AOLD HOKSEBARGE -
ORGAAN VAN DE HISTORISCHE KRING HAAKSBERGEN 3SE JAARGANG NR. 4, DECEMBER 2OO2 VERSCHIJNT 4X PER JAAR
Aold Hoksebarge HISTORISCH CENTRUM HAAKSBERGEN:
Souterrain gemeentehuis tel. 053-5742374 Correspondentieadres: Merelstraat 6,7481 AN Haaksbergen Openingstijden: Maandag Dinsdag Donderdag Vrijdag
19.00-22.00 uur 14.00-17.00 uur 19.00-22.00 uur (alléén na afspraak) 09.30-11.30 uur
LEDENADMINISTRATIE: K. Faber, K. Doormanstraat 17,7482 BJ Haaksbergen BETALINGEN:
Postbankrekening nr. 2547699 (alleen voor contributie) Bankrekening Rabobank nr. 32.42.29.917 beide t.n.v. Penningmeester Historische Kring Haaksbergen
"Aold Hoksebarge" wordt vier keer per jaar toegezonden aan de leden van de "Historische Kring Haaksbergen". Zij betalen voor lidmaatschap en abonnement € 16,- per jaar. Publikatie of overname van artikelen, geheel of gedeeltelijk, is alleen toegestaan met toestemming van de auteur(s) en bronvermelding. REDAKTIEADRES: Blekerstraat 5,7481 JT Haaksbergen Bestuur van de Historische Kring Haaksbergen G.J. Leppink L. Schepers-Reeders J.G. Hofste op Bruinink B.F. Leferink G.P.Wes J.H. Scholten E.J.H. Ooink
ISSN:
Uiterhoevestraat 11,7481 DH Haaksbergen voorzitter Merelstraat 6,7481 AN Haaksbergen secretaris Blekerstraat 5,7481 JT Haaksbergen vice voorzitter, voorz. wg. hist. onderzoek M.A. de Ruyterstraat 34,7482 BZ Haaksbergen penningmeester Wiedenbroeksingel 88,7482 BD Haaksbergen voorz. wg. archief/genealogie Bizetstraat 31,7482 AM Haaksbergen algemeen bestuurslid Enschedesestraat 153,7481 CN Haaksbergen algemeen bestuurslid
1384-76
tel. 5721728 tel. 5727004 tel. 5723553 tel. 5740625 tel. 5722814 tel. 5722937 tel. 5726989
2421
VAN HET BESTUUR Als één van de taken van onze kring ziet het bestuur nadrukkelijk het verzamelen van alle mogelijke bronnen, die voor de bestudering van de geschiedenis van Haaksbergen van belang zijn. Zoals u weet gebeurt dat door vele vrijwilligers in ons Historisch Centrum Haaksbergen aan de Markt. Het bestuur is van mening, dat een nieuwe opzet van dit werk wenselijk is. Deze organisatie en werkmethodiek moet aan de steeds groter wordende actuele behoefte aangepast worden. Om deze niet zo eenvoudige en veel tijd vragende opdracht uit te voeren, heeft zij een ad hoe-commissie ingesteld, bestaande uit mevr. Netty Vossebeld en de heren Ton Brummelhuis, Jan Leppink (voorzitter), Hendrik Scholten en GerritWes. Deze commissie is gevraagd zo mogelijk voor 31 december te rapporteren. Op 27 september overleed op de leeftijd van 76 jaar één van de oudste en trouwste medewerkers van het Historisch Centrum, Henny Hagen. Vele jaren heeft hij met zijn maatje Bernard Waanders er voor gezorgd, dat een groot aantal historische documenten betreffende de Haaksbergse geschiedenis gekopieerd werden en zo ter raadpleging aan ons historisch archief konden worden toegevoegd. Henny zal door alle medewerkers zeer gemist worden. Wij zijn dankbaar voor al het werk, dat hij voor onze kring verricht heeft. Ons medeleven gaat uit naar zijn vrouw Lidy Hagen-Geers en we wensen haar sterkte toe dit verlies te dragen. Op 17 oktober mocht een bestuursdelegatie de viering van het 100-jarig jubileum van de Heimatverein Ahaus bijwonen en de hartelijke gelukwensen aan voorzitter Bernhard Heijing en zijn bestuur overbrengen. Met de Heimatverein Ahaus bestaan al vele jaren hartelijke betrekkingen, die tot diverse gezamenlijke activiteiten geleid hebben, zoals een jaarlijkse 5-daagse studiereis naar een historisch en cultureel interessante Europese stad zoals Berlijn, Praag, Dresden en Weimar. Verder ontmoeten besturen elkaar l maal per jaar in Ahaus of in Haaksbergen en wordt er eens per jaar een gezamenlijke excursie in Duitsland of Nederland georganiseerd. Gerard Hofste op Bruinink coördineert van onze kant deze activiteiten. In het kader van deze eeuwfeestviering mocht onze kring op 21 september gastheer zijn voor leden van Heimatvereine uit Westfalen, op bezoek bij de jubilerende vereniging. Na een ontvangst op het gemeentehuis door wethouder Wensing werden de bezoekers over ons dorp en haar historie geïnformeerd en volgde een rondleiding met bezoek aan de kerken en de watermolen. Een bezoek,dat door alle aanwezigen zeer werd gewaardeerd.
2422
Ook was er op 22 oktober grote belangstelling van nieuw ingekomen Haaksbergenaren voor ons Historisch Centrum en de aanwezige verzamelingen en verrichte activiteiten. Men toonde zich in het algemeen blij verrast met deze kennismaking en diverse gasten namen zich voor het niet bij dit ene bezoek te zullen laten. Van het gemeentebestuur ontvingen wij het bericht, dat de gemeenteraad het bestemmingsplan "Marktpassage"op 25 september 2002 heeft vastgesteld, ook rekening houdend met de door ons bestuur samen met de Kunstkring Haaksbergen ingediende zienswijze. In het kort komt het neer op de handhaving van het beeldbepalende pand Markt 13 (ten Asbroek) en van de "zichtlijn"zoals die historisch was. De nieuwbouw op de percelen van de panden "Kuipers" en "Pathoni" zal in architectuur moeten passen bij het karakteristieke pand ten Asbroek. Met voldoening stellen wij vast, dat hiermee voor een belangrijk deel tegemoet is gekomen aan onze bezwaren tegen het oorspronkelijke plan. De verdere uitwerking van de nieuw te maken plannen zal door ons goed gevolgd worden. Onze kalender 2003-2004 die inmiddels is verschenen, heeft veel aandacht en werk gevraagd, maar het succes is dan ook navenant. Vooral door de bestelling in grotere aantallen van H.W. Diepemaat b.v, te Lintelo Wonen, de RABO-bank, notaris Derkman, Sterevenementen, S.Frankenhuis & Zoon, de gezamenlijke apotheken, Langezaal Haaksbergen b.v., Leferink Haaksbergen kantoorinstallaties, Bouwbedrijf Wijlens en last but not at all least de Woningstichting Lucht en Licht kon een flinke oplage worden gedrukt, die al voor een groot deel is verkocht. Wij hebben de medewerking van al deze bedrijve bijzonder op prijs gesteld. Ook voor de eindejaarskaarten met de afbeeldingen van de schilderijen van Johan Leppink bestaat een grote interesse. Zo blijkt ook op deze manier de belangstelling voor de Haaksbergse geschiedenis en het decor waarin deze zich de laatste eeuw heeft afgespeeld. G.J. Leppink, voorzitter.
NIEUWE LEDEN Wij heten de volgende leden van harte welkom: G.J.M. Hannink, v t Kempke 8,7481 GV Haaksbergen H.F.A. ter Huurne, CJolstraat 50,7482 VZ Haaksbergen A.J.J. Weitner, Reigerstraat 18,7481 AE Haaksbergen
december 2002
2423 HJ.B. Ordelmans, Hazendammerweg 6,7478 RX Diepenheim B. Ordelmans,Margrietstraat 6,7481 GH Haaksb R. Meijerink, Irenestraat 35,6707 CT Wageningen G.J.A. Nijhuis, Fr .Halsstraat 5,7482 XK Haaksbergen G.A. te Riet, Blekerstraat 9,7481 JT Haaksbergen D. Nijhuis,-ten Voorde, Henegouwenlaan 15,7577 MD Oldenzaal B.W.J. Mentink, Dr. Schaepmanstraat 12,7481 HD Haaksbergen R.F .M. Wensing, Goudenregen 10,7482 WC Haaksbergen W.G. ten Voorde, Enschedesestraat 39,7481 CL Haaksbergen
SCHENKINGEN EN AANWINSTEN In de afgelopen periode mochten we de volgende schenkingen ontvangen, waarvoor we de gulle gevers van harte dank willen zeggen: B.J. Waanders: Een boek waarin hij zijn Indie jaren beschrijft. Scholengemeenschap "Het Assink Lyceum": Jubileumboek "Van 12 tot l" Fam. Middelhuis: Genealogie fam. Middelhuis. HJ. ten Bruggencate: Archiefstukken van DJ. ten Hoopen 1885-1970. Mevr. Roberts-Zuidema: Diverse foto's. R. Slokkers: 2 kwartierstaten.
NAAR AANLEIDING VAN. Van ons gewaardeerd en opmerkzaam lid Albert Leussink , woonachtig in Utrecht, kregen wij de volgende reactie op de mei-uitgave van dit jaar. 1 Op blz. 2385 staat zijn vader afgebeeld; echter in het onderschrift bij deze foto staan enkele onjuistheden vermeld: De voorletters van zijn vader waren H.B J. en de heer Schilderman was geen penningmeester van het zangkoor maar van het kerkbestuur. 2 Over het verhaal van de grote mei-staking in 1943 (blz.2386 t/m 2393) het volgende: Zoals in het voorwoord gemeld, hebben we om de authenticiteit van het verslag te bewaren het niet gecorrigeerd of bewerkt. In de omschrijving is er sprake van dat er op de dag van de gevangenneming na verhoor in het klooster Dolphia alleen de meisjes werden vrijgelaten. Tegelijkertijd werden echter ook 6 mannen vrijgelaten. In het verslag van Arnold Leppink worden deze 6 mannen niet genoemd. DE REDACTIE
2424 MIDDAGEXCURSIE NAAR LOCHEM/LAREN Op zaterdag 5 oktober j.1. vond de jaarlijkse middagexcursie plaats onder leiding van Gerard Hofste op Bruinink. Hopend op weersverbetering vertrokken om 13.00 uur 53 personen in 13 auto's in stromende regen naar het anders zo mooie Laren bij Lochem. Doel van de excursie was het historisch ingerichte landhuis "Huis Verwolde" In de hal kregen we eerst een inleidend verhaal over de geschiedenis en wetenswaardigheden van het "Huis", gebouwd in 1776. Twee honderd jaar later in 1977, kwam aan de bewoning een einde, toen A.Ph.R.C. baron van de Bo'rch van Verwolde de zorg voor de instandhouding van huis en tuin in handen stelde van de Stichting Vrienden der Gelderse Kasteelen. Zes generaties van de familie Van de Borch van Verwolde hebben er ieder hun zeer persoonlijk stempel opgedrukt. " In 2 groepen konden we onder begeleiding van gastvrouwen die ons op prettige wijze veel konden vertellen de diverse kamers bekijken. Alle vertrekken zijn ingericht alsof ze nog in oude bewoonde toestand zijn. Dat betekende dus ook bijna geen touwen rondom de diverse meubelstukken al gold wel duidelijk het parool "overal afblijven". Veel voorwerpen herinnerden aan de voormalige adellijke bewoners van het
Een aantal deelnemers aan de excursie in de regen bij de ruïne Nettelhorst (Foto: J.G. Hofste op Bruinink)
2425 "Huis", die vanaf de vele schilderijen ons "aankeken". We bekeken op de hoofdverdieping de woon- en ontvangstruimten en de Chinese kamer en op de eerste verdieping o.a de bibliotheek en de slaapvertrekken. In het souterrain zagen we de keuken en de dienstvertrekken voor de personeelsleden. Voor de tuin was vanwege de regen weinig belangstelling, zodat bijna iedereen zo snel mogelijk de oranjerie opzocht, waar we met koffie of thee het bezoek aan "Huis Verwolde" afsloten. Hierna reden we naar de Ruïne Nettelhorst. Ook hier weer stromende regen, waardoor velen weinig van de ruïne hebben gezien. In een schuur, tussen de strobalen, vertelde de heer HJ.Hiddink ons op zeer onderhoudende wijze over de geschiedenis van het Kasteel Nettelhorst met landgoed, met een eerste vermelding in het jaar 1227. Twickel is de huidige eigenaar van de Nettelhorst, waarvan nog slechts enkele oude muren zichtbaar zijn. Ondanks de regen hebben we een interessante middag gehad. Aan Gerard het verzoek voortaan beter weer te bestellen. GerritWes.
OPEN MONUMENTENDAG 14 SEPTEMBER 2002 "ALLE WEGEN LEIDEN NAAR HAAKSBERGEN". Met deze wel zeer zelfbewuste slogan werden ruim honderd fietsers op pad gestuurd om de sporen van de geschiedenis van ons dorp te verkennen. Het thema van dit jaar is het 400-jaar bestaan van de V.O.C. (Vereenigde OostIndische compagnie). De V.O.C, in Haaksbergen? Een welhaast onmogelijk onderwerp. Toch wist de werkgroep "monumenten" met creativiteit een leuk programma in elkaar te zetten. Het begon met een uitleg over de stalling van slijterij Ottink, daarna op de markt het verhaal over de hessenweg die van Deventer naar Munster liep en ons land doorkruiste. De oude oven van bak- Een deel van de groep voor de voormalige winkel van ker Kuipers werd be- Willemien Nijland. (Foto: J.G. Hofste op Bruinink)
2426 keken om vervolgens in het winkeltje van "Willemientje", tegenwoordig de wereldwinkel, een kopje "eerlijke" koffie te drinken . Hier werd verteld over de schaduwkanten van de wereldhandel. Na een kijkje in de winkel met de huidige handel en een uitstalling van het Van Deinse instituut gingen we richting Richtershof en Hervormde kerk. Het was de bedoeling, dat we het avondmaal zilver van Van der Sluis konden bekijken. Dat was echter niet het geval wegens te hoge verzekeringskosten. Wel werd er even aandacht geschonken aan het oude fries in de schouw van de Richtershof dat zo mooi gerestaureerd is door de onlangs overleden kunstenaar Jan te Wierik. Een bezoek aan het pand landbouwvereniging (Landbouwersbelang 1915), sinds kort op de gemeentelijke monumentenlijst, was ook interessant door een kort historisch overzicht van voormalig directeur Van der Wal. Een belangrijke stop werd gemaakt bij de Museum Buurt Spoorweg. Voor de heer Bezema van de MBS, die meende aanwezig te zijn om over de spoorlijn te vertellen, was er een verrassing. Hij was enigszins overdonderd toen wethouder Roetenberg in een toespraak niet alleen de waarde van de MBS en de inspanning van de vrijwilligers prees, maar hem hierbij ook de Monumentenprijs 2002 overhandigde.
Wethouder Roetenberg overhandigt de Monumentenprijs aan de heer Bezema, voorzitter van de M.B .S. (Foto: J.G. Hofste op Bruinink)
2427 Vervolgens werden onze fietsen ingeladen in de oude wagons en tuften we gemoedelijk per trein naar Boekelo. In de oude zouttoren was gelegenheid de nieuwbouwplannen van Grolsch te bezichtigen. Op de fiets verder door Boekelo, langs de landhuizen van de Van Heeks, waar we op de Weele zelfs door een aardige huiseigenaar binnengelaten werden. Stel je voor, twee maal vijftig mensen in je zitkamer. Leuk hoor. Verder ging het richting de oude hessen weg bij de Harrevelder Schans, een militair object om de weg en de Buurserbeek te controleren. Vrolijk fietsend passeerden we later kreunende wandelaars die met de Kennedymars bezig waren. Ons laatste aandachtspunt vlak bij de watermolen was het belang van de beek voor de handel. Na zoveel cultuur smaakte een glaasje op het terras van 't Hagen naar meer. Hartelijke dank aan alle mensen die hebben meegewerkt om ons een fijne dag te bezorgen. Rineke ten Hagen-Waanders.
RICHT UW BLIK OMHOOG Weet u waar deze gevelversiering zich bevindt? Het antwoord vindt u op blz. 2432
(Foto: J.G. Hofste op Bruinink)
2428 STRUBBELINGEN BIJ NOTARISOPVOLGING BEGIN VORIGE EEUW Op 6 augustus 1894 kwam notaris Anthony ten Cate naar Haaksbergen als opvolger van notaris van Beest, die op 6 juni 1894 met zijn echtgenote Maria Gerritdina Engelina Vincent naar Olst was vertrokken .Ten Cate was op 14 december 1857 te Stad Delden geboren. In 1903 huwde hij met Nicola Agatha Maria de Lorraine Holling en zij kochten en betrokken het pand Markt 8, nu pand Grooters genoemd. Hij hield daar ook kantoor. Dit pand was in 1887 gebouwd door Johannes Gijsbertus Jordaan. Na diens vroegtijdig overlijden in 1892 heeft zijn echtgenote MevrJordaan-Schaars er met haar drie kinderen Hendrik, Dirk en Betsy nog enkele jaren gewoond tot zij hertrouwde met HJ.Wijnveldt, een sigarenfabrikant te Deventer. Ten tijde van ten Cate" s notariaat werden er gemiddeld 180 aktes per jaar gepasseerd in Haaksbergen, zoals is op te maken uit de repertoria (notarisregisters) van die tijd. Hij was een man met aanzien in Haaksbergen. Dit blijkt o.a. uit een krantenbericht van 5 november 1914 in Tubantia, waarin zijn plotselinge overlijden op 4 november 1914 werd vermeld. De letterlijke tekst is als volgt: Haaksbergen,^ Nov. Op bijna ^-jarigen leeftijd is alhier plotseling overleden de heer A. ten Cate in leven notaris. Ons dorp heeft door het heengaan van den alom beminden en geachten menschenvriend een edel burger verloren. Op 10 november d.o.v. is in Tubantia een verslag te lezen van zijn begrafenis in Haaksbergen op maandag 9 november om 12.30 uur: Onder zeer veel belangstelling werd heden, het stoffelijk overschot van wijlen notaris ten Cate ter aarde besteld, eenvoudig, zooals het heele leven van den ontslapene eenvoud ademde. Onder de belangstellenden merkten wij o.a. op vele ambtgenooten van den overledene. Aan de groeve voerde ds. Van Krieken eerst het woord. Spr. Schetste den ontslapene als een man, die steeds bereid werd gevonden voor alles wat hij edel en goed achtte en sprak als zijn overtuiging uit, dat zijn heengaan bij velen hier gevoeld zou worden, en een ledige plaats zou achterlaten. Vervolgens nam notaris Verweij Mejan uit Goor het woord en riep zijn ambtsbroeder, die als een braaf en eerlijk notaris hoog aangeschreven stond, namens den ring Almelo een laatst vaarwel toe. De broeder van den overledene dankte voor de deelneming en de waardeerende woorden. Zijn weduwe is een paar jaar later met haar twee nog jonge kinderen verhuisd naar Deventer. Pand Markt 8 is toen verkocht aan de Coöp.Zuivelfabriek en heeft tot 1938 als woning gediend voor de directeur J.Zuidema. Over het overlijden van mevr .ten Cate staat in de Tubantia van 26 juli 1928 het volgende:
2429 Haaksbergen, 26 juli. De dame die eergisteren bij het vliegongeluk op Waalhaven te Rotterdam zoo jammerlijk om het leven kwam, was onze vroegere plaatsgenoote, Mevr. de Lorraine Holling, weduwe van wijlen den heer Anthony ten Cate, in leven notaris te Haaksbergen.
Mevr. Nicola Agatha Marie ten Cate-de Loraine Hollink. (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.) Met ingang van 31 maart 1915 werd ten Cate opgevolgd door de op 15 januari 1876 te Amsterdam geboren Jappe Alberts. Hij woonde eerst op kamers, hoek Spoorstraat/Hibbertstraat , waar in 1921 de Coöperatie Volksbelang gevestigd werd. Alberts verhuisde toen naar Spoorstraat 37. Uit een notitie van pastoor Wienholts blijkt, dat hij met de benoeming van Alberts helemaal niet happy was. Deze notitie is aanwezig in het Historisch Centrum te Haaksbergen. Wienholts was van 1911 tot zijn overlijden in 1941 pastoor van de Pancratius Parochie. Hij schreef het volgende: Eenige weken na het even onverwacht, als treurig overlijden van de alg.geachten notaris ten Cate werd in een door meerdere bladen opgenomen ingezonden stuk, de hoop uitgesproken, dat door een regeering die bij haar optreden beloofde billijkheid te zullen beoefenen(immers zij was geen partij-regeering) in de onstane vacature door de benoeming van een Katholiek zou worden voorzien. Om te bewijzen dat zulks niet te veel gevraagd was, werd er op gewezen, dat Haaksbergen voor ? Katholiek, en met name in het Arr. Almelo, de verdeeling van Pastoor A. Wienholts (1860-1941) notaris-standplaaatsen nog wel wat abnor(Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.) maal is. Welke is nu het antwoord?
Benoemd werd de heer Alberts, van wien niemand iets weet, dan dat hij Fries van geboorte,?. C.-.candidaat te Renkum en in vriendschap van zijn vrouw gescheiden.is, en dat hij volgens eigen zeggen tenminste gemakkelijk werkt. Zou het te verwonderen zijn , dat de profeet gelijk heeft, die voorspelt dat inderdaad, de man zijn werk met gemak zal afkunnen? Geen principes prijsgeven of wegdoezelen, ook niet in oorlogstijd! Men zal toonen, dat men in Twenthe van dit tot nog toe ongekend soort elementen niet gediend is. A. Wienholts Pastoor Dit schrijven leverde niets op en zoals reeds boven vermeld, kwam Alberts toch als notaris naar Haaksbergen. Hij stierf op jonge leeftijd. In de Tubantia van 7 mei 1931 staat het volgende artikel: -Woensdagavond verspreidde zich alhier het bericht dat onzen notaris de heer J.Alberts plotseling te Enschede, waarheen hij zich per auto met zijn echtgenoote had begeven, was overleden. De overledene werd begin 1915 tot Notaris benoemd als opvolger van Notaris ten Cate, werd geboren den 15 Januari 1876 en bereikte den leeftijd van 55 jaren. De overledene stond bekend als een kundig notaris, die talloos velen met raad en daad heeft bijgestaan en voor moeilijke vraagstukken steeds wel een goede oplossing wist te vinden. In het publieke leven is hij nimmer op den voorgrond getreden. Alhoewel zijn physieke gesteldheid de laatste jaren veel te wenschen overliet komt zijn overlijden toch nog onverwacht. In een rouwadvertentie maakte mevr. J.Alberts-Jansen bekend, dat haar echtgenoot Jappe Alberts op 5 mei 1931 is overleden en dat de teraardebestelling zal plaats hebben te Haaksbergen op zaterdag 9 mei des namiddags 3 uur. Notaris J. Alberts (1876-1931) (Schets van B.H.G. Lenferink) LH.Scholten
HUIZEN VAN SCHILDERMAN Woning aan de Parallelweg. In dezelfde tijd dat de werkgroep monumenten bezig was met het voorbereiden en het verzamelen van gegevens over architect Schilderman was de fabriek van O&K aan de Parallelweg aan het uitbreiden. Bij deze uitbreiding moesten twee
2431 oude panden gesloopt worden. Bij onderzoek bleek dat één van de huizen een vroeg ontwerp was van A.J. Schilderman. Op het eerste gezicht ontbraken de typische details die Schilderman zijn huizen meegaf. Bij het bekijken van de tekeningen uit het gemeentearchief werd duidelijk, dat de veranderingen aan de erker en het balkon het aanzien van dit pand aanzienlijk veranderd hebben. De oorspronkelijke erker had kleinere ramen met een diagonale roedenindeling en glas-in-lood raampjes behorende bij de tijd waarin hij ontworpen is. Het ontwerp is uit 1922 en ondertekend met A.J.Schilderman, bouwkundige. Bij de latere verbouwingstekeningen uit dezelfde map ondertekent hij met A.J. Schilderman, architect. Voor zijn opdrachtgever J.P. Odink heeft hij een vrijstaande woning ontworpen, in die tijd aan de rand van het dorp tegenover het station. Deze Odink was familie van een der oprichters van de naastgelegen fabriek Twentse Electro Technische Industrie, Odink en Koenderink. Rond 1920 waren de toen nog kleine ondernemers bezig met de invulling van het terrein Tekening van de oorspronkelijke tegenover het station waardoor de voorgevel, (deel van de bouwteke- Parallelweg is aangelegd. Schilderman ning van AJ.Schilderman, 1922) heeft de bovengenoemde fabriek getekend (Foto: N. Spit) en ook het eerste gebouw van de A.B .T .B. De gebouwen van het landbouwersbelang, een slachterij en enkele woonhuizen stonden er al. Met de bouw van een aantal huizen aan het begin van de Goorsestraat heeft hij duidelijk zijn stempel op dit deel van Haaksbergen gedrukt. Bouwkundig gezien geeft de doorsnede uit de tekening de meeste informatie. Schilderman neemt afstand van het eclecticisme0 en van bouwwijzen uit vorige decennia Het huis heeft een eenvoudig zadeldak. Raambekroning met boogjes en aanzetstenen past hij niet toe. Wel gebruikt hij al de metselwerkversieringen en de schuin weglopende muurdammen, vooral bij de voordeur. Een spouwmuur was in die tijd nog niet gebruikelijk. De zuidwest zijde, de weerkant, heeft al wel een spouwmuur, maar alleen bij de woonkamer. Op de verdieping en op alle andere plaatsen wordt de muur als steensmuur doorgezet. Met de kap wordt duidelijk, dat hij ontwerpproblemen heeft gehad. Het lijkt erop dat er een maximum hoogte was waar hij zich aan moest houden. De plafondhoogte in de kamer is hoger dan in de andere vertrekken. Er is op deze manier een hoogte verschil in de verdiepingsvloer ontstaan. Dit heeft hij opgelost met een tussentrapje. Bij de kamers op de bovenverdieping, die niet voldoende hoogte hadden, laat hij de plafonds doorlopen tot in de kap. Constructief lost hij het op door een spant toe te passen die normaal voorkomt in huizen met een ge(1 Nabootsen van oude bouwstijlen.
2432 knikte kap. In andere ontwerpen heeft hij toch veelvuldig deze geknikte kap weer toegepast. Het lijkt erop, dat dit boven te weinig ruimte oplevert, zodat er een aantal jaren later een verdieping op de uitbouw wordt geplaatst. Het resultaat is, dat dit niet het fraaiste pand van Schilderman is, mede gelet op de veranderingen in de voorgevel. Toch blijft het jammer, dat het huis in het begin van het jaar 2002 is gesloopt om plaats te maken voor industrie op die plek. De woning met de verbouwde voorgevel. Nico Spit (Foto: N. Spit)
RICHT UW BLIK OMHOOG Oplossing van pag. 2427 Deze gevelversiering is een deel van de voorgevel van het huis dat Frederik Johan Jordaan omstreeks 1860 bouwde. Latere bewoners waren o.a. de notarissen Berendsen en Derkman. Thans is er het restaurant "Het Notarishoes" in gevestigd.
HET TURBULENTE JAAR 1795 Ook in Haaksbergen: Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap, maar wel op eigen wijze ingevuld! Nadat Pichegru met zijn Franse troepen in Januari 1795 de bevroren grote rivieren is overgestoken en stadhouder Willem V met zijn aanhang naar Engeland is uitgeweken, komen er in de Nederlandse provinciën overal nieuwe Statenvergaderingen. Op 3 Februari 1795 gaan de vertegenwoordigers der Steden in de Staten van Overijssel over stag. De vertegenwoordigers van de kleinere plaatsen sluiten zich mm—,, de volgende dag daarbij aan. m Hiermee is na grote verwarring en veel onbegrip een einde gekomen aan de oude Statenvergadering, beGeneraal Pichegru (Foto uit: "Geschiedenis van de kage landen")
2433
Franse troepen onder bevel van Picheru trekken over de Waal bij Nijmegen (Foto uit: 'Geschiedenis van de lage landen") J J bstaande uit Ridderschap en Steden. De laatste vergadering van het oude regime wordt gehouden op 5 Februari 1795 en zo begint een nieuw tijdperk in onze provmcie onder leiding van de Representanten van het volk van Overijssel Het duurt tot 8 April 1795, dat deze ontwikkeling tot Haaksbergen definitief is doorgedrongen. Op die dag vindt de eerste Volksvergadering plats en zweren de door deze vergadering benoemde Representanten van het Volk van Haaksbergen en de nieuw benoemde Rigter en zijn Verwalter, dat ze hun post getrouw zulien waamemen. Bovendien worden ^ ^ PJt ë Rigter en zijn vervanger ontslagen. De secretaris van deze vergadering heeft zich de phraseologie van het nieuwe regime al volledig eigen gemaakt, zoals blijkt uit het hieronder weergegeven extract uit het protocol der Municipaliteit van Haaxbergen, houdende de Provisionele aanstelling en de namen der leden van dien":
Haaxbergen den 8 April 1795 het eerste jaar der Bataafse vrijheid. Vrijheijd, Gelijkheijd en Broederschap. n h h K a H Haaxbefgen het ->uk> dat haar drukte, van haare schouderen geworpen hebbende meenden zij dus geen ogenblik meer te laaten voorbij gaan om zig m haare al te lang ontroofde Vrijheijd en Regten te herstellen om welke voorregten te bevorderen en in navolging van andere plaatsen het volk vrijelijk vergaderd zijn, teneinde een Municipaliteit of Volksvertegenwoordiging aan te stellen, benevens eenen Rigter en Verwalter waartoe verrjst word , dat de voorige Rigter en Verwalter benevLs de 116 P Sten W rden ^Z^nS """n111111mits ° ° °ntSlagen' Waar ziJ uit Naa<* des Volks ontslagen worden dezen Waaraan aan deselve behoorüjk kennis zal worden gegeven en gelast, door een Commissie van de opnieuw te benoemen Representanten, om alle papieren,
2434 protocollen, minuten, registers en al wat tot de administratie van de Gemeente van Haaxbergen behoord, direct in handen van die commissie te stellen, teneinde deselve aan de nieuwe Representanten te overhandigen. Nemende de Vrijheijd aan gemelde vrije Ingesetenen tot Representanten, Rigter en verwalter Rigter provisioneel voor te stellen de volgende Burgers: tot Rigter: B. ten Pol. tot Verwalter Rigter: Jan Hendrik Jordaan. tot Representanten: Engbert Bonkink, Hendrik Rattink, Joannes Janson, B.W. Wiedenbroek, Gradus Eisink Jzn., Gerrit Eisink, J. ten Raa Gzn., Arnold Brevink.en tot secretaris: Willem Waanders Gzn. Vindt gij onze meede Burgers goed, dat wij uit Ued. Aller naam, deze onse genoemde meede Burgers op hun woord van Eer verpligten, om in naam van Uw allen dat geene te verrigten, wat de tijdsomstandigheden en het nut van het algemeen zullen vereijssen en de pligt van Volksrepresentanten of Municipaliteit komt te vorderen. Alle de geene, die met dit voorstel genoegen neemen, worden versogt hunne handen op te steeken. Het bovenstaande, uitgezondert W.Waanders Gzn. met eenparigheid van stemmen goedgekeurd zijnde , zonder dat er iemand tegen geprotesteerd heeft, hebben de nieuw benoemde Representanten den Eed hiernavolgende afgelegd. w.g. DJ. Kerkhoven als secretaris van de Volks vergadering. De door de nieuw benoemde Representanten afgelegde Eed der Municipaliteit luidde: Ik verklaar in tegenwoordiging van het hoogste Opperwezen, dat ik den mij aanvertrouwden post van Representant van het Volk van Haaxbergen getrouw zal waarneemen en alle mijne vermogens te werk stellen tot nut van het Volk en in standhoudenis der Vrijheijd en regten van den Mensch. En dat ik van deze beginselen niet zal afwijken om Liev of Leet, Goed of Bloed, Maagschap of Zwagerschap, Gunst of Ongunst, Belofte of Be-dreijgingen, of iets anders hoe genaamd: Dit zweer ik! Zijnde voorts door de Leeden der Municipaliteit uit hun midden datelijk benoemd en gecommitteerd Gradus Eisink Jzn. en B.W. Wiedenbroek, om met en nevens Wessel Brummelhuijs hier van per extract deses aan den voorigen Rigter J.C. Pothof, woonende te Goor kennis te geeven. Zoo als hier meede kennis van gegeeven zal worden aan den Verwalter Rigter J. Jordaan en aan de Gecommit-teerden van Haaxbergen. Was getekend W.Waanders, secrets. Wie waren nu die nieuw benoemde Representanten? Dat vinden we in de lijst van de in November 1795 gehouden volkstelling. De secretaris van de volksvergadering DJ. Kerkhoven woonde aan de
2435 Oostenstraat en was de plaatselijke schoolmeester. Naast deze schoolmeester woonden nog 2 volksvertegenwoordigers aan de Oostenstraat: de alleenwonende koopman Engbert Bonkink en de zich commissaris noemende Hendrik Rattink. Aan de Markt woonde de nieuw benoemde secretaris en latere richter Willem Waanders Gzn. Naar we weten handelde hij in en bemiddelde hij bij de aankoop van onroerend goed. De nieuwe verwalter-richter was Hendrik Jan Jordaan, de latere notaris en zoon van zijn voorganger, de wegens Orangistische sympathieën afgezette fabriqueur Jan Jordaan. Hij woonde ook aan de Markt. Aan de Blankenburg woonden de koopman Joannes Janson en de winkelier B.W. Wiedenbroek, terwijl kleermaker Gradus Eisink Jzn., Gerrit Eissink, die timmerman én bakker was, koopman Jan ten Raa en schoenmaker Arnold Brevink allen aan de Molenstraat woonden. De nieuwe richter Berend ten Pol bewoonde het oude huis "de Ruisschenborgh". We moeten dus vaststellen, dat er van een echte representatie van het hele volk van Haaksbergen geen sprake is; bewoners van de buurtschappen en de boerenstand ontbreken ten enenmale. Het geeft dan ook de indruk, dat de middenstand, nu er toch een volksvergadering moet worden gehouden, er een onder-onsje van maakt en de zaak zo organiseert, dat zij zelf vanaf nu de dienst in de gemeente Haaksbergen gaat uitmaken. Het zou best eens kunnen zijn , dat de 56 jarige Willem Waanders , de nieuwe secretaris van de Municipaliteit en toekomstig richter, daar achter heeft gezeten, gezien zijn latere optreden als een autoritair richter, schout en burgemeester, die zich onder de in die jaren zo snel wisselende regimes steeds als vanzelfsprekend heeft weten te handhaven. Maar daarover later meer. G. J. Leppink. MOLENAAR CASPER SCHLÜTER VAN DE OOSTENDORPER WATERMOLEN Zowel in ^Overijssels Historische Bijdragen' (OHB) uit 1975 als in deel I van de Geschiedenis van Haaksbergen uit datzelfde jaar staat een uitgebreid artikel van W. E. ten Asbroek en J. Overbeeke over de historie van de Oostendorper watermolen inclusief eigenaren en molenaars. (i) Door stamboomonderzoek kan ik toevallig nog wat informatie toevoegen. Het gaat daarbij om de molenaar Casper Schlüter (1781-1824). Het artikel in OHB is mede door de voetnoten wat uitgebreider dan hetgeen in de Geschiedenis van Haaksbergen staat geschreven. Voor de citaten zal daarom OHB worden gebruikt.
2436 Over de molenaars in de eerste decennia na 1800 schrijven Ten Asbroek en Overbeeke: "Opvolger als mulder was sinds circa 1805 Jan Hendrik Stuve, zoals hij genoemd werd in het R.K. doopboek. Bij de volkstelling van 1830 werd hij echter genoteerd als Hendrik Jan Stuve, oud 60 jaar, geboren te Osnabrück en gehuwd met Euphemia Lebbing, oud 58 jaar en geboren te Vreden. Hij was Luthers en zij katholiek". Stuve was echter niet de enige pachter van de graan- en oliemolen in de buurschap Langelo. In het archief van Gedeputeerde Staten van Overijssel heb ik namelijk een verzoek aangetroffen van ^C. Sluiter' (is Casper Schlüter) en J.H. Stuve uit 1809, om op de Oostendorperwatermolen graan te mogen malen voor boeren uit het Munsterland. Ook in 1810 komen we in dit archief Schlüter en Stuve samen tegen als de pachters van de molen.(2) Het is waarschijnlijk _ ammmmmmmmmmmmmm----vmtmrmmm.-:^.IJ, mm
dat het tweetal ook sa-
men als trekarbeiders naar Twente is gekomen. Joan Henrich (Jan Hendrik) Stuve is De Oostendorper watermolen in 1890 namelijk niet in (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.) Osnabrück maar in 1770 in de buurschap Tengern in het Wiehengebirge geboren .(3) Tengern maakt thans deel uit van de tussen Osnabrück en Minden gelegen Kreis Lubbecke-Minden. Casper Schlüter werd in 1781 geboren in de 15 kilometer van Tengern in dezelfde Kreis gelegen buurschap Börninghausen.(4) Dat ongetrouwde Duitse jongemannen naar andere streken trokken, was in die tijd niet ongewoon. Er was namelijk vanaf de 17* eeuw een traditie van seizoensgebonden trekarbeid tussen onder andere dit deel van Duitsland en Holland.(5) Regelmatig kwam het voor dat trekarbeiders ergens 'bleven hangen' omdat er interessant vast werk te vinden was. Het Duitse gezegde 'War in der Heimat bittere Not in Holland gabs Verdienst und Brot' geeft de problematiek goed weer. In dit geval lijkt de liefde een rol te spelen aangezien Stuve in 1804 huwde met Euphemia Maria Lebbinck (en niet 'Lebbink', zoals Ten Asbroek en Overbeeke schrijven) uit Vreden.(ö) Casper Schlüter was de zoon van een molenaar en kende het vak en hetzelfde geldt voor Joan Henrich Stuve .(7) Mogelijk hebben zij eerst al of niet als seizoenarbeiders samen in (de omgeving van) Vreden gewerkt om vervolgens rond 1805 de Oostendorper watermolen te pachten. Voor beiden betekende dit een afscheid van hun geboortestreek ten gunste van
2437
een nieuw leven in Twente. Zowel het echtpaar als Casper Schlüter wonen op het muldershuis/boerderij bij de molen. Waarschijnlijk hebben Stuve en Schlüter ongeveer vijfjaar samen de molen gepacht. Toen is Casper zijn eigen weg gegaan. Dit had te maken met het overlijden in 1808 van de molenaar Barthold Derk Kluvers van de Hagmeule in het nabij gelegen Bentelo. De molenaar/boer van deze watermolen en bewoner van de pachtboerderij de Hagmeule liet vrouw en zes kinderen achter. Op l september 1810 treedt de 29jarige Casper in het (verstands-)huwelijk met de op dat moment 47 jaar oude weduwe Johanna (roepnaam Anna) Beumer.(S) Zijn vroegere vriend Joan Henrich Stuve ging het voor de wind. De molenaar kocht in 1820 een deel van de molen en wist het laatste kwart in 1830 van de eigenaar van het landgoed Twickel te kopen. Stuve kwam toen tevens in het bezit van het muldershuis (tevens boerderij) en verschillende percelen grond in de buurschappen Langelo en Buurse en bij het dorp Haaksbergen. Maar ook Casper gaat het niet slecht getuige het feit dat hij in 1819 in staat is om Gerrit Morsink uit de buurschap Wiene f 150,- te lenen. Wij weten dit, omdat Morsink zich niet aan de afspraken hield, waardoor een zitting van het Vredegerecht van Delden (gehouden op Carelshaven) uitkomst moest brengen. (9) In 1821 ondernam Casper via een tussenpersoon en met de financiële borgstelling van een derde een poging om zowel "zijn" watermolen als de pachtboerderij de Hagmeule te kopen.(lO) De openbare verkoop op 10 juni 1821 vond plaats in het café van Otto Meijling in Delden. Op de boerderij en de bijbehorende grond bieden kroegbaas Bernardus Ensink uit Hengelo en Jan Hendrik ter Horst, schoolmeester in Bentelo. Deze heeft als borgen Casper Schlüter en de Deldense grutter Jan Gabriël Borghard. Het hoogste bod is dat van 2.500 gulden van Ter Horst. Voor 2.400 gulden is Ter Horst ook de potentiële koper van de watermolen, waar eveneens nog wat grond bij hoorde. Vervolgens wordt het hele landgoed de Hagmeule (verschillende percelen grond, de pachtboerderij, de watermolen en nog een wonnersplaats) in de verkoop gedaan en bij 8.000 gulden roept Waander ten Heggeler 'mijn', waardoor Ter Horst (in wezen Schlüter en Borghard) achter het net vist. Vanaf dat moment moest Casper Schlüter zijn pacht niet langer aan de adellijke familie Van Dedem van de Gelder betalen, maar aan Waander ten Heggeler. Relatief jong kwam hij op 42-jarige leeftijd op l maart 1824 te overlijden.(ll) Anna Beumer was opnieuw weduwe geworden. Eén van de stiefkinderen van de overleden Casper Schlüter was Aleida Johanna Kluvers. Deze trouwde op 21 maart 1826 met de twee jaar oudere broer van de overleden Casper, Johann Henrich Schlüter.(12) Opmerkelijk is dat één van de getuigen bij dit huwelijk uit Vreden afkomstig is. Mogelijk is dit een aanwijzing dat Joan Henrich Stuve zowel met Casper als met diens twee jaar oudere broer werkzaam is geweest in (de omgeving van) Vreden. Joan Henrich Stuve leerde er zijn vrouw kennen en Johann Henrich Schlüter hield er een vriendschap aan over. Net als bij Stuve
2438 kiest ook mijn voorouder Johann Henrich Schlüter door zijn relatie/huwelijk met Aleida Johanna Kluvers voor een vast verblijf in Twente. Hij wordt pachter van de Heeckerense windkorenmolen in Goor, gelegen aan de weg naar Enter. In het muldershuis bij de molen kwam rond 1829 Anna Beumers te wonen. De bejaarde vrouw kwam daar op 77-jarige leeftijd op 8 november 1840 te overlijden. Over de dood van Joan Henrich/Jan Hendrik Stuve zijn Ten Asbroek en Overbeeke enigszins onduidelijk. In OHB staat geschreven: "Jan Hendrik Stuve werd, zoals boven gezegd, in 1820 en 1830 eigenaar van de watermolen, maar overleed zonder een zoon op de molen te kunnen nalaten. Volgens testamentaire beschikking van 28 december 1847 ging de molen over naar zijn dochter Maria Juliana Stuve, die op 13 augustus 1832 gehuwd was met Jan Willem Greve uit Enschede.' Het gaat om een regeling om het bezit te verdelen. Joan Henrich/Jan Hendrik Stuve overleed in 1851.(14) Maria Juliana Stuve, echtgenote van Jan Willem Greve, was overigens de oudste dochter van Jan Hendrik Stuve en Euphemia Maria Lebbinck. Dat deze Jan Willem Greve zelf molenaar is geweest op de molen - zoals Ten Asbroek en Overbeeke stellen - lijkt overigens weinig aannemelijk gezien zijn beroep van "fabrikant en koopman'.(15) Hij zal op zijn minst een tijd hulp moeten hebben gehad inclusief "bijscholing' over het vak van (water)molenaar. In zijn boek "Molens, mulders, meesters" heeft Herman Hagens dankbaar gebruik gemaakt van het artikel in OHB .(l6) Het verdient echter volgens mij aanbeveling dat er een nieuwe studie komt naar de historie van de Oostendorper watermolen, omdat lang niet alles in detail is uitgezocht. Na het overzicht in 1975 (Ten Asbroek en Overbeeke) en met name de 19' en 20ste eeuwse aanvullingen in 1979 (Hagens) zijn nieuwe gegevens boven tafel gekomen en werden nieuwe archieven toegankelijk. Dick Schlüter Voetnoten 1 Asbroek, W.E. ten/Overbeeke. J., "De watermolen bij Haaksbergen'in; Overijssels Historische Bijdragen, Uitgave VORG, Zwolle (1975), pag. 93-107. Hoofdstuk "Watermolens' in; Historie van Haaksbergen, Deel I, uitgave van de Historische Kring Haaksbergen, Dinkeldruk Oldenzaal (1975), pag. 176-177. De eerste aanzet om te komen tot een historie van de Oosterdorper watermolen is gedaan door Mr. GJ. ter Kuile, in zijn in 1922 verschenen "De Twentsche Watermolens'(herdrukt in 1973 te Arnhem). 2 Historisch Centrum Overijssel te Zwolle, Toegangsnr. 3.1, Archief van het Landdrostambt van Overijssel 1807-1810, Stukken van algemene aard no.6463 en no. 6464. Het is waarschijnlijk dat in het archief van Provinciale Staten nog veel meer in-
2439
3 3
4 5 6
7
8 9 10
11 12 13 14 15 16
teressante stukken zitten, die betrekking hebben op de Oostendorper waterrmolen in de gemeente Haaksbergen (accijnsen, gemaal, beheer waterlopen en wegen enz.) Informatie op basis van de overlijdensakte van Stuve: Historisch Centrum Overijssel, Overlijdensregister gemeente Haaksbergen, 1851, akte nr. 21. De geboortegegevens van Stuve kunnen in detail worden opgezocht in het Landeskirchliches Archiv in Bielefeld. Landeskirchliches Archiv in Bielefeld, Bestand 8, Kirchenbücher Börninghausen, Taufen,Jg. 1781. Lucassen, Jan., Naar de kusten van de Noordzee: trekarbeid in Europees perspectief, 1600-1900, Gouda (1984). Gegevens indirect op basis van overlijdensakte Euphemia Maria Lebbinck (1849, akte nr. 41). Of het huwelijk tussen Stuve en Lebbinck in Vreden heeft plaatsgevonden zou aldaar moeten worden uitgezocht. Ik heb in ieder geval geen informatie aangetroffen in de beschikbare kerkenboeken die betrekking hebben op Haaksbergen. Mededeling van Stadtheimatpfleger hern Dieter Besser van Kreis Lübbecke-Minden die onderzoek heeft gedaan naar de water- en windmolens in de regio en daarover een boekje publiceerde. Historisch Centrum Overijssel, Kerkenboeken Hervormde Gemeente Delden, huwelijken 1810. Historisch Centrum Overijssel, toegangsnummer 93, nr.9,1821 akte nr. 75. Huisarchief Twickel 3910. Het gaat om een Akte van transport door Jan Willem ten Heggeler aan C.G.U.W. van Heeckeren van Wassenaer van het Erve Hagmeule (1880). Met bijlagen uit de periode 1729-1880. Historisch Centrum Overijssel, Overlijdensregister gemeente Ambt-Delden, 1810, akte nr. 8. Historisch Centrum Overijssel, Huwelijksregister gemeente Goor, 1826, akte nr. 3. Historisch Centrum Overijssel, Overlijdensregister gemeente Goor, 1840, akte nr. 33. Historisch Centrum Overijssel, Overlijdensregister gemeente Haaksbergen, 1851, akte nr 21. Historisch Centrum Overijssel, Huwelijksregister gemeente Haaksbergen, 13.8.1832, aktenr. 18. Hagens, H., Molens, mulders, meesters: negen eeuwen watermolens in de GelderseAchterhoek, Salland en Twente, Drukkerij Smit, Hengelo (1979)
Een wisselvallig klimaat vraagt om kozijnen van een constante kwaliteit. Zoals TEHA Quality Line en TEHA Classic Line houten kozijnsystemen,
TEHA Style Line
kunststof kozijnsystemen en TEHA prefab elementen. Gemonteerd uiteraard door de mensen van TEHA Montage. En met TEHA Kozijnbeheer zorgen we ook nog eens voor een perfecte nazorg. Deze vijf disciplines maken dat de elementen vragen om TEHA.
L
TEHA Elementengroep, Bouwstraat 8, 7483 PA Haaksbergen. Tel. (053) 573 66 66, fax (053) 573 66 65, www.teha.nl, e-mail
[email protected]
