Bedrijfsruimte Kantoorruimte Winkelruimte

6,8 %

4,0

6,0

2,0

2,4

1,7 % 8,0

10,0

3,6

1,2

4,8

6,0

21,8 %

Bedr i j f s r ui m t e

K a n t o o rru i mt e

W i n k e l ru i mt e

Disclaimer De fasering van de bouwplannen is indicatief en er kunnen geen rechten aan worden ontleend. Het betreft een inschatting die gemaakt is aan de hand van gegevens die op genoemde peildatum bekend waren. Uiteraard is het mogelijk dat in de praktijk blijkt dat een plan eerder of later kan worden gerealiseerd dan in eerste instantie verwacht. Om de kans op succesvolle projecten te vergroten zal de gemeente Rotterdam betrokken partijen regelmatig consulteren om tot een zo realistisch mogelijke inschatting te komen. Een ieder die hieraan kan bijdragen wordt uitgenodigd contact op te nemen ([email protected]).

2

Inhoudsopgave

1. Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 2. Bedrijfsruimte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 3. Kantoorruimte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8

4. Winkelruimte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 5. Deelgemeenten noord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Hoek van Holland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Overschie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Hillegersberg Schiebroek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Prins Alexander. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12 14 16 18 20

6. Deelgemeenten midden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Delfshaven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Noord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Kralingen Crooswijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Binnenstad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

22 24 26 28 30

7. Deelgemeenten zuid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 - Feijenoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 - Charlois . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 - IJsselmonde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 - Hoogvliet / Pernis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 8. Bedrijfsgebieden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 - Spaanse Polder en Noord West . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 - Merwe- Vierhavens gebied . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 - Waal- Eemhaven gebied. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 - Overig Havengebied . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

Bijlagen

1. Samenvatting van de Visie Werklocaties Rotterdam 2030 . . . . . . . . . . . . 52 2. Toelichting op de Navigator Werklocaties Rotterdam 2012 . . . . . . . . . . . 54

3

1. Samenvatting Resultaten In Nederland heeft het jaar 2011 nog niet de ommekeer op de vastgoedmarkten opgeleverd. Aanbod en leegstand lopen op omdat de marktvraag op een laag niveau verkeert. Bovendien is het ruimtegebruik dalend als gevolg van bezuinigingen op de huisvesting en door het ‘nieuwe werken’. Het samenvattende beeld voor Rotterdam geeft het overaanbod op 1 januari 2012 en de prognose voor 2017. Voor de drie belangrijkste vastgoedsectoren wordt het totale cijfer uitgesplitst naar specifieke locaties waar de functie dominant of essentieel is en naar de overige locaties waar de functie vaak minder nadrukkelijk aanwezig is, zoals bijvoorbeeld in woongebieden. Ontwikkeling van het overaanbod per werklocatie en per gebied in m2 bvo. Werklocatie-type 1 januari 2012 Prognose 2017 Bedrijfsruimte + 33.800 + 174.500 in bedrijfsgebieden + 45.500 + 42.700 buiten bedrijfsgebieden - 11.700 +131.800 Kantoorruimte + 562.500 + 584.000 in kantorengebieden + 303.600 + 308.700 buiten kantoorgebieden + 258.900 + 275.300 Winkelruimte + 10.200 + 101.600 in winkelgebieden - 2.100 + 49.500 buiten winkelgebieden +12.300 + 52.100 NB: Aannames bij de berekening van het (over)aanbod in 2017: - de marktvraag handhaaft zich de komende vijf jaar op het niveau van het 10-jaarsgemiddelde; - de nieuwbouwproductie wordt volgens de huidige verwachting opgeleverd.

De problemen van de vastgoedmarkten zijn regelmatig in het nieuws. Ook uit de Navigator Werklocaties 2012 blijkt dat Rotterdam nog steeds een fors overaanbod aan kantoorruimte heeft. Ook in de komende jaren blijft het overaanbod aan kantoorruimte hoog, en gaat er ook overaanbod ontstaan bij bedrijfspanden en winkels. In alle sectoren geldt dat de behoefte aan nieuwbouw afneemt en er zal daarom behoedzaam geprogrammeerd moeten worden om vraag en aanbod zo goed mogelijk op elkaar af te stemmen. In bovenstaande tabel blijkt dat in de periode tot 2017 ook buiten de specifieke bedrijven-, kantoren- en winkelgebieden het aanbod zal toenemen. Dit heeft enerzijds te maken met veroudering en het incourant worden van de bestaande voorraad. Anderzijds staat er ook buiten de geschikte locaties omvangrijke nieuwbouw gepland die tot ongewenste concurrentie leidt. Een bescheidener planaanbod met focus op meer kleinschalige en locale bedrijvigheid is kansrijker. Per vastgoed sector is het beeld als volgt: -

-

Het bedrijfsruimteaanbod is in 2012 vrijwel in lijn met het gewenste frictieaanbod. Wel is er sprake van een onevenwichtige verdeling over de gebieden. Door geplande uitgifte van bedrijventerreinen in het stedelijk gebied is het aanbod de komende jaren fors hoger dan de te verwachten opname. Daardoor dreigt overaanbod te ontstaan aan zowel de noord- als de zuidzijde van de stad. Het kantoorruimteaanbod zal, ondanks de doorgevoerde reductie van het aantal nieuwbouw plannen, naar verwachting de komende vijf jaar op een te hoog niveau blijven. Het winkelruimteaanbod bevindt zich iets boven het frictieniveau. Het overaanbod beperkt zich voornamelijk tot verspreid winkelaanbod in oudere woongebieden. Dit aanbod kan de komende jaren echter fors gaan oplopen als gevolg van de omvang van de geplande nieuwbouwplannen.

Dit alles wil niet zeggen dat gebruikers en investeerders geen vertouwen hebben in de ontwikkeling van Rotterdam. Duitse beleggers zouden zich afwenden van Nederland, maar blijken ook in 2011 nog 40.000 m2 kantoren te hebben aangekocht. En tegenover de nieuwbouw stond in 2011 ook een onttrekking van 40.000 m2 bvo door transformatie van incourante kantoorruimte naar onderwijs en medische voorzieningen. De aanpak van de Spaanse Polder werd door experts bekroond als de beste herstructurering van 2011. De Duitse elektronica keten Saturn besloot tot vestiging van een flagship store aan de Coolsngel. En de acquisitie van nieuwe bedrijvigheid leverde in het afgelopen jaar nog 24 nieuwe investeringsprojecten op.

4

Toelichting op de Navigator Werklocaties Rotterdam In 2010 is de Navigator Werklocaties Rotterdam ontwikkeld. Daarin is de Visie Werklocaties Rotterdam 2030 (zie bijlage 1) verder uitgewerkt voor de sectoren bedrijven, kantoren en winkels. Het uitgangspunt van de visie is een evenwichtige verhouding tussen marktvraag en ruimteaanbod. Om beter inzicht te krijgen in de actuele omvang van vraag en aanbod is vanaf 2010 de Navigator Werklocaties Rotterdam ontwikkeld. De Navigator berekent hoe het nu beschikbare ruimteaanbod zich verhoudt tot het gewenste ‘frictieaanbod’: dit is het ruimteaanbod dat aanwezig moet zijn om de gemiddelde marktvraag te kunnen bedienen. Door makelaars wordt die gewenste omvang van het actuele aanbod gerelateerd aan de marktopname, dus in relatie gebracht tot transacties waarbij een nieuwe ruimte wordt aangehuurd of aangekocht. Omgerekend naar de totale voorraad van de sector komt het frictieaanbod voor bedrijfsruimte op 7,5%, voor kantoren op 5% en voor winkelruimte op 3%. Een lager aanbod aan ruimte betekent dat bedrijven onvoldoende mogelijkheden hebben zich hier te vestigen. Een hoger aanbod leidt tot leegstand en daarmee tot prijsverlaging. Bij een structureel te hoog aanbod dreigt verloedering en vertraging van (nieuwe) gebiedsontwikkelingen. Om een snel inzicht te geven in de vraag / aanbod relatie binnen de gebieden wordt gebruik gemaakt van een ‘ruimteaanbod meter’. Deze meter geeft met een pijl weer of het op de peildatum beschikbare aanbod in een bepaalde sector en gebied conform het gewenste frictieaanbod is, of dat er sprake is van onderaanbod (blauw) of overaanbod (rood). Op basis van de beschikbare gegevens is een inschatting gemaakt van het ruimteaanbod over vijf jaar, uitgaande van een gemiddelde marktvraag van de afgelopen 10 jaar en het planaanbod dat naar verwachting de komende vijf jaar gerealiseerd wordt. Door het zo verkregen aanbod te vergelijken met het huidige aanbod kan beoordeeld worden of vraag en aanbod in balans komen. De Navigator is daarmee in de eerste plaats een kwantitatieve analyse van de vastgoedontwikkelingen in de werklocaties. In nauwe samenwerking met marktpartijen (aanbieders, intermediairs en gebruikers) worden deze analyses kwalitatief getoetst op met name de courantheid van het aanbod en in vervolgacties uitgewerkt.

De Navigator 2012. De nu voorliggende Navigator Weklocaties Rotterdam 2012 actualiseert de uitkomsten van de voorgaande Navigator uit 2011. Tevens zijn er opnieuw verbeteringen in de methodiek doorgevoerd. In nauwe samenwerking met het Centrum voor Onderzoek en Statistiek (COS) zijn alle voorraad gegevens nu gebaseerd op de Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG). Hierdoor ontstond ook de mogelijkheid de tot nu toe gebruikte indeling in CBS buurten te vervangen door specifieke ‘werklocaties’: gebieden waarin één functie dominant aanwezig is, zoals bedrijventerreinen, winkelcentra en woongebieden. Vervolgens zijn ook het aanbod, de gemiddelde historische opname en de plancapaciteit op dezelfde wijze ingedeeld. Het resultaat is dat nu veel specifieker kan worden aangegeven waar vraag en aanbod in balans zijn en waar niet. Een nadere uitwerking van de gehanteerde methodiek is opgenomen in bijlage 2. In afwijking tot de vorige versies wordt in deze Navigator gerekend met datum start bouw in plaats van datum oplevering. De reden hiervan is dat nieuwbouw al ruim voor de oplevering op de markt wordt aangeboden. Zodra besloten wordt tot start bouw is het te realiseren volume dus een relevant aandeel van het economisch handelen en telt mee als beschikbaar aanbod. Nu de Navigator gebruikt maakt van transactie- en uitgiftegegevens vanaf 2002, kan per werklocatie ook de relatie tussen het beschikbare aanbod (A) en de gemiddelde opname (O) bepaald worden. Deze aanbod / opname verhouding geeft een scherpere indicatie van de balans tussen aanbod en vraag dan alleen het aanbodpercentage ten opzichte van de voorraad. Immers, bij een hogere marktopname past een hoger aanbodpercentage en bij een lagere marktopname kan ook het aanbodpercentage lager zijn. Bij kantoor- en winkelruimte wordt een aanbod / opname verhouding van 2 als evenwichtig en daarom wenselijk beschouwd; bij bedrijfsruimte –die over het algemeen wat minder courante is- wordt een gewenste aanbod / opname verhouding van 3 aangehouden. De Navigator Werklocaties Rotterdam richt zich op de gemeente Rotterdam, de deelgemeenten en de ‘droge’ (niet kadegebonden) bedrijventerreinen in het Rotterdamse havengebied. De gegevens van de nieuwe deelgemeente Rozenburg zijn nog niet beschikbaar. Met de Stadsregio Rotterdam wordt overlegd hoe de regiogemeenten in de Navigator kunnen worden opgenomen. In de hoofdstukken 2, 3 en 4 wordt de ontwikkeling van vraag en aanbod in Rotterdam per sector verder uitgewerkt. In de daar op volgende hoofdstukken worden deze ontwikkelingen uitgewerkt voor de verschillende gebieden. Op de linker pagina staat de feitelijke stand van zaken op peildatum 1 januari 2012 vermeld; op de rechter pagina de prognose voor over vijf jaar.

5

2. Bedrijfsruimte Stand van zaken op 1 januari 2012 Rotterdam heeft ruim 5 miljoen m2 bvo bedrijfsruimte, exclusief de kadegerelateerde ‘natte’ bedrijventerreinen in het havengebied. Ruim 70% van deze voorraad bevindt zich op bedrijventerreinen in de stad en in het havengebied. Dit geeft aan dat de functiescheiding wonen werken voor bedrijfsruimten duidelijk aanwezig is. Door de aanleg van nieuwe bedrijventerreinen en de groei van het aantal bedrijfsverzamelgebouwen is dit percentage toegenomen. Het beschikbare aanbod aan bedrijfsruimte in Rotterdam is 388.000 m2 bvo op 1 januari 2012. Ook hierbij valt op dat veel kleinschalig aanbod nu te vinden is op bedrijventerreinen in plaats van woonen stedelijk gebied. De gemiddelde opname van nieuwbouw bedraagt 127.000 m2 bvo per jaar. De opname is hoogst in het havengebied waar vooral grootschalige distributieruimte verhuurd wordt. Vastgoed dat verhuurd wordt, is vaker in een transactie betrokken dan vastgoed in eigendom. Bovendien ontstaat er door de dynamiek van de ladingstromen in de haven meer wisseling van gevestigde bedrijven. In 2011 was de opname met ruim 121.000 m2 bvo iets onder het gemiddelde omdat de transport- en distributiesector in de voorgaande jaren al grotendeels voorzien was van nieuwe panden. Met name dankzij het Seinepark in het Distripark Botlek, waar sinds 2006 circa 100.000 m2 distributiehal is verhuurd. In 2011 werd hier nog 16.000 m2 verhuurd aan Steinweg. Net buiten de haven werd bij 10.000 m2 verhuurd op bedrijventerrein Gadering aan het transportbedrijf Neele. Overaanbod per werklocatie en per deelgebied op 1 januari 2012 in m2 bvo Bedrijfsruimte voorraad aanbod opname A/O Havengebied 1.989.100 166.800 65.200 2,6 Bedrijventerrein 1.666.100 183.900 53.900 3,4 Woongebied 724.900 16.400 2.100 7,6 Buitengebied 400.500 0 400 0,0 Winkelgebied 129.000 700 200 2,0 Stedelijk knooppunt 97.200 14.000 3.500 4,0 Stedelijk groen 90.100 3.300 700 4,4 Bijzondere bestemming 57.900 0 900 0,0 Kantoorgebied 38.500 0 0 # Infrastructuur 9.700 2.700 0 # Rotterdam totaal 5.202.900 387.700 127.000 3,1 % van de voorraad 100% 7,4% 2,4% Bedrijfsgebieden 2.782.100 264.800 91.900 2,9 Deelgemeenten noord 939.400 49.700 15.600 3,2 Deelgemeenten zuid 863.600 56.100 13.100 4,3 Deelgemeenten midden 617.800 17.100 6.400 2,7

frictie 156.100 129.900 29.900 15.500 5.100 8.000 4.300 3.300 1.400 400 353.900 6,8% 219.300 54.700 48.800 31.100

overaanbod +10.700 +54.000 -13.500 -15.500 -4.400 +6.000 -1.000 -3.300 -1.400 +2.300 +33.800 +0,6% +45.500 -5.000 +7.300 -14.000

(# = niet van toepassing)

Beoordeling uitgangssituatie De verhouding tussen aanbod en gemiddelde opname (A/O) bedraagt 3,1 en is daarmee vrijwel overeenkomstig de wenselijke ratio van 3. Alleen in de woongebieden is het aanbod kwantitatief niet in balans met de opname. De lage opname is te verklaren uit de al jarenlange schaarste van aanbod in de woonwijken. Er is te weinig nieuw aanbod toegevoegd, waardoor er vooral verouderd en incourant aanbod resteert. Per saldo is er een gering overaanbod van 34.000 m2 bvo. Dit overaanbod bevindt zich voornamelijk in het havengebied en de bedrijventerreinen. Het betreft hier vooral oudere bedrijfspanden in gebieden met een herstructurering- of transformatieopgave, zoals Spaanse Polder, Noord West, Merwe- Vierhavens en het Waal- Eemhaven gebied. Het ontbrekend aanbod in de (agrarische) buitengebieden valt te verklaren uit de ondersteunende functie van bedrijfspanden aan de agrarische hoofdfunctie in dit type werklocatie. Daarnaast zijn er bedrijven die historisch in het buitengebied waren gevestigd, maar zich verplaatsen naar bedrijventerreinen omdat hervestiging in het buitengebied niet langer wordt toegestaan

6

Verwachting 2017 De plancapaciteit voor de komende vijf jaar heeft een totale omvang van 325.000 m2 bvo. Dit betreft vooral nog uit te geven kavels op bedrijventerreinen. Het gaat vooral om kleinere kavels en grond die vrijkomt door herstructurering. De totale te verwachten marktvraag bedraagt 185.000 m2 bvo. De grootste vraag wordt in het havengebied verwacht voor distributieruimte. Door de groei van de haven is hier ook op langere termijn een uitbreidingsvraag (zie ook de regionale ruimtevraag prognose van Ecorys uit 2011). In de overige gebieden gaat het om een vervangingsvraag. Prognose overaanbod in 2017 per werklocatie en per deelgebied in m2 bvo Bedrijfsruimte overaanbod nieuwbouw verwachte in 2012 capaciteit opname Havengebied + 10.700 + 46.700 - 82.600 Bedrijventerrein + 54.000 + 189.200 - 68.700 Woongebied - 13.500 + 48.300 - 14.400 Buitengebied - 15.500 0 - 7.400 Winkelgebied - 4.400 + 2.100 - 2.500 Stedelijk knooppunt + 6.000 + 12.600 - 4.300 Stedelijk groen - 1.000 + 10.500 - 2.100 Bijzondere bestemming - 3.300 + 14.000 - 1.700 Kantoorgebied - 1.400 0 - 700 Infrastructuur + 2.300 + 1.400 - 200 -184.500 Rotterdam totaal +33.800 +324.800 % van de voorraad + 0,6% + 6,2% -3,5% Bedrijfsgebieden + 45.500 + 113.200 - 116.000 Deelgemeenten noord - 5.000 + 118.500 - 28.000 Deelgemeenten zuid + 7.300 + 79.200 - 24.800 Deelgemeenten midden - 14.000 + 13.900 - 15.600

overaanbod in 2017 - 25.200 + 174.500 + 20.400 - 22.900 - 4.800 + 14.300 + 7.400 + 9.000 - 2.100 + 3.500 +174.100 + 3,3% + 42.700 + 85.400 + 61.700 - 15.800

Beoordeling toekomstperspectief Het aanbod aan bedrijfsruimte komt in 2017 ruim boven het gewenste frictieniveau te liggen. Per werklocatie type en per deelgebied zijn aanzienlijke verschillen (zie ook verder bij de analyse per deelgemeenten). Het havengebied kampt met een tekort en dat kan wellicht deels door bedrijventerreinen aan de zuidzijde (zoals Gadering - Hoogvliet en Charloisse Poort) worden opgevangen. Het overaanbod op de bedrijventerreinen aan de randen van de stad zoals Schiebroek, Hordijk, Stadshavens, Spaanse Polder en Noord West heeft te maken met verouderde panden en een overaanbod aan bedrijfsverzamelgebouwen. In deze laatste categorie dreigt verdringing: niet alleen kleine bedrijven uit de wijk maar ook in bedrijfsverzamelgebouw gevestigde bedrijven worden hiervoor geworven. Aangezien bedrijfsverzamelgebouwen (bvg) hogere huren opleveren is het interessant voor grondeigenaren om grond uit te geven aan bvg-ontwikkelaars. Het wordt door de schaarste aan bedrijfsterrein voor nieuwbouw moeilijk voor extensieve –en zeker als deze ook nog milieubelastend is (milieucategorie 4) bedrijvigheid om ruimte te vinden in Rotterdam. De nieuwe bedrijventerreinen in Zestienhoven en Nesselande bieden hierbij geen soulaas; zij zullen vooral een locale marktvraag en marktniches (zoals de luchthaven) kunnen bedienen. Omdat het hier een bescheiden marktvraag betreft, die vooral uit vervangingsbehoefte bestaat, is fasering een aandachtspunt. Voor de behoefte aan grotere kavels is Rotterdam aangewezen op aanbod van buurgemeenten zoals Lansingerland (op Noord) en Ridderkerk (op Zuid).

7

3. Kantoorruimte Stand van zaken op 1 januari 2012 Rotterdam heeft circa 5,0 miljoen m2 bvo kantoorruimte. Hiervan ligt de helft in het kerngebied van Rotterdam (Deelgemeenten midden). Het beschikbare aanbod aan kantoorruimte bedraagt bijna 800.000 m2 bvo. Voorraad en aanbod zijn inclusief kantoren die in aanbouw zijn genomen, maar nog niet opgeleverd zijn en (deels) nu aangeboden worden. Het betreft dus nadrukkelijk niet de omvang van de leegstand! Hier wordt apart onderzoek naar gedaan, samen met de Stadsregio. Begin 2011 werd de leegstand ingeschat op ongeveer 10 procent van de totale voorraad van kantoren van 500 m2 en groter. , De gemiddelde jaarlijkse marktopname in Rotterdam bedraagt 124.000 m2 bvo . Het betreft hier alleen de opname voor kantoorgebruik. In 2011 werd ook ruim 40.000 m2 kantoor gehuurd of gekocht voor ander functioneel gebruik zoals onderwijs of medische voorziening. Deze opname wordt geregistreerd als transformatie en in mindering gebracht op de voorraad. In 2011 werd in totaal voor 110.000 m2 bvo opgenomen, hetgeen ongeveer 10 procent minder is dan het historisch gemiddelde. De grootste transacties in 2011 betroffen Stedin, dat in afwachting van de nieuwbouw op Blaak 8 voor een jaar 6.500 m2 opnam in Rotterdam Building en Joulz en Cofely die beiden tekenden voor 6.000 m2 vvo. De grootste kantorentransactie betrof een transformatie: het voormalige Eneco-kantoor aan de Rochussenstraat komt ter beschikking van de Hogeschool Rotterdam. Overaanbod per werklocatie en per deelgebied op 1 januari 2012 in m2 bvo Kantoorruimte voorraad aanbod opname A/O frictie Stedelijk knooppunt 1.583.400 275.800 56.700 4,7 90.900 Woongebied 877.800 221.400 19.800 11,2 39.300 Havengebied 723.400 48.500 8.000 6,1 25.100 Kantoorgebied 699.600 148.700 14.200 10,5 29.900 Bedrijventerrein 585.700 64.300 11.300 5,7 24.500 Winkelgebied 295.400 25.500 6.900 3,7 13.400 Bijzondere bestemming 215.300 4.500 4.900 0,9 9.700 Stedelijk groen 29.600 7.800 100 139,4 800 Infrastructuur 4.200 0 0 # 100 Buitengebied 2.100 0 0 # 100 Rotterdam totaal 5.016.500 796.300 123.900 6,4 233.800 % van de voorraad 100% 15,9% 2,5% 4,7% Deelgemeenten midden 2.525.300 475.900 65.500 7,3 120.500 Bedrijfsgebieden 1.053.100 100.600 11.400 8,8 36.300 Deelgemeenten zuid 827.600 108.000 22.000 4,9 40.000 Deelgemeenten noord 610.500 111.900 24.900 4,5 37.100

overaanbod +184.800 +182.100 +23.400 +118.800 +39.800 +12.000 -5.200 +7.000 -100 -100 +562.500 +11,2% +355.400 +64.300 +68.000 +74.800


Beoordeling uitgangssituatie Het aanbod blijkt ruim zes keer hoger dan de gemiddelde jaarlijkse opname. Dat ligt ver boven de bij kantoorruimte gewenste aanbod / opname verhouding van 2,0. Het overaanbod bevindt zich in het bijzonder in de woongebieden van de binnenstad en op kantoorlocaties langs de snelweg. Kwantitatief is het aanbod op de knooppunten het hoogst, maar hier tegenover staat dat de opname hier ook het hoogst is. Voor de binnenstad geldt daarnaast dat de transformatie –en dus onttrekking- van incourant vastgoed het grootst is. Een meer kwalitatieve beschouwing van het aanbod leidt ook tot nuancering van het overaanbod. Vraag uit het verleden is geen garantie voor vraag in de toekomst. Door makelaars is meermalen gemeld dat de huidige vervangingsvraag voortkomt uit een wijziging van de voorkeuren voor locaties en panden. Locaties met een goede OV bereikbaarheid winnen ten koste van de snelweglocaties, ook door het betere aanbod van voorzieningen, Maar dit betekent niet vanzelfsprekend dat het bestaande aanbod in de binnenstad daardoor kansrijk is. Door de crisis en de trend van het Nieuwe Werken kiezen veel bedrijven voor meer flexibiliteit in de huisvesting (pand en huurcontract) en voor reductie van kosten. Volgens makelaar DTZ geldt voor de helft van het aanbod dat het kanshebbend is als de kwaliteit wordt aangepast aan de wensen van de klant; voor ruim een kwart van het aanbod is het perspectief minimaal en is leegstand structureel.

8

Verwachting 2017 Voor de komende vijf jaar staat 225.000 m2 bvo aan nieuwbouw gepland. De helft hiervan bevindt zich op de stedelijke knooppunten Central District, Rotterdam The Hague Airport, Prins Alexander, Brainpark III en Kop van Zuid. De resterende nieuwbouwplannen betreffen voornamelijk kleinschaliger aanbod verspreid over de diverse werklocaties. Bij de omvangrijke nieuwbouw in gebieden met een bijzondere bestemming gaat het om het Stadskantoor en de locaties van de Erasmus Universiteit (Campus Woudestein en Dijkzigt). De totale vraagprognose is per saldo ongeveer op het niveau van de nieuwbouw. Bij de stedelijke knooppunten is de verwachte marktvraag echter ruim 25 procent lager dan de te starten nieuwbouw. In aangrenzende woonen kantoorgebieden is de vraag groter dan de omvang van de geplande nieuwbouw. Binnen de deelgebieden is het planaanbod in de noordelijke deelgemeenten ongeveer twee keer zo groot als de verwachte marktvraag. Prognose overaanbod in 2017 per werklocatie en per deelgebied in m2 bvo Kantoorruimte overaanbod nieuwbouw verwachte in 2012 capaciteit opname Stedelijk knooppunt + 184.800 + 105.500 - 80.500 Woongebied + 182.100 + 21.100 - 34.200 Havengebied + 23.400 + 12.400 - 21.200 Kantoorgebied + 118.800 + 6.000 - 25.900 Bedrijventerrein + 39.800 + 28.800 - 21.200 Winkelgebied + 12.000 + 17.500 - 11.700 Bijzondere bestemming - 5.200 + 34.000 - 8.400 Stedelijk groen + 7.000 0 - 600 Infrastructuur - 100 0 - 100 Buitengebied - 100 0 0 Rotterdam totaal +562.500 +225.300 -203.800 + 11,2% + 4,5% -4,1% Deelgemeenten midden + 355.400 + 109.300 - 105.200 Bedrijfsgebieden + 64.300 + 16.900 - 30.800 Deelgemeenten zuid + 68.000 + 34.600 - 34.900 Deelgemeenten noord + 74.800 + 64.500 - 32.900

overaanbod in 2017 + 209.800 + 169.000 + 14.600 + 98.900 + 47.400 + 17.800 + 20.400 + 6.300 - 200 - 100 +584.000 +11,6% + 359.500 + 50.400 + 67.700 + 106.400

Beoordeling toekomstperspectief Door te verwachten nieuwbouw zal in de komende vijf jaar het aanbod toenemen met 22.000 m2 bvo. Hierbij is geen rekening gehouden met de effecten van de huidige inzet op reductie van incourant aanbod door transformatie of sloop. In 2011 werd er 40.000 m2 kantorenaanbod onttrokken aan de voorraad. Als dit de komende vijf jaar zou worden herhaald, daalt hierdoor het aanbod met 200.000 m2. Er is in de berekening echter ook geen rekening gehouden met krimp van de omvang van de in gebruikt zijnde kantoorruimte. Door de bezuinigingen en Het Nieuwe Werken (HNW) is op korte termijn een terugval te verwachten van de benodigde kantoorruimte. Door Het Nieuwe Werken worden door sommige bedrijven (bv. Microsoft) ruimtebesparingen van 25-30 procent gemeld. Dit zal niet bij alle bedrijven haalbaar zijn, maar gesteld dat er gemiddeld de komende vijf jaar bij transacties nog 20 procent ruimtereductie wordt gerealiseerd, gaat het in Rotterdam om 125.000 m2 bvo in vijf jaar. Voor wat betreft de krimp vanwege de crisis zal compensatieoptreden vanwege de concentratie van kantoren in de regio op de stedelijke knooppuntlocaties. Dat betekent dat in satellietsteden zoals Capelle en bv. Rijswijk, Nieuwegein en Diemen loopt de leegstand nog verder zal oplopen. Vanwege de risico’s op toenemende leegstand door nieuwbouw hebben de gemeenten in de Stadsregio Rotterdam een nieuwbouwprogramma opgesteld, dat jaarlijks wordt aangepast aan de marktontwikkeling. In de gemeente Rotterdam wordt bijstelling van plannen voorbereid in nieuwe gebiedsprogramma’s die in de loop van 2012 worden vastgesteld.

9

4. Winkelruimte Stand van zaken op 1 januari 2012 Rotterdam heeft in totaal 2 miljoen m2 bvo aan winkelruimte, waarvan ongeveer de helft in de binnenstad. Het betreft hier winkelruimte inclusief opslag en de niet-los verhuurde kantoorruimte. Ook wordt perifere detailhandel, zoals bouwmarkten en autodealers, meegerekend. Dat verklaart ook de ruim 100.000 m2 op bedrijventerreinen. Het beschikbare winkelruimte aanbod bedraagt 70.000 M2, dat is 3,4% van de totale omvang. De helft hiervan bevindt zich in de winkelgebieden en ruim 1/3 in de woongebieden. Bij de winkelgebieden telt inmiddels de in aanbouw genomen Markthal mee. De gemiddelde jaarlijkse marktopname bedraagt 33.000 m2 bvo. In 2011 lag de marktopname met 42.000 m2 bvo bijna 30 procent boven het meerjarig gemiddelde. De verklaring hiervoor is te vinden in de deal van 10.000 m2 voor de toekomstige flagshop-store van electronica-gigant Saturn in het Spinoza-project aan de Coolsingel. Drie andere grote transacties –van meer dan 1.000 m2- betroffen twee Bighops aan de Parkboulevard (op de grens van Delfshaven en het Merwe/Vierhavensgebied) en Post Rotterdam. Overaanbod per werklocatie en per deelgebied op 1 januari 2012 in m2 bvo Winkelruimte voorraad aanbod opname A/O Winkelgebied 1.053.400 32.500 19.800 1,6 Woongebied 555.600 24.400 6.400 3,8 Stedelijk knooppunt 300.900 7.900 5.500 1,5 Bedrijventerrein 112.800 0 500 0,0 Stedelijk groen 27.219 0 0 # Kantoorgebied 24.800 5.500 400 13,3 Havengebied 18.900 0 0 # Bijzondere bestemming 17.300 700 600 1,2 Buitengebied 1.900 0 0 # Infrastructuur 900 0 0 # Rotterdam totaal 2.113.800 70.900 33.200 2,1 % van de voorraad 100% 3,4% 1,6% Deelgemeenten midden 978.500 36.500 15.600 2,3 Deelgemeenten zuid 601.200 25.100 7.400 3,4 Deelgemeenten noord 435.800 9.400 7.700 1,2 Bedrijfsgebieden 98.400 0 2.500 0,0

frictie 33.200 13.900 9.300 2.200 400 700 300 800 0 0 60.700 2,9% 28.400 15.400 13.300 3.600

overaanbod -700 +10.500 -1.400 -2.200 -400 +4.700 -300 -100 0 0 +10.200 +0,5% +8.100 +9.600 -3.900 -3.600


Beoordeling uitgangssituatie Het frictieaanbod -gebaseerd op de totale voorraad en de opname- bedraagt 60.000 m2 bvo, zodat per saldo sprake is van een overaanbod van 10.000 m2 bvo. Dit overaanbod bevindt zich vooral in de woongebieden. Hier is bijna twee keer zoveel aanbod als vanuit frictieaanbod gewenst en zelfs vier keer zoveel als de gemiddelde marktopname. Hieruit blijkt dat er ruim aanbod is, maar dat de vraag hiernaar lager is dan je theoretisch mag verwachten. De verklaring hiervoor is het uit de gratie raken van de winkelstrips in de oudere woongebieden. Opvallend is het overaanbod aan winkelruimte in kantoorgebieden in de binnenstad (Westblaak en Scheepvaartkwartier). In de deelgemeenten Zuid is het overaanbod het hoogst. Ook de aanbod / opname verhouding van 3,4 is aanzienlijk hoger dan de wenselijke ratio van 2,0 en ook beduidend hoger dan in de deelgemeenten aan de noordzijde van de rivier.

10

Verwachting 2017 Voor de komende vijf jaar staat in totaal bijna 150.000 m2 bvo aan nieuwbouw gepland, waarvan ruim de helft in de winkelgebieden. Het betreft hier grootschalige projecten zoals Forum in de binnenstad. De 34.000 m2 bvo aan nieuwbouw in gebieden met een bijzondere bestemming betreffen het Stadionpark, Erasmus Universiteit en het Stadskantoor. Prognose overaanbod in 2017 per werklocatie en per deelgebied in m2 bvo

Winkelruimte Winkelgebied Woongebied Stedelijk knooppunt Bedrijventerrein Stedelijk groen Kantoorgebied Havengebied Bijzondere bestemming Buitengebied Infrastructuur Rotterdam totaal Deelgemeenten midden Deelgemeenten zuid Deelgemeenten noord Bedrijfsgebieden

overaanbod in 2012 - 700 +10.500 - 1.400 - 2.200 - 400 + 4.700 - 300 - 100 0 0 +10.200 + 0,5% + 8.100 + 9.600 - 3.900 - 3.600

nieuwbouw capaciteit + 85.500 +15.400 + 6.400 + 3.000 + 4.600 0 0 + 34.000 0 0 +149.000 + 7,0% + 65.600 + 63.800 + 19.600 0

verwachte opname - 31.600 - 13.100 - 8.800 - 2.000 - 400 - 700 - 200 - 700 0 0 - 57.600 - 2,7% - 26.900 - 14.500 - 12.700 - 3.500

overaanbod in 2017 + 53.200 + 12.900 - 3.700 - 1.100 + 3.800 + 4.000 - 500 + 33.200 0 0 +101.600 + 4,8% + 46.800 + 59.000 + 3.000 - 7.100

Beoordeling toekomstperspectief Bij de huidige marktvraag is er bij de winkelruimte sprake van een verdringingsmarkt. De behoefte aan vernieuwing leidt tot vervanging van het bestaande aanbod. Als incourante winkelruimte niet uit de markt wordt genomen zal de leegstand ook in de winkelgebieden gaan oplopen. Als alle plannen tot 2015 zouden worden gerealiseerd ontstaat een overaanbod van 100.000 m2 bvo. Er is echter ook sprake van onttrekkingen: de winkelruimte in het Stadionpark lijkt grotendeels te bestaan uit verplaatsing van al bestaande winkelruimte. Aangezien het planaanbod van 2017 tot 2022 hoger is dan de nu berekende nieuwbouwbehoefte, dreigt het aanbod ook op de langere termijn verder te stijgen. Voor de detailhandelvisie van de gemeente –die eind 2012 verwacht wordt- ligt de opgave om ook kwalitatief oplossingsrichtingen voor de problematiek van het overaanbod aan te dragen.

11

5. Deelgemeenten noord

Stand van zaken op 1 januari 2012 Rotterdam noord (buiten de Ring) omvat de deelgemeenten Hoek van Holland, Overschie, Hillegersberg Schiebroek en Prins Alexander. Belangrijke bovenstedelijke voorzieningen zijn de stedelijke knooppunten Prins Alexander en Rotterdam The Hague Airport. Factsheet aanbod en gemiddelde opname per sector en gebied in m2 bvo Deelgemeenten noord Bedrijfsruimte Kantoorruimte 1 januari 2012 Buitengebied Bedrijventerrein Stedelijk knooppunt Kantoorgebied Winkelgebied Woongebied Bijzondere bestemming Stedelijk groen Totaal % van de voorraad Hoek van Holland Overschie H.berg Schiebroek Prins Alexander

aanbod opname 0 373 34.328 11.669 11.381 3.339 0 0 668 0 3.236 233 0 0 89 0 49.703 15.613 5,3% 1,7% 10.336 5.860 16.471 4.008 9.180 2.135 13.717 3.609

A/O 0,0 2,9 3,4 # # 13,9 # # 3,2 # 1,8 4,1 4,3 3,8

aanbod opname 0 0 4.933 1.185 72.563 19.558 4.228 537 1.059 418 28.076 3.238 0 0 1.027 0 111.885 24.937 18,3% 4,1% 186 0 3.569 1.643 8.147 396 99.984 22.898

Winkelruimte A/O # 4,2 3,7 7,9 2,5 8,7 # # 4,5 # # 2,2 20,6 4,4

aanbod opname 0 0 0 331 1.436 2.668 0 0 6.259 4.218 1.699 524 0 0 0 0 9.394 7.740 2,2% 1,8% 269 290 1.285 128 3.304 1.243 4.536 6.080

A/O # 0,0 0,5 # 1,5 3,2 # # 1,2 # 0,0 10,1 2,7 0,7


Bedrijfsruimte Het aanbod aan bedrijfsruimte in Rotterdam noord bevindt zich onder het frictieniveau van 7,5%. Omdat de gemiddelde opname aan bedrijfsruimte in Rotterdam noord ook laag is, is de verhouding tussen aanbod en opname toch nog in balans. Het aanbod aan bedrijfsruimte in de woongebieden wordt nauwelijks opgenomen. n de drie stedelijke deelgemeenten is de A / O verhouding ruim boven de gewenste 3 zodat daar sprake is van overaanbod aan bedrijfsruimte.

Kantoorruimte Het aanbod aan kantoorruimte ligt ver boven het frictieniveau van 5%. Ondanks een gemiddeld hoge opname van kantoorruimte is de aanbod / opname verhouding te hoog. Veel (over)aanbod bevindt zich in de kantoorgebieden en in de woongebieden.

Winkelruimte Het aanbod aan winkelruimte zit onder het streefniveau van 3%. Ook de aanbod / opname verhouding is onder het gewenste niveau. Overaanbod bevindt zich vooral in de woongebieden. De verschillen per deelgemeente zijn echter groot.

12

Verwachting 2017 In alle vier de noordelijke deelgemeenten zijn ontwikkelingen gaande: Hoek van Holland zet in op versterking van de bedrijventerreinen, het winkelgebied en de start van het nieuwe woongebied Kaap de Goede Hoek. In Overschie zijn Rotterdam The Hague Airport en Park Zestienhoven de belangrijkste ontwikkelingen. In Hillegersberg Schiebroek wordt het bedrijventerrein Schiebroek opgeknapt en starten enkele detailhandelsplannen. In Prins Alexander is Nesselande in uitvoering en wordt op het knooppunt Alexandrium een kantoorgebouw in ontwikkeling genomen. Prognose ontwikkeling direct beschikbaar aanbod in komende 5 jaar per sector in m2 bvo en % Deelgemeenten noord Bedrijfsruimte Kantoorruimte Winkelruimte Aanbod per 1-1-2012 49.700 5,3% 111.900 18,3% 9.400 2,2% Plancapaciteit 2012 tot 2017 +118.500 12,7% +64.500 10,6% +19.600 4,5% Nieuwbouwvraag 2012 tot 2017 -28.000 3,0% -32.900 5,4% -12.700 2,9% Aanbodverwachting 2017 140.200 14,9% 143.500 23,5% 16.300 3,7% (--- = geen of ‘negatief’ aanbod)

Bedrijfsruimte De geplande op te leveren bedrijfsruimte ligt boven de te verwachten marktopname. Daardoor dreigt de uitgifte vertraging op te lopen en/of de leegstand op te lopen. Dit overaanbod kan enigszins gecompenseerd worden door het tekort aan bedrijfsruimte in Rotterdam midden. De marktvraag gaat hier voor een belangrijk deel uit naar kleinschalige bedrijfsruimte met een lage milieuhinder. Het gaat vooral om de vraag op de lokale markt en voor een beperkt deel om de vraag op de regionale markt. Maar ook in de regiogemeenten is er sprake van een overaanbod aan bedrijfsruimte. Na 2017 neemt het planaanbod af, maar blijft deze hoger dan de te verwachten behoefte.

Kantoorruimte De Rotterdamse kantorenmarkt is kwantitatief verzadigd. Bij een nieuwbouw realisatie die hoger is dan de te verwachten marktvraag zal dat leiden tot een oplopende en structurele leegstand, tenzij de onttrekkingen – met name door transformatie – toenemen. Ten opzichte van 2011 is het nieuwbouwprogramma al naar beneden bijgesteld, maar de fasering van de programmering blijft een aandachtspunt. Een gematigde kantoorontwikkeling bij het Rotterdam The Hague Airport, die ook de Haagse kantorenmarkt bedient, kan nieuwe bedrijvigheid naar Rotterdam trekken.

Winkelruimte Door een ruim planaanbod aan winkelruimte wordt het onderaanbod meer dan voldoende gecompenseerd. Gezien de grote verschillen per deelgemeente zal maatwerk moeten worden geleverd. Na 2017 blijft de plancapaciteit hoger dan de te verwachten marktopname. Daarmee kan overaanbod ontstaan. Overzicht bouwplannen in komende 20 jaar in m2 bvo Deelgemeenten noord Bedrijfsruimte Hard planaanbod: Hoek van Holland 7.900 Overschie 43.800 Hillegersberg Schiebroek 21.600 Prins Alexander 15.200 Plancapaciteit 2012 tot 2017 118.500 Zacht planaanbod: Hoek van Holland 10.100 Overschie 16.800 Hillegersberg Schiebroek 0 Prins Alexander 11.900 Plancapaciteit 2017 tot 2022 38.800 Studie plannen: Hoek van Holland 0 Overschie 4.200 Hillegersberg Schiebroek 14.000 Prins Alexander 7.000 Plancapaciteit 2022 tot 2032 25.200

Kantoorruimte

Winkelruimte

1.500 24.500 500 38.000 64.500

5.700 1.400 8.200 4.200 19.600

0 30.500 3.400 12.400 46.200

4.100 1.000 0 13.700 18.800

0 15.900 20.000 52.000 87.900

0 4.800 0 13.000 17.800

13

HOEK VAN HOLLAND

Stand van zaken op 1 januari 2012 De deelgemeente Hoek van Holland is het buitenbeentje van de stad: ‘Rotterdam aan Zee’. Naast de badplaatsfunctie met veel dagbezoek heeft de deelgemeente een divers aanbod aan bedrijventerrein, waaronder glastuinbouw en enkele grote bedrijven als Stena Line en DSM. Factsheet aanbod en gemiddelde opname per sector in m2 bvo Hoek van Holland Bedrijfsruimte Kantoorruimte 1 januari 2012 Bedrijventerrein Winkelgebied Woongebied Totaal % van de voorraad

aanbod opname 10.336 5.860 0 0 0 0 10.336 5.860 2,1%% 1,2%

A/O 1,8 # # 1,8 #

aanbod opname 186 0 0 0 0 0 186 0 0,5% 0,0%

Winkelruimte A/O # # # # #

aanbod opname 0 0 269 180 0 110 269 290 1,3% 1,4%

A/O # 1,5 0,0 0,9 #


Bedrijfsruimte De deelgemeente Hoek van Holland heeft, gerekend naar het aantal inwoners, veel bedrijfsruimte. Het aanbod aan direct beschikbare bedrijfsruimte is lager dan het frictieaanbod. Dat wordt verklaard door de aanwezigheid van grote bedrijven en door nog ontbrekende gegevens van de glastuinbouw. In de bedrijventerreinen De Haak en Kulkweg is het aanbodpercentage ruim boven het frictieniveau.

Kantoorruimte Door het kleinschalige karakter van de transacties is over de opname van kantoorruimte in Hoek van Holland geen gemiddeld jaarcijfer bekend. Het aanbod ligt fors onder het frictieaanbod. Gezien het kleinschalige karakter van de transacties, voorziet de kantoorruimte voornamelijk in een lokale markt.

Winkelruimte De omvang van de winkelvoorzieningen en het aanbod aan winkelruimte is beperkt, maar naar verwachting voldoende op basis van het huidige inwonersaantal. Voor de niet-dagelijkse aankopen wordt veel gebruik gemaakt van het winkelaanbod in Naaldwijk.

14

Verwachting 2017 De deelgemeentelijke gebiedsvisie kent drie ambities: Uitbouw van de badplaats, aantrekkelijk woongebied en sterke bedrijvigheid. Belangrijke projecten in dit kader zijn het uitbreidingsplan ‘Kaap de Goede Hoek’, versterking van het winkelaanbod in de dorpskern en de uitgifte van bedrijventerrein aan de Kulkweg en het Nieuw Oranjekanaal. Prognose ontwikkeling direct beschikbaar aanbod in komende 5 jaar per sector in m2 bvo en % Hoek van Holland Bedrijfsruimte Kantoorruimte Winkelruimte Aanbod per 1-1-2012 10.300 2,1% 200 0,5% 300 1,3% Plancapaciteit 2012 tot 2017 +7.900 1,6% +1.500 3,9% 5.700 27,2% Nieuwbouwvraag 2012 tot 2017 -6.400 1,3% -800 2,0% 500 2,6% Aanbodverwachting 2017 11.800 2,4% 900 2,4% 5.400 25,9% (--- = geen of ‘negatief’ aanbod)

Bedrijfsruimte Omdat de nu beschikbare data van de glastuinbouw en de grote bedrijven onvolledig zijn wordt de nieuwbouwvraag toegespitst op de bedrijventerreinen aan de Haak / Kulkweg en het Nieuw Oranjekanaal. Voor de komende vijf jaar wordt die behoefte ingeschat op circa 6.400 m2 bvo. Het nog beschikbare bedrijventerrein heeft daarvoor nog voldoende ruimte. In 2011 is de nieuwe tweede ontsluitingsweg geopend. Deze verbeterde ontsluiting biedt kansen voor de bedrijvigheid aan de Kulkweg en Oranjekanaal.

Kantoorruimte De opname van (kleinschalige) kantoorruimte in Hoek van Holland is niet bekend. Voor de deelgemeente wordt nieuwe kantoorruimte gepland in de nieuwbouw in het project Bertus Bliek.

Winkelruimte Het winkelgebied in het dorp met een omvang van 8.500 m2 bvo wordt met 1.600 m2 uitgebreid tot ruim 10.000 m2 bvo. Aanvullend aan de woningbouwontwikkeling in het plan Kaap de Goede Hoek wordt de komende vijf jaar een uitbreiding van de detailhandel met 4.100 m2 bvo gepland. De totale toevoeging van 5.700 m2 bvo is veel hoger dan de te verwachten marktbehoefte in de komende 5 jaar, zodat overaanbod gaat ontstaan. Ook de toevoeging van 4.100 m2 bvo in de periode na 2017 is ver boven het de te verwachten marktopname waardoor het overaanbod verder toeneemt.

Overzicht bouwplannen in komende 20 jaar in m2 bvo Hoek van Holland Bedrijfsruimte Hard planaanbod: Bedrijventerrein Kulkweg 4.300 Nieuw Oranjekanaal 3.600 Dorpcentrum Bertus Bliek Kaap de Goede Hoek Plancapaciteit 2012 tot 2017 7.900 Zacht planaanbod: Bedrijventerrein Kulkweg 10.200 Kaap de Goede Hoek (waterweg centrum) Plancapaciteit 2017 tot 2022 10.200 Studie plannen: PM Plancapaciteit 2022 tot 2032 0

Kantoorruimte

1.500 1.500

Winkelruimte

500 1.100 4.100 5.700

4.100 0

4.100

0

0

15

OVERSCHIE

Stand van zaken op 1 januari 2012 De deelgemeente Overschie heeft twee identiteiten: het bestaande woongebied aan weerszijde van de A13 en het in ontwikkeling zijnde ‘Park Zestienhoven’ en ‘Rotterdam The Hague Airport’ (RTHA). Het vliegveld verbindt de metropoolregio Rotterdam – Den Haag direct met andere steden en regio’s in Europa. Het is de ambitie om het RTHA te laten groeien naar een passagiersvolume van 1,3 miljoen passagiers per jaar. Rond het vliegveld en het Randstadrail station Meijersplein wordt een stedelijk knooppunt ontwikkeld met een hoogwaardig vestigingsklimaat. Factsheet aanbod en gemiddelde opname per sector in m2 bvo Overschie Bedrijfsruimte Kantoorruimte 1 januari 2012 Buitengebied Bedrijventerrein Stedelijk knooppunt Winkelgebied Woongebied Stedelijk groen Totaal % van de voorraad

aanbod opname 0 373 3.158 297 11.360 3.339 0 0 1.863 0 89 0 16.471 4.008 15,1% 3,7%

A/O 0,0 10,6 3,4 # # # 4,1 #

aanbod opname 0 0 217 0 535 1.515 0 0 1.790 128 1.027 0 3.569 1.643 5,5% 2,5%

Winkelruimte A/O # # 0,4 # 14,0 # 2,2 #

aanbod opname 165 0 0 0 0 0 919 109 366 19 0 0 1.285 128 2,5% 0,3%

A/O # # # 8,4 19,5 # 10,1 #


Bedrijfsruimte Het aanbod aan bedrijfsruimte bevindt zich ruim boven het gewenste frictieniveau van 7,5%. Er is zowel overaanbod is bij de kleinschalige bedrijfsruimte aan de Zestienhovensekade als bij de meer grootschalige bedrijfsruimte rond en op het vliegveld. De opname concentreert zich op de nieuwe ontwikkeling rond het stedelijk knooppunt RTHA’, maar heeft vooralsnog een beperkte omvang.

Kantoorruimte Het aanbod aan kantoorruimte bevindt zich rond het gewenste frictieniveau van 5%. Het aanbod ligt echter op locaties waar vrijwel geen opname is. Het is de vraag welk toekomstperspectief dit aanbod heeft in relatie tot nieuwe ontwikkelingen in het stedelijk knooppunt rond het vliegveld. De opname aan kantoorruimte is nog van een bescheiden omvang.

Winkelruimte In 2010 is het winkelcentrum ‘Hoge Schie’ opgeleverd. Hierdoor is de totale winkelvoorraad van Overschie toegenomen. Ondanks het nieuwe winkelgebied ligt het aanbod nog onder het frictieaanbod van 3%. De hoge aanbod / opname verhouding wordt veroorzaakt door de lage opname in het verleden, toen er vrijwel geen winkelruimte beschikbaar was.

16

Verwachting 2017 Het Masterplan Rotterdam The Hague Airport omvat zowel een intensivering van het vliegverkeer met de nadruk op zakelijk gebruik, als op de ontwikkeling van het omliggende gebied als ‘Airport Business Parc’. De verbindingsweg die het gebied rond de terminal aansluit op het Randstad Rail station Meijersplein is in aanleg. Aansluitend wordt de nieuwe woonwijk Park Zestienhoven gerealiseerd. Met de aanleg van de A13/A16 zal de overlast van de A13 en het Kleinpolderplein verminderen, terwijl de aansluiting van Overschie op het rijkswegennet verzekerd blijft. Prognose ontwikkeling direct beschikbaar aanbod in komende 5 jaar per sector in m2 bvo en % Overschie Bedrijfsruimte Kantoorruimte Winkelruimte Aanbod per 1-1-2012 16.500 15,1% 3.600 5,5% 1.300 2,5% Plancapaciteit 2012 tot 2017 +43.800 40,1% +24.500 37,7% +1.400 2,8% Nieuwbouwvraag 2012 tot 2017 -4.800 4,4% -2.700 4,1% -800 1,6% Aanbodverwachting 2017 55.500 50,7% 25.400 39,1% 1.900 3,8% (--- = geen of ‘negatief’ aanbod)

Bedrijfsruimte Er is (te) veel ruimte beschikbaar om in de vraag naar bedrijfsruimte te voldoen. Bij de geplande hoeveelheden is het zaak extra marktvraag te genereren, passend bij de ambitie van de ontwikkeling op deze locatie. Dat geldt voor het Airport Business Park op het gebied van luchthavengeoriënteerde bedrijvigheid, terwijl het bedrijventerrein Hoog Zestienhoven meer inzet op reguliere bedrijvigheid.

Kantoorruimte De plannen voor het stedelijk knooppunt RTHA zijn ambitieus. Aansluitend aan het nieuwe woongebied Park Zestienhoven wordt bij de terminal van het vliegveld het Airportplein ontwikkeld als internationaal georiënteerd knooppunt met goede aansluitingen op Rijkswegen en OV (Randstad Rail). Aansluitend op deze locatie wordt de verbindingsas vliegveld / Randstad Rail verder ontwikkeld met in de ambitie passende kantoren en bedrijven. De marktvraag voor deze ontwikkelingen is echter nog ongewis. Met Schiphol Real Estate zal dit verder worden uitgewerkt. Gezien de lastige economische perspectieven moet rekening worden gehouden met een lange uitgiftetermijn.

Winkelruimte In het bestaande woongebied was het aanbod aan winkelruimte krap. Met de opening van het nieuwe winkelcentrum is het voorzieningenniveau weer op peil gebracht. Het toekomstperspectief van de winkelstrips en de toekomstmogelijkheden van een compact centrum worden nu in beeld gebracht. Overzicht bouwplannen in komende 20 jaar in m2 bvo Overschie Bedrijfsruimte Hard planaanbod: Airport Business Centre 12.600 Zestienhovense kade 700 Park Zestienhoven 1e fase 30.500 Plancapaciteit 2012 tot 2017 43.800 Zacht planaanbod: Airport Business Centre 16.800 Hoog Zestienhoven 2e fase Plancapaciteit 2017 tot 2022 16.800 Studie plannen: Airport Business Centre 4.200 Hoog Zestienhoven 2e fase Compact Centrum Park Zestienhoven 1e fase Plancapaciteit 2022 tot 2032 4.200

Kantoorruimte

Winkelruimte

24.500

1.400

24.500

1.400

15.500 15.000 30.500

1.000 1.000

10.900 5.000

15.900

2.000 2.800 4.800

17

HILLEGERSBERG SCHIEBROEK

Stand van zaken op 1 januari 2012 De deelgemeente Hillegersberg Schiebroek is een gewild woongebied aan de noordzijde van Rotterdam. Enkele naoorlogse woonwijken worden nu geherstructureerd. Het Sint Franciscus Gasthuis is een belangrijke bovenlokale voorziening. Op de bedrijvenlocatie Ceintuurbaan is veel grootschalige detailhandel gevestigd. Factsheet aanbod en gemiddelde opname per sector in m2 bvo H.berg Schiebroek Bedrijfsruimte Kantoorruimte 1 januari 2012 Bedrijventerrein Winkelgebied Woongebied Totaal % van de voorraad

aanbod opname 7.906 2.083 0 0 1.247 53 9.180 2.135 6,3% 1,5%

A/O 3,8 # 24,2 4,3 #

aanbod opname 4.302 247 116 12 3.728 137 8.147 396 16,9% 0,8%

Winkelruimte A/O 17,4 9,5 27,2 20,6 #

aanbod opname 0 0 3.004 1.121 300 121 3.304 1.243 3,2% 1,2%

A/O # 2,7 2,5 2,7 #


Bedrijfsruimte Het aanbod aan bedrijfsruimte ligt iets onder het frictieaanbod van 7,5%. De opname aan bedrijfsruimte is laag, zodat de aanbod / opname verhouding ruim boven de gewenste 3 uitkomt. Het bedrijventerrein Schiebroek is matig ontsloten. Met de voorgenomen aanleg van de A13/A16 kan dit mogelijk nog lastiger worden. Veel bedrijfsruimte ligt verspreid in de woongebieden. De opname van bedrijfsruimte in de woongebieden is echter laag.

Kantoorruimte De deelgemeente Hillegersberg Schiebroek heeft een opvallend kleine voorraad kantoorruimte. Het in vergelijking met andere deelgemeenten bescheiden aanbod aan kantoorruimte ligt mede door de kleine voorraad toch boven het frictieniveau van 5%. Het aanbod bevindt zich voornamelijk op de bedrijven- en winkellocatie Ceintuurbaan en is daardoor voor slechts een beperkte groep gebruikers interessant. Ook de opname van het aanbod in de woongebieden is laag.

Winkelruimte Het aanbod aan winkelruimte is met 3,2% dicht in de buurt van het frictieniveau van 3%. De gemiddelde winkelopname is echter laag, zodat de aanbod / opname verhouding ruim boven de gewenste 2 ligt.

18

Verwachting 2017 De activiteiten in Hillegersberg Schiebroek zijn voornamelijk gericht op kwaliteitsverbetering. Er staan vooral veel winkelplannen op stapel. Het bedrijventerrein Schiebroek wordt opgeknapt. Op de locatie ‘Contramal’ aan de westrand van de deelgemeente zijn nog nieuwe ontwikkelingen mogelijk. Afstemming met de aansluitende ontwikkeling van Park Zestienhoven en het Airport Business Parc is daarbij van belang. Prognose ontwikkeling direct beschikbaar aanbod in komende 5 jaar per sector in m2 bvo en % Hillegersberg Schiebroek Bedrijfsruimte Kantoorruimte Winkelruimte Aanbod per 1-1-2012 9.200 6,3% 8.100 16,9% 3.300 3,2% Plancapaciteit 2012 tot 2017 +21.600 14,8% +500 1,0% +8.200 8,1% Nieuwbouwvraag 2012 tot 2017 -4.100 2.8% -1.300 2,7% -2.500 2,4% Aanbodverwachting 2017 26.600 18,3% 7.300 15,3% 9.000 8,9% (--- = geen of ‘negatief’ aanbod)

Bedrijfsruimte Het bedrijventerrein Schiebroek wordt geherstructureerd. Door de vrijkomende ruimte kan voor de komende 10 tot 15 jaar aan de verwachte vraag naar bedrijfsruimte worden voldaan. In verband met de veiligheidscontour van de luchthaven mogen op het bedrijventerrein Schiebroek geen solitaire kantoorontwikkelingen plaatsvinden. Tussen het Sint Franciscus Gasthuis (SFG) en de tramremise van de RET ligt een stuk grond met de bestemming bedrijven. Uitgifte kan per direct. De totale plancapaciteit is echter ruim boven de te verwachten behoefte aan bedrijfsruimte.

Kantoorruimte Aan kantoorruimte wordt de komende jaren weinig toegevoegd. Voor de deelgemeente wordt dit jaar nieuwe kantoorruimte opgeleverd.

Winkelruimte Nieuwbouwplannen met winkelruimte zijn in ontwikkeling voor de dorpskern (Cossee terrein: 4.000 m2 bvo), de Peppelweg (2.700 m2 bvo) en de Van Beethovensingel (1.500 m2 bvo). Met deze initiatieven wordt versterking van de kwaliteit beoogd. Het toegevoegde volume is echter veel hoger dan de te verwachten marktopname. Als niet gelijktijdig incourant winkelaanbod uit de markt wordt genomen is de kans op toenemende leegstand van winkelruimte in de deelgemeente groot.

Overzicht bouwplannen in komende 20 jaar in m2 bvo Hillegersberg Schiebroek Bedrijfsruimte Hard planaanbod: Bedr.terrein Schiebroek 6.600 Peppelweg 1.000 Dorpskern (Cossee) Van Beethovensingel Contamal zuid (tussen SFG en RET) 14.000 Plancapaciteit 2012 tot 2017 21.600 Zacht planaanbod: Bedr.terrein Schiebroek Plancapaciteit 2017 tot 2022 0 Studie plannen: Contramal (NAM driehoek) 14.000 Plancapaciteit 2022 tot 2032 14.000

Kantoorruimte

Winkelruimte

500

2.700 4.000 1.500

500

8.200

3.400 3.400

0

20.000 20.000

0

19

PRINS ALEXANDER

Stand van zaken op 1 januari 2012 De deelgemeente Prins Alexander is met ruim 90.000 inwoners de grootste deelgemeente van Rotterdam. Het stedelijk knooppunt met winkelcentrum Alexandrium heeft prima verbindingen op nationaal niveau. De kantoren en winkels in de Alexanderknoop bedienen een bovenlokale markt. De ontsluiting en het parkeren (op zaterdagen) is een knelpunt. Externe veiligheidsregels beperken de ontwikkelingsmogelijkheden van dit gebied. Factsheet aanbod en gemiddelde opname per sector in m2 bvo Prins Alexander Bedrijfsruimte Kantoorruimte 1 januari 2012 Bedrijventerrein Stedelijk knooppunt Kantoorgebied Winkelgebied Woongebied Totaal % van de voorraad

aanbod opname 12.928 3.429 21 0 0 0 668 0 99 180 13.717 3.609 6,8% 1,8%

A/O 3,8 # # # 0,5 3,8 #

aanbod opname 227 938 72.028 18.043 4.228 537 943 406 22.558 2.973 99.984 22.898 21,8% 5,0%

Winkelruimte A/O 0,2 4,0 7,9 2,3 7,6 4,4 #

aanbod opname 0 331 1.436 2.668 0 0 2.068 2.808 1.033 274 4.536 6.080 1,7% 2,3%

A/O 0,0 0,5 # 0,7 3,8 0,7 #


Bedrijfsruimte De belangrijkste bedrijventerreinen bevinden zich langs de Hoofdweg. Een nieuw bedrijventerrein in Nesselande langs de A20 is in ontwikkeling. Aanvullend zijn er enkele kleinere bedrijventerreinen in Zevenkamp. Ommoord en Prinsenland. Het aanbod aan bedrijfsruimte is met 6,8% iets onder het gewenste niveau van 7,5%. De gemiddelde opname is echter ook laag, zodat de aanbod / opname verhouding toch boven het gewenste niveau van 3 uitkomt. Het aanbod bevindt zich vooral op de bedrijventerreinen. Gevaar van overaanbod ligt op de loer, mede door het aanbod in omliggende gemeenten.

Kantoorruimte Het aanbod aan kantoorruimte is met 21,8% ver boven het gewenste niveau van 5%. Dankzij een hoge opname in de afgelopen 10 jaar is de aanbod / opname verhouding nog beperkt tot 4,4, maar het overaanbod aan kantoorruimte is onmiskenbaar aanwezig, ook in de stedelijke knooppunten Prins Alexander en Brainpark (3). Nieuwe ontwikkelingen moeten bijdragen aan versterking van de kwaliteit en niet leiden tot uitbreiding van het aanbod.

Winkelruimte Het aanbod aan winkelruimte ligt met 1,7% ruim onder het gemiddelde frictieniveau van 3%. Vooral het aanbod in het winkelcentrum Alexandrium is erg laag ten opzichte van de totale omvang. In de winkel- en woongebieden ligt het aanbod wel op het frictieniveau. Door het hoge opnamepercentage is ook de aanbod / opname verhouding laag, met uitzondering van de woongebieden. Voor versterking van winkelcentra lijkt marktruimte te zijn.

20

Verwachting 2017 De opgave van Prins Alexander verandert. Waar het tot nu toe ging om ontwikkeling van het gebied, staat in de toekomst het beheer centraal. De ontwikkeling van Nesselande en het knooppunt Alexandrium worden afgerond. In het overige deelgemeente gebied is de aandacht gericht op kwaliteitsverbetering. Prognose ontwikkeling direct beschikbaar aanbod in komende 5 jaar per sector in m2 bvo en % Prins Alexander Bedrijfsruimte Kantoorruimte Winkelruimte Aanbod per 1-1-2012 13.700 6,8% 100.000 21,8% 4.500 1,7% Plancapaciteit 2012 tot 2017 +45.200 22,3% +38.000 8,3% +4.200 1,6% Nieuwbouwvraag 2012 tot 2017 -6.200 3,1% -28.200 6,1% -8.900 3,4% Aanbodverwachting 2017 52.700 26,1% 109.800 23,9% ----(--- = geen of ‘negatief’ aanbod)

Bedrijfsruimte Gezien de beperkte marktvraag moet rekening worden gehouden met een langere ontwikkeltijd van het bedrijventerrein Nesselande. Er wordt nu uitgegaan van ontwikkeling van circa 45.000 m2 bvo, de te verwachte nieuwbouwbehoefte van ruim 6.000 m2 bvo ligt echter aanzienlijk lager.

Kantoorruimte Het geplande ontwikkelvolume is hoger dan de geprognosticeerde marktvraag. Voor omvangrijke nieuwbouwplannen is geen marktruimte en bovendien in concurrentie met de ontwikkeling van de binnenstad. Er is wel focus nodig op behoud en versterking van de kwaliteit. Dat geldt zowel voor de ontwikkelingen op de Alexanderknoop, als voor de ontwikkeling van de kantoorfuncties op Brainpark 3 en het bedrijventerrein Nesselande.

Winkelruimte In het centrumgebied van Nesselande zijn detailhandel en leisure voorzieningen gepland, die naar verwachting in de komende 5 jaar gerealiseerd worden. In de overige woonwijken van Prins Alexander is sprake van beperkte nieuwbouw ten behoeve van kwaliteitsbehoud en/of lokale vraag naar huisvesting. Het winkelcentrum Alexandrium I (dus niet de Megastores en Woonmall) wordt gerenoveerd, de start bouw wordt pas na 2016 verwacht. Overzicht bouwplannen in komende 20 jaar in m2 bvo Prins Alexander Bedrijfsruimte Hard planaanbod: Bedrijventerrein Nesselande 45.200 Alexandrium I/II/III Brainport deelplan T3 Winkelcentrum Nesselande Winkelcentrum Lageland Esm.plein Plancapaciteit 2012 tot 2017 45.200 Zacht planaanbod: Bedrijventerrein Nesselande 11.900 Alexandrium I/II/III Ambachtsplein Zevenkamp Plancapaciteit 2017 tot 2022 11.900 Studie plannen: Bedr.terrein Prins Alexander 7.000 Alexandrium I/II/III Brainpark 3 Noord (Blauwhoed) Winkelcentrum Binnenhof Prinsenland 2e fase Plancapaciteit 2022 tot 2032 7.000

Kantoorruimte

Winkelruimte

10.000 15.000 13.000

38.000 7.400 5.000 12.400

10.000 40.000

3.000 1.200 4.200

12.500 1.200 13.700

12.500 500

2.000 52.000

13.000

21

6. Deelgemeenten midden

Stand van zaken op 1 januari 2012 Rotterdam midden (Noord binnen de Ring) bevat de deelgemeenten Delfshaven, Noord, Kralingen Crooswijk en de Binnenstad. De Binnenstad heeft als stadscentrum een bijzondere status met relatief weinig inwoners en veel arbeidsplaatsen. De overige deelgemeenten liggen rond de Binnenstad en complementeren het ‘kerngebied’, waarin veel stedelijke voorzieningen zijn geconcentreerd in hoogwaardige openbaar vervoersknooppunten. Factsheet aanbod en gemiddelde opname per sector en gebied in m2 bvo Deelgem. midden Bedrijfsruimte Kantoorruimte 1 januari 2012 Bedrijventerrein Stedelijk knooppunt Kantoorgebied Winkelgebied Woongebied Bijzondere bestemming Stedelijk groen Totaal % van de voorraad Delfshaven Noord Kralingen Crooswijk Binnenstad

aanbod opname 8.876 4.161 1.368 0 0 0 0 72 6.833 1.242 0 915 0 0 17.077 6.389 2,8% 1,0% 2.373 1.204 5.048 3.153 7.116 1.625 2.540 407

A/O 2,1 # # 0,0 5,5 0,0 # 2,7 # 2,0 2,5 4,4 6,2

aanbod opname 1.076 1.766 166.819 26.198 128.937 13.655 21.350 4.592 151.100 14.876 4.499 4.444 2.071 0 475.851 65.530 18,8% 2,6% 15.895 3.991 37.229 6.623 85.502 9.709 337.224 45.207

Winkelruimte A/O 0,6 6,4 9,4 4,6 10,2 1,0 # 7,3 # 4,0 5,6 8,8 7,5

aanbod opname 0 0 2.280 696 5.470 410 16.371 10.806 11.676 3.381 673 350 0 0 36.470 15.644 3,7% 1,6% 5.153 1.274 6.751 1.945 7.078 1.294 17.489 11.131

A/O # 3,3 13,3 1,5 3,5 1,9 # 2,3 # 4,0 3,5 5,5 2,1


Bedrijfsruimte Het aanbod aan bedrijfsruimte is ver onder het frictieniveau. Er is een ruim aanbod van bedrijfsruimte in Rotterdam Noord. Het opnameniveau van bedrijfsruimte heeft zich op het schaarse aanbod aangepast, zodat er sprake is van een evenwicht tussen vraag en aanbod. In de woongebieden lijkt het aanbod incourant aangezien er naar verhouding nauwelijks bedrijfsruimte wordt opgenomen.

Kantoorruimte Het aanbod aan kantoorruimte is (te) hoog. Het overaanbod zit vooral in de grotere concentraties in de Binnenstad met ‘uitlopers’ naar de deelgemeenten Noord en Kralingen. Op de monofunctionele locaties langs de snelweg is sprake van functionele veroudering, waardoor er voor relatief jonge kantoren van 20 tot 30 jaar nog maar weinig marktvraag is.

Winkelruimte Er is sprake van enig overaanbod aan winkelruimte. Overaanbod bevindt zich in de plinten van de kantoorboulevards in de binnenstad, in ‘aanloopstraten’ naar de binnenstad en in de woongebieden van Delfshaven en Kralingen.

22

Verwachting 2017 Belangrijkste ontwikkeling in Rotterdam Midden betreft de uitbouw van de stedelijke voorzieningen, gericht op kwalitatieve versterking. Opvallende projecten zijn de nieuwbouw van het Centraal Station met realisering van het aangrenzende Central District, de nieuwbouw van het Erasmus Medisch Centrum in Hoboken, enkele nieuwe winkelontwikkelingen als de Markthal en de uitbouw van de EUR Campus in Kralingen oost. Prognose ontwikkeling direct beschikbaar aanbod in komende 5 jaar per sector in m2 bvo en % Deelgemeenten midden Bedrijfsruimte Kantoorruimte Winkelruimte Aanbod per 1-1-2012 17.000 2,8% 475.900 18,8% 36.500 3,7% Plancapaciteit 2012 tot 2017 +13.900 2,3% +109.300 4,3% +65.600 6,7% Nieuwbouwvraag 2012 tot 2017 -15.600 2,5% -105.200 4,2% -26.900 2,7% Aanbodverwachting 2017 15.400 2,5% 480.000 19,0% 75.200 7,7% (--- = geen of ‘negatief’ aanbod)

Bedrijfsruimte Het planaanbod aan nieuwe bedrijfsruimte is beperkt en lager dan de te verwachten behoefte. Bedrijven met expansie zullen daardoor uitwijken naar omliggende gebieden met een ruimer aanbod.

Kantoorruimte Het gros van de kantoorprojecten die binnenkort worden opgeleverd zijn nog ontwikkeld voor de economische crisis. Met het doorrekenen van dit ‘harde’ planaanbod blijft het aanbod aan kantoorruimte onverminderd hoog, maar zal niet meer explosief stijgen. Voor de periode vanaf 2017 is ondertussen een stevige reductie van nieuwbouwplannen doorgevoerd, zodat dan het overaanbod kan gaan afnemen. Een verdere afname van het overaanbod wordt nagestreefd via het vastgestelde ‘Actieprogramma kantorenleegstand’. Dit programma stimuleert transformatie van leegstaande kantoorpanden naar andere functies.

Winkelruimte Ook de ambitieuze plannen voor de detailhandel dateren uit de economisch goede tijden. Nieuwe ontwikkelingen als de Markthal zijn echter noodzakelijk om het winkelaanbod in Rotterdam te vernieuwen en aantrekkelijk te houden. Een goede fasering is hier van belang. Als alle voorgenomen plannen worden uitgevoerd verdubbelt het aanbodpercentage. Overzicht bouwplannen in komende 20 jaar in m2 bvo Deelgemeenten midden Bedrijfsruimte Hard planaanbod: Delfshaven 11.400 Noord 0 Kralingen Crooswijk 2.500 Binnenstad 0 Plancapaciteit 2012 tot 2017 13.900 Zacht planaanbod: Delfshaven 25.200 Noord 0 Kralingen Crooswijk 0 Binnenstad 0 Plancapaciteit 2017 tot 2022 25.200 Studie plannen: Delfshaven 77.300 Noord 56.000 Kralingen Crooswijk 14.300 Binnenstad 0 Plancapaciteit 2022 tot 2032 147.600

Kantoorruimte

Winkelruimte

0 0 20.300 89.000 109.300

200 1.700 4.500 59.200 65.600

0 0 9.500 80.000 89.500

0 0 11.800 5.700 17.500

0 0 0 205.000 205.000

0 0 1.600 2.200 3.800

23

DELFSHAVEN

Stand van zaken op 1 januari 2012 Na de realisatie van het Lloydkwartier en de Horvathweg heeft de deelgemeente Delfshaven geen grote ontwikkellocaties meer beschikbaar. De aandacht gaat dan ook steeds meer naar het versterken van de leefkwaliteit in de deelgemeente. Factsheet aanbod en gemiddelde opname per sector in m2 bvo Delfshaven Bedrijfsruimte Kantoorruimte 1 januari 2012 Bedrijventerrein Winkelgebied Woongebied Bijzondere bestemming Totaal % van de voorraad

aanbod opname 0 0 0 0 2.373 289 0 915 2.373 1.204 1,5% 0,7%

A/O # # 8,2 0,0 2,0

aanbod opname 465 0 1.279 193 13.300 3.798 851 0 15.895 3.991 8,0% 2,0%

Winkelruimte A/O # 6,6 3,5 # 4,0

aanbod opname 0 0 1.836 964 2.644 96 673 214 5.153 1.274 3,1% 0,8%

A/O # 1,9 27,5 3,1 4,0


Bedrijfsruimte Het beschikbare aanbod aan bedrijfsruimte is erg laag. Het aanbod beperkt zich tot de woongebieden, maar de opname ervan is bijzonder laag. Bedrijven hebben wel alternatieven. In de omgeving van de deelgemeente zijn de bedrijventerreinen Spaanse Polder, Kleinpolder en het MerweVierhavensgebied te vinden

Kantoorruimte Het aanbod aan kantoorruimte bevindt zich boven het frictieaanbod van 5% en zit voornamelijk in de woongebieden.

Winkelruimte Het aanbod aan winkelruimte bevindt zich op het frictieaanbod niveau van 3%. In de woongebieden is er sprake van overaanbod. Afgewacht moet worden wat de effecten zijn van de recent geopende winkelvoorzieningen aan de Vierhavensstraat.

24

Verwachting 2017 Nieuwe ontwikkelingen in Delfshaven zijn beperkt en betreffen voornamelijk enkele bedrijfsruimte initiatieven. Prognose ontwikkeling direct beschikbaar aanbod in komende 5 jaar per sector in m2 bvo en % Delfshaven Bedrijfsruimte Kantoorruimte Winkelruimte Aanbod per 1-1-2012 2.400 1,5% 15.900 8,0% 5.200 3,1% Plancapaciteit 2012 tot 2017 +11.400 7,1% 0 0,0% +200 0,1% Nieuwbouwvraag 2012 tot 2017 -3.700 2,3% -7.300 3,7% -3.300 2,0% Aanbodverwachting 2017 10.000 6,2% 8.600 4,3% 2.000 1,2% (--- = geen of ‘negatief’ aanbod)

Bedrijfsruimte In Delfshaven zijn er plannen voor de ontwikkeling van bedrijfsruimte voor feestzalen aan de Horvathweg. In het aansluitende Merwe- Vierhavensgebied is nog veel ruimte beschikbaar.

Kantoorruimte In Delfshaven zijn geen kantoorprojecten gepland. In de directe nabijheid van de deelgemeente spelen de ontwikkelingen in het Merwe- Vierhavengebied en in de Binnenstad (Hoboken)

Winkelruimte Met de realisatie van nieuwe grootschalige winkelruimte in de Vierhavenstrip (zie Merwe Vierhavensgebied) is voorlopig kwantitatief geen behoefte aan nieuwe winkelruimte in Delfshaven. De aandacht dient de komende jaren gericht te zijn op aanpak van incourante winkelruimte.

Overzicht bouwplannen in komende 20 jaar in m2 bvo Delfshaven Bedrijfsruimte Hard planaanbod: Convenant BoTu 200 Lloydpier (v.d. Looy) 700 Horvathweg 10.500 Plancapaciteit 2012 tot 2017 11.400 Zacht planaanbod: Lloydpier (v.d. Looy) 700 Horvathweg 24.500 Plancapaciteit 2017 tot 2022 25.200 Studie plannen: PM Plancapaciteit 2022 tot 2032 0

Kantoorruimte

Winkelruimte 200

0

200

0

0

0

0

25

NOORD

Stand van zaken op 1 januari 2012 De deelgemeente Noord bevat een grote diversiteit aan woongebieden met een hoogstedelijk karakter en een sterke eigen identiteit. Er is veel kleinschalige bedrijvigheid, waaronder veel ‘starters’. Aan de zuidzijde grenst de deelgemeente aan de binnenstad. Aan de westzijde bevindt zich de Diergaarde Blijdorp, die jaarlijks veel bezoekers trekt. Factsheet aanbod en gemiddelde opname per sector in m2 bvo Noord Bedrijfsruimte Kantoorruimte 1 januari 2012 Bedrijventerrein Winkelgebied Woongebied Bijzondere bestemming Totaal % van de voorraad

aanbod opname 2.654 2.600 0 0 2.395 553 0 0 5.048 3.153 4,0% 2,5%

A/O 1,0 # 4,3 # 1,6

aanbod opname 610 138 769 530 33.553 3.572 2.297 2.383 37.229 6.623 24,6% 4,4%

Winkelruimte A/O 4,4 1,4 9,4 1,0 5,6

aanbod opname 0 0 4.541 1.380 2.210 565 0 0 6.751 1.945 4,0% 1,1%

A/O # 3,3 3,9 # 3,5


Bedrijfsruimte Het aanbod aan bedrijfsruimte is laag. Het bedrijventerrein Kleinpolder bevat een mix van perifere detailhandel en bedrijven. Dit gebied verkleurt langzamerhand naar meer perifere, grootschalige detailhandel.

Kantoorruimte Het aanbod aan kantoorruimte is (veel te) hoog. Het overaanbod is vrijwel volledig geconcentreerd in de Agniesebuurt, waar grotere kantoorpanden aan de Heer Bokelweg en de Schiekade als uitlopers van de Binnenstad fungeren.

Winkelruimte Het aanbod van winkelruimte bevindt zich iets boven het frictieaanbod. De aandacht blijft gericht op toevoeging van kwaliteit door gentrification.

26

Verwachting 2017 De activiteiten in de deelgemeente Noord zijn vooral gericht op kwaliteitsverbetering en niet op grootschalige nieuwbouwprojecten. Prognose ontwikkeling direct beschikbaar aanbod in komende 5 jaar per sector in m2 bvo en % Noord Bedrijfsruimte Kantoorruimte Winkelruimte Aanbod per 1-1-2012 5.000 4,0% 37.200 24,6% 6.800 4,0% Plancapaciteit 2012 tot 2017 0 0,0% 0 0,0% +1.700 1,0% Nieuwbouwvraag 2012 tot 2017 -4.500 3,6% -8.500 5,6% -4.000 2,3% Aanbodverwachting 2017 500 0,4% 28.700 10,0% 4.400 2,6% (--- = geen of ‘negatief’ aanbod)

Bedrijfsruimte Ondanks het zeer geringe aanbod zijn er geen concrete plannen voor bedrijfsruimte. Het hergebruik van het Hofplein spoorviaduct met kleinschalige commerciële ruimten kan een impuls voor de wijk betekenen.

Kantoorruimte De leegstand aan Bokelweg en Schiekade blijft naar verwachting hoog. Vanwege het structurele karakter van de leegstand kan structurele transformatie, zoals bedoeld in het ‘actieprogramma kantorenleegstand’, een optie zijn.

Winkelruimte Op dit moment wordt alleen een uitbreiding van het winkelaanbod voorzien aan het Bentinckplein. Overzicht bouwplannen in komende 20 jaar in m2 bvo Noord Bedrijfsruimte Hard planaanbod: Bentinckplein Plancapaciteit 2012 tot 2017 0 Zacht planaanbod: PM Plancapaciteit 2017 tot 2022 0 Studie plannen: PM Plancapaciteit 2022 tot 2032 0

Kantoorruimte

Winkelruimte

0

1.700 1.700

0

0

0

0

27

KRALINGEN CROOSWIJK

Stand van zaken op 1 januari 2012 De deelgemeente Kralingen Crooswijk is een stedelijk woongebied met verschillende kwaliteiten. De Kralingse Zoom aan de oostzijde van de deelgemeente Kralingen Crooswijk bevat een universiteit en een groot volume aan kantoorruimte. Aan de westzijde grenst de deelgemeente aan de binnenstad. Factsheet aanbod en gemiddelde opname per sector in m2 bvo Kralingen Crooswijk Bedrijfsruimte Kantoorruimte 1 januari 2012 Bedrijventerrein Stedelijk knooppunt Winkelgebied Woongebied Bijzondere bestemming Stedelijk groen Totaal % van de voorraad

aanbod opname 6.222 1.561 0 0 0 0 894 64 0 0 0 0 7.116 1.625 5,4% 1,2%

A/O 4,0 # # 13,9 # # 4,4

aanbod opname 0 1.628 32.892 4.920 122 29 50.417 2.301 0 831 2.071 0 85.502 9.709 25,5% 2,9%

Winkelruimte A/O 0,0 6,7 4,2 21,9 0,0 # 8,8

aanbod opname 0 0 0 0 2.979 574 4.099 720 0 0 0 0 7.078 1.294 5,7% 1,0%

A/O # # 5,2 5,7 # # 5,5


Bedrijfsruimte In de deelgemeente bevindt zich ruim 130.000 m2 bvo bedrijfsruimte, waarvan bijna de helft op de bedrijventerreinen Veilingterrein, Terbregseweg en Autostrada /Schaardijk. Het aanbodpercentage ligt onder het frictieniveau van 7,5%. Omdat ook de opname laag is, is er geen sprake van een structureel tekort. Veel bedrijfsruimte bevindt zich in de woongebieden. Daar is echter weinig economische dynamiek: er is de afgelopen tien jaar maar zeer beperkt sprake geweest van aanbod en opname.

Kantoorruimte In de deelgemeente is sprake van een groot aanbod aan kantoorruimte: 85.000 m2 bvo: ruim 5x het gewenste aanbod. Het overaanbod bevindt zich vooral in het stedelijk knooppunt Kralingse Zoom (Brainpark) en in de wijk Struisenburg,

Winkelruimte Het aanbod aan winkelruimte bevindt zich boven het gewenste niveau. Er is sprake van overaanbod in de wijken Rubroek (Jonker Fransstraat) en Struisenburg (Oostzeedijk).

28

Verwachting 2017 De Erasmus Universiteit bouwt het Woudestein complex verder uit als universiteitscampus. Met de gemeente is hierover een samenwerkingsovereenkomst gesloten met afspraken over mobiliteit en duurzaamheid. Langs de rivier wordt ten behoeve van het internationale baggerbedrijf Van Oord het project ‘De Nieuwe Maas’ gerealiseerd. De activiteiten in de woongebieden zijn gericht op kwaliteitsverbetering. Prognose ontwikkeling direct beschikbaar aanbod in komende 5 jaar per sector in m2 bvo en % Kralingen Crooswijk Bedrijfsruimte Kantoorruimte Winkelruimte Aanbod per 1-1-2012 7.100 5,4% 85.500 25,5% 7.100 5,7% Plancapaciteit 2012 tot 2017 +2.500 1,9% +20.300 6,1% +4.500 3,6% Nieuwbouwvraag 2012 tot 2017 -3.500 2,7% -14.800 4,4% -2.800 2,3% Aanbodverwachting 2017 6.100 4,7% 91.000 27,1% 8.800 7,0% (--- = geen of ‘negatief’ aanbod)

Bedrijfsruimte De geplande nieuwbouw tot 2017 is minder dan de verwachte marktvraag. Naar verwachting zal het aanbod in 2017 dan ook afnemen.

Kantoorruimte Aan kantoorplannen is de plancapaciteit hoger dan de te verwachten marktvraag. Bij realisatie ervan blijft het aanbod aan kantoorruimte op een (veel te) hoog niveau. De nieuwbouw voor Van Oord aan de Schaardijk en voor de Erasmus Universiteit voorziet in een eigen behoefte. Omdat de marktvraag voor snelweg locaties afneemt, is herontwikkeling van Kralingse Zoom, in aansluiting op de ontwikkelingen van de Erasmus Universiteit met wonen, werken, leren en recreëren, een optie. Ook voor het kantorenaanbod in Struisenburg schiet de marktvraag tekort.

Winkelruimte De detailhandelontwikkeling in EUR Woudestein is bedoeld voor de eigen behoefte en heeft een opzet nodig die concurrentie met het bestaande aanbod in de deelgemeente voorkomt. Ook voor de periode 2017 tot 2022 is het planaanbod een stuk hoger dan de te verwachten opname.

Overzicht bouwplannen in komende 20 jaar in m2 bvo Kralingen Crooswijk Bedrijfsruimte Hard planaanbod: Nieuw Maas (Schaardijk) fase 2 Kop Goudse Rijweg 1.300 Rehoboth 1.200 EUR Woudestein Langepad Plancapaciteit 2012 tot 2017 2.500 Zacht planaanbod: Tamboer locatie (Crooswijk) EUR terrein (fase 2) Plancapaciteit 2017 tot 2022 Studie plannen: EUR terrein (fase 3) Plancapaciteit 2022 tot 2032 0

Kantoorruimte

Winkelruimte

12.300

8.000 20.300

4.000 500 4.500

9.500 9.500

9.400 2.400 11.800

0

1.600 1.600

29

BINNENSTAD

Stand van zaken op 1 januari 2012 De binnenstad is het economisch centrum van Rotterdam. Er wonen circa 30.000 mensen, maar er weken 80.000 mensen, waarvan veel in informatie en dienstverlening. Optimale bereikbaarheid wordt gewaarborgd door het nieuwe Centraal Station met hoge snelheidstreinverbindingen naar Schiphol (havering reistijd) en de Europese regio’s en met hoogwaardige OV verbindingen in de metropoolregio Rotterdam / Den Haag. Factsheet aanbod en gemiddelde opname per sector in m2 bvo Binnenstad Bedrijfsruimte Kantoorruimte 1 januari 2012 Stedelijk knooppunt Kantoorgebied Winkelgebied Woongebied Bijzondere bestemming Totaal % van de voorraad

aanbod opname 1.368 0 0 0 0 72 1.172 336 0 0 2.540 407 1,3 % 0,2%

A/O # # 0,0 3,5 # 6,2

aanbod opname A/O 133.927 21.278 6,3 128.937 13.655 9,4 19.180 3.840 5,0 53.829 5.205 10,3 1.351 1.230 1,1 337.224 45.207 7,5 18,3 % 2,5%

Winkelruimte aanbod opname 2.280 696 5.470 410 7.015 7.889 2.724 2.000 0 136 17.489 11.131 3,4% 2,1%

A/O 3,3 13,3 0,9 1,4 0,0 1,6


Bedrijfsruimte Het aandeel bedrijfsruimte ten opzichte van kantoren en winkels is beperkt. Het aanbod is met 1,3% uiterst beperkt; de gemiddelde opname is nog minder.

Kantoorruimte In de Binnenstad is het aanbod aan kantoorruimte opgelopen tot 18,3%. Dat is ver boven het gewenste niveau van 5%. Vooral in het Central District en het aansluitende Lijnbaankwartier is het aanbod groot. In de afgelopen tien jaar is hier nauwelijks nieuwbouw toegevoegd, zodat er nu sprake is van een ouder aanbod. Door Central Post (duurzame herontwikkeling) en First (herontwikkeling van Weenapoint) is duidelijk dat er bij investeerders en kantoorgebruikers vertrouwen is in de toekomst van dit gebied. Met het gereedkomen van het station en de herinrichting van de buitenruimte wordt bij veel vastgoedpartijen de verwachting dat de leegstand zal afnemen verder versterkt. In de binnenstad zijn ook veel mogelijkheden om gebouwen een andere functie te geven.

Winkelruimte Het aanbod aan winkelruimte in de binnenstad is iets boven de frictieleegstand. In het kernwinkelgebied is het aanbod echter krap, terwijl er wat overaanbod zit in de plinten van de kantoorboulevards

30

Verwachting 2017 Het binnenstadsplan 2008 – 2020 zet in op het optimaliseren van de vestigingscondities voor kennisintensieve activiteiten in een inspirerende omgeving. De focus ligt op het Rotterdam Central District met aan het Weena de herontwikkeling van First, de huisvesting van Shell Nederland en van een hotel in een voormalig kantoorgebouw. Maar ook in het kernwinkelgebied worden belangrijke projecten ontwikkeld. Prognose ontwikkeling direct beschikbaar aanbod in komende 5 jaar per sector in m2 bvo en % Binnenstad Bedrijfsruimte Kantoorruimte Winkelruimte Aanbod per 1-1-2012 2.500 1,3% 337.200 18,3% 17.500 3,4% Plancapaciteit 2012 tot 2017 0 0,0% +89.000 4,8% +59.200 11,4% Nieuwbouwvraag 2012 tot 2017 -3.800 1,0% -74.600 4,1% -16.700 3,2% Aanbodverwachting 2017 -----% 351.700 19,1% 60.000 11,5% (--- = geen of ‘negatief’ aanbod)

Bedrijfsruimte Er staat in de binnenstad geen nieuwe bedrijfsruimte gepland.

Kantoorruimte Tot 2017 wordt circa 90.000 m2 bvo kantoorruimte opgeleverd. Dat is meer dan de verwachte nieuwbouwbehoefte van circa 75.000 m2 bvo. Als er geen kantoorruimte uit de markt wordt genomen loopt het aanbod verder op tot 19%. Voor de aanpak van het bestaande aanbod wordt met vastgoedeigenaren overlegd over de mogelijkheden langdurig leegstaande kantoorpanden te transformeren naar een ander gebruik.

Winkelruimte Het op te leveren volume aan winkelruimte is veel ruimer dan de verwachte nieuwbouwvraag. Nieuwe initiatieven als Forum Rotterdam en Postkantoor Coolsingel zijn echter nodig om het winkelaanbod een nieuwe kwaliteitsimpuls te geven. Voorzichtigheid blijft echter geboden. Zo zal continue monitoring moeten plaatsvinden over de plannen in relatie tot het aanbod aan bestaande winkelruimte. Overzicht bouwplannen in komende 20 jaar in m2 bvo Binnenstad Bedrijfsruimte Hard planaanbod: Weenapoint – CDR Willemsplein (LSI) Forum Rotterdam (ABN-AMRO) Postkantoor Coolsingel Rotta Nova Jacobsplaats Tunnellocatie Stadskantoor Coolhaven / GJ de Jonghweg Plancapaciteit 2012 tot 2017 0 Zacht planaanbod: Schiekadeblok – CDR (LSI) Weenapoint – CDR Spinoza Coolsingel Plancapaciteit 2017 tot 2022 0 Studie plannen: Deltseplein – CDR Conradstraat – CDR Schiekadeblok – CDR (LSI) Meentplein Plancapaciteit 2022 tot 2032 0

Kantoorruimte 42.000 6.000 15.000

21.000 5.000 89.000

Winkelruimte

30.000 20.000 3.000 2.200 4.000 59.200

40.000 40.000 80.000 45.000 60.000 100.000 205.000

5.700 5.700

1.000 200 1.000 2.200

31

7. Deelgemeenten zuid

Stand van zaken op 1 januari 2012 Rotterdam Zuid beslaat de deelgemeenten Feijenoord, IJsselmonde, Charlois, Hoogvliet en Pernis. De gegevens over de nieuwe deelgemeente Rozenburg moeten nog worden toegevoegd. Het Zuidplein met aangrenzend Ahoy complex is een belangrijk stedelijk knooppunt en zal worden opgeknapt. De ontwikkeling van de Kop van Zuid en Katendrecht zijn in volle gang. De ambities van het Stadionpark zijn bijgesteld. Factsheet aanbod en gemiddelde opname per sector en gebied in m2 bvo Deelgemeenten zuid Bedrijfsruimte Kantoorruimte 1 januari 2012 Bedrijventerrein Stedelijk knooppunt Winkelgebied Woongebied Bijzondere bestemming Stedelijk groen Totaal % van de voorraad Feijenoord Charlois IJsselmonde Hoogvliet / Pernis

aanbod opname 45.309 11.366 1.279 174 0 161 6.287 675 0 0 3.222 747 56.098 13.122 6,5% 1,5% 2.778 306 6.908 3.018 28.494 7.269 17.918 2.528

A/O 4,0 7,4 0,0 9,3 # 4,3 4,3 # 9,1 2,3 3,9 7,1

aanbod opname 21.684 4.903 36.376 12.931 3.059 1.918 42.193 1.735 0 478 4.680 56 107.992 22.022 13,0% 2,7% 69.902 15.332 14.951 1.628 11.159 3.710 11.979 1.362

Winkelruimte A/O 4,4 2,8 1,6 24,3 0,0 73,9 4,9 # 4,6 9,2 3,0 8,8

aanbod opname 0 200 4.205 2.089 9.850 2.361 11.006 2.452 0 226 0 0 25.061 7.328 4,2% 1,2% 6.135 1.798 8.011 2.288 6.613 2.378 4.303 864

A/O 0,0 2,0 4,2 4,5 0,0 # 3,4 # 3,4 3,5 2,8 5,0


Bedrijfsruimte Het aanbod aan bedrijfsruimte is beperkt, en ligt iets onder het gemiddelde frictieniveau van 7,5%. Bij een beperkte opname is het aanbod echter nog 4x de gemiddelde opname. Het aanbod bevindt zich grotendeels op de bedrijventerreinen. Voor het aanbod in het stedelijk woongebied is vrijwel geen vraag. Per deelgemeente is de situatie verschillend. In Feijenoord is de gemiddelde opname zeer laag, waardoor de verhouding tussen aanbod en opname hoog is. Ook in Hoogvliet is de aanbod / opname verhouding hoog, veroorzaakt door veel aanbod op het bedrijventerrein Gadering.

Kantoorruimte Het aanbod aan kantoorruimte in Rotterdam Zuid is boven het frictieniveau van 7,5%. Er is opvallend veel aanbod in het woongebied, terwijl de opname daar laag is. Structurele leegstand is daarvan het gevolg. Het aanbod in de deelgemeenten Charlois en Hoogvliet zijn veel te hoog in relatie tot de gemiddelde opname. Als er geen zicht is op nieuwe marktvraag moet het aanbod worden verminderd.

Winkelruimte Het aanbod aan winkelruimte ligt boven het gewenste frictieniveau van 3,0%. In een aantal woonen winkelgebieden is het aanbod te hoog. Daar moet worden ingezet op kwaliteitsverbetering en niet op uitbreiding. Het opnameniveau is met 1,2% een stuk lager dan het Rotterdams gemiddelde van 1,6%.

32

Verwachting 2017 In Rotterdam krijgt de ontwikkeling van Zuid extra aandacht. Belangrijke projecten in dit verband zijn de centrumstedelijke ontwikkelingen rond de Rijnhaven, de ontwikkeling van het sportcluster op het Stadionpark, de herstructurering van het Hart van Zuid, de ontwikkeling van Waalhaven oost en zuid en de realisatie van het bedrijventerrein Reijerwaard in Ridderkerk. Met het Rijk zijn afspraken gemaakt over een gezamenlijke aanpak van de problematiek in Rotterdam Zuid. Prognose ontwikkeling direct beschikbaar aanbod in komende 5 jaar per sector in m2 bvo en % Deelgemeenten zuid Bedrijfsruimte Kantoorruimte Winkelruimte Aanbod per 1-1-2012 56.100 6,5% 108.000 13,0% 25.100 4,2% Plancapaciteit 2012 tot 2017 +79.200 9,2% +34.600 4,2% +63.800 10,6% Nieuwbouwvraag 2012 tot 2017 -24.800 2,9% -34.900 4,2% -14.500 2,4% Aanbodverwachting 2017 110.500 12,8% 107.700 13,0% 74.400 12,4% (--- = geen of ‘negatief’ aanbod)

Bedrijfsruimte De bedrijfsruimte plannen overtreffen ruim de te verwachten behoefte. Vooral in Charlois wordt veel bedrijfsruimte ontwikkeld.

Kantoorruimte De plannen voor kantoren tot 2015 zijn in balans met de verwachte vraag. Deze plannen bevinden zich vooral in de Kop van Zuid en Pols Katendrecht. Het aanbodpercentage blijft op een te hoog niveau liggen. De plancapaciteit vanaf 2017 is hoger dan de te verwachten vraag, zodat daarmee het aanbodpercentage weer kan gaan toenemen.

Winkelruimte Het planaanbod aan winkelruimte overtreft ver de berekende vraag. Het aanbod aan winkelruimte kan daardoor fors gaan toenemen. Het planaanbod na 2015 is eveneens veel te hoog. Dat zal moeten worden teruggebracht tot een realistischer niveau. Overzicht bouwplannen in komende 20 jaar in m2 bvo Deelgemeenten zuid Bedrijfsruimte Hard planaanbod: Feijenoord 13.600 Charlois 36.300 IJsselmonde 17.500 Hoogvliet / Pernis 11.800 Plancapaciteit 2012 tot 2017 79.200 Zacht planaanbod: Feijenoord 800 Charlois 14.000 IJsselmonde 14.000 Hoogvliet / Pernis 1.900 Plancapaciteit 2017 tot 2022 30.700 Studie plannen: Feijenoord 77.300 Charlois 56.000 IJsselmonde 14.400 Hoogvliet / Pernis 0 Plancapaciteit 2022 tot 2032 147.700

Kantoorruimte

Winkelruimte

29.500 100 2.500 2.500 34.600

21.000 6.900 33.900 2.000 63.800

34.500 0 0 5.900 40.400

31.100 16.000 8.000 0 55.100

99.000 20.000 28.500 0 147.500

4.500 0 24.000 0 28.500

33

FEIJENOORD

Stand van zaken op 1 januari 2012 Met de ontwikkeling van het stedelijk knooppunt Kop van Zuid heeft de deelgemeente Feijenoord een stevige impuls gekregen. Ook Katendrecht is ondertussen volop in ontwikkeling. Met het in gebruik nemen van de Rijnhavenbrug zijn de twee gebieden beter met elkaar verbonden en is het ‘rondje Rijnhaven’ voor voetgangers en fietsers mogelijk geworden. Factsheet aanbod en gemiddelde opname per sector in m2 bvo Feijenoord Bedrijfsruimte Kantoorruimte 1 januari 2012 Bedrijventerrein Stedelijk knooppunt Winkelgebied Woongebied Totaal % van de voorraad

aanbod opname A/O 0 0 # 1.105 174 6,4 0 0 # 1.673 133 12,6 2.778 306 9,1 1,2% 0,1%

aanbod opname 4.471 2.657 28.719 11.676 2.422 109 34.291 880 69.902 15.322 14,9% 3,3%

Winkelruimte A/O 1,7 2,5 22,3 39,0 4,6

aanbod opname 0 0 489 471 2.526 1.161 3.120 166 6.135 1.798 3,3% 1,0%

A/O # 1,0 2,2 18,8 3,4


Bedrijfsruimte Het aanbod aan bedrijfsruimte is in Feijenoord ver onder het gewenste frictieaanbod van 7,5%. Maar ook de gemiddelde opname is dramatisch laag, zodat het lage aanbod nog altijd een veelvoud van de opname is.

Kantoorruimte Het aanbod aan kantoorruimte bevindt zich ruim boven het gewenste frictieniveau van 5%. In de Kop van Zuid zijn vraag en aanbod nog redelijk in balans; in Katendrecht overtreft het aanbod de vraag echter aanzienlijk.

Winkelruimte Het aanbod aan direct leverbare winkelruimte is met 3,3% vrijwel het gewenste niveau van 3%. In de woongebieden is het aanbod echter te hoog. Een concentratie van aanbod aan winkelruimte bevindt zich in het Kop van Zuid en Entrepotgebied.

34

Verwachting 2017 De inzet is gericht op de verdere afronding van de ontwikkelingen rond de Rijnhaven, langs de Laan op Zuid en op de Kop van Feijenoord. Gezien het overaanbod aan plannen aan woonen werklocaties worden in overleg met marktpartijen nadere afspraken gemaakt over de fasering van de uitvoering. Prognose ontwikkeling direct beschikbaar aanbod in komende 5 jaar per sector in m2 bvo en % Feijenoord Bedrijfsruimte Kantoorruimte Winkelruimte Aanbod per 1-1-2012 2.800 1,2% 69.900 14,9% 6.100 3,3% Plancapaciteit 2012 tot 2017 +13.600 6,0% +29.500 6,3% +21.000 11,2% Nieuwbouwvraag 2012 tot 2017 -4.300 1,9% -22.100 4,7% -4.100 2,2% Aanbodverwachting 2017 12.200 5,4% 77.300 16,5% 23.100 12,3% (--- = geen of ‘negatief’ aanbod)

Bedrijfsruimte Er staat veel bedrijfsruimte gepland op Katendrecht. Nog onduidelijk is in welke mate hiermee (extra) marktvraag bediend kan worden.

Kantoorruimte De komende periode staat circa 30.000 m2 bvo aan nieuwe kantoorruimte gepland. Hiermee loopt het aanbodpercentage op. Ook voor de periode vanaf 2017 is het volume aan kantoorontwikkelingen ruim boven de nu verwachte marktbehoefte, zodat het aanbodpercentage dan verder op kan lopen.

Winkelruimte Ook bij de winkels loopt het aanbod op door een fors nieuwbouwprogramma. De ontwikkelingen bevinden zich in Parkstad, Kop van Zuid en Pols Katendrecht. Een deel van de nieuwbouw bestaat uit plintfuncties ten behoeve van een aantrekkelijke buitenruimte ‘op ooghoogte’. Overzicht bouwplannen in komende 20 jaar in m2 bvo Feijenoord Bedrijfsruimte Hard planaanbod Brands Pakhuismeesteren Boston (W.pier) Rijnpoortgebouw Boulevard zuid, Groningerstraat Parkstad Blok 2 Parkstad Blok F Parkstad Blok L Pols Katendrecht, kade Rijnhaven Pols Katendrecht Achmea Katendrecht Wooncompas 1.000 Katendrecht (rest) 5.200 Fenix loodsen 7.400 Hillesluis, Wielslag Hillesluis Plancapaciteit 2012 tot 2017 13.600 Zacht planaanbod: Uitbreiding rechtbank San Francisco (W.pier) Philadephia (W.pier) Chicago (Westcord) Havanna Boulevard zuid, Woonstadlocatie Kop van Feijenoord Pols Katendrecht, kade Rijnhaven Pols Katendrecht (rest) 800 Fenix loodsen Groene Hilledijk / Top Zuid Plancapaciteit 2017 tot 2022 800 Studie plannen: Baltimore (W.pier) Scharnier (House of Design) 25.000 Kop van Feijenoord ECC fase 2 6.300 Pols van Katendrecht (rest) 46.000 Plancapaciteit 2022 tot 2032 77.300

Kantoorruimte

Winkelruimte 3.000 2.000

11.000 3.000 9.000 1.000 2.800 4.600 300

4.600

29.500

5.000

2.000 500 1.800 21.100

11.500 2.000 2.000 1.600 2.000 7.000 500 2.000 2.000 5.000 14.000 34.500 43.000 25.000 10.000 21.000 99.000

3.000 13.000 31.100 500 2.000 2.000 4.500

35

CHARLOIS (inclusief Heijplaat)

Stand van zaken op 1 januari 2012 Belangrijkste werklocatie in de deelgemeente Charlois is het stedelijk knooppunt Zuidplein met een regionaal winkelcentrum en het Ahoy complex. Rotterdam geeft extra aandacht aan de revitalisering van het woongebied in Charlois. Daarnaast is sterk ingezet op het RDM complex in Heijplaat. Factsheet aanbod en gemiddelde opname per sector in m2 bvo Charlois Bedrijfsruimte Kantoorruimte 1 januari 2012 Bedrijventerrein Stedelijk knooppunt Winkelgebied Woongebied Stedelijk groen Totaal % van de voorraad

aanbod opname A/O 4.368 2.408 1,8 174 0 # 0 0 # 2.366 73 32,6 0 537 0,0 6.908 3.018 2,3 3,3% 1,4%

aanbod opname 2.533 188 7.657 1.256 194 0 4.567 184 0 0 14.951 1.628 12,9% 1,4%

Winkelruimte A/O 13,4 6,1 # 24,9 # 9,2

aanbod opname 0 0 3.716 1.618 2.136 269 2.159 401 0 0 8.011 2.288 3,6% 1,0%

A/O # 2,3 7,9 5,4 # 3,5


Bedrijfsruimte In de deelgemeente Charlois is het huidige aanbod aan bedrijventerrein laag en onder het gewenste frictie aanbod van 7,5%. In het woongebied is het aanbod ruim boven de (marginale) opname; in het bedrijventerrein Charloise Poort is er echter te weinig aanbod om aan de te verwachten vraag te kunnen voldoen.

Kantoorruimte Het huidige aanbod aan kantoorruimte ligt met 12,9% ruim boven het gewenste frictieniveau van 5%. In woongebieden is het aanbod problematisch gezien de minimale opname. Ook naar het kantorenaanbod op de bedrijventerreinen is nauwelijks vraag. Wel is er nog sprake van een beperkte opname van kantoorruimte in het stedelijk knooppunt Zuidplein, maar ook daar is het aanbod nu al 6x de jaarlijkse opname.

Winkelruimte Het aanbod aan winkelruimte met 3,6% boven het gewenste frictieaanbod van 3%. De opname van winkelruimte is beperkt. In winkel- en woongebieden ligt het aanbod te ver boven het opname niveau.

36

Verwachting 2017 In de komende vijf jaar wordt is op het bedrijventerrein Charloise Poort nog ruimte voor bedrijven beschikbaar. Ook wordt er nieuwe winkelruimte gerealiseerd. De herontwikkeling van de Stadshavens gebieden met het Rijn- Maashaven, Waalhaven zuid en oost en Sluisjesdijk kunnen een nieuwe economische impuls geven aan de aansluitende gebieden. Een goede aansluiting op deze gebieden is dan ook van belang. Voor de aanpak van het ‘Hart van Zuid’ is middels een tender uitgezet bij geïnteresseerde marktpartijen. Prognose ontwikkeling direct beschikbaar aanbod in komende 5 jaar per sector in m2 bvo en % Charlois Bedrijfsruimte Kantoorruimte Winkelruimte Aanbod per 1-1-2012 6.900 3,3% 15.000 12,9% 8.000 3,6% Plancapaciteit 2012 tot 2017 +36.300 17,4% +100 0,1% 6.900 3,1% Nieuwbouwvraag 2012 tot 2017 -5.900 2,8% -3.700 3,2% -5.000 2,3% Aanbodverwachting 2017 37.300 17,9% 11.400 9,8% 9.900 4,5% (--- = geen of ‘negatief’ aanbod)

Bedrijfsruimte Op het bedrijventerrein Charloise Poort is nog ruimte voor bedrijven. Met de NDU locatie en Charloise Poort 2 is er ruimte voor 36.000 m2 bvo. De te verwachten vraag naar bedrijfsruimte is echter circa 6.000 m2 bvo. Na 2016 zal de voormalige T.O.G.R.-locatie beschikbaar komen voor herontwikkeling. Een programma onderzoek is ondertussen opgestart, waarbij ondermeer gedacht wordt aan de ontwikkeling van (een deel van) het gebied tot bedrijventerrein.

Kantoorruimte Met de revitalisering van het Hart van Zuid kan de kantoorruimte worden gerevitaliseerd. Naar verwachting levert dat per saldo geen extra kantoorvloeroppervlak op.

Winkelruimte Het planaanbod tot 2017 is hoger dan de te verwachten behoefte. De geplande winkelruimte in de Charloise Poort betreft een zgn. perifere detailhandel voorziening (PDV), die alleen gebouwd mag worden als de afname verzekerd is en niet leidt tot ongewenste concurrentie met bestaande voorzieningen. Bij revitalisering van het winkelcentrum Zuidplein moet de aandacht gericht worden op kwaliteitsversterking en niet op uitbreiding van het winkelareaal. Overzicht bouwplannen in komende 20 jaar in m2 bvo Charlois Bedrijfsruimte Hard planaanbod: Charloise Poort NDU locatie 29.400 Charloise Poort 2 (HD) 6.900 Plein 1953 Slinge / Asterloo (Ahold) Pendrecht Slinge Plancapaciteit 2012 tot 2017 36.300 Zacht planaanbod: Hart van Zuid Wevershoekplein (AM, Woonstad R’dam) T.O.G.R. locatie 14.000 Plancapaciteit 2017 tot 2022 14.000 Studie plannen: Hart van Zuid T.O.G.R. locatie 56.000 Plancapaciteit 2022 tot 2032 56.000

Kantoorruimte

Winkelruimte

3.000 1.400 2.500 100 100

6.900 4.500 11.500

0

16.000

20.000 20.000

0

37

IJSSELMONDE

Stand van zaken op 1 januari 2012 In de deelgemeente IJsselmonde is het nieuwe Maasstad ziekenhuis opgeleverd; met aansluitende ’medimall’ een impuls voor de lokale economie. Met het besluit van de FIFA om het WK voetbal in 2018 niet aan Nederland en België toe te wijzen wordt nut en noodzaak van een nieuw groot voetbalstadion aan de Maas opnieuw afgewogen. Factsheet aanbod en gemiddelde opname per sector in m2 bvo IJsselmonde Bedrijfsruimte Kantoorruimte 1 januari 2012 Bedrijventerrein Winkelgebied Woongebied Bijzondere bestemming Stedelijk groen Totaal % van de voorraad

aanbod opname A/O 25.978 6.461 4,0 0 161 0,0 495 438 1,1 0 0 # 2.021 209 9,6 28.494 7.269 3,9 9,8% 2,5%

aanbod opname A/O 8.549 1.070 8,0 0 1.809 0,0 2.610 345 7,6 0 478 0,0 0 8 0,0 11.159 3.710 3,0 8,6% 2,9%

Winkelruimte aanbod opname 0 200 3.399 276 3.214 1676 0 226 0 0 6.613 2.378 5,9% 2,1%

A/O 0,0 12,3 1,9 0,0 # 2,8


Bedrijfsruimte Het aanbod aan bedrijfsruimte ligt boven het gewenste frictieaanbod van 7,5% en bevindt zich voornamelijk op de bedrijventerreinen. Met een aanbod / opname verhouding van 4,0 is het aanbod ook te hoog ten opzichte van de gemiddelde opname.

Kantoorruimte Het huidige aanbod aan kantoorruimte is hoger dan het gewenste frictieniveau van 5%. Overaanbod bevindt zich op het bedrijventerrein Hordijk en in enkele woongebieden. De opname van kantoorruimte is hoog dankzij de recente ontwikkeling van nieuwe kantoorruimte in het winkelgebied Keizerswaard.

Winkelruimte Het aanbod aan winkelruimte ligt ruim boven de gewenste 3% frictieniveau. Bijna de helft van het aanbod zit in de zorgboulevard aan de Spinozaweg en is dus op een beperkt marktsegment gericht. Het resterende aanbod in de woonen winkelgebieden is voldoende in balans.

38

Verwachting 2017 Het bedrijventerrein Hordijk wordt gerevitaliseerd en biedt nog ruimte aan bedrijven en bijbehorende (kleinschalige) kantoorruimten. Het centrumplan IJsselmonde met nieuwe winkelruimte is in uitvoering. Rond het stadion De Kuip is een nieuw sportcluster gepland, maar zowel bij de kantoren als bij de detailhandel is er sprake van een sterk verzadigde markt. Voor de nu beoogde m2 bvo aan kantoren en winkelruimte moet daarom een nieuw marktsegment worden aangetrokken dat in Rotterdam nog niet of nog onvoldoende wordt bediend. Aansluiting op het thema sport en gezondheid lijkt daarbij voor de hand te liggen. Prognose ontwikkeling direct beschikbaar aanbod in komende 5 jaar per sector in m2 bvo en % IJsselmonde Bedrijfsruimte Kantoorruimte Winkelruimte Aanbod per 1-1-2012 28.500 9,8% 11.200 8,6% 6.600 5,9% Plancapaciteit 2012 tot 2017 +17.500 6,0% +2.500 1,9% +33.900 30,4% Nieuwbouwvraag 2012 tot 2017 -10.400 3,6% -5.700 4,4% -3.600 3,2% Aanbodverwachting 2017 35.600 12,2% 8.000 6,2% 36.900 33,1% (--- = geen of ‘negatief’ aanbod)

Bedrijfsruimte Veel nieuwe bedrijfsruimte wordt ontwikkeld in Hordijk (gerelateerd aan de revitalisering van het bedrijventerrein) en aansluitend op het Maasstad ziekenhuis. Het aanbod is hoger dan de verwachte marktvraag. Afhankelijk van de extra vraag vanuit de medische sector moet rekening gehouden worden met een langere uitgiftetijd. Vervolgens zal de revitalisering van het bedrijventerrein Laagjes worden opgestart.

Kantoorruimte Enig nieuw kantooraanbod wordt ontwikkeld in Hordijk en het Centrumplan IJsselmonde. Deze toevoeging is lager dan de te verwachte behoefte zodat het aanbodpercentage zal dalen in de richting van de gewenste 5% norm.

Winkelruimte Met het realiseren van winkelruimte in het Centrumplan IJsselmonde wordt het aanbod aan lokaal verzorgende winkels vergroot. De geplande winkelruimte in het Stadionpark betreft vooral verplaatsing van detailhandel vanuit het bedrijventerrein aan de Stadionweg. Bij de heroverweging rond een nieuw voetbalstadion aan de Maas is het de vraag of verplaatsing van bedrijvigheid nog nodig is. Overzicht bouwplannen in komende 20 jaar in m2 bvo IJsselmonde Bedrijfsruimte Hard planaanbod: Hordijk (revitalisering) 17.500 Centrumplan IJsselmonde Stadionpark fase 1 Plancapaciteit 2012 tot 2017 17.500 Zacht planaanbod: Laagjes, Aristotelesstraat 14.000 Stadionpark fase 1 Plancapaciteit 2017 tot 2022 14.000 Studie plannen: Hordijk (revitalisering) 14.400 Veranda 20 (Multi) Stadionpark fase 1 Stadionpark fase 2 Plancapaciteit 2022 tot 2032 14.400

Kantoorruimte 2.000 500

Winkelruimte

2.500

7.900 26.000 33.900

0

8.000 8.000

3.500 10.000 15.000 28.500

24.000 24.000

39

HOOGVLIET en PERNIS

Stand van zaken op 1 januari 2012 Door dalende woonbezetting en economische schaalvergroting staat het voorzieningenniveau van Hoogvliet onder druk. Ook is een aantal voorzieningen wat gedateerd en moet worden aangepast. Factsheet aanbod en gemiddelde opname per sector in m2 bvo Hoogvliet / Pernis Bedrijfsruimte Kantoorruimte 1 januari 2012 Bedrijventerrein Winkelgebied Woongebied Stedelijk groen Totaal % van de voorraad

aanbod opname A/O 14.963 2.497 6,0 0 0 # 1.754 32 55,5 1.201 0 # 17.918 2.526 7,1 13,1% 1,8%

aanbod opname 6.131 988 443 0 724 326 4.680 48 11.979 1.362 10,5% 1,2%

Winkelruimte A/O 6,2 # 2,2 98,2 8,8

aanbod opname 0 0 1.789 655 2.514 209 0 0 4.303 864 5,3% 1,1%

A/O # 2,7 12,0 # 5,0


Bedrijfsruimte In de deelgemeente Hoogvliet is het aanbod aan bedrijfsruimte ruim boven het frictieniveau van 7,5%. Het aanbod is vrijwel volledig geconcentreerd in het bedrijventerrein Gadering.

Kantoorruimte Het aanbod aan kantoren is met circa 10,5% te ruim. Bekeken moet worden of het aanbod nog voldoende courant is, dan wel dat transformatie meer perspectief biedt.

Winkelruimte Het aanbod aan winkelruimte is boven het frictieniveau van 3%. Het overaanbod bevindt zich vooral in de woongebieden, waar de marktopname minimaal is.

40

Verwachting 2017 In de gebiedsvisie van Hoogvliet wordt ingezet op het aantrekken van meer middelhoge en hoge inkomensgroepen. De voorzieningenstructuur zal daarop worden aangepast. Prognose ontwikkeling direct beschikbaar aanbod in komende 5 jaar per sector in m2 bvo en % Hoogvliet en Pernis Bedrijfsruimte Kantoorruimte Winkelruimte Aanbod per 1-1-2012 17.900 13,1% 12.000 10,5% 4.300 5,3% Plancapaciteit 2012 tot 2017 +11.800 8,6% +2.500 2,2% +2.000 2,5% Nieuwbouwvraag 2012 tot 2017 -4.300 3,1% -3.400 3,0% -1.900 2,3% Aanbodverwachting 2017 25.500 18,6% 11.100 9,7% 4.500 5,5% (--- = geen of ‘negatief’ aanbod)

Bedrijfsruimte Met realisatie van de plannen voor Gadering en Oudeland neemt het aanbod aan bedrijfsruimte verder toe. Het bedrijventerrein Gadering zal de komende jaren geherstructureerd worden. Het doel is de nu gevestigde bedrijven en de kwaliteit van het gebied te behouden. Het ligt in de rede te verwachten dat met het in gebruik nemen van Maasvlakte 2 de behoefte aan havengerelateerde bedrijfsruimte met een goede ontsluiting vanaf de A15 zal toenemen.

Kantoorruimte De geplande nieuwbouw in de komende vijf jaar betreft een nieuw deelgemeente kantoor. Er vinden gesprekken plaats over mogelijke transformatie van het bestaande deelgemeente kantoor.

Winkelruimte De kwaliteit van het winkelaanbod verschilt per locatie, maar het centraal gelegen Stadshart is van goede kwaliteit. Een aandachtspunt is de hoge verkeersdruk bij de winkels. Alle oude winkelstrips zijn ondertussen gesloopt. Ingezet wordt op verdere concentratie van de winkelcentra Stadshart, Wilhelm Tell en Boomgaardshoek.

Pernis In Pernis is de ambitie voornamelijk gericht op behoud en kwaliteitsverbetering van het bestaande aanbod. Overzicht bouwplannen in komende 20 jaar in m2 bvo Hoogvliet en Pernis Bedrijfsruimte Hard planaanbod: Gadering 10.700 Oudeland 1.100 Wilhelm Tellplaats Deelgemeente kantoor Plancapaciteit 2012 tot 2017 11.800 Zacht planaanbod: Oudeland 1.900 Plancapaciteit 2017 tot 2022 1.900 Studie plannen: PM Plancapaciteit 2022 tot 2032 0

Kantoorruimte

Winkelruimte

2.000 2.500 2.500

2.000

5.900 5.900

0

0

0

41

8. Bedrijfsgebieden

Stand van zaken op 1 januari 2012 De grootschalige bedrijventerreinen in Rotterdam omvat de grote bedrijventerreinen Spaanse Polder, Noord West en Merwe Vierhavens aan de noordzijde van de rivier en het hele havengebied aan de zuidzijde van de rivier. Het Merwe- Vierhavensgebied is nu nog voor een groot deel als havengebied in gebruik. Met het Havenbedrijf Rotterdam is overeengekomen dat dit gebied vanaf 2011 geleidelijk zal transformeren naar een nieuw en duurzaam stedelijk woonen werkgebied. De ‘natte bedrijventerreinen’ in het havengebied zijn niet opgenomen in de Navigator. Wel wordt rekening gehouden met de ontwikkeling van ‘droge bedrijventerreinen’ in het havengebied (distributiecentra) en met de vestiging van kantoor- en kenniscentra in het Waalhavengebied. Factsheet aanbod en gemiddelde opname per sector en gebied in m2 bvo Bedrijfsgebieden Bedrijfsruimte Kantoorruimte 1 januari 2012 Havengebied Bedrijventerrein Kantoorgebied Winkelgebied Infrastructuur Totaal % van de voorraad Spaanse Polder / N.W. Merwe- Vierhavens Waal- Eemhaven Overig Havengebied Infrastructuur

aanbod opname 166.762 65.214 95.382 26.731 0 0 0 0 2.688 0 264.833 91.944 9,5% 3,3% 93.166 24.859 95.902 3.549 43.125 21.519 29.951 42.017 2.688 0

A/O 2,6 3,6 # # # 2,9 # 3,7 27,0 2,0 0,7 #

aanbod opname A/O 48.491 7.974 6,1 36.599 3.451 10,6 15.521 0 # 0 0 # 0 0 # 100.610 11.426 8,8 9,6% 1,1% # 36.599 3.451 10,6 15.521 76 205,4 42.256 7.600 5,6 6.235 299 20,9 0 0 #

Winkelruimte aanbod opname 0 0 0 0 0 0 0 2.465 0 0 0 2.465 0,0% 2,5% 0 0 0 2.465 0 0 0 0 0 0

A/O # # # 0,0 # 0,0 # # 0,0 # # #


Bedrijfsruimte Het aanbod aan bedrijfsruimte ligt iets boven het frictieniveau van 7,5%. Met een opnameniveau van 3,3% ligt het aanbod echter op het gewenste niveau van 2 tot 3x de opname. Dit geldt met name voor het havengebied. Op grote herstructureringsterreinen als Spaanse Polder / N.W. is veel aanbod.

Kantoorruimte Het aanbod aan kantoorruimte ligt boven het frictieniveau van 5,0%. De opname van kantoorruimte in bedrijfsgebieden is laag, zodat het aanbod de opname verre overstijgt. Dit geldt vooral voor de bedrijventerreinen Spaanse Polder en Noord West. Kantoorruimte op bedrijventerreinen zijn minder courant, omdat voorzieningen, OV bereikbaarheid en uitstraling minder zijn dan in het stedelijk gebied.

Winkelruimte Detailhandel is op de grootschalige bedrijventerreinen niet aan de orde, met uitzondering van het te transformeren Merwe- Vierhavensgebied, waar aan de Vierhavensstraat de ‘Bigshops Parkboulevard’ met 25.000 m2 bvo grootschalige detailhandel is opgeleverd.

42

Verwachting 2017 De herstructurering van Spaanse Polder en Noord West zal de komende jaren worden afgerond. Ondertussen is een start gemaakt met de transformatie van het Merwe- Vierhavensgebied. In het Waal- Eemhaven gebied worden door het Havenbedrijf de havenactiviteiten geïntensiveerd. Prognose ontwikkeling direct beschikbaar aanbod in komende 5 jaar per sector in m2 bvo en % Bedrijfsgebieden Bedrijfsruimte Kantoorruimte Winkelruimte Aanbod per 1-1-2012 264.800 9,5% 100.600 9,6% 0 0,0% Plancapaciteit 2012 tot 2017 +113.200 4,1% 16.900 1,6% 0 0,0% Nieuwbouwvraag 2012 tot 2017 -116.000 4,2% -30.800 2,9% -3.500 3,5% Aanbodverwachting 2017 262.000 9,4% 86.800 8,2% -----% (--- = geen of ‘negatief’ aanbod)

Bedrijfsruimte Het nu bekende planaanbod bevindt zich op het niveau van de vraagprognose. Daarmee blijft het aanbodpercentage op het niveau van ruim 9%. Vanaf 2017 kan het aanbodpercentage afnemen als gevolg van een lagere plancapaciteit.

Kantoorruimte De nieuwbouw aan kantoorruimte ligt onder de marktvraag. Daardoor zal het aanbodpercentage afnemen. Ook na 2017 blijft het nieuwbouwvolume beperkt.

Winkelruimte In het Merwe- Vierhavensgebied is de ‘Bigshops Parkboulevard’ opgeleverd met circa 25.000 m2 bvo aan winkelruimte. Deze ontwikkeling bedient een bovenlokale markt. Voor de komende jaren zijn geen nieuwe winkelontwikkelingen gepland. Overzicht bouwplannen in komende 20 jaar in m2 bvo Bedrijfsgebieden Bedrijfsruimte Hard planaanbod: Spaanse Polder / Noord West 46.900 Merwe- Vierhavens gebied 18.200 Waalhaven / Eemhaven 46.700 Havengebied, rest 1.400 Plancapaciteit 2012 tot 2017 113.200 Zacht planaanbod: Spaanse Polder / Noord West 0 Merwe- Vierhavens gebied 18.200 Waalhaven / Eemhaven 47.200 Havengebied, rest 0 Plancapaciteit 2017 tot 2022 65.400 Studie plannen: Spaanse Polder / Noord West 0 Merwe- Vierhavens gebied 36.400 Waalhaven / Eemhaven 94.500 Havengebied, rest 0 Plancapaciteit 2022 tot 2032 130.900

Kantoorruimte

Winkelruimte

4.500 0 12.400 0 16.900

0 0 0 0 0

0 20.000 3.300 0 23.300

0 0 0 0 0

0 20.000 6.600 0 26.600

0 0 0 0 0

43

SPAANSE POLDER EN NOORD WEST

Stand van zaken op 1 januari 2012 De bedrijventerreinen Spaanse Polder en Noord West zijn de afgelopen periode geherstructureerd. Dit proces zal de komende jaren worden voortgezet en afgerond. De aanpak van de Spaanse Polder werd door experts bekroond als de beste herstructurering van 2011. Factsheet aanbod en gemiddelde opname per sector in m2 bvo Spaanse Polder / N.W. Bedrijfsruimte Kantoorruimte 1 januari 2012 Spaanse polder Noord West Bedrijventerrein % van de voorraad

aanbod opname 50.216 10.053 42.950 14.806 93.166 24.859 13,3% 3,5%

A/O 5,0 2,9 3,7

aanbod opname 9.208 2.697 27.391 755 36.599 3.451 17,5% 1,7%

Winkelruimte A/O 3,4 36,3 10,6

aanbod opname 0 0 0 0 0 0 0,0% 0,0%

A/O # # #


Bedrijfsruimte Het aanbod aan bedrijfsruimte ligt boven het gewenste frictieaanbod van 7,5%. Deels is dit een gevolg van de herstructurering, deels ook van verouderd vastgoed. Veel aanbod bevindt zich in de Spaanse Polder.

Kantoorruimte Het aanbod aan kantoren ligt ver boven het gewenste niveau van 5%. Vooral in Noord West is het aanbod aan kantoorruimte te hoog. Daarbij komt dat het opnameniveau in Noord West laag is, met als gevolg dat kantoorgebouwen langdurig leeg zullen blijven staan.

Winkelruimte In de Spaanse Polder en Noord West bevindt zich een beperkte hoeveelheid winkelruimte. Er zijn echter geen gegevens over aanbod en opname beschikbaar.

44

Verwachting 2017 De herstructurering van de bedrijventerreinen Spaanse Polder en Noord West wordt de komende jaren afgerond. Alle terreinen in Noord West zijn ondertussen uigegeven. Met invoering van adequaat beheer, ondermeer door parkmanagement, moet kwaliteitsbehoud op langere termijn worden gewaarborgd. Prognose ontwikkeling direct beschikbaar aanbod in komende 5 jaar per sector in m2 bvo en % Spaanse Polder / Noord West Bedrijfsruimte Kantoorruimte Winkelruimte Aanbod per 1-1-2012 93.200 13,3% 36.600 17,5% 0 0,0% Plancapaciteit 2012 tot 2017 +46.900 6,7% +4.500 2,2% 0 0,0% Nieuwbouwvraag 2012 tot 2017 -30.500 4,3% -7.100 3,4% -500 1,4% Aanbodverwachting 2017 109.600 15,6% 34.000 16,3% -----% (--- = geen of ‘negatief’ aanbod)

Bedrijfsruimte Het aanbod aan bedrijfsruimte is hoog. Met de laatste fase van de herstructurering komen door verdichting nog enkele kavels in de Spaanse Polder beschikbaar. Naar verwachting zal het aanbodpercentage daarmee nog wat verder toenemen. Daarna komt het gebied in een beheersfase, waarin wel sprake zal blijven van een vervangingsvraag.

Kantoorruimte Ook het aanbod aan leegstaande kantoorgebouwen is groot. Bij nieuwe kantoorplannen zal worden afgewogen of tegelijkertijd ook niet-courant kantooraanbod uit de markt wordt genomen. Door nieuwe kantoorruimte te beperken en verouderde kantoren uit de markt te nemen kan het overaanbod aan kantoren worden teruggedrongen. Overzicht bouwplannen in komende 20 jaar in m2 bvo Spaanse Polder / Noord West Bedrijfsruimte Hard planaanbod: Spaanse Polder 46.900 Plancapaciteit 2012 tot 2017 46.900 Zacht planaanbod: PM Plancapaciteit 2017 tot 2022 0 Studie plannen: PM Plancapaciteit 2022 tot 2032 0

Kantoorruimte

Winkelruimte

4.500 4.500

0

0

0

0

0

45

MERWE- VIERHAVENSGEBIED

Stand van zaken op 1 januari 2012 Het Merwe- Vierhavensgebied is een havengebied aan de noordzijde van de rivier. De gemeente is met het Havenbedrijf overeengekomen dat dit gebied de komende decennia zal transformeren naar een stedelijk woonen werkgebied. De transformatie is gestart met de in 2011 opgeleverde ‘Bigshops Parkboulevard’ met grootschalige detailhandel en een dakpark dat aansluit op de naastliggende woonwijk. Het ‘HaKa pand’ aan de overzijde van de Vierhavensstraat wordt opgeknapt om huisvesting te bieden aan het samenwerkingsverband ‘Clean Tech Delta’. Aandachtspunt bij verdere ontwikkeling is de aansluiting op het bestaand stedelijk gebied en de spin-off die daarbij kan worden gerealiseerd. Factsheet aanbod en gemiddelde opname per sector in m2 bvo Merwe- Vierhavens Bedrijfsruimte Kantoorruimte 1 januari 2012 Havengebied Bedrijventerrein Kantoorgebied Winkelgebied Totaal % van de voorraad

aanbod opname A/O 93.686 1.678 55,8 2.216 1.872 1,2 0 0 # 0 0 # 95.902 3.549 27,0 40,6% 1,5%

aanbod opname A/O 0 76 0,0 0 0 # 15.521 0 # 0 0 # 15.521 76 205,4 10,6% 0,1%

Winkelruimte aanbod opname A/O 0 0 # 0 0 # 0 0 # 0 2.465 0,0 0 2.465 0,0 0,0% 0,0%


Bedrijfsruimte Met het vertrekken van de havenactiviteiten uit het gebied ontstaat er een fors aanbod aan bedrijfsruimte. Vooral de “Ferro locatie”, een voormalig gasfabrieksterrein en een fruitloods dragen hier aan bij. Door het specifieke karakter van dit vastgoed is het niet direct bruikbaar voor een brede groep gebruikers. Daarbij komt dat een deel van de bodem ernstig verontreinigd is en gesaneerd zal moeten worden. Er zal dus enige tijd met een hoog aanbodpercentage rekening moeten worden gehouden.

Kantoorruimte Het aanbod aan kantoorruimte ligt boven het gewenste frictieniveau van 5%. Ook hier zal in het kader van de transformatie met een wat hoger aanbod rekening moeten worden gehouden. Met het voorgenomen vertrek van de gemeente uit het Europoint complex kan het aanbodpercentage fors gaan toenemen.

Winkelruimte Er is op dit moment grootschalige detailhandel aan weerszijden van de Vierhavenstraat (de ‘Bigshops Parkboulevard’ aan de stadzijde en Leen Bakker + Praxis aan de havenzijde).

46

Verwachting 2017 Het structuurplan Stadshavens voorziet in de herontwikkeling van het Merwe- Vierhavens gebied in de komende 30 jaar. Fasegewijs zullen vertrekkende havenactiviteiten vervangen worden door stedelijk gebruik. Vanaf 2011 worden door het Havenbedrijf de te transformeren gebieden aan de gemeenten overgedragen. Prognose ontwikkeling direct beschikbaar aanbod in komende 5 jaar per sector in m2 bvo en % Merwe- Vierhavens gebied Bedrijfsruimte Kantoorruimte Winkelruimte Aanbod per 1-1-2012 95.900 40,6% 15.500 10,6% 0 0,0% Plancapaciteit 2012 tot 2017 +18.200 7,7% 0 0,0% 0 0,0% Nieuwbouwvraag 2012 tot 2017 -6.800 2,9% -3.000 2,1% -2.900 5,3% Aanbodverwachting 2017 107.300 45,5% 12.500 8,5% -----% (--- = geen of ‘negatief’ aanbod)

Bedrijfsruimte In het Vierhavensgebied is nog veel ruimte beschikbaar. Deze ruimte kan ook gebruikt worden als ‘schuifruimte’ voor bedrijven die elders verplaatst moeten worden.

Kantoorruimte Het initiatief ‘Clean Tech Delta’ in het HaKa pand is een interessante ontwikkeling waarmee mogelijk een nieuw marktsegment wordt toegevoegd. Eerder werd al het Europoint 4 gebouw getransformeerd naar onderwijs en laboratoriumfaciliteiten voor de medische bedrijvigheid. Tevens zal moeten worden nagedacht over het (her)gebruik van de Europoint gebouwen 2 en 3 als de gemeentelijke diensten naar verwachting in 2014 zijn vertrokken.

Winkelruimte Er worden geen winkelontwikkelingen gepland. Overzicht bouwplannen in komende 20 jaar in m2 bvo Merwe- Vierhavens gebied Bedrijfsruimte Hard planaanbod: Vierhavens gebied 18.200 Plancapaciteit 2012 tot 2017 18.200 Zacht planaanbod: Merwehaven gebied 14.700 Vierhavensgebied 3.500 Vierhavenstrip Plancapaciteit 2017 tot 2022 18.200 Studie plannen: Merwehaven gebied 22.400 Vierhavensgebied 14.000 Plancapaciteit 2022 tot 2032 36.400

Kantoorruimte

Winkelruimte

0

0

5.000 5.000 10.000 20.000

0

10.000 10.000 20.000

0

47

WAAL- EN EEMHAVENGEBIED

Stand van zaken op 1 januari 2012 Het Waalhaven en Eemhaven gebied is een haventerrein waarvan de havenactiviteiten de komende periode verder zullen worden geïntensiveerd. In het kader van het project Stadshavens, waarin het Havenbedrijf samenwerkt met de gemeente Rotterdam is op het RDM terrein de ‘RDM Campus’ ontwikkeld met een combinatie van onderwijs en innoverende bedrijven. In Waalhaven oost zijn recent enkele nieuwe kantoorlocaties gerealiseerd: ‘Dock Works’ en ‘City Port’ als onderdeel van het ‘Port Valley’ project van het Havenbedrijf Rotterdam. Factsheet aanbod en gemiddelde opname per sector in m2 bvo Waal- Eemhaven Bedrijfsruimte Kantoorruimte 1 januari 2012 Waalhaven oost / Sl.dijk Waalhaven zuid Eemhaven Havengebied % van de voorraad

aanbod opname A/O 711 3.214 0,2 21.467 12.436 1,7 20.947 5.869 3,6 43.125 21.519 2,0 10,5% 5,3%

aanbod opname 12.003 2.570 27.317 3.193 2.935 1.837 42.256 7.600 13,0% 2,3%

Winkelruimte A/O 4,7 8,6 1,6 5,6

aanbod opname 0 0 0 0 0 0 0 0 0,0% 0,0%

A/O # # # #


Bedrijfsruimte Het aanbod aan bedrijfsruimte ligt boven het frictieniveau van 7,5%. Daarbij moet bedacht worden dat de locaties Sluisjesdijk, Waalhaven oost en zuid zich in een transformatie fase bevinden. Het opname percentage van bedrijfsruimte is hoog: circa 2x boven het Rotterdams gemiddelde. In dat perspectief bevindt het aanbod aan bedrijfsruimte zich aan de ondergrens van het gewenste niveau van 2 à 3x de gemiddelde opname. Vooral in het Waalhavengebied is het aanbod te laag in relatie tot de te verwachten opname.

Kantoorruimte Het aanbod aan kantoorruimte is ruim boven het frictieniveau van 5%. Dat wordt mede veroorzaakt door de recent gereed gekomen nieuwbouw, waar na de crisis enkele bedrijven minder of geen ruimte afnamen. Anders dan bij bedrijven ligt het opname percentage in het Waalhaven gebied met 2,3% onder het Rotterdams gemiddelde, zodat de Aanbod / opname verhouding ver boven de gewenste 1,5 à 2 uitkomt. Dit geldt met name voor het Waalhavengebied.

48

Verwachting 2017 Het havengebied Waal- en Eemhaven maken deel uit van Stadshavens Rotterdam. In dat kader wordt de overslag in de Eemhaven en Waalhaven west geïntensiveerd en de distributie activiteiten in Waalhaven zuid geherstructureerd. Tevens worden een aantal stedelijke activiteiten in het gebied ontwikkeld: onderwijs en bedrijvigheid in de RDM Campus bij Heijplaat en de afronding van Port City in Waalhaven oost. Van de planontwikkeling zijn businesscases opgesteld die nu verder worden uitgewerkt. Aandachtspunt daarbij is de aansluiting op de omliggende woongebieden Charlois en Pernis. Prognose ontwikkeling direct beschikbaar aanbod in komende 5 jaar per sector in m2 bvo en % Waal- Eemhaven Bedrijfsruimte Kantoorruimte Winkelruimte Aanbod per 1-1-2012 43.100 10,5% 42.300 13,0% 0 % Plancapaciteit 2012 tot 2017 +46.700 11,4% +12.400 3,8% 0,0 % Nieuwbouwvraag 2012 tot 2017 -22.900 5,6% -12.900 3,9% -100 1,4% Aanbodverwachting 2017 67.000 16,4% 41.800 12,8% -----% (--- = geen of ‘negatief’ aanbod)

Bedrijfsruimte De bedrijfsontwikkeling in het Waalhaven gebied bestaat voor een deel uit een vervangingsvraag van de aanwezige bedrijvigheid. In het kader van de voorgenomen herstructurering van Waalhaven zuid kan ook ruimte voor intensivering worden gecreëerd. De plancapaciteit overstijgt de te verwachten marktbehoefte in de komende vijf jaar.

Kantoorruimte De geplande nieuwbouw is in balans met de te verwachten marktopname. Daarmee zal het aanbodpercentage op het huidige (hoge) niveau blijven. Overzicht bouwplannen in komende 20 jaar in m2 bvo Waal- Eemhaven Bedrijfsruimte Hard planaanbod: Cofely Sluisjesdijk (OVG) 1.000 Stadshavens (rest) 45.700 Portpark (Eemhaven, 4 vila’s) Plancapaciteit 2012 tot 2017 46.7 00 Zacht planaanbod: Stadshavens (rest) 47.200 Plancapaciteit 2017 tot 2022 47.200 Studieplanaanbod Stadshavens (rest) 94.500 Plancapaciteit 2022 tot 2032 94.500

Kantoorruimte

Winkelruimte

6.000 6.400 12.400

0

3.300 3.300

0

6.600 6.600

0

49

OVERIG HAVENGEBIED

Stand van zaken op 1 januari 2012 Ter completering van het overzicht is het resterende havengebied in de Navigator meegenomen. Het betreft hier de ‘droge’ dus niet kadegebonden bedrijventerreinen, meestal ten behoeve van de logistieke sector. Het opgenomen materiaal is echter nog onvolledig en betreft voor een deel inschattingen. De uitkomsten kunnen dan ook slechts als een eerste globale indicatie gelden. Factsheet aanbod en gemiddelde opname per sector in m2 bvo Overig Havengebied Bedrijfsruimte Kantoorruimte 1 januari 2012 Vondelingeplaat Botlek Europoort Maasvlakte Havengebied % van de voorraad

aanbod opname A/O 2.518 1.684 1,5 25.420 26.894 0,9 2.013 2.489 0,8 0 10.949 0,0 29.951 42.017 0,7 2,1% 2,9%

aanbod opname A/O 0 0 # 2.124 234 9,1 4.110 65 63,1 26.155 0 # 6.235 299 20,9 1,7% 0,1%

Winkelruimte aanbod opname 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0,0% 0,0%

A/O # # # # #


Bedrijfsruimte Ten opzichte van de totale voorraad aan ‘droge’ (niet kadegebonden) bedrijfsruimte is het aanbod aan beschikbare ruimte zeer laag. Nieuw aanbod kan gevonden worden aan de stadzijde (Waal- en Eemhaven gebied) en aan de zeezijde (Maasvlakte 2).

Kantoorruimte Ook het aanbod aan kantoorruimte ligt ver onder het gebruikelijke frictieniveau van 5%. Het betreft dan ook voornamelijk bedrijfsgebonden kantoorruimte, waarvan ook de opname marginaal is.

Verwachting 2017 Van het havengebied zijn geen actuele ontwikkelplannen bekend. Daardoor kan geen reële inschatting van de aanbodverwachting in 2017 worden gemaakt. Wel kan op basis van omvang en opname een eerste inschatting worden gemaakt van de nieuwbouwvraag in de komende 5 jaar. Deze nieuwbouwvraag is echter erg afhankelijk van de specifieke vraag van de in deze gebieden gevestigde bedrijven. Prognose ontwikkeling direct beschikbaar aanbod in komende 5 jaar per sector in m2 bvo en % Overig Havengebied Bedrijfsruimte Kantoorruimte Winkelruimte Aanbod per 1-1-2012 30.000 2,1% 6.200 1,7% 0 0,0% Plancapaciteit 2012 tot 2017 0 0,0% 0 0,0% 0 0,0% Nieuwbouwvraag 2012 tot 2017 -55.800 3,9% -7.700 2,1% 0 0,0% Aanbodverwachting 2017 -----% -----% -----% (--- = geen of ‘negatief’ aanbod)

50

Bijlagen

51

1 Visie Werklocaties Rotterdam 2030 (B&W, 31 maart 2009)

In de Stadsvisie Rotterdam 2030 zijn twee hoofddoelen geformuleerd die nauw met elkaar samenhangen: het versterken van de economische structuur en het creëren van een aantrekkelijke woonstad. In de Visie Werklocaties 2030 is de economische doelstelling uitgewerkt en vertaald naar de werklocaties van Rotterdamse en regio. Eén van de pijlers onder een gezond economisch klimaat is evenwicht tussen vraag en aanbod van ruimte. Uit nader onderzoek bleek dit evenwicht te zijn verstoord. Zo bleken er tekorten aan passende bedrijventerreinen en overschotten aan kantorenlocaties. Het is belangrijk dat dit evenwicht wordt hersteld en daar zijn twee grote ‘spelers’ voor nodig: de overheid, werkend vanuit het publieke belang, en commerciële marktpartijen werkend vanuit rendement op de investeringen. De huidige economische situatie is gebaat bij een consistente koers. Daarom is er een krachtenveld analyse gemaakt waarin het publieke belang is uitgezet tegen de private bereidheid om te investeren. Aan de rechterzijde van de matrix staan de ontwikkelingsgebieden die in de Stadsvisie Rotterdam 2030 een hoge prioriteit hebben gekregen. Links staan de overige locaties. Bovenin de matrix staan de gebieden waarin de investeringsbereidheid van de markt hoog is. Onderin de gebieden waar die bereidheid laag is. Zo ontstaan er vier gebiedstypen: Beheersgebieden, Productiegebieden, Aandachtsgebieden en Ontwikkelgebieden. Per gebiedstype wordt de rol van de overheid verschillend ingevuld. In de gebieden aan de linkerzijde is het de taak van de overheid de basiskwaliteit op orde te houden. Extra personele inzet gaat naar de productie- en ontwikkelgebieden aan de rechter zijde. De meeste financiële aandacht gaat uit naar de onderkant van de matrix. In deze gebieden zal de publieke sector moeten investeren om private investeringen uit te lokken. Op de ‘economische kaart’ van Rotterdam zijn de werklocaties ingekleurd naar gebiedstypen. De Binnenstad en (delen van) Stadshavens zijn productiegebieden. Hart van Zuid, Stadionpark en Rotterdam The Hague Airport gelden als ontwikkelgebieden. Indeling van gebieden naar prioriteit van de gemeente en de investeringsbereidheid van de markt

Beheersgebieden

Productiegebieden

Hoge investeringsbereidheid markt Lage prioriteit gemeente Rotterdam

Hoge prioriteit gemeente Rotterdam Hoge investeringsbereidheid markt

Aandachtsgebieden

Ontwikkelgebieden

Lage investeringsbereidheid markt Lage prioriteit gemeente Rotterdam

Hoge prioriteit gemeente Rotterdam Lage investeringsbereidheid markt

Omdat de economie niet ophoudt bij de gemeentegrens is niet alleen het gemeentebestuur van Rotterdam aan zet, maar ook die van de buurgemeenten in de Stadsregio Rotterdam. De regio Rotterdam telt circa 1,2 miljoen inwoners en 0,5 miljoen arbeidsplaatsen. Het havengebied van de Mainport Rotterdam is qua omvang en betekenis veruit de belangrijkste werklocatie. Zij kent haar eigen dynamiek en is vooralsnog niet opgenomen in de monitor werklocaties, met uitzondering van de ‘droge’ (dus niet aan kades gebonden) bedrijventerreinen voor distributie en transportactiviteiten. In de regio Rotterdam zijn drie economische zones te onderscheiden:   

De haven- en industriële zone aan de zuidzijde De kennis- en dienstenzone aan de noordzijde Een kerngebied waar deze twee zones elkaar overlappen

52

De huidige economische conjunctuur beperkt de financiële mogelijkheden van zowel de publieke als de private sector. Maar dat betekent niet dat er geen ontwikkelmogelijkheden voor Rotterdam meer zijn. Met de verwachte groei van de overslag in de haven bij het gereedkomen van de Tweede Maasvlakte kan ook de vraag naar bedrijfsruimte voor transport en distributie in de haven- en industriële zone verder toenemen. Ook de behoefte aan maritieme dienstverlening en aan nieuwe energie- en watertechnologie leidt tot een behoefte aan adequate bedrijfshuisvesting. In de kennis- en diensteneconomie aan de noordzijde ligt het accent meer op de kantorenmarkt. De aanwezigheid van belangrijke kennisinstellingen als de Erasmus Universiteit Rotterdam (economisch en medisch) en de Technische Universiteit Delft, gekoppeld aan internationale bereikbaarheid via het HSL station Rotterdam Centraal en het zakenvliegveld Rotterdam The Hague Airport, stimuleren de ruimtevraag. Het kerngebied, met optimale verbindingen naar noord en zuid, is het centrale voorzieningencentrum van de regio.

In de Visie Werklocatie zijn vier strategieën geformuleerd: 1. In samenwerking met de omliggende regio’s voorzien in de behoefte aan bedrijventerrein. Een groot deel van de bestaande bedrijventerreinen in de stad en regio is verouderd en toe aan herstructurering. Dat vraagt om (schuif)ruimte dat later uit intensiever grondgebruik kan worden teruggewonnen. Uit onderzoek blijkt dat voor havengerelateerde bedrijvigheid meer ruimte nodig is. Uitgifte van nieuwe terreinen kan alleen in samenwerking met de buurgemeenten want Rotterdam heeft haar fysieke grenzen bereikt. Bij dit alles is duurzaamheid een kernbegrip. 2. Het overschot aan kantorenlocaties terug te brengen. Er is een fors overschot aan kantorenlocaties, zowel in de stad als in de regio. Het gevolg is leegstand van panden en stagnatie in gebiedsontwikkeling. Dat betekent onder andere dat bestaande en nieuwe plannen kritisch moeten worden bezien en opnieuw getoetst op hun haalbaarheid. 3. Het versterken van voorzieningenniveau in de stad Het aanbod aan voorzieningen in de stad is zeer divers: gezondheidszorg, onderwijs, cultuur, maar ook commerciële voorzieningen als detailhandel en horeca. Hoeveel de stad precies nodig heeft is moeilijk aan te geven. Maar voorzieningen op hoog niveau zijn een absolute voorwaarde om Rotterdam aantrekkelijk te houden als woon- werk en verblijfstad. Er liggen veel plannen om dit te verwezenlijken, maar de middelen zijn beperkt. 4. Het stimuleren van functiemenging in woongebieden Veel startende ondernemers en kleine ‘schone’ bedrijven hebben behoefte aan kleine bedrijfsruimten, liefst in de buurt van de woning. Dit stuit nu nog op allerlei organisatorische en praktische bezwaren. Door deze weg te nemen wordt de economische structuur in de wijk verstevigd en ontstaat extra ruimte op de bedrijventerreinen.

53

2 Toelichting op de Navigator Werklocaties 2012 Om gebieden efficiënt te kunnen ontwikkelen is een periodiek inzicht in zowel de actuele marktvraag als in het locatieaanbod noodzakelijk. De Navigator Werklocaties voorziet in deze behoefte. De marktvraag wordt onderscheiden in de sectoren bedrijven, kantoren en winkels. Horeca, leisure, onderwijs, zorg en vervoer zullen nog worden toegevoegd. Het ruimte aanbod wordt weergegeven in werklocaties met specifieke economische kenmerken: buitengebied (agrarisch gebruik), havengebied (alleen de ‘droge’, niet kadegebonden terreinen), bedrijventerrein (bedrijvenfunctie is dominant), stedelijk knooppunt (concentratie van stedelijke functies op een hoogwaardig OV knooppunt), kantoorgebied (kantoorfunctie is dominant), winkelgebied (dominante winkelfunctie op begane grond niveau), woongebied (woonfunctie is dominant), bijzondere bestemming (grootschalige stedelijke voorzieningen als ziekenhuis, universiteit, e.d.), stedelijk groen (recreatieve functies) en infrastructuur (rijkswegen, spoorwegen en waterwegen). De Navigator richt zich op de gemeente Rotterdam. Met de Stadsregio Rotterdam wordt overlegd hoe regiogemeenten kunnen worden opgenomen. De meeteenheid voor alle data is het bruto vloeroppervlak (bvo). Als omrekenfactor van m2 bvo bedrijfsruimte naar m2 vvo bedrijfsruimte kantoren wordt 95% aangehouden. Bij kantoren wordt gerekend met 86% en bij winkels met 80%. Bij bedrijventerreinen wordt vaak gerekend met hectare grondoppervlak. Voor het omzetten van hectare bedrijventerrein naar m2 bvo wordt uitgegaan van een fsi (floor/space index) van 70%. Ten aanzien van de bebouwing op de bedrijventerreinen wordt aangehouden dat hiervan 70% als m2 bvo bedrijfsruimte kan worden beschouwd. De Navigator biedt een kwantitatieve analyse van vraag en aanbod. Het doet daarmee geen uitspraken over de courantheid van het aanbod en over kwalitatieve ingrepen die nodig zijn om het evenwicht in Rotterdam en omgeving te herstellen. De gemeente neemt het voortouw in het verzamelen van informatie om die samen met de markt te analyseren. Uit die resultaten kunnen de betrokken partijen hun conclusies trekken.

De Navigator monitoort vier aspecten 1. De voorraad van de bestaande ruimte en de verdeling ervan over de werklocaties. Dit betreft de totale voorraad van kantoor-, winkel- en bedrijfsruimten. Tot de omvang worden alleen opgeleverde gebouwen gerekend, dus geen gebouwen die nog in aanbouw zijn. Opgeleverde gebouwen kunnen in gebruik zijn of (gedeeltelijk) leegstaand. Bron is de Bedrijfsregistratie Adressen en Gebouwen (BAG). 2. Het aanbod aan ruimte dat op korte termijn beschikbaar is. Gerekend wordt met bestaande en de in aanbouw zijnde gebouwen. Het aanbod moet in balans zijn met de opname. Bij te weinig aanbod aan ruimte kunnen bedrijven niet gehuisvest worden. Verlies aan bedrijvigheid en werkgelegenheid is daarvan het gevolg. Bij te veel aanbod neemt de leegstand toe, dalen de prijzen en stagneert de gebiedsontwikkeling. Ook ontstaat er prijsconcurrentie die investeringen in hogere kwaliteit onrendabel maken. Als bronnen worden gebruikt Property NL, de Bedrijfsruimtebank, de COS-Monitor bedrijventerreinen en makelaarsgegevens. 3. De opname, dat wil zeggen de gemiddelde omvang van transacties en gronduitgiften van de afgelopen tien jaar, geldt als indicatie van de te verwachten marktdynamiek. In welke gebieden is er de afgelopen jaren veel geïnvesteerd door marktpartijen en waar is de marktdynamiek laag? Hoe groot is het percentage nieuwbouw in de opname en wat is de verwachting voor de komende jaren? De opname wordt bepaald door het totaal van alle transacties die tot ruimteopname leiden. Huurverlengingen en transformaties (omzetting naar ander functioneel gebruik) worden niet meegeteld. 4. De plancapaciteit aan nieuwbouw in de komende jaren. De plancapaciteit is gebaseerd op informatie van de gemeente (grondexploitaties), van Neprom Nieuw Commercieel Vastgoed en van marktpartijen. De totale plancapaciteit is verdeeld in vier perioden van vijf jaar: plannen waarvan de start bouw in de komende vijf jaar staat gepland worden beschouwd als ‘hard’ planaanbod, de daaropvolgende vijf jaar is ‘zacht’ planaanbod. Start bouw over tien tot vijftien jaar worden beschouwd als studieplannen en plannen met een start bouw over vijftien tot twintig jaar bevinden zich nog in een ideefase. De hardheid van een plan geldt als maatstaf voor de inzet van de gemeente , conform de Rotterdamse Standaard Projectmatig Werken. Gestreefd wordt naar een marktconforme fasering van de plancapaciteit over de komende twintig jaar.

54

De Navigator maakt een aanbodprognose voor over vijf jaar 1. Het frictieaanbod is de gewenste omvang van het aanbod dat aanwezig moet zijn om de gebruikers voldoende keuzemogelijkheden te bieden. Door makelaars wordt die gewenste omvang gerelateerd aan de marktopname. In de Navigator wordt voor bedrijfspanden 3x de gemiddelde historische opname per jaar aangehouden. Voor kantoor- en winkelpanden geldt 2x de gemiddelde jaaropname. Als percentage van de totale voorraad komt het frictieaanbod voor bedrijfsruimte op 7,5%, voor kantoorruimte op 5% en winkelruimte op 3%. 2. Het over- / onderaanbod wordt bepaald door het aanbod op peildatum te vergelijken met het gewenste frictieaanbod. Op deze wijze kan per gebied worden bepaald of er sprake is van een evenwichtig aanbod, of dat er sprake is van een over- of een onderaanbod. Bij onderaanbod is extra planaanbod gewenst; bij overaanbod juist minder. Het aanbod kan overigens ook beïnvloed worden door transformatie of anderszins uit de markt nemen van incourant aanbod. 3. De nieuwbouwvraag voor de komende vijf jaar wordt per locaties berekend op basis van de gemiddelde marktopname en het gemiddelde historische (10 jaar) percentage aan nieuwbouw. In de huidige economische situatie is de groei vrijwel nihil. Toch is er een nieuwbouwvraag die voortkomt uit de veroudering van gebouwen in de bestaande voorraad, ook wel vervangingsvraag genoemd. Bij het bepalen van de nieuwbouwvraag per werklocatie wordt daarom ook rekening gehouden met vervanging als een percentage van de daar aanwezige voorraad. Gerekend wordt met het gemiddelde van die twee waarden. 4. De aanbodprognose over vijf jaar wordt bepaald door de ‘harde’ plancapaciteit van komende vijf jaar toe te voegen aan het huidig aanbod en vervolgens te verminderen met de te verwachten nieuwbouwvraag voor de komende vijf jaar. Door de zo verkregen aanbodprognose te relateren aan het gewenste frictieaanbod kan tevens het dan te verwachten over- of onderaanbod worden berekend.

De Navigator maakt prognoses op 3 schaalniveaus 1. Gemeente Rotterdam. Op gemeentelijk niveau zijn alle gegevens samengevoegd om een goed beeld te verkrijgen over de gemeentelijke beleidinzet met betrekking tot de ruimtelijk / economische ontwikkeling van de stad. Omdat economie niet ophoudt bij de stadsgrenzen is het de ambitie de Navigator uit te breiden met regionale gegevens. Met de Stadsregio wordt gesproken over het verkrijgen van bruikbare regionale data. 2. Stadsdelen. De gemeente Rotterdam is verdeeld in drie onderling samenhangende stadsdelen: Rotterdam noord (Noord buiten de Ruit), Rotterdam midden (Noord binnen de Ruit), Rotterdam zuid en het –grootschalige- bedrijfsgebied aan de westzijde van de stad: Spaanse polder, Noord West en het Havengebied, voor zover het droge, dus niet kadegebonden bedrijventerreinen betreft. 3. Deelgemeenten en bedrijfsgebied. Binnen de deelgemeenten en het bedrijfsgebied wordt onderscheid gemaakt in werklocaties met specifieke kenmerken. Rozenburg is nog niet als deelgemeente in de monitor opgenomen. Het volume in Heijplaat en Pernis is te gering om zelfstandige uitspraken over te kunnen doen.

Technische aanpassingen in de Navigator 2012. Ten opzichte van de Navigator 2011 zijn in de Navigator 2012 een aantal verbeteringen doorgevoerd. Alle voorraadgegevens zijn gebaseerd op het Basisregister Adressen en Gebouwen (BAG) Gerekend wordt met datum start bouw in plaats van datum oplevering. De werklocaties zijn nader gedefinieerd en onderverdeeld in buitengebied, havengebied, bedrijventerrein, stedelijk knooppunt, kantoorgebied, winkelgebied, woongebied, bijzondere bestemming, stedelijk groen en infrastructuur.

55

Bedrijfsruimte Kantoorruimte Winkelruimte

Recommend Documents