Harssensbosch. De boerderij staat op de plek waar ooit het koetshuis van de borg heeft gestaan en de boerderij is herbouwd in de stijl van rond 1900.

12

kwelder nabij Pieterburen © Omke Oudeman Stichting Het Groninger Landschap

Het voormalige Waddencentrum Pieterburen is in 2008 verbouwd en opnieuw ingericht. Het bezoekerscentrum hebben we omgedoopt tot Buitenplaats Noordkust. Het thema van de Buitenplaats is de wisselwerking tussen land en zee. Met een tentoonstelling, film en onderzoeksruimte voor de jeugd kunnen we het publiek veel vertellen over de waarde van de Noordkust en kunnen we de mensen stimuleren om het gebied in te trekken en het zelf te beleven. De feestelijke opening van Buitenplaats Noordkust vond plaats op 19 juni 2008. Buitenplaats Noordkust © Omke Oudeman

Gebieden in bezit en beheer (aantal hectares) 8.500

8.250

8.000

7.750

7.500

7.250

7.000 2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

De Vier Winden © Omke Oudeman

Behoud van cultuurhistorie is een van de doelstellingen van Het Groninger Landschap en we zijn dan ook blij dat we het afgelopen jaar de restauratie van molen De Vier Winden in Pieterburen hebben kunnen voltooien. Op 22 mei is de kap weer op de molen gezet en in september is de molen opgeleverd. De maal- en pelinrichting van De Vier Winden is volledig hersteld.

Verwerving natuurgebieden Op 31 december 2008 heeft Het Groninger Landschap 7.932 hectare aan natuurgebieden in beheer. In 2008 is 127 hectare verworven waarvan 98 hectare al in ons beheer was. Twee hectare zijn we kwijtgeraakt door ruiling. Het Groninger Landschap ligt nog op schema om de Ecologische Hoofdstructuur in 2018 te realiseren, conform de doelstelling van de overheid.

Jaarverslag 2008

13

Beschermers, Vrienden en (vrijwillig) medewerkers van Het Groninger Landschap aantal beschermers 17.750 17.000 16.250 15.500 14.750 14.000 13.250 12.500 11.750 11.000

2002

14

2003

2004

2005

2006


2007

2008

Het aantal Beschermers is in 2008 gegroeid naar 17.531, een toename van 549 donateurs ten opzichte van vorig jaar. Vrienden van het Landschap zijn bedrijven en organisaties die ons financieel steunen. Per 31 december 2008 zijn er 33 Vrienden, 1 minder dan vorig jaar. Er zijn 203 vrijwillig medewerkers (verspreid over 15 teams) en 24 professionele medewerkers. De vrijwillig medewerkers zijn gegroepeerd in teams rondom onze gebieden met elk een eigen bestuur. Elk team stelt een activiteitenprogramma op en voert deze, na goedkeuring van de directie, uit. Het bestuur is in 2008 omgevormd tot een Raad van Toezicht. De raad bestaat uit 7 leden, per 31 december is er één vacature. Het personeel kent een personeelsvertegenwoordiging die in 2008 twee keer met de directie heeft overlegd. Voor zowel de vrijwillig medewerkers als de betaalde medewerkers is er een opleidingsprogramma.

Wetsingersluis bij het Reitdiep © Klaas Huizenga

Winter 2008 4 24e jaargang nummer

Ransuilen

de natuur Water als motor van of verwensen? Pitrus, verwelkomen Molen De Lelie

kwartaalblad van

Het Groninger

Landschap

hap

Het Groninger Landsc

1

06-11-2008 13:39:59

GR 2008 nr 4.indd

1

#FMFFG )FU(SPOJOHFS -BOETDIBQ

is

#FMFFG

at )FU(SPOJOHFS-BOETDIBQ

#FMFFG )FU(SPOJOHFS -BOETDIBQ

Er-op-uit

is

at

#FMFFG

gr

De excursies die de vrijwillig medewerkers organiseren zijn belangrijk, omdat we daarmee aan het publiek kunnen laten zien wat ons beschermingswerk inhoudt. We kunnen zo natuur en landschap laten beleven door de bezoekers. In 2008 organiseerden onze teams 425 activiteiten,* die samen 10.666 deelnemers trokken. Het afgelopen jaar hebben we 290 persberichten verstuurd naar de media. Veel media namen deze berichten over, Het Dagblad van het Noorden schreef 318 maal over Het Groninger Landschap. Ook RTV Noord besteedde op radio en TV regelmatig aandacht aan Het Groninger Landschap. Via het kwartaalblad Golden Raand en diverse folders en brochures hebben we het publiek geïnformeerd over onze gebieden. In februari is de nieuwe website online gegaan. De site past in onze doelstelling om het publiek te betrekken bij het landschap en ze te stimuleren onze gebieden te verkennen. Thema van de site is Beleef het Groninger landschap en bezoekers kunnen er veel informatie vinden over onze gebieden en cultuurhistorische gebouwen en landschapselementen. Per gebied staan waarnemingen van dieren en planten vermeld en mensen kunnen zelfgemaakte foto’s van het landschap toevoegen. De site biedt een actueel overzicht van alle excursies die onze teams organiseren.

gr

Openstelling en voorlichting

)FU(SPOJOHFS-

BOETDIBQ

Er-op-uit

excursies april - mei - juni 2008 excursieoverzicht april - juni 2008.indd

1

10-03-2008 14:04:21

excursies

juli - augustus excursieoverzicht

september 20 08

juli - sept 2008.

indd 1 13-05-2008

Jaarverslag 2008

14:32:33

15

Beestachtig mooi In onze gebieden voeren we een systeemgericht beheer, dat wil zeggen dat we maatregelen nemen die ertoe leiden dat we het oorspronkelijke ecosysteem zo dicht mogelijk benaderen. Ook het beheer is erop afgestemd om het oorspronkelijke systeem te behouden en te versterken. Dat is een kwestie van lange adem, maar door te kiezen voor een systeemgericht beheer, ontstaat er natuur waar dieren en planten zich thuis voelen. Door gunstige uitgangssituaties te creëren, vergroten we de biodiversiteit en komen de planten en dieren vanzelf. In dit verslag leest u hier meer over.

Vrijwel al onze gebieden maken deel uit van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS). Dit landelijke netwerk van natuurgebieden wordt gerealiseerd door verschillende grondeigenaren, waaronder Het Groninger Landschap. Doel van de EHS is om natuurgebieden te ontwikkelen, te behouden en met elkaar te verbinden, zodat dieren heen en weer kunnen trekken. Bijvoorbeeld om voedsel te zoeken of om zich te kunnen voortplanten. Dieren zijn een goede graadmeter voor de natuurkwaliteit van het landschap. Tellingen en waarnemingen vertellen ons of het beheer succesvol is, of dat we ons beheer wellicht moeten bijstellen. Soms nemen we extra maatregelen om gunstige voorwaarden te creëren voor bepaalde diergroepen. We doen bijvoorbeeld veel voor de weidevogels in het Reitdiepgebied en de kluten van Breebaart. In een aantal van onze gebieden zetten we dieren in als “natuurbeheerder” om omstandigheden te verbeteren. Dankzij de koniks op Landgoed Ennemaborgh wordt het bos gevarieerder. De paarden hebben de weg voorbereid voor de komst van de das. En heel soms introduceren we dieren in een gebied, omdat ze er oorspronkelijk hebben geleefd en een bijdrage kunnen leveren aan de ontwikkeling van de natuur. Dat hebben we het afgelopen jaar gedaan met de bever in het Zuidlaardermeergebied.

brandganzen

16


das © Silvan Puijman

Dieren leveren een belangrijke bijdrage aan de biodiversiteit om ons heen. Dieren horen bij het landschap. Ze verrijken het, houden het in stand en ze maken het beestachtig mooi. ooievaar © Silvan Puijman

Jaarverslag 2008

17

Konik vaste bewoner van Landgoed Ennemaborgh Het Groninger Landschap was in 1981 de eerste natuurorganisatie die koniks inzette voor natuurbeheer. Inmiddels zijn de paarden niet meer weg te denken van het landgoed. Op het landgoed leeft een kudde van zo’n veertig paarden en hun belangrijkste bijdrage aan de ontwikkeling van het landgoed is het knagen aan bomen. Aangevreten bomen sterven af en op de vrijgekomen plek zien kruiden en planten kans te ontkiemen, dankzij meer zonlicht. Vlinders en insecten komen op deze planten af en daarmee zorgt de konik voor een meer gevarieerde natuur op het landgoed. Ook holenbroeders als de grote en de kleine bonte specht zijn blij met de koniks. Dode bomen zijn voor hen ideale broedplaatsen. Het grootste succes dat mede aan de konik is te danken, is de terugkeer van de das. Het zijn vooral de keutels van de konik die hierbij bedankt mogen worden. De mestkever komt erop af en deze kever wordt verorberd door de schuwe das. Sinds enkele jaren is er een dassenburcht op het landgoed en ook in 2008 zijn meerdere dassen waargenomen. Helaas is er ook een dier door een auto aangereden tijdens het oversteken van de weg. We zijn in overleg met Rijkswaterstaat om een wildraster langs de A7 te plaatsen om dergelijke drama’s in de toekomst te voorkomen.

konik © Silvan Puijman

De bever is terug in het Zuidlaardermeergebied 2008 is een bijzonder jaar geweest. In Groningen en Drenthe is het grootste deel van het Zuidlaardermeergebied en het Hunzedal ingericht voor de natuur en dat betekent dat het een prima leefklimaat is voor de bever. Deze is echter al honderden jaren verdwenen in dit gebied. Samen met Het Drentse Landschap hebben we daarom weer bevers uitgezet. Bevers spelen een belangrijke rol bij de natuurontwikkeling van de oevers van het Zuidlaardermeer en de Hunze. Ze kunnen de variatie in de natuur vergroten. Ze knagen aan bomen langs de oevers en houden de begroeiing kort, zodat de karakteristieke openheid van de oevers terugkeert en behouden blijft. De bevers trekken takken in het water waardoor schuilplaatsen ontstaan voor jonge vissen. Ook libellenlarven en allerlei waterinsecten vinden er een plek. Waar bevers leven, ontstaat meer kleinschalige afwisseling in het water en de oeverzone. Dankzij die afwisseling komen in bevergebieden vaak veel meer dieren- en plantensoorten voor dan in gebieden zonder bevers.

18


bever © Silvan Puijman

De kluut: het gezicht van de Dollard De kluut is al tijdenlang het gezicht van de Dollard. De wadvogel doet zich hier tegoed aan de zeeduizendpoot die in grote aantallen in het slik leeft. De kale kwelders vormen voor de kluut ideaal broedterrein. Echter, het afgelopen jaar heeft de kluut het niet makkelijk gehad in de Dollard, met name niet in Polder Breebaart. Dwarsligger was de brandgans die lange tijd het broedgebied van de kluut in bezit nam. In Polder Breebaart ligt een broedeiland voor de kluut die in kolonies broedt en we proberen de omstandigheden zo gunstig mogelijk te houden. Om het broedeiland kaal te houden (de kluut wil vrij kunnen rondkijken) maaien we het broedeiland jaarlijks. Maar jong riet komt weer snel op en juist dit jonge eiwitrijke gewas is een voedselrijke lekkernij voor de brandgans. De ganzen deden zich tegoed aan het gras en verbleven lange tijd op het broedeiland. Ze ontnamen daarmee de kluut de mogelijkheid om tot broeden te komen. De brandganzen vertrokken pas in mei naar hun broedgebieden in Spitsbergen. Een deel van de klutenkolonie kon gelukkig uitwijken naar de Punt van Reide.

Prachtige vlinders rond Bourtange Vlinderliefhebbers konden het afgelopen jaar hun hart ophalen in ons natuurgebied bij Bourtange. We hebben 23 soorten waargenomen. Het bruinzandoogje was koploper met maar liefst 409 exemplaren. De vlinders voelen zich thuis in het gebied en dat heeft vooral te maken met de inrichting die we gedaan hebben en het beheer dat we daar voeren. Verschraling is het sleutelwoord. In 2005 hebben we voedselrijke (landbouw)grond afgegraven en sindsdien wordt het gebied begraasd door koniks en runderen. Zij houden de vegetatie kort zodat kruiden en andere schrale plantensoorten kans krijgen zich te ontwikkelen op de zandige gronden. Duits viltkruid, biggekruid, steenanjer en schapezuring zijn planten die hier (weer) voorkomen. De vlinders zijn er blij mee. Schapezuring is bijvoorbeeld een plant die belangrijk is voor de kleine vuurvlinder.

jonge kluten © Silvan Puijman

Kluut in Klutenplas geholpen met raster Zo moeilijk als de kluut het had in Polder Breebaart, zo soepel ging het in de Klutenplas aan de Noordkust. In het binnendijkse brakwatergebied kwamen vele kluten tot broeden en de nesten waren succesvol: vele eieren kwamen uit en de jongen werden vliegvlug. In navolging van wat we in Polder Breebaart al eerder gedaan hadden, plaatsten we dit jaar een stroomraster rond de broedgebieden. Daarmee hebben we de vos, de belangrijkste rover, op afstand weten te houden. In 2007 waren er namelijk ook veel nesten, maar eieren en jongen waren toen een gemakkelijke prooi. Dit jaar werd slechts een beperkt aantal nesten leeggeroofd door predatoren, waaronder meeuwen, kraaien en een marter. De meeste klutenbroedsels waren succesvol: de Klutenplas doet z’n naam weer eer aan.

kleine vuurvlinder © Silvan Puijman

Jaarverslag 2008

19

Dat de ringslang zich heeft laten zien op Landgoed Coendersborch is een mooi resultaat van het gevoerde beheer. Ringslangen zijn schuw, niet giftig en dus totaal ongevaarlijk voor mensen.

ringslang © KINA

Ringslang laat zich zien in Zuidelijk Westerkwartier De juiste omstandigheden waren er al een tijdje, het was alleen nog een kwestie van tijd tot het eerste exemplaar zich liet zien. En afgelopen jaar was het zover: de ringslang is gesignaleerd op Landgoed Coendersborch in het Zuidelijk Westerkwartier. Zonnend op een oever werd hij waargenomen door de rayonbeheerder. De ringslang is een doelsoort van het natuurgebied bij de Coendersborch. De ecologische verbindingszone die we hier hebben aangelegd

is mede bedoeld om het gebied bereikbaar te maken voor de slang. Ringslangen zijn schuw, niet giftig en dus totaal ongevaarlijk voor mensen. Kikkers en salamanders moeten echter vanaf nu op hun hoede zijn. Tot nu toe is het bij één ringslang gebleven. Op het landgoed hebben we broedhopen aangelegd en hopelijk maakt de slang daarvan binnenkort gebruik, zodat er straks een hele populatie ringslangen leeft op Landgoed Coendersborch.

Groene glazenmaker voelt zich thuis in Leekstermeergebied

groene glazenmaker © KINA

20


De groene glazenmaker stelt hoge eisen aan de leefomgeving. De libel wil alleen eitjes afzetten op de krabbenscheer, maar laat deze plant nu ook net hoge eisen stellen. Het water moet schoon zijn en arm aan voedingsstoffen (dus geen restanten van meststoffen). In het Leekstermeergebied komt gelukkig weer krabbenscheer voor en dankzij de maatregelen die we in 2008 samen met waterschap Noorderzijlvest genomen hebben, verwachten we dat de omstandigheden voor plant en libel alleen maar beter zullen worden. Krabbenscheer kan zich beter ontwikkelen en hopelijk leidt dat ook tot meer groene glazenmakers.

Grutto krijgt kansen in het Reitdiepgebied Het gaat niet goed met de grutto in Nederland. Droge graslanden bieden de weidevogel onvoldoende voedsel. De grond is te hard om in te wroeten en bovendien leven de wormen te diep in de grond waardoor ze veelal onbereikbaar zijn. Als we niets doen zal de karakteristieke weidevogel binnen afzienbare tijd uit ons land verdwijnen. Gelukkig kunnen we starten met de uitvoering van het project Laat het Reitdiep weer kronkelen. Na een lange periode van plannen maken en voorbereidingen treffen, kunnen we aan de slag. We gaan de grondwaterstand verhogen, het eerder ingezette mozaiëkbeheer (gevarieerd maaien) en het beweiden voortzetten en vaste stalmest op het land brengen. Met deze combinatie van maatregelen bieden we de grutto weer betere levenskansen. Het afgelopen jaar hebben we in het gehele Reitdiepgebied een telling laten uitvoeren en daaruit bleek dat de aantallen grutto’s laag zijn, evenals de dichtheden (de verspreiding in een gebied). Maar gelukkig bood het telrapport ook positieve aanknopingspunten. Delen van het Reitdiepgebied, zoals de Koningslaagte en het gebied rond Beswerd (de Medenertilsterpolder) en het zuidelijk deel, zijn aangemerkt als gruttokerngebieden en hebben de potentie om uit te groeien tot belangrijke weidevogelgebieden. De populaties die hier voorkwamen zijn hoopgevend.

grutto © Silvan Puijman oude meander bij Adorp © Klaas Huizenga

Jaarverslag 2008

21

Rayon Oost

kluut © Silvan Puijman

Polder Breebaart Polder Breebaart is sinds de inrichting in 2001 een belangrijk broed-, rusten foerageergebied geworden voor vele soorten wadvogels. Het in- en uitstromen van het zeewater heeft de voormalige polder doen veranderen in een waardevol brakwaternatuurgebied. Vogels en vissen voelen zich thuis in dit gebied. Een toenemend probleem van de afgelopen jaren is echter het langzaam dichtslibben van de geul in Polder Breebaart. De geul is een voormalige wadpriel die we bij de inrichting verder hebben uitgegraven. Via een duiker onder de zeedijk stroomt het zeewater de binnendijkse polder in en uit. Daarmee is de invloed van het getij weer terug. Voedselrijk slib wordt bij vloed ingevoerd. Bij eb echter, krijgt het slib de kans te bezinken. Het stroomt niet mee terug en de slenk slibt daardoor langzaam dicht. De gevolgen daarvan zijn merkbaar op het broedeiland dat middenin de polder ligt (waar vooral koloniebroeders zoals de kluut broeden) en voor de vissen die via Polder Breebaart van zee naar het binnenland trekken en vice versa. Waar het eiland eerder onbereikbaar was voor de vos, zijn nesten en jongen nu

22


gemakkelijk te benaderen: door opslibbing is de geul niet diep genoeg meer, de vos kan erdoorheen waden. Sinds twee jaar plaatsen we een raster met schrikdraad om de rover te weren. Maar liever kiezen we voor een natuurlijke oplossing en dat zou kunnen door het broedeiland te verplaatsen naar het midden van de slenk, zodat water weer een barrière vormt. We onderzoeken samen met andere partijen, waaronder Rijkswaterstaat, hoe we de verdere opslibbing van de slenk kunnen voorkomen. De kluten hadden het afgelopen jaar te kampen met nog een probleem: de brandgans. We maaien het eiland jaarlijks om begroeiing kort te houden, zodat de kluut en andere koloniebroeders goed zicht houden op de omgeving. Maar na het maaien komt het jonge riet snel op en het eiwitrijke jonge riet is aantrekkelijk voor de brandgans. De ganzen zijn tot laat in het voorjaar op het broedeiland gebleven en pas in mei vertrokken naar hun broedgebieden op Spitsbergen. De klutenkolonie zag daardoor geen kans om nesten te maken en tot broeden te komen. Een deel kon uitwijken naar de Punt van Reide.

Punt van Reide De Punt van Reide is een restant van een oude kwelderwal en is een belangrijke rusten broedplaats voor wadvogels als de kluut en de kokmeeuw. De rand van de Punt van Reide is met zware basaltblokken goed beschermd tegen afslag door de zee. Voor jonge wadvogels zijn de basaltblokken echter te steil en te kaal en daarom hebben we het afgelopen jaar – in overleg met Rijkswaterstaat – enkele basaltblokken verwijderd. Over een breedte van circa tien meter hebben we de zeewering verlaagd, waardoor de kreken in de kwelder weer rechtstreeks verbonden zijn met de zee. In de slikranden van deze kreken ontstaat pionierkwelder en hier vinden de jonge vogels goede bescherming tegen rovers als kraaien en meeuwen. De kuikens kunnen nu vrij heen en weer lopen tussen de kwelder en de rand van de zee. Zo hebben we de natuurlijkheid van het gebied kunnen vergroten.

jonge kluten © Silvan Puijman

Kiekkaaste © Klaas Huizenga

Dollardkwelders Onze kwelders langs de Dollard worden al sinds 1981 begraasd door rundvee. Dit heeft geresulteerd in een waardevol natuurgebied met hoge natuurwaarden en een prachtig beeld. Vogels varen wel bij de brede natuurlijke kwelders die ze gebruiken om te broeden, te foerageren. De vogels gebruiken de kwelders ook als hoogwatervluchtplaats. In de nazomer, als er veel soorten bloemen in bloei staan, vormen de planten een fraai kleurenpatroon. Dit beeld willen we ook weer terugkrijgen bij de Noordkustkwelders. Het kwelderherstelplan biedt tevens mogelijkheden om de kwaliteit van de Dollardkwelders verder te versterken.

Jaarverslag 2008

Voor jonge kluten waren de basaltblokken langs de Punt van Reide een lastige hindernis. De kuikens willen graag vrij heen weer kunnen lopen tussen de kwelder en de rand van de zee om op de slikplaten te kunnen foerageren. We hebben daarom in samenwerking met Rijkswaterstaat enkele basaltblokken verwijderd.

23

Rayon Oost

grauwe klauwier © Silvan Puijman

Landgoed Ennemaborgh De natuur op het landgoed kent veel meer variatie sinds we de konikpaarden inzetten voor het beheer. Dat merken we niet alleen aan de das die weer voorkomt op het landgoed, maar ook aan de grauwe klauwier die er dit jaar voor het eerst heeft gebroed. Grauwe klauwieren houden van struweel omdat ze daar grote insecten vinden als kevers, bijen en hommels. Borgterrein, natuurbos, plassen en voormalige landbouwgronden vormen een bont geheel. De afwisseling is de kracht van het gebied maar tegelijk ook de zwakte. De grenzen tussen de verschillende elementen zijn abrupt. Daarom gaan we de overgangen op het landgoed geleidelijker maken. Daartoe richten we de Westweide, het gebied aan de westzijde van het landgoed, opnieuw in. Het doel is om de overgang van bos naar grasland breder en gevarieerder te maken zodat er een geleidelijke overgang ontstaat met bomen, struiken en ruigtekruiden. Vlinders als het hooibeestje, koevinkje en bruin zandoogje kunnen daarvan profiteren. Door een slenk te graven kunnen we het waterpeil in dit deel van het gebied beter beheersen. Voor de Oostweide hebben we eveneens plannen gemaakt. Het doel is om de natuur rond de natuurplas verder tot ontwikkeling te laten komen. We verhogen het waterpeil om verdroging tegen te gaan. Om de waterhuishouding hiervoor aan te passen is in 2008 begonnen met

24


aanpassingswerkzaamheden waaronder verplaatsing van het gemaal Huninga door het waterschap Hunze en Aa’s. Hoe groter een natuurgebied, hoe minder kwetsbaar het is. Daarom willen we ons gebied verbinden met het gebied de Tjamme van Staatsbosbeheer, zodat dieren vanuit ons gebied in de Tjamme kunnen komen en dieren van de Tjamme in ons gebied kunnen komen. Voor die verbinding is een tunnel onder de Hora Siccamaweg nodig. Knelpunt is dat het nog jaren kan duren voordat de doorverbinding met De Tjamme kan worden gerealiseerd. Dit is een zorgwekende situatie omdat daarmee de totale inrichting van het gebied wordt vertraagd. In overleg met Rijkswaterstaat willen we een wildraster plaatsen dat moet voorkomen dat dieren de A7 oversteken. Op het landgoed staat een oud paardenviaduct en van dit viaduct gaan we een vleermuisverblijf maken. Op het landgoed leven diverse vleermuissoorten waaronder de grootoorvleermuis, de watervleermuis, de baardvleermuis en de dwergvleermuis. Een broedvogeltelling leverde een verrassende uitkomst op: de bosuil heeft gebroed op het landgoed. Opmerkelijk, want tot nu toe heeft de vogel in Nederland niet noordelijker gebroed dan het Noordlaarderbos.

Het Groninger Landschap is verheugd als lokale bevolking en bedrijven zich betrokken voelen bij natuur en landschap en er een bijdrage aan willen leveren. Op Landgoed Ennemaborgh hebben we een ooievaarsnest geplaatst en het idee daarvoor was afkomstig van bewoners. We konden het nest plaatsen dankzij steun van aannemingsbedrijf R.J. Vegter BV uit Veendam. Op het landgoed gaan we een oud viaduct inrichten als vleermuisonderkomen en ook hiervoor kunnen we rekenen op steun van bewoners, de medewerkers van het bedrijf Stork GLT en de Bredius Stichting.

vleermuis © Silvan Puijman

Bourtange Het gebied in Bourtange ontwikkelt zich zoals ons voor ogen staat. Door verschraling ontstaat er een open landschap met hier en daar bomen en lage struiken. Planten die van zanderige, voedselarme grond houden, komen tot ontwikkeling. Vlinders zoals de bruine vuurvlinder en de kleine vuurvlinder laten zich veelvuldig zien. Het afgelopen jaar hebben we in een deel van het gebied enkele bomen verwijderd. Daardoor keert het open landschap – zoals het hier ooit was – weer terug. De bomen stonden langs sloten en namen zonlicht weg. Nu ze gekapt zijn, kan er meer zonlicht op het water en de oevers van de sloten komen. De warmte van de zon stimuleert het leven in en rond het water. Zaden komen tot ontkiemen, larven groeien uit tot insecten en eitjes van vissen kunnen zich ontwikkelen tot jonge vis. bruine vuurvlinder © KINA

Jaarverslag 2008

25

Rayon Zuid snoekbaars © KINA

Voor de visarend hebben we bij Leinwijk een kunstnest geplaatst. Dat heeft ons weliswaar veel (landelijke) publiciteit opgeleverd, maar de visarend heeft er helaas nog geen gebruik van gemaakt. Andere roofvogels wel en ook de nijlgans heeft het nest gebruikt.

Zuidlaardermeergebied

Leinwijk

Samen met Het Drentse Landschap werken we aan de verbetering van de natuurkwaliteit van het stroomdal van de Hunze en aan de ontwikkeling van de natte natuur rond het Zuidlaardermeer. Door het ontwikkelen van natuurlijke oevers ontstaat er meer variatie en zullen de omstandigheden voor planten en dieren verbeteren. Als maatregel om dat te bereiken hebben Het Drentse Landschap en Het Groninger Landschap bevers uitgezet in het Zuidlaardermeergebied en het Hunzedal. De dieren zijn afkomstig uit het Duitse Elbegebied. De bevers is een belangrijke rol toebedeeld in de ontwikkeling van de oevers van het meer en de rivier. Met hun geknaag houden ze de oevers open en dat doen ze op een natuurlijker manier dan wanneer wij de motorzaag ter hand zouden nemen.

In Leinwijk onderzoeken we hoe waterdynamiek van invloed is op de kwaliteit van water, planten en op de stand van vogels en vissen. Het onderzoek is gestart in 2000 als project Water over Wolfsbarge en is mede mogelijk gemaakt door Kikkoman Foods Europe BV. De uitkomsten die we verkrijgen uit het project hebben we meegenomen en nemen we mee bij de inrichting van andere gebieden rond het Zuidlaardermeer. De ontwikkeling van waterplanten blijft enigszins achter en om de groei te stimuleren hebben we het afgelopen jaar de waterstand in de zomer lager gehouden dan in voorgaande jaren. De opgedroogde grond zag er voor zo’n waterrijk gebied wat onnatuurlijk uit, maar het voordeel was dat de zaden in de grond meer warmte kregen en konden ontkiemen. Het resultaat was snel zichtbaar. Riet en zegges kwamen tot ontwikkeling. De oeverplanten, die bij hogere waterstand weer (half) in het water staan, bieden schuilmogelijkheden voor vissen. Ook komen er zo meer gevarieerde plekken voor vissen om eitjes af te zetten. De onderwaterplanten komen helaas nog niet tot ontwikkeling. Oorzaak daarvan is het te hoge sulfaatgehalte van het water. Vooral rietvoorn en blankvoorn maken gebruik van het gebied. De snoek is een belangrijke doelsoort voor het gebied. De snoek is een jager die op zicht jaagt en dus afhankelijk is van helder water. Dat we de roofvis enkele malen hebben waargenomen is een goed teken. Voor het beheer van de graslanden in Leinwijk zetten we Schotse hooglanders in. Sinds vorig jaar laten we ze ook toe op de eilandjes in het gebied. Begrazing is nodig om het terrein open te houden ten behoeve van watervogels die er kunnen rusten, broeden en foerageren. Dat het goed gaat met de vissenpopulatie in het Zuidlaardermeer bewijst wel de visarend die ieder jaar te zien is in het Zuidlaardermeergebied Het afgelopen jaar hebben we bij Leinwijk een kunstnest voor deze roofvogel geplaatst.

visarend © Silvan Puijman

26


Kropswolderbuitenpolder en Westerbroekstermadepolder Deze twee polders zijn in 2007 ingericht voor waterberging, natuurontwikkeling en recreatie. In de polders krijgt het moeras de mogelijkheid om zich te ontwikkelen en dat gaat prima. Sinds de inrichting van het gebied maken veel water- en moerasvogels gebruik van beide polders en dat was in 2008 niet anders, zij het dat de aantallen minder groot waren dan in het voorgaande jaar. Met name slobeenden en wintertalingen kwamen in de Westerbroekstermadepolder veel minder voor dan in 2007. In de Kropswolderbuitenpolder zijn bijzondere soorten waargenomen, zoals de waterpieper en de oeverpieper. We zijn verheugd dat de roerdomp, een zeldzame en kwetsbare moerasvogelsoort, het afgelopen jaar opnieuw tot broeden is gekomen. Er zijn drie roepende mannetjes gehoord en zij gaven daarmee aan dat zij het gebied goed genoeg achten voor de vrouwtjes om er een nest te beginnen. Ook de porseleinhoen is waargenomen en deze vogel is net als de roerdomp een doelsoort van Natura 2000, de Europese richtlijn voor natuurgebieden.

roerdomp © Piet Munsterman, Saxifraga

In het gebied graast een kudde konikpaarden. Om kuddes gezond te houden en andere bloedlijnen in te brengen, doen we mee aan uitwisseling van paarden met andere gebieden en van andere natuurorganisaties. Zo hebben we een aantal koniks naar Letland gebracht. Doordat de waterstand in de winter flink omhoog gaat, is de begraasbare ruimte veel minder groot geworden. Daarom hebben we het aantal koniks sterk teruggebracht, namelijk van 70 naar 12 stuks.

Schotse hooglander © Omke Oudeman

Jaarverslag 2008

27

Rayon Zuid Oostpolder en Onnerpolder Het veenweidelandschap van de polders ten westen van het Zuidlaardermeer is cultuurhistorisch waardevol. Kenmerkend zijn dijkjes en de verkaveling van smalle percelen. Voor delen van deze twee polders geldt een weidevogeldoelstelling. In deze delen verbeteren we de leefomstandigheden voor de weidevogels door de waterstand te verhogen en gevarieerd te maaien. Dat wil zeggen dat sommige stukken later gemaaid worden dan andere. Dit zorgt voor variatie in de lengte van het gras en dat is gunstig voor de vogels. Op delen met kort gras zoeken ze voedsel, in delen met langer gras kunnen de jongen schuilen. Gelukkig is er in 2008 geen verdere achteruitgang te melden in het weidevogelbestand na de dramatische terugval in 2007. Van een herstel is echter evenmin sprake, het aantal weidevogels is gelijk gebleven en ligt op hetzelfde (lage) niveau. Binnen de soorten zijn wel verschuivingen waarneembaar. De scholekster gaat hard achteruit, de zomertaling neemt juist toe. Belangrijke oorzaak van de problemen is het versnipperd bezit dat we hier nu nog hebben. Met de afronding van het plan van toedeling van de herinrichting Haren hopen we ook in deze polders een aaneengesloten natuurgebied te krijgen waar we zelf de waterhuishouding kunnen bepalen. Dat dit tot positieve resultaten leidt hebben we gezien aan de oostzijde van het Zuidlaardermeergebied.

Rietgors © KINA

Oosterpolder Sinds de aanpassing van de waterhuishouding in de polder ontwikkelt de Oosterpolder zich tot een moerasgebied, in overeenstemming met onze doelstelling. Het biedt onderdak aan moeras- en watervogels zoals smient en rietgors. En er komt een mooie libellenpopulatie voor van de vroege glazenmaker. Dat duidt op goede omstandigheden.

In de Harener Wildernis (in de Onnerpolder) heeft de kleine bonte specht gebroed. In de rietkragen hebben moerasvogels gebroed waaronder de blauwborst.

28

blauwborst © Silvan Puijman

smient © Silvan Puijman

paardehaarzegge © KINA

Het Hemrik Het Hemrik is een dichtgegroeide draaikolk van de voormalige Drentse Aa. Onze doelstelling voor dit natte terrein is de kenmerkende en bijzondere plantengroei zoveel mogelijk in stand te houden en te stimuleren. Er groeien mooie zeggesoorten zoals sterzegge. Ook de uiterst zeldzame paardehaarzegge komt hier nog voor, zij het dat er nog maar één pol staat. Om de planten beter tot ontwikkeling te laten komen hebben we bomen gekapt zodat er meer licht op het grasland valt. We maaien het gebied ieder jaar, maar we laten ook altijd een klein gedeelte onaangeroerd. De planten die we laten staan vormen een goede overwinteringsbiotoop voor de moerassprinkhaan. Hun getik is soms oorverdovend en dat duidt op grote aantallen. moerassprinkhaan © KINA

Oostpolder © Omke Oudeman

Jaarverslag 2008

29

Rayon West

krabbenscheer © KINA

ringslang © KINA

Dat de ringslang zich heeft laten zien op Landgoed Coendersborch is een mooi resultaat van het gevoerde beheer. Ringslangen zijn schuw, niet giftig en dus totaal ongevaarlijk voor mensen.

30


Leekstermeergebied Aan de noordkant van het Leekstermeer ligt polder Vredewold. In 2008 hebben we deze polder deels flink vernat voor moerasvogels. We hebben dit kunnen realiseren samen met het waterschap Noorderzijlvest door de polder ook in te richten als waterbergingsgebied. Er is een kade om het gebied gelegd, zodat de polder geschikt is voor waterberging. Door de dijk zijn we niet meer afhankelijk van het lage landbouwpeil rondom het gebied en kunnen we het waterpeil regelen. ’s Winters is het peil wat hoger en ‘s zomers wat lager. De schommelingen in de waterstand zijn gunstig voor de natuurontwikkeling en hopelijk profiteert de krabbenscheer van de genomen maatregelen; deze waterplant is erg afhankelijk van schoon water. De krabbenscheer is cruciaal voor de groene glazenmaker, een libellensoort die zijn eitjes alleen op deze ene waterplant wil afzetten. De sloten in het gebied zijn aanzienlijk verbreed. Ook dat is gunstig voor de plantengroei. De sloten lopen als een netwerk door het gebied. Er wordt riet aangeplant, zodat rietvogels hier kunnen broeden. Een ander deel van de polder houden we open om ook weidevogels in dit gebied kansen te bieden. In de graslanden overwinteren veel kolganzen. Bij de Lettelberterpetten gaan we een uitkijktoren plaatsen van waaruit mensen het gebied goed kunnen bekijken.

Coendersborch Het Coendersbosch achter de borg heeft grote natuurwaarden en deze waarden willen we graag verhogen. Het afgelopen jaar hebben we de voorbereidingen daartoe getroffen en de uitvoering kan binnenkort beginnen. Het heideterrein vernatten we door een stuw aan te leggen. Ook plaggen we hier en daar, eveneens om het gebied te vernatten. Het natter maken van het terrein doen we ten behoeve van onder andere de ringslang, die bij voorkeur in een gevarieerd terrein leeft met kleine en grote bosjes, heide en vennetjes. In die vennetjes zijn veel amfibieën zoals kikkers en salamanders te vinden. De slang is al waargenomen in het gebied, maar waarschijnlijk gaat het

om een solitair levend mannetje. Er heeft zich nog geen populatie gevestigd. Om de ringslang broedgelegenheid te geven, zijn broedhopen op het terrein aangelegd, hoge bulten van takken en maaisel. Het landgoed Coendersborch is een historische buitenplaats en ons doel is om het landgoed te versterken en de cultuurhistorische waarde te behouden. We verbeteren de laanstructuur en de wandelpaden op het landgoed. De houtsingels, die zo gezichtsbepalend zijn in dit landschap, worden versterkt. In de borg zelf komt een bezoekerscentrum.

broedhoop voor ringslangen in Coendersbosch © Omke Oudeman

Coendersborch © Omke Oudeman

Jaarverslag 2008

31

Rayon West Iwema Steenhuis De afgelopen jaren hebben we veel gedaan om de cultuurhistorische waarde en de natuurwaarden van het landgoed te versterken en te onderhouden. Steenhuizen kwamen in de Middeleeuwen veel voor in onze provincie. De meeste steenhuizen werden later uitgebreid tot borg, maar zo niet het Iwema Steenhuis. Het is het laatst overgebleven steenhuis in Groningen. Met vaste regelmaat snoeien we de houtsingels op het landgoed om ze gezond te houden. In de tuin hebben we het afgelopen jaar stinsenplanten bijgeplant. De 300 jaar oude beuk deed het goed in 2008. De boom zit weer goed in het blad en is weer helemaal opgeknapt na een mindere periode. De groene specht, de ijsvogel en de kramsvogel hebben zich laten zien op het landgoed.

groene specht © Silvan Puijman Iwema Steenhuis © Omke Oudeman

32


reebok © Silvan Puiman

Nanninga’s Bosch Het productiebos vormen we langzaam om tot een natuurlijker bos. Hier en daar laten we naaldbomen afsterven zodat er plaats komt voor loofbomen. Meer variatie betekent meer vogelsoorten. Afgelopen jaar zijn er niet zoveel broedvogelsoorten geteld als in 2007. Toen waren het er 38, in 2008 bleef de teller staan op 25 soorten. Het is lastig aan te geven wat de oorzaak daarvan is. Sommige soorten deden het ook landelijk een stuk slechter, maar de mezen bijvoorbeeld deden het juist weer goed omdat het een goed rupsenjaar was. In 2007 hadden we al een wandelpad afgesloten en in plaats daarvan een nieuw wandelpad aangelegd. Doel was om meer rust in het bos te creëren. Het werkt. Reeën maken gebruik van het gedeelte om te rusten.

ijsvogel ©

Harensche Bosch en Bolmeer In het Harensche Bosch voeren we een natuurlijk beheer om het bos gevarieerder te maken. Het bos is mooi droog en zanderig, een ideale plek voor een dassenburcht. Maar de das, die wel in de nabijgelegen kop van Drenthe zit, hebben we hier nog niet waargenomen. Op een steenworp afstand van het Harensche Bosch ligt het Bolmeer, een belangrijke rustplaats voor vogels.

kramsvogel © Philippe Clément

Jaarverslag 2008

33

Rayon Noord

Reitdiepgebied Het afgelopen jaar hebben we hard gewerkt aan het project Laat het Reitdiep weer kronkelen. Doel van dit project is om het beeld van het oudste cultuurlandschap van WestEuropa te herstellen. Door oude meanders te herstellen, creëren we in het gebied goede leefomstandigheden voor weidevogels. We houden het regenwater langer vast en daardoor stijgt het waterpeil. Een hogere waterstand is gunstig voor grutto, kievit en tureluur. Door gevarieerd te maaien en te beweiden en door vaste stalmest op het land te brengen zullen de omstandigheden voor de weidevogels eveneens verbeteren. Het afgelopen jaar is veel energie gestoken in voorbereidingen, overleg en procedures zodat we in 2009 de inrichting kunnen gaan uitvoeren. Het project wordt mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van de Nationale Postcode Loterij van ruim 2,5 miljoen euro. De Nationale Postcode Loterij ondersteunt het ambitieuze project ‘Laat het Reitdiep weer kronkelen’ van Het Groninger Landschap. De Loterij vindt dat het oudste cultuurlandschap van West-Europa behouden moet blijven en geeft met haar steun een krachtige impuls aan recreatie en natuurherstel in het Reitdiepgebied. Voor de aanpassing van de waterhuishouding hebben we een belangrijke subsidie gekregen van de provincie Groningen.

het toekomstige bezoekerscentrum Noorderhoogebrug © Klaas Huizenga

34


Het afgelopen jaar hebben we een weidevogeltelling laten uitvoeren in het Reitdiepgebied. Uit de telling blijkt dat er in het Reitdiepgebied gruttokerngebieden zijn die potentie hebben om uit te groeien tot belangrijke weidevogelgebieden. De Koningslaagte is zo’n gebied, evenals de Medenertilsterpolder (rond Beswerd). Het zuidelijke deel van het Reitdiepgebied dat we nu gaan inrichten biedt ook mogelijkheden om uit te groeien tot belangrijk weidevogelgebied. In 2008 heeft de provincie Groningen de Gebiedscommissie Reitdiepdal geïnstalleerd. De commissie heeft als opdracht de plannen voor het gehele Reitdiepgebied verder uit te werken en te laten uitvoeren. In de commissie zijn alle betrokken partijen vertegenwoordigd, waaronder Het Groninger Landschap. Samen met de andere partijen werken we zo aan de inrichting van het Reitdiepgebied. Doelstellingen en te nemen maatregelen kunnen we op elkaar afstemmen en met de bewoners van het gebied bespreken.

Buitenplaats Reitdiep Onderdeel van het project Laat het Reitdiep weer kronkelen is het realiseren van een bezoekerscentrum in Noorderhoogebrug. Een oude monumentale boerderij verbouwen we tot Buitenplaats Reitdiep. Het openen van het bezoekerscentrum past in onze doelstelling om bij de grotere gebieden bezoekerscentra te verwezenlijken om publiek te informeren en te interesseren en de mensen het landschap te laten beleven. De verbouw heeft flinke vertraging opgelopen. Gelukkig is begin 2009 de vergunning afgegeven en zijn we begonnen met de verbouw. De boerderij is een gemeentelijk monument met historisch waardevolle kenmerken, zoals de gebinten in de schuur en enkele elementen in het voorhuis. Bij de verbouw blijven deze elementen bewaard en zichtbaar. Het bezoekerscentrum wordt het grootste bezoekerscentrum van Het Groninger Landschap. Juist omdat het dicht tegen de stad Groningen aan ligt, denken wij dat er grote belangstelling voor dit centrum zal zijn. Het centrum zal vooral gericht zijn op kinderen, maar zal zo worden ingericht dat er ook voldoende te beleven is voor volwassenen. Er komt een expositie over water, weidevogels en cultuurhistorie. Bij de boerderij komt een kleine potstal met ruimte voor koeien. Daar kunnen we aan het publiek uitleggen hoe belangrijk vaste mest is voor de weidevogels. Op het erf lopen straks enkele boerderijdieren, zoals kippen en geiten. Ook komt er een groentetuin en een boomgaard met bomen van oude fruitrassen. De verbouw wordt mede mogelijk gemaakt door ‘regio Groningen – Assen 2030, nationaal stedelijk netwerk’ en de Nationale Postcode Loterij.

Harssensbosch De herbouw van de keuterij op Harssensbosch maakt eveneens deel uit van Laat het Reitdiep weer kronkelen. De wederopbouw van de kleine boerderij past in onze doelstelling om cultuurhistorie in onze provincie te behouden en waar mogelijk zichtbaar te maken voor het publiek. Direct na de zomer van 2008 zijn we begonnen met de restauratie van de keuterij op het oude borgterrein, waarvan we eerder al de contouren hadden hersteld. De boerderij die op de plek staat waar ooit het koetshuis van de borg heeft gestaan, is herbouwd in de stijl van rond 1900. Bij de herbouw is gebruik gemaakt van de oorspronkelijke materialen. In het achterste deel van de boerderij is een expositie met informatie over de cultuurhistorie en de natuurwaarden van het gebied. De verbouw is financieel mede mogelijk gemaakt door de Provincie Groningen. De keuterij wordt opgenomen in de excursies in het Reitdiepgebied.

kievit © Silvan Puijman

Extensieve beweiding met koeien is een belangrijke maatregel in het weidevogelbeheer. We kiezen juist voor koeien en niet voor paarden of schapen omdat koeien op een andere manier grazen. Ze slaan de tong om het gras en rukken het eraf. Daardoor ontstaat variatie. Paarden en schapen bijten het gras veel korter af en de gladgeschoren grasmat die daardoor ontstaat, is voor weidevogels minder aantrekkelijk. © Klaas Huizenga

Jaarverslag 2008

35

Rayon Noord Klutenplas © Omke Oudeman

In de Klutenplas broedde het afgelopen jaar een klutenkolonie.

Kwelders Noordkust

Klutenplas, Deikum, Feddema’s Plas

De kwelders langs de Noordkust zijn belangrijke overgangszones tussen zee en land, tussen zout en zoet. Door overwoekering met zeekweek (een kweldergrassoort) zijn typische zoutminnende plantensoorten als zulte, lamsoor, en zeealsem sterk afgenomen en kunnen wadvogels er nauwelijks nog broeden en foerageren. De kwelders zijn daarom dringend toe aan herstel, en onze doelstelling is om in goede samenwerking tussen natuurbeheerders, boeren en andere oevereigenaren de kwelders op een gevarieerde wijze te beheren onder andere door middel van runderbeweiding. Dit levert hoge natuurwaarden op en een prachtig beeld: vogels en andere organismen varen wel bij de brede, natuurlijke kwelders en vooral in de nazomer, als veel soorten bloeien, vormen de planten een fraai kleurenpatroon. Het Groninger Landschap heeft daarvoor samen met de andere eigenaren van de kwelders – Natuurmonumenten en de Vereniging van Oevereigenaren – een kwelderherstelplan gemaakt. Dit plan is ingediend bij het Waddenfonds en de subsidieaanvraag is afgelopen jaar beloond: het plan krijgt financiële steun. De komende periode worden de gezamenlijke plannen verder uitgewerkt.

Brakwatergebieden zijn door de aanleg van de deltadijken nagenoeg verdwenen. Samen met andere natuurorganisaties proberen we deze weer terug te krijgen. We streven naar een parelsnoer van brakwatergebieden langs de Nederlandse kust. Aan de Noordkust kunnen we dat realiseren via de compensatie van het zoetwateraanvoerplan; een afspraak met Waterschap, provincie, landbouw en natuurbeheerders om in totaal 150 hectare brakwatergebieden te realiseren. Dit ter compensatie van het aanvoeren van zoetwater in het landbouwgebied. Deze brakwatergebieden liggen aan de binnenkant van de dijk en zijn belangrijk als rust-, foerageer- en broedgebied voor wadvogels. Er groeien typische brakwaterplanten. De Klutenplas ten noordoosten van Pieterburen is in 2004 al omgevormd tot brakwatergebied en de resultaten zijn goed te noemen. Ook het afgelopen jaar is hier de kluut tot broeden gekomen en vele legsels zijn – in tegenstelling tot 2007 – succesvol geweest. Dankzij het tijdelijke stroomraster dat we plaatsten, hebben we de vos dit jaar op afstand weten te houden. Voor het gebied Deikum zijn plannen ontwikkeld om ruim veertig hectare in te richten als brakwatergebied.

Buitenplaats Noordkust Buitenplaats Noordkust © Omke Oudeman

Een fiets- en wandelpad verbindt de Buitenplaats Noordkust met de dijk. Over deze route rijdt ook de huifkar voor de publieksexcursies.

36


In het voorjaar van 2008 hebben we ons bezoekerscentrum in Pieterburen heropend als Buitenplaats Noordkust. Het pand is verbouwd en opnieuw ingericht met een permanente tentoonstelling over de Noordkust. Doel van het vernieuwde bezoekerscentrum is om aan het publiek de waarde van het Noordkustgebied te laten zien en de mensen te enthousiasmeren. We willen ze prikkelen om naar buiten te gaan en het landschap zelf te beleven. Onderdeel van de tentoonstelling is een nieuwe film over de natuur en de geschiedenis van het gebied. Voor de jeugd is er een natte ruimte ingericht met aquaria. Kinderen kunnen er proefjes doen en het kleine leven op het Wad onder de microscoop bekijken. De achterwand van de Buitenplaats bestaat grotendeels uit glas, zodat vanuit het gebouw de dijk duidelijk zichtbaar is.


Financieel verslag over de periode 1 januari 2008 tot en met 31 december 2008 Stichting Het Groninger Landschap is keurmerkhouder van het CBF-keur. De jaarrekening is ingericht conform de in de Richtlijn Verslaggeving Fondsenwervende Instellingen opgenomen richtlijnen. De richtlijn maakt onderdeel uit van de Richtlijnen voor de Jaarverslaggeving, opgesteld door de Raad voor de Jaarverslaggeving. Financieringsstructuur In de financieringsstructuur van Stichting Het Groninger Landschap zijn vier belangrijke geldstromen te onderkennen, te weten het structurele deel van de exploitatie, de aankopen van natuurterreinen, het uitvoeren van éénmalige projecten en de bijzondere inkomsten. Het structurele deel van de exploitatie In dit structurele deel van de exploitatie worden alle baten en lasten ten behoeve van de eigen organisatie verantwoord, die nodig zijn om de bedrijfsvoering te laten functioneren. Dit deel van de exploitatie wordt gefinancierd met structurele inkomsten zoals beschermersbijdragen, beheerssubsidies en inkomsten uit terreinen. De aankopen van natuurterreinen De aankopen van natuurterreinen worden voor het grootste deel gefinancierd uit ontvangen subsidies (EHS) van overheden. Het niet gesubsidieerde gedeelte van deze aankoopkosten wordt gefinancierd uit het door de directie bestemde deel van het eigen vermogen voor aankopen van natuurterreinen, via de staat van baten en lasten. Het uitvoeren van projecten De kosten van eenmalige projecten worden voor een groot deel gefinancierd uit de hiervoor ontvangen subsidies van overheden en particuliere fondsen. Het niet gesubsidieerde deel wordt gefinancierd uit het door de directie bestemde deel van het eigen vermogen voor de uitvoering van projecten, via de staat van baten en lasten. De bijzondere inkomsten De bijzondere inkomsten bestaan uit het resultaat op beleggingen en uit inkomsten uit nalatenschappen, giften, bijdragen van de Nationale Postcode Loterij en sponsoring. Deze inkomsten, die in continuïteit gezien een onzeker karakter hebben, worden besteed aan eenmalige en bijzondere projecten.

Jaarverslag 2008

37


Reserves De uitkomst van de staat van baten en lasten wordt bij besluit van de directie als volgt verdeeld; • een dotatie c.q. onttrekking aan de continuïteitsreserve, voor de dekking van risico's op korte termijn, tot aan het gestelde maximum; • een dotatie aan de reserve projecten in het kader van de doelstelling. • een dotatie aan de reserve aankoop natuurterreinen. • een dotatie aan de reserve instandhouding en omvorming natuurterreinen, totdat het niveau van deze reserve is bereikt.

Met deze wijze van financiering wordt getracht de continuïteit in de uitvoering van de doelstellingen van de Stichting en een slagvaardige en doeltreffende inzet van de beschikbare middelen, te waarborgen. Het eigen vermogen en de toegenomen activiteiten ten aanzien van fondsenwerving voor natuurontwikkelings- en openstellingsprojecten maken het de Stichting mogelijk, meer dan in het verleden, haar bezittingen op een kwalitatief hoog niveau in te richten, te onderhouden en verder blijvend open te stellen. Uitkomst van de staat van baten en lasten De staat van baten en lasten over 2008 sluit met een tekort 593, tegenover een overschot van 173 in 2007. Over het jaar 2008 was een overschot van 9 begroot. Het resultaat kan als volgt worden samengevat;

Totale baten Totale bestedingen Tekort (-/-), c.q. overschot

38


Uitkomst 2008 5.887 6.480 - 593

Begroting 2008 4.193 4.184 9

Werkelijk 2007 5.307 5.134 173


Uitkomst 2008 versus uitkomst 2007 Het verschil tussen het tekort van 2008 en het overschot van 2007 kan als volgt worden verklaard; Tekort 2008

- 593

Overschot 2007

173 - 766

Verschil - Lagere eigen bijdrage aan projecten en aankopen in 2008 - Hogere inkomsten uit overige baten, als gevolg van vrijval voorziening

1.014 *

- In 2007 extra donaties ontvangen van beschermers voor het boek “Golden Raand” - Lagere ontvangst beheersubsidie, Ministerie LNV in 2008

687 - 124

**

- Lagere inkomsten uit beleggingen in 2008

- 103 - 1.986

- Hogere kosten uitbesteed werk in 2008

- 217

- Overige

- 37

Verschil

- 766

∗

In 2008 is een opstal, waarvoor 600 was opgenomen in de voorziening groot onderhoud, verkocht. Door de verkoop valt het voorziene bedrag vrij. ** In 2007 is incidenteel extra Programma Beheersubsidie ontvangen.

Uitkomst 2008 versus begroting 2008 Het verschil tussen het begrote overschot en het werkelijke tekort over 2008, kan als volgt worden verklaard; Tekort 2008

- 593

Overschot begroot 2008

9 - 602

Verschil - Hogere ontvangst beheersubsidie, Ministerie LNV

38

- Eigen bijdrage aan projecten en aankopen lager - Hogere inkomsten uit overige baten, als gevolg van vrijval voorziening

966 *

703

- Lagere reis, -verblijf en opleidingskosten

42

- Lagere belastingen

64

- Lagere kosten voor publiciteit en communicatie

57

- Lagere personeelskosten

41

- Lagere inkomsten uit beleggingen - Lagere inkomsten uit nalatenschappen en legaten - Hogere kosten uitbesteed werk

- 2.338 - 92 - 133

- Overige

50

Verschil

- 602

Jaarverslag 2008

39


In 2008 werden de volgende projecten opgeleverd of verantwoord: Werkelijk 2006

Projecten natuurterreinen en gebouwen • Bezoekerscentrum Pieterburen, 2-de fase verbouwing en inrichting • Restauratie molen Pieterburen • Proefproject rietplaggen Zuidlaardermeer • Natuurinrichting Leekstermeergebied • Diverse kleinschalige projecten

380 121 34 89 14 638

Projecten voorlichting en educatie • De Kluten van Breebaart

19 19 657

Totale projectkosten 2008 De totale projectkosten in 2007 bedroegen

1.214

In 2008 gerealiseerde aankopen: • • • •

Landgoed Ennemaborgh Reitdiepgebied * Oude Lauwers Leekstermeergebied

19 hectare 101 hectare 6 hectare 1 hectare 127 hectare

Totaal

* Hiervan was 98 hectare reeds in 2007, in beheer. In 2008 zijn deze gronden juridisch verworven.

Begroting 2009 De begroting is opgenomen als bijlage 2, pagina 44. De begroting is opgenomen als bijlage2, pagina 66.

Haren, 14 april 2009 Rita G. Jansen, Directeur

40


11


Jaarrekening Balans per 31 december 2008 ( x 1.000 euro) 31 december 2008

31 december 2007

ACTIVA Materiële vaste activa Financiële vaste activa

Voorraden Vorderingen en overlopende activa Beleggingen Liquide middelen

1.312 P.M.

1.171 P.M.

1.312

1.171

9

10

1.921 9.861 332

1.127 14.212 516

Totaal

12.123

15.865

13.435

17.036

PASSIVA Reserves en fondsen Reserves • continuïteitsreserve • bestemmingsreserves

1.250 5.755

1.825 5.970 7.005

7.795

1.086

889

8.091

8.684

1.450

2.120

Langlopende schulden

454

460

Kortlopende schulden

3.440

5.772

13.435

17.036

Fondsen • bestemmingsfonds(en)

Voorzieningen

Totaal

Jaarverslag 2008

41


Staat van baten en lasten over 2008 ( x 1.000 euro) Werkelijk 2008

Begroot 2008

Werkelijk 2007

Baten: Baten uit eigen fondsenwerving Baten uit acties van derden Subsidies van overheden Resultaat uit beleggingen Overige baten Som der baten

930 1.325 4.290 - 1.712 1.054

1.009 1.042 1.191 600 351

1.078 1.081 2.541 240 367

5.887

4.193

5.307

Lasten: Besteed aan doelstellingen Aankoop en beheer van natuurterreinen en gebouwen Voorlichting en educatie

5.122

2.844

3.274

684

693

1.286

5.806 Werving baten Kosten eigen fondsenwerving Kosten acties derden Kosten verkrijging subsidies overheden Kosten van beleggingen

3.537

4.560

100 96

107 94

72 65

37 103

41 77

37 69

336

319

243

338

328

331

Som der lasten

6.480

4.184

5.134

Resultaat

- 593

9

173

Beheer en administratie Kosten beheer en administratie

Resultaatbestemming 2008 Toevoeging/onttrekking aan: - continuïteitsreserve - bestemmingsreserves - bestemmingsfondsen

42

-575 - 215 197

50 185 -102 -118 -54 241

- 593

29 173


13


Toelichting op de jaarrekening 2008 Algemeen De jaarrekening is opgesteld conform de Richtlijn 650 Fondsenwervende Instellingen. Gezien het geringe belang is in de jaarrekening van de Stichting Het Groninger Landschap afgezien van consolidatie van de B.V. Ennemaborgh.

Verslaggevingperiode Deze jaarrekening is opgesteld uitgaande van een verslagperiode van een jaar. Het boekjaar valt samen met het kalenderjaar.

Aangepaste vergelijkende cijfers 2007 De cijfers over 2007 zijn geherrubriceerd teneinde vergelijkbaarheid met 2008 mogelijk te maken.

Waarderingsgrondslagen balans Algemeen Voor zover niet nader toegelicht, zijn de activa en passiva gewaardeerd tegen nominale bedragen.

Materiële vaste activa Bedrijfsmiddelen Kantoorgebouw Het kantoorgebouw wordt gewaardeerd tegen aanschaffingskosten onder aftrek van jaarlijkse afschrijvingen op basis van een vast percentage van de aanschaffingskosten. Het afschrijvingspercentage bedraagt 2% per jaar. Natuurterreinen en opstallen De natuurterreinen en opstallen worden, gezien het bijzondere karakter van deze activa, binnen de doelstelling van de Stichting Het Groninger Landschap niet gewaardeerd. Niet gesubsidieerde aankoopkosten worden, via de staat van baten en lasten, ten laste van het bestemde vermogen voor aankopen van natuurterreinen gebracht.

Jaarverslag 2008

43


Direct in gebruik voor de doelstelling Machines en inventarissen Gewaardeerd tegen aanschaffingskosten onder aftrek van jaarlijkse afschrijvingen op basis van 20-33% van de aanschaffingskosten. De aanschaffingen vinden plaats in het kader van de doelstelling.

Financiële vaste activa B.V. Ennemaborgh Deelneming en vordering op deelneming De deelneming en de vordering op de deelneming zijn geheel afgewaardeerd, aangezien de deelneming een negatief vermogen heeft.

Voorraden Voorraden worden gewaardeerd tegen kostprijs of lagere marktwaarde. Bij de waardering van de voorraden wordt rekening gehouden met de eventueel op balansdatum opgetreden waardeverminderingen. Vorderingen en overlopende activa De vorderingen zijn nominaal gewaardeerd, onder aftrek van een voorziening voor oninbaarheid. De voorziening is bepaald op basis van individuele beoordeling van de inbaarheid van de vorderingen. Obligaties en aandelen De obligaties en aandelen zijn gewaardeerd tegen marktwaarde. De beleggingen waarvan het recht van vruchtgebruik in het bezit is van derden, zijn p.m. gewaardeerd. Reserves Continuïteitsreserve De continuïteitsreserve is gevormd om de continuïteit te waarborgen ingeval van (tijdelijke) sterk tegenvallende opbrengsten. De continuïteitsreserve is door de directie bepaald op tenminste 1 maal en maximaal 1,5 maal de jaarlijkse kosten voor salarissen en sociale lasten van de werkorganisatie.

Bestemmingsreserves De beperkte bestedingsmogelijkheid van de bestemmingsreserve is door de directie bepaald. De bestedingsmogelijkheid betreft geen verplichting, de directie is bevoegd tot opheffing van de beperking.

44



Fondsen Bestemmingsfondsen Bestemmingsfondsen betreffen middelen die zijn verkregen met een door derden aangegeven specifieke bestemming.

Voorzieningen Groot onderhoud Voor verwachte kosten inzake onderhoud van gebouwen is een voorziening gevormd, gebaseerd op een meerjarenonderhoudsplan.

Grondslagen voor de resultaatbepaling De baten, waarin begrepen de opbrengst uit de Nationale Postcode Loterij, worden verantwoord in het boekjaar waarop ze betrekking hebben. Voor giften en nalatenschappen betekent dit dat ze in aanmerking worden genomen in het jaar waarin de omvang met een redelijke mate van zekerheid kan worden vastgesteld. De bestedingen worden verantwoord in het jaar waarin de verplichting is aangegaan. Bestedingen, subsidies en particuliere bijdragen met betrekking tot natuurontwikkeling- en openstellingsprojecten worden verantwoord in het jaar waarin het project definitief is opgeleverd.

Jaarverslag 2008

45


Toelichting op de balans per 31 december 2008 Materiële vaste activa Bedrijfsmiddelen Kantoorgebouw Dit betreft het kantoorgebouw aan de Rijksstraatweg 333 te Haren. Het verloop in 2008 is als volgt: Boekwaarde per 31 december 2007

1.082

Verbouwing 2008

85

Afschrijving 2008

- 25

Boekwaarde per 31 december 2008

1.142

Als volgt gespecificeerd: Cumulatieve aanschaffingskosten t/m 2008

1.322

Cumulatieve afschrijvingen t/m 2008

- 180


1.142

Direct in gebruik voor de doelstelling Natuurterreinen en opstallen In 2008 is 127 hectare natuurgebied verworven. Landgoed Ennemaborgh Reitdiepgebied Oude Lauwers Leekstermeergebied

19 hectare 101 hectare * 6 hectare 1 hectare

* Hiervan was 98 hectare reeds in 2007, in beheer. In 2008 zijn deze gronden juridisch verworven.

Het verloop in 2008 is als volgt: Aankoopkosten natuurterreinen 2008 Subsidie overheden Eigen bijdrage

- 2.565 - 29


46

2.594


0


Machines en inventarissen Het verloop in 2008 is als volgt: Boekwaarde per 31 december 2007 Aanschaffingen 2008 Verkopen 2008

89 146 -

Afschrijving 2008

- 65


170

Als volgt gespecificeerd:

Cumulatieve aanschaffingskosten t/m 2008

539

Buitengebruikstelling 2008 - aanschaffingskosten 2008

-165

Cumulatieve afschrijvingen t/m 2008

-369

Buitengebruikstelling 2008 - cumulatieve afschrijvingen 2008

165


170

Financiële vaste activa B.V. Ennemaborgh Deelneming Het betreft een 100% deelneming in de B.V. Ennemaborgh te Midwolda. De directie van de B.V. wordt gevoerd door het directie van de Stichting. De doelstelling van de B.V. komt overeen met de doelstelling van de Stichting. De deelneming is gezien het negatieve vermogen op nihil gewaardeerd. Het negatieve vermogen bedroeg per 31 december 2008 10.207. (31 december 2007: 9.575).

Vordering De aan de B.V. Ennemaborgh verstrekte lening van 454 en de vordering in rekening courant ad 9.959 zijn volledig voorzien. Over de lening en de vordering wordt rente berekend. Deze rente wordt bij de Stichting Het Groninger Landschap niet als bate verantwoord, omdat de hierdoor ontstane vordering bij de Stichting Het Groninger Landschap geheel wordt afgeboekt.

Voorraden Het betreft vee dat wordt ingezet bij het beheer van de terreinen.

Jaarverslag 2008

47

Jaarverslag 2008

Vorderingen Vorderingen en vooruitbetaalde bedragen 31-12-2008 Aankoopsubsidies Belastingen en sociale premies Subsidie Rijk en Provincie Groningen Interest Huren, pachten Projecten in uitvoering Projectsubsidies Onderhoudssubsidie Diversen Totaal

31-12-2007

252 22 256 168 2 403 583 122 113 1.921

32 17 475 130 131 192 10 88 52 1.127

In het saldo van de vorderingen is rekening gehouden met een voorziening voor oninbaarheid.

Beleggingen 31-12-2008

31-12-2007 %

Spaarrekeningen Obligaties Aandelen Totaal

5.984 2.738 1.139 9.861

60,7% 27,8% 11,5%

%

6.275 4.436 3.501 14.212

44,2% 31,2% 24,6%

De vastgestelde beleggingsrichtlijn kent een risicomijdend karakter, gericht op de instandhouding van het vermogen op lange termijn. Tenminste 70% van het te beleggen vermogen dient te zijn vastgelegd in vastrentende waarden. De effecten bestaan uit aan de beurs genoteerde fondsen.

Stand per 1 januari 2008 Aankopen / aanvulling Verkopen / verlaging Ongerealiseerde waardeverschillen Stand per 31 december 2008

Spaarrekeningen

Obligaties

6.275 -291 5.984

4.436 801 -1.360 -1.139 2.738

Aandelen 3.501 1.584 - 3.549 - 397 1.139

Totaal 14.212 2.385 -5.200 -1.536 9.861

Door de groei van de portefeuille en de daarmee samenhangende risico’s is het vermogenbeheer per 1 juli 2008 uitbesteed aan een onafhankelijke vermogenbeheerder. Naast het belangrijkste criteria rendement, was één van de criteria met betrekking tot de keuze van een vermogenbeheerder duurzaam beleggen. Als vermogensbeheerder is gekozen voor de Triodos Bank.

48


19


Liquide middelen 31-12-2008 328 4 332

Banken Kasmiddelen Totaal

31-12-2007 513 3 516

Reserves Het verloop over 2008 is als volgt:

Continuïteitsreserve Bestemmingsreserves Totaal

Stand per 31-12-2007 1.825 5.970 7.795

Toegevoegd

Onttrokken

538 538

575 753 1.328

Stand per 31-12-2008 1.250 5.755 7.005

Continuïteitsreserve De continuïteitsreserve is gevormd om de continuïteit te waarborgen ingeval van (tijdelijke) sterk tegenvallende opbrengsten. De continuïteitsreserve is door de directie bepaald op tenminste 1 maal en maximaal 1,5 maal de jaarlijkse kosten voor salarissen en sociale lasten van de werkorganisatie. Het tekort over 2008 is voor een groot deel onttrokken aan de continuïteitsreserve. Bestemmingsreserves Het verloop over 2008 is als volgt:

Projecten in het kader van de doelstelling Projecten fondsenwerving Aankoop natuurterreinen Reserve instandhouding en omvorming natuurterreinen Reserve activa bedrijfsvoering Reserve activa doelstelling Totaal

Stand per 31-12-2007 1.200 30 200 3.359 1.082 99 5.970

Toegevoegd

Onttrokken

307 -

169 100 393

85 146 538

25 66 753

Stand per 31-12-2008 1.338 30 100 2.966 1.142 179 5.755

Op bovenstaande bestemmingsreserves berust geen verplichting. De beperkte bestedingsmogelijkheid is aangegeven door de directie.

49

Jaarverslag 2008

20


Fondsen De beperkte bestedingsmogelijkheid van de fondsen is aangegeven door derden. Het verloop over 2008 is als volgt:

C.P. Sikkemafonds Fonds wintervoeding Waterconvenantsfonds Kikkomanfonds Mulder Premie Fonds Het Blauwe Kleifonds Totaal

Stand per 31-12-2007 188 2 531 28 5 135 889

Toegevoegd 454 45 5 504

Onttrokken 273 31 3 307

Stand per 31-12-2008 188 2 712 42 7 135 1.086

Het C.P. Sikkemafonds is bestemd voor niet gesubsidieerde aankopen van kwelders. Het fonds Wintervoeding is bestemd voor het bijvoeren van vogels in strenge winters. Het Waterconvenantsfonds is in 1999 ingesteld naar aanleiding van het met het Waterbedrijf Groningen overeengekomen waterconvenant. De beschikbaar gestelde bedragen van 454 per jaar zijn bestemd voor verwerving, inrichting en beheer van de bezittingen in het Zuidlaardermeergebied. In 2008 is 273 besteed uit het fonds; 76 aan eigen bijdragen voor projecten in het Zuidlaardermeergebied, 197 is besteed aan beheerkosten. In het kader van het project Water over Wolfsbarge stelt Kikkoman Foods Europe B.V. met ingang van het jaar 2000, bijdragen van 45 per jaar ter beschikking ter dekking van de niet gesubsidieerde projectkosten alsmede voor de onderhoudskosten voor een periode van 10 jaar. In 2008 is 31 besteed aan beheerkosten. Het Blauwe Kleifonds is bestemd voor de aankoop van natuurterreinen. Het Mulder Premie Fonds is ingesteld door een 5-jaarlijkse schenking van 5 per jaar. Het Mulder Premie Fonds is bestemd voor het behoud van cultuurhistorische waarden en landschapselementen in het landelijk Gorecht-gebied. In 2008 is 3 besteed aan kosten voor behoud van cultuurhistorische waarden.

Voorzieningen Het verloop over 2008 is als volgt:

Voorziening groot onderhoud gebouwen Totaal

Stand per 31-12-2007 2.120 2.120

Dotaties -

Onttrokken 670 670

Stand per 31-12-2008 1.450 1.450

Voorziening groot onderhoud gebouwen De voorziening voor onderhoudskosten is gevormd voor periodiek groot onderhoud dat dient te worden verricht op de gebouwen. De voorziening voor onderhoudskosten is langlopend. In 2008 is groot onderhoud aan de molen te Pieterburen en aan een historisch woonhuis te Midwolda uitgevoerd, hiervoor is 70 onttrokken. In 2008 is een object, waarvoor 600 was opgenomen in de voorziening groot onderhoud, verkocht. Door de verkoop valt het voorziene bedrag vrij. 50


21


Langlopende schulden Het verloop over 2008 is als volgt:

Stand per 31 december 2007 Afgelost in 2008 Aflossingen 20089 Stand per 31 december 2008

Staat der Nederlanden 12 -6 6 -6 -

ING-Bank

Totaal

454 454 454

466 - 6 460 - 6 454

De aflossingen 2009 zijn onder de kortlopende schulden verantwoord. Staat der Nederlanden Betreft een in 1965 door de Staat der Nederlanden verstrekte lening ter gedeeltelijke financiering van de aankoopkosten van de aandelen in de B.V. Ennemaborgh. De lening dient te worden afgelost d.m.v. 45 jaarlijkse annuïteiten groot 6. De jaarlijkse rente bedraagt 1,5 %. ING-Bank Betreft een in 2001 verstrekte lening. De looptijd is 10 jaar. De lening wordt op de einddatum 21 juni 2011 in zijn geheel afgelost. De rente bedraagt 4,4% per jaar.

Jaarverslag 2008

51


Schulden op korte termijn Het verloop over 2008 is als volgt: 31-12-2008 Binnen één jaar vervallende aflossingen op langlopende schulden Vooruitontvangen subsidies Vooruitontvangen donaties Belastingen en sociale premies Salarissen en personeelskosten Crediteuren Project herbouw keuterij Harssensbosch NPL Kanjerproject “laat het reitdiep weer kronkelen” Project bezoekerscentrum Pieterburen – expositie en inrichting Vooruitontvangen huren Diversen Totaal

6 139 133 61 58 896 2.100 42 5 3.440

31-12-2007 6 1.627 127 99 89 757 496 2.272 245 42 12 5.772

Onder de kortlopende schulden staan verplichtingen met een looptijd van minder dan 1 jaar verantwoord. Verplichtingen die betrekking hebben op jaren gelegen na één jaar na balansdatum zijn verwerkt onder de langlopende schulden.

Vooruitontvangen subsidies Het betreft vooruitontvangen aankoop- en projectsubsidies. Project herbouw keuterij Harssensbosch Het betreft voorziene kosten voor de herbouw van keuterij Harssensbosch gelegen in het Reitdiepgebied. NPL kanjerproject “laat het Reitdiep weer kronkelen” In 2006 heeft Het Groninger Landschap vanuit het samenwerkingsverband met “De Landschappen” een bijdrage voor het project “laat het Reitdiep weer kronkelen” aangevraagd bij de Nationale Postcodeloterij. Deze aanvraag is op 31 januari 2007 door de NPL toegekend en betaald aan de stichting. De totale bijdrage bedraagt € 2.580.000. Het project is in uitvoering, het gepresenteerde saldo verantwoordt de ontvangen NPL bijdrage minus de lopende projectuitgaven.

Niet in de balans opgenomen verplichtingen De Stichting Het Groninger Landschap is in 1994 met een pachter overeengekomen dat gedurende de pachtperiode met een maximum van 20 jaar, 7 per jaar betaald dient te worden als vergoeding voor extensieve beweiding.

52



Toelichting op de staat van baten en lasten over 2008 Baten Baten uit eigen fondsenwerving In het boekjaar zijn uit eigen fondsenwerving de onderstaande bijdragen ontvangen:

Contributies Beschermers Contributies Vrienden Waterbedrijf Groningen - Waterconvenantsfonds Kikkoman Foods Europe - Kikkomanfonds Giften en schenkingen Nalatenschappen en legaten Beschermers bijdragen boek “Golden Raand” Totaal

Werkelijk 2008 325 57 454 45 16 33 930

Begroting 2008 310 60 454 45 15 125 1.009

Werkelijk 2007 310 62 454 45 30 53 124 1.078

Werkelijk 2008 1.042 240 13 10 20 1.325

Begroting 2008 1.042 1.042

Werkelijk 2007 1.042 10 5 15 8 1 1.081

Baten uit acties van derden In het boekjaar zijn onderstaande bijdragen ontvangen:

Nationale Postcode Loterij VSB Fonds Prins Bernhard Cultuurfonds J.B. Scholtenfonds T.B.I. Fonds Wereld Natuur Fonds Fonds voor de Landbouw Totaal

Nationale Postcode Loterij Op 1 januari 2006 is het contract tussen "DE LANDSCHAPPEN", een samenwerkingsverband tussen de 12 provinciale landschappen en de Nationale Postcode Loterij, voor een periode van 5 jaar verlengd. "DE LANDSCHAPPEN" is door de Nationale Postcodeloterij aangewezen als beneficiënt en deelt mee in de opbrengsten uit de loterij. In het verslagjaar werd door ons 1.042 ontvangen, evenals in 2007. Het aan "DE LANDSCHAPPEN" uit te keren bedrag wordt jaarlijks door de Nationale Postcode Loterij bepaald.

Overige baten uit acties van derden De bijdrage van het VSB fonds betreft een bijdrage voor de inrichting van het bezoekerscentrum “Buitenplaats Noordkust” te Pieterburen. De bijdragen van het Prins Bernhard Cultuurfonds, het J.B. Scholtenfonds en het T.B.I. Fonds betreft een bijdrage voor de restauratie van de molen “De Vier Winden” te Pieterburen. Jaarverslag 2008

53


Subsidies van overheden In het boekjaar zijn door overheden de volgende subsidies verstrekt:

Verwerving van Natuurterreinen Projecten natuurterreinen en gebouwen Projecten voorlichting en educatie Beheersubsidie, Ministerie van LNV, Programma Beheer Budgetsubsidie, Provincie Groningen Nationaal Restauratiefonds - onderhoudssubsidie gebouwen Gemeentelijke onderhoudssubsidie molens Totaal

Werkelijk 2008 Begroting 2008 2.565 489 648 610 522 509 48 54 18 18 4.290 1.191

Werkelijk 2007 911 180 108 751 509 64 18 2.541

Beheersubsidie, Ministerie van LNV, Programma Beheer Het Ministerie van LNV heeft in 2007 een extra aanvraag voor Programma Beheersubsidie voor het gebied “De Dollard” met terugwerkende kracht per 1 januari 2006 gehonoreerd. In 2007 is hierdoor meer beheersubsidie ontvangen. Resultaat uit beleggingen Het resultaat uit beleggingen kan als volgt worden gespecificeerd: Werkelijk 2008 Spaarrekeningen Rente

Werkelijk 2007 257

Obligaties Rente Koersresultaat Niet-gerealiseerde waardeverschillen

239 - 32 - 1.139

169

223 - 379 - 932

Aandelen Dividend Koersresultaat Niet-gerealiseerde waardeverschillen

50 - 698 - 397

Rente ontvangen overig Rente op banktegoeden Totaal resultaat uit beleggingen Kosten van beleggingen- staat verdeling kosten naar bestemming Personeelskosten Uitbesteed werk, beheer beleggingsportefeuille Kantoor kosten, bewaarkosten en transactiekosten Rente lening, overige betaalde rente Totale kosten van beleggingen Netto beleggingsresultaat

54


- 156 41 178

- 1.045

219

8

8

- 1.712

240

- 27 - 38 - 18 - 20

- 27 - 22 - 20 - 103

- 69

- 1.815

171

25


Overige baten De opbrengsten zijn als volgt te specificeren:

Huren, pachten en overige producten terreinbeheer Vrijval voorziening als gevolg van verkoop opstal Schadevergoeding stormschade opstal Overige Totaal

Werkelijk 2008 411 600 34 9 1.054

Begroting 2008 346 -

Werkelijk 2007 357 -

5 351

10 367

Verkoop opstal In 2008 is een opstal, waarvoor 600 was opgenomen in de voorziening groot onderhoud, verkocht. Door de verkoop valt het voorziene bedrag vrij. Voor het opstal is een schadevergoeding van 34 ontvangen voor stormschade. Het ontvangen bedrag is als bate verwerkt in 2008.

Bestedingspercentage Onderstaand is de verhouding van de totale bestedingen aan de doelstelling(en) in relatie tot de totale baten procentueel weergegeven.

Totaal bestedingen aan de doelstelling Totaal baten Bestedingspercentage

Werkelijk 2008 5.806 5.887 99 %

Begroting 2008 3.537 4.193 84 %

Werkelijk 2007 4.560 5.307 86 %

Jaarverslag 2008

26

55

56


5.122

1

Overige lasten

Totaal

33

3

178

Afschrijving en rente

Publiciteit en communicatie

Belastingen

30

Assurantiekosten

1

Bestuurskosten

57

42

Reis, verblijf- en opleidingskosten

Huisvestingskosten

862

Uitbesteed werk

111

572

Personeelskosten

Kantoor- en algemene kosten

638

2.594

Aankoop en beheer van natuurterreinen en gebouwen

684

1

9

245

-

7

2

38

-

43

68

252

19

-

Voorlichting en educatie

Doelstelling

Projecten in het kader van de doelstelling

Aankopen en verwervingen

Lasten

Bestemming

(x 1.000 euro)

-

-

100

-

1

43

-

1

1

9

-

-

1

44

Eigen fondsen werving

-

-

-

4

-

-

96

-

-

-

-

-

-

92

Acties derden

-

-

37

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

37

Subsidies

Werving Baten

103

-

20

-

-

-

-

18

-

-

38

27

-

-

Beleggingen

-

-

338

8

14

-

-

5

9

12

-

9

-

281

Beheer en administratie

6.480

10

77

291

178

43

69

280

1

94

969

1.217

657

2.594

Werkelijk 2008

4.184

6

117

348

242

29

64

266

2

136

836

1.258

880

P.M.

Begroting 2008

Specificatie en verdeling kosten naar bestemming

5.134

14

70

271

209

31

79

245

2

80

752

1.215

1.214

952

Werkelijk 2007


Lasten Toelichting lastenverdeling Algemeen De toerekening van de kosten naar bestemming geschiedt op bedrijfseconomische basis, waarbij rekening wordt gehouden met de besteding van tijd en middelen aan de onderdelen. Aankopen en verwervingen In 2008 is 127 hectare natuurterrein verworven. Voor een nadere specificatie zie pagina pagina 11 46 onder “direct in gebruik voor de doelstelling”. Projecten in het kader van de doelstelling Betreft onderstaande in 2008 opgeleverde en/of verantwoorde projecten Projecten natuurterreinen en gebouwen Bezoekerscentrum Pieterburen – 2de fase verbouwing en inrichting Restauratie molen Pieterburen Proefproject rietplaggen Zuidlaardermeer Natuurinrichting Leekstermeergebied Diverse kleinschalige projecten Projecten voorlichting en educatie De Kluten van Breebaart

Totale projectkosten 2008 De totale projectkosten in 2007 bedroegen

Werkelijk 2006 380 121 34 89 14 638 19

657 1.214

Personeelskosten De kosten zijn als volgt te specificeren:

Lonen en salarissen Werknemersverzekeringen Pensioenverzekeringen Arbeidsongeschiktheidsverzekeringen Ontvangen ziekengeld Reiskosten woon-werk Kleding vrijwillig medewerkers Overige personeelskosten

Werkelijk 2008 Begroting 2008 933 937 116 129 83 90 46 52 27 29 6 15 6 6 1.217 1.258

Werkelijk 2007 881 95 143 56 -1 29 6 6 1.215

Jaarverslag 2008

57


Uitbesteed werk Het betreft voornamelijk de volgende werkzaamheden in de terreinen; - onderhoud waterwegen, bebording, paden/wegen en rasters - maaien en klepelen - kleinschalige inrichtingsmaatregelen Reis-, verblijf- en opleidingskosten Het betreft kosten voor reis, verblijf en opleidingen van de betaalde en vrijwillig medewerkers. Kantoor- en algemene kosten De kosten zijn als volgt te specificeren:

Automatisering Kantoorbenodigdheden Drukwerk Telefoon- en datalijnen Energieverbruik bezoekerscentra Porto Contributies Contributie De Landschappen Accountant Bankkosten Overige algemene kosten

Werkelijk 2008 38 12 21 21 11 22 21 92 16 18 8 280

Begroting 2008 36 14 35 25 13 16 17 90 14 6 266

Werkelijk 2007 53 10 19 22 13 18 22 61 15 12 245

Onder bankkosten zijn opgenomen de bankosten met betrekking tot aan- en verkoop en bewaren van effecten. Huisvestingskosten De kosten zijn als volgt te specificeren:

Onderhoudslasten Schoonmaakkosten Afschrijvingskosten Overige huisvestingskosten

Werkelijk 2008 Begroting 2008 8 15 17 17 26 25 18 7 69 64

Werkelijk 2007 30 17 25 7 79

Publiciteit en communicatie Onder de kosten voor publiciteit en communicatie zijn begrepen de uitgaven voor het kwartaalblad “De Golden Raand”

58



Afschrijving en rente De kosten zijn als volgt te specificeren:

Afschrijvingen Rente lasten

Werkelijk 2008 57 20 77

Begroting 2008 97 20 117

Werkelijk 2007 50 20 70

Jaarverslag 2008

59

Stichting Stichting Het Groninger Het Groninger Landschap Landschap Jaarverslag Jaarverslag 20082008

Kosten Kosten eigen eigen fondsenwerving fondsenwerving

Personeelskosten Personeelskosten Uitbestede Uitbestede werkzaamheden werkzaamheden KantoorKantooren algemene en algemene kosten kosten Publiciteit Publiciteit en communicatie, en communicatie, directe directe wervingskosten wervingskosten Overige Overige kosten kosten Totaal Totaal

Werkelijk Werkelijk 20082008 Begroting Begroting 20082008Werkelijk Werkelijk 20072007 44 44 57 57 61 61 1 1 1 1 1 1 9 9 4 4 8 8 43 43 35 35 2 2 3 3 10 10 100 100 107 107 72 72

Kostenpercentage Kostenpercentage fondsenwerving fondsenwerving Onderstaand Onderstaand is deisverhouding de verhouding van van de kosten de kosten fondsenwerving fondsenwerving in relatie in relatie tot de tottotale de totale batenbaten procentueel procentueel weergegeven. weergegeven.

Werkelijk Werkelijk 20082008 Begroting Begroting 20082008 Werkelijk Werkelijk 20072007 930 930 1.0091.009 1.0781.078 100 100 107 107 72 72 11 %11 % 11 %11 % 7%7%

BatenBaten eigeneigen fondsenwerving fondsenwerving Kosten Kosten eigeneigen fondsenwerving fondsenwerving Kostenpercentage Kostenpercentage fondsenwervingen fondsenwervingen

De kosten De kosten betreffen betreffen activiteiten activiteiten voorvoor het werven het werven van van potentiële potentiële Beschermers Beschermers en Sponsoren. en Sponsoren. In 2008 In 2008 is een is wervingsactie een wervingsactie gehouden gehouden onder onder ruimruim 60.000 60.000 adressen adressen in van in van Groningen. Groningen. De actie De actie heeftheeft geresulteerd geresulteerd in 1.047 in 1.047 nieuwe nieuwe Beschermers Beschermers van van het Landschap. het Landschap.

Personeelsbestand Personeelsbestand Het Het aantal aantal fte op fte31 opdecember 31 december 20082008 bedroeg bedroeg 20. Op 20. 31 Opdecember 31 december 20072007 bedroeg bedroeg het aantal het aantal fte 21. fte 21. DezeDeze medewerkers medewerkers zijn zijn als volgt als volgt verdeeld verdeeld overover de verschillende de verschillende afdelingen: afdelingen: * Directie * Directie * Afdeling * Afdeling algemene algemene zaken zaken * Afdeling * Afdeling terreinbeheer terreinbeheer

0,9 fte 0,9 fte 10,510,5 fte fte 8,6 fte 8,6 fte

Organogram Organogram 67. Zie bijlage Zie bijlage 3, pagina 3, pagina 45 45

Beloning Beloning leden leden Raad Raad van van Toezicht Toezicht De leden De leden van van de Raad de Raad van van Toezicht Toezicht verrichten verrichten hun hun werkzaamheden werkzaamheden belangeloos. belangeloos. Stichting Stichting Het Het Groninger Groninger Landschap Landschap verstrekt verstrekt geengeen leningen, leningen, voorschotten voorschotten of garanties of garanties aan de aanleden de leden van van de Raad de Raad van van Toezicht. Toezicht. Het Het verantwoorde verantwoorde bedrag bedrag betreft betreft kosten kosten voorvoor een verzekeringspolis een verzekeringspolis tegentegen bestuurderaansprakelijkheid. bestuurderaansprakelijkheid. Beloning Beloning Directie Directie Stichting Stichting Het Het Groninger Groninger Landschap Landschap wordt wordt geleid geleid doordoor één directeur. één directeur. De beloning De beloning van van de directeur de directeur geschiedt geschiedt conform conform de CAO de CAO bosbouw, bosbouw, ondernemingsdeel De Landschappen. De Landschappen. Er wordt Er wordt aan de aandirecteur de directeur geengeen leaseauto leaseauto Stichting Hetondernemingsdeel Groninger Landschap 60

* Afdeling terreinbeheer

8,6 fte

Organogram Zie bijlage 3, pagina 45

Beloning leden Raad van Toezicht De leden van de Raad van Toezicht verrichten hun werkzaamheden belangeloos. Stichting Het Groninger Landschap verstrekt geen leningen, voorschotten of garanties aan de leden van de Raad van Toezicht. Het verantwoorde bedrag betreft kosten voor een verzekeringspolis tegen bestuurderaansprakelijkheid. Stichting Het Groninger Landschap

Beloning Directie Jaarverslag 2008 Stichting Het Groninger Landschap wordt geleid door één directeur. De beloning van de directeur geschiedt conform de CAO bosbouw, ondernemingsdeel De Landschappen. Er wordt aan de directeur geen leaseauto beschikbaar gesteld, tevens worden er aan de directeur geen leningen, voorschotten of garanties verstrekt. 31 Salariskosten van de directie in 2008 De salariskosten inclusief vakantietoeslag, pensioenlasten en sociale lasten bedroegen in 2008 104. Haren, 14 april 2009 Rita G. Jansen Directeur

Jaarverslag 2008

61


Overzicht van in- en uitgaande kasstromen Dit overzicht geeft inzicht in het verloop van de in- en uitgaande kasstromen over 2008. 2008 Inkomende kasstromen Ontvangsten uit eigen fondsenwerving Ontvangsten uit acties van derden Ontvangsten uit subsidies van overheden Ontvangsten uit beleggingen Overige ontvangsten Onttrekking deposito’s en beleggingen Totaal inkomend

956 1.086 2.560 364 312 2.281

Uitgaande kasstromen Betalingen in het kader van de doelstelling Betalingen in investeringen in materiële vaste activa Betalingen van aflossingen langlopende schulden Totaal uitgaand

7.530 207 6

7.559

7.743

Totaal mutatie liquide middelen Liquide middelen 1 januari 2008 Liquide middelen 31 december 2008

-184 516 332

Overige gegevens 2008 Verdeling resultaat De verdeling van het resultaat geschiedt conform het besluit van de directie.

62


Accountantsverklaring Aan Stichting Het Groninger Landschap Accountantsverklaring  Verklaring betreffende de jaarrekening  Wij hebben de in dit verslag op de pagina’s 41 tot en met 62 opgenomen jaarrekening 2008 van Stichting Het Groninger Landschap te Groningen bestaande uit de balans per 31 december 2008 en de staat van baten en lasten over 2008 met de toelichting gecontroleerd. Verantwoordelijkheid van het bestuur   De directie van de stichting is verantwoordelijk voor het opmaken van de jaarrekening die het vermogen en het resultaat getrouw dient weer te geven, alsmede voor het opstellen van het jaarverslag, beide in overeenstemming met de Richtlijn voor de jaarverslaggeving Fondsenwervende Instellingen (RJ 650). Deze verantwoordelijkheid omvat onder meer: het ontwerpen, invoeren en in stand houden van een intern beheersingssysteem relevant voor het opmaken van en getrouw weergeven in de jaarrekening van vermogen en resultaat, zodanig dat deze geen afwijkingen van materieel belang als gevolg van fraude of fouten bevat, het kiezen en toepassen van aanvaardbare grondslagen voor financiële verslaggeving en het maken van schattingen die onder de gegeven omstandigheden redelijk zijn. Verantwoordelijkheid van de accountant   Onze verantwoordelijkheid is het geven van een oordeel over de jaarrekening op basis van onze controle. Wij hebben onze controle verricht in overeenstemming met Nederlands recht. Dienovereenkomstig zijn wij verplicht te voldoen aan de voor ons geldende gedragsnormen en zijn wij gehouden onze controle zodanig te plannen en uit te voeren dat een redelijke mate van zekerheid wordt verkregen dat de jaarrekening geen afwijkingen van materieel belang bevat. Een controle omvat het uitvoeren van werkzaamheden ter verkrijging van controle-informatie over de bedragen en de toelichtingen in de jaarrekening. De keuze van de uit te voeren werkzaamheden is afhankelijk van de professionele oordeelsvorming van de accountant, waaronder begrepen zijn beoordeling van de risico’s van afwijkingen van materieel belang als gevolg van fraude of fouten. In die beoordeling neemt de accountant in aanmerking het voor het opmaken van en getrouw weergeven in de jaarrekening van vermogen en resultaat relevante interne beheersingssysteem, teneinde een verantwoorde keuze te kunnen maken van de controlewerkzaamheden die onder de gegeven omstandigheden adequaat zijn maar die niet tot doel hebben een oordeel te geven over de effectiviteit van het interne beheersingssysteem van de stichting. Tevens omvat een controle onder meer een evaluatie van de aanvaardbaarheid van de toegepaste grondslagen voor financiële verslaggeving en van de redelijkheid van schattingen die de directie van de stichting heeft gemaakt, alsmede een evaluatie van het algehele beeld van de jaarrekening. Wij zijn van mening dat de door ons verkregen controle-informatie voldoende en geschikt is als basis voor ons oordeel. Oordeel Naar ons oordeel geeft de jaarrekening een getrouw beeld van de grootte en de samenstelling van het vermogen van Stichting Het Groninger Landschap per 31 december 2008 en van het resultaat over 2008 in overeenstemming met de Richtlijn voor de jaarverslaggeving Fondsenwervende Instellingen (RJ 650). Verklaring betreffende andere wettelijke voorschriften en/of voorschriften van regelgevende instanties   Wij melden wij dat het jaarverslag, voorzover wij dat kunnen beoordelen, verenigbaar is met de jaarrekening.   Groningen, 23 april 2009   KPMG ACCOUNTANTS N.V.   R. Dijsselhof RA

Jaarverslag 2008

63


Bijlage 1: Samenstelling Raad van Toezicht en Directie Samenstelling Raad van Toezicht J. van Dijk, voorzitter Functie in het dagelijkse leven: - Voorzitter Landinrichtingscommissie Peize - Voorzitter Raad van Toezicht Stichting Ambulance Zorg Groningen - Bestuurlijke Procesbegeleider IPO Den Haag: Ombouw Programma Natuur Beheer - Lid Raad van Toezicht Thuiszorg Groningen - Voorzitter Begeleidingscommissie Bestuurlijke samenwerking Groningen van de VGG - Lid van de plaatsingscommissie invulling management gemeente Oldambt Nevenfuncties: - Voorzitter Stichting Noorderbreedte te Groningen - Vice-voorzitter van De Landschappen te De Bilt - Voorzitter Stichting Waddenproducten te Texel - Voorzitter Geref. Kerkenraad Oldekerk J.B. de Heer, lid Raad van Toezicht Functie in het dagelijkse leven: - Projectleider Integrale Gebiedsontwikkeling Terschelling en Dongeradeel, provincie Fryslân Nevenfuncties: - Voorzitter van de Stichting Fivelgo - Penningmeester van de Historische Vereniging Loppersum - Voorzitter van de Stichting Simon de Heer. H. Huitsing, lid Raad van Toezicht Functie in het dagelijkse leven: - Notaris Nevenfuncties: - Bestuurslid Stichting Familie de Maar te Eemsmond - Bestuurslid Handels- en bedrijfsvereniging "Middelstum" te Middelstum - Bestuurslid Stichting Vrienden van het Hippolytushoes te Middelstum - Bestuurslid Stichting Beheer Borgterrein Ewsum te Middelstum - Bestuurslid Stichting Platform 't Noorden te Loppersum H.W.H.M. van Kesteren, lid Raad van Toezicht Functie in het dagelijkse leven: - Zelfstandig adviseur Nevenfuncties: - Bestuur R.K. Stedelijke Sociaal-Charitatieve Instelling Groningen - Bestuur Stichting Martinus Cremers - Bestuur Stichting Cremersfonds - Bestuur Klooster Ter Apel A. de Jonge, lid Raad van Toezicht Functie in het dagelijkse leven: geen Nevenfuncties - Vice-voorzittter Raad van Toezicht Ommelander Ziekenhuis Groep - Lid Raad van Toezicht Stichting Samenwerkende Ziekenhuizen Oost-Groningen

64


35


A.M. Teekens, lid Raad van Toezicht Functie in het dagelijkse leven: - Manager stamboekregistratie & buitenlandbeleid, Koninklijke Vereniging Het Friesch Paarden Stamboek Nevenfunctie: - lid commissie vakspecialisten I&R paardachtigen (PVE)

Rooster van aftreden Raad van Toezicht Naam J. van Dijk J.B. de Heer A. Huitsing H.W.H.M. van Kesteren A. de Jonge A.M. Teekens

Functie Voorzitter Lid RvT Lid RvT Lid RvT Lid RvT Lid RvT

Benoemd 2003 2001 2004 2008 2003 2006

Herbenoeming Jaar van aftreden 2007 2011 2005 2009 2008 2012 2012 2016 2007 2011 2010 2014

Directie Samenstelling Rita G. Jansen, directeur Nevenfunctie: - Lid Raad van Toezicht RTV Noord

Jaarverslag 2008

65


Bijlage 2: Begroting 2009 Staat van baten en lasten over 2009 Begroting 2009

Baten: Baten uit eigen fondsenwerving Baten uit acties van derden Subsidies van overheden Baten uit beleggingen Overige baten

1.024 1.042 1.285 580 350

Som der baten

4.281

Lasten: Besteed aan doelstellingen Aankoop en beheer van natuurterreinen en gebouwen Voorlichting en educatie

2.803 783 3.586

Werving baten Kosten eigen fondsenwerving Kosten acties derden Kosten verkrijging subsidies overheden Kosten van beleggingen

112 80 42 86 320

Beheer en administratie Kosten beheer en administratie Som der lasten

4.254

Resultaat

66

348

27



Bijlage 3: Organogram Raad van Toezicht Directie Hoofd algemene zaken

Hoofd terreinbeheer Secretariaat

Rayon Noord

Administratie

Rayon Zuid

Gebouwen

Teams vrijwillig medewerkers

Rayon Oost

Medewerkers zaken

Rayon West

Communicatie

Grondzaken

Projecten

Jaarverslag 2008

67

Kengetallen 2004-2008 stand per 31 december

2004

2005

2006

2007

2008

Beschermers

14.768

16.922

16.745

16.982

17.531

Vrienden

32

35

36

34

33

Hectares

7.629

7.665

7.763

7.921

7.932

Donaties (€ 1.000)

240

303

290

310

325

Exploitatielasten (€ 1.000)

2.415

2.772

2.647

2.968

3.229

Gemiddelde exploitatielasten per hectare (€)

317

362

341

375

406

Aantal werknemers

19

19

20

21

20

Aantal vrijwillig medewerkers

179

191

212

204

203

Vermeldingen in het Dagbladvan het Noorden

145

207

157

231

318

Provinciaal subsidie in %

20%

18%

19%

17%

16%

Rijkssubsidie in %

21%

20%

25%

25%

20%

Stichting Het Groninger Landschap in %

59%

62%

56%

58%

64%

Bijdrage in de exploitatie:

68


Oppervlakte in bezit en beheer per 1-1-2009 (hectare)

Eigendom en beheer per 1-1-2008

Beheereenheid 1. Landgoederen Coendersborch Ennemaborgh Overbos Fraeylemaborg Iwema Steenhuis 2. Natuurgebieden Dollard Punt van Reide Breebaart Kwelders Noordkust Eendenkooi Schans Bourtange Reitdiepgebied Zuidlaardermeergebied Leekstermeer Nanninga’s Bosch Bolmeer Harensche Bosch Oude Lauwers

I III

IV III I I I

I

Mutatie eigendom en beheer in 2008

85 17 42 495 86 02 07 91 30 46 09 31

4203 46 73 52 89 78 56 91 04 293 44 48 01 82 30 122 67 35 504 31 55 1832 57 19 166 50 16 27 11 50 04 52 27 08 96 80 00 00 00

Totaal per 1-1-2009

00 00 00 19 25 04 00 00 00 -00 01 91

-02 47 91 -00 58 90 03 08 00 00 22 00 01 20 68

06 12 85

85 17 42 515 11 06 07 91 30 46 07 40

4203 46 73 52 89 78 56 91 04 290 96 57 01 82 30 122 08 45 507 39 55 1832 79 19 167 70 84 27 11 50 04 52 27 08 96 80 06 12 85

3. Kleine Landschapselementen Wierdenkerkhof Vliedorp Boerenerven Ulrum Oude Dijk Den Andel Helwerderwierden Dokter Hommesbos

00 54 25 01 30 42 00 09 10 06 09 70 02 51 00

00 54 25 01 30 42 00 09 10 06 09 70 02 51 00

4. Cultuurhistorische Objecten Molen “Zeldenrust” Molen “De Lelie” Molen “De Vier Winden” Molen “Ceres” Molen “De Onderneming” Molen “Bovenrijge” Klokkentoren “Oude kerkhof Hoogezand”

00 01 32 00 01 60 00 08 16 00 01 60 00 01 90 00 12 85 00 00 12

00 01 32 00 01 60 00 08 16 00 01 60 00 01 90 00 12 85 00 00 12

Totaal

7921 07 22

26 79 85

7947 87 07

I. Aankopen II. Terreinen die tijdelijk in verband met landinrichtingsprojecten in gebruik zijn genomen. III. Correcties IV. Ruiling Jaarverslag 2008

69

Beestachtig mooi. Dieren in het landschap. Jaarverslag 2008 Stichting Het Groninger Landschap. ontwerp: buro Klaas Huizenga

Recommend Documents