-AOLD HOKSEBARGE - ORGAAN VAN DE HISTORISCHE KRING HAAKSBERGEN 39E JAARGANG NR. 3, SEPTEMBER 2OO6 VERSCHIJNT 4X PER JAAR

-AOLD HOKSEBARGE -

ORGAAN VAN DE HISTORISCHE KRING HAAKSBERGEN 39E JAARGANG NR. 3, SEPTEMBER 2OO6 VERSCHIJNT 4X PER JAAR

Aold Hoksebarge HISTORISCH CENTRUM HAAKSBERGEN:

Souterrain gemeentehuis tel. 053-5742374

Correspondentieadres: Goorsestraat 31,7482 CB Haaksbergen Email: [email protected] Website: www.historischekringhaaksbergen.nl Openingstijden: Maandag Dinsdag Donderdag Vrijdag

19.00-22.00 uur 13.30-17.00 uur 19.00-22.00 uur 13.30-17.00 uur

LEDENADMINISTRATIE:

K. Faber, K. Doormanstraat 17, 7482 BJ Haaksbergen

BETALINGEN:

Postbankrekening nr. 2547699 (alleen voor contributie) Bankrekening Rabobank nr. 32.42.29.917 beide t.n.v. Penningmeester Historische Kring Haaksbergen

Bestuur van de Historische Kring Haaksbergen J.H. Scholten J.A.M. van der Zanden J.G. Hotste op Bruinink G.J. Slotman G.P.Wes M.C. Waijerdink-Mentink C.W.M.J. Wentink

Bizetstraat 31,7482 AM Haaksbergen voorzitter, hoofd archivering Goorsestraat 31,7482 CB Haaksbergen secretaris Blekerstraat 5,7481 JT Haaksbergen vice voorzitter, voorz. wg. hist. onderzoek Kroonprins 4,7481 CJ Haaksbergen penningmeester Wiedenbroeksingel 88,7482 BD Haaksbergen hoofd interne zaken Eibergsestraat 240,7481 HP Haaksbergen lid Fazantstraat 129,7481 BJ Haaksbergen voorz. wg. monumenten/archeologie

tel. 5722937 tel. 5722300 tel. 5723553 tel. 5724083 tel. 5722814 tel. 5724134 tel. 5722711

"Aold Hoksebarge" wordt vier keer per jaar toegezonden aan de leden van de "Historische Kring Haaksbergen". Zij betalen voor lidmaatschap en abonnement € 16,- per jaar. Publikatie of overname van artikelen, geheel of gedeeltelijk, is alleen toegestaan met toestemming van de auteur(s) en bronvermelding.

ISSN:

1384-76

2773 REDACTIE A. Bekkenkamp, redacteur. J.G. Hofste op Bruinink, redactiecoördinator. A. van Leeuwen, correctie, eindredacteur. GJ. Leppink, redacteur. MEDEWERKERS J.B.M. Heerink, J.H. Kluitenberg, H. Kormelink, GJ.W. Leppink, H.F. Mensink, Th. J. Meijerink, W. Kikkers, J.H. Scholten, A.van de Wal, C.W.M.J. Wentink, G.P. Wes, J.A.M. van der Zanden. REDACTIEADRES Blekerstraat 5,7481 JT Haaksbergen Oplage: 650 ex. INHOUD JAARGANG 39, NUMMER 3, SEPTEMBER 2006 PAGINA 2773 T/M 2792 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

VAN HET BESTUUR NIEUWE LEDEN SCHENKINGEN AANWINSTEN XANTEN EN KALKAR (verslag van een excursie) RICHT UW BLIK OMHOOG PAUSELIJKE ZOUAVEN UIT HAAKSBERGEN HET ONTSTAAN VAN HET MEDISCH CENTRUM IN HAAKSBERGEN RICHT UW BLIK OMHOOG GENEALOGIEËN (DEEL 9) BITTERE PIL NA HET FEEST

PAG. 2774 PAG. 2775 PAG. 2776 PAG. 2776 PAG. 2776 PAG. 2777 PAG. 2778 PAG. 2785 PAG. 2788 PAG. 2789 PAG. 2790

2774 VAN HET BESTUUR Op 12 mei vond onder grote belangstelling de presentatie plaats van het informatiepaneel "De marken van Haaksbergen". Dit paneel is op initiatief van de Historische Kring Haaksbergen en in samenwerking met de gemeente Haaksbergen geplaatst op de Markt aan de voorzijde van de raadszaal. Het kon tot stand komen dankzij een financiële ondersteuning van de ANWB. De heer R. van Wissen, verbonden als wiskundige aan de Universiteit Twente, hield tijdens deze bijeenkomst een alleraardigst verhaal over de achtergronden van het Haaksbergse gemeente wapen en vooral over het gebruikte pentagram. Op 15 juni j.l. was een afvaardiging van onze vereniging aanwezig bij de opening van het Waterpark "Het Lankheet" door de directeur-generaal van Rijkswaterstaat de heer L.H. Keijts, die de aangekondigde staatssecretaris mevrouw drs. M.H. Schultz van Haegen verving. Op het landgoed "Het Lankheet", waarvan de historie teruggaat tot in de 12e eeuw, wordt naar oplossingen gezocht voor berging en zuivering van oppervlaktewater en het herstel van natuurwaarden in de 21e eeuw. Het jaarlijks te oogsten riet wordt ingezet als alternatief voor fossiele brandstof. De actuele en toekomstige waterfuncties zijn voor de recreant zichtbaar, bewandelbaar en beleefbaar. Leden van de Historische Kring zijn bij dit voor Haaksbergen prachtige project betrokken door onderzoek en aanleveren van gegevens over "Het Lankheet" en door hulp bij het reconstrueren van een klassieke haalschut in de Botterbeek. Vrijwilligers van onze vereniging krijgen een opleiding om als gids bij excursies in dit gebied te kunnen fungeren. De gemeentelijke monumenten worden allemaal voorzien van een schildje. De Historische Kring en de gemeente Haaksbergen zorgen voor schildjes die de voorgevel van alle vijftig panden gaan sieren. Op het schildje staat de blauwe driehoek die kenbaar maakt dat het om een monument gaat en het wapen van de gemeente Haaksbergen met de vijfhoekige ster. De schildjes zijn voor de helft door de Historische Kring betaald; de andere helft kwam voor rekening van de gemeente. Zoals bekend won onze Kring in 2004 een landelijke prijs van 1000 euro voor de opzet van de Monumentendag. Dat geldbedrag is nu weer omgezet in informatie aan het publiek over de historische panden. Op 30 juni plaatste de wethouder van monumenten, mevrouw M. van Beek, het eerste schildje aan het pand dat we nu kennen als café "Zeezicht", daarvoor als o.a. Ottink en oorspronkelijk als het "Huis aan de Boom". Deze vroegere benaming wijst er op, dat hier enkele eeuwen geleden een slag- of tolboom was, waarlangs het verkeer van Eibergen, Neede, Vreden en andere dorpen daar in de buurt Haaksbergen moest binnenkomen. Corrie Ottink, jarenlang "kroegbaas" van dit karakteristieke pand, kreeg bij deze gelegenheid het eerste exemplaar van het boekwerkje "Wat geet 't er wier in Hoksebarge too" overhandigd. Het is een uitgave van de werkgroep

2775 Monumenten van de Historische Kring t.g.v. de Open Monumentendag 2006 met veel informatie over kroegen en feesten in Haaksbergen. De toegevoegde fietsroute vertelt het verhaal van vele verdwenen, maar ook nog florerende horecabedrijven. Het boekje is te koop voor € 3 in het Historisch Centrum, bij de VVV en Boek en Buro. De Open Monumentendag werd dit jaar voor de twintigste keer georganiseerd. Vanwege het jubileum stond deze Open Monumentendag in het teken van "Feest". Feest, ontspanning en vermaak zijn van alle tijden en vonden vaak plaats in speciaal daarvoor ontworpen gebouwen, zoals concertzalen en theaters waar de rijken niet alleen van muziek genoten, maar ook hun sociale contacten onderhielden. Voor de gewone man was amusement eeuwenlang te vinden in cafe's of iets dergelijks en gewoon op straat. Ook de Historische Kring Haaksbergen had op zaterdag 9 september tijdens Open Monumentendag haar programma afgestemd op het thema "Feest". Het werd geen veredelde kroegentocht, maar de fietstocht ging wel van café via restaurant naar uitspanning. Onderweg waren er exposities waar aan de hand van foto's te zien was, hoe Haaksbergen in het verleden feestvierde. Aan het einde van de tocht werd de jaarlijkse Monumentenprijs uitgereikt; dit jaar uiteraard aan een organisatie die wat met "Feest" te maken heeft. De prijs ging naar het Bestuur van de Stichting Groot Scholtenhagen, omdat het op zo'n voortreffelijke wijze heeft waargemaakt wat de schenker van het park (W.H. Jordaan) in zijn testament liet opnemen: "het vestigen van eener gelegenheid tot uitspanning voor de ingezetenen van Haaksbergen". U vindt bij de huidige uitgave van Aold Hoksebarge een bestelformulier voor de kalender 2007 en 2008. Deze weer fraaie tweejarige kalender met afbeeldingen van schilderijen van Haaksbergse situaties is het vervolg op onze eerdere succesvolle uitgaven. J.H. Scholten, voorzitter PS. Waarschijnlijk ten overvloede maken wij de huurders van de woningstichting Lucht en Licht erop attent, dat deze stichting jammer genoeg deze speciale kalender dit jaar niet uitreikt aan haar huurders.

2776 NIEUWE LEDEN Wij heten de volgende leden van harte welkom: H. Akse, Boulevard 1945 355-91,7511 AD Enschede. J.M. v.d. Berg, Marijkestraat 17,7481 GC Haaksbergen. H.G. Bril-Lippinkhof, Gerard Terborghstraat 22, 7482 XJ Haaksbergen. J.M. Eijsink, Albert Cuyplaan 95, 7482 JD Haaksbergen. G.A. Hammer, Beringstraat 28, 7532 CP Enschede. J.H.M. Heemink, Ambachtstraat 15, 7481 HA Haaksbergen. M. Hietkamp, Besslinghook 53, D 48683 Ahaus-Alstatte. F.B. Leferink, Reute 14,7482 LA Haaksbergen. G.H. Leferink, Wagnerstraat 7,7482 AW Haaksbergen. G. Noordink, Havikstraat 3, 7481 AG Haaksbergen. T.B. van Sark, Ribbelthorst 14, 7531 GB Enschede. G.H. Winkelhorst, De Biester 3, 7481 BB Haaksbergen.

SCHENKINGEN In de afgelopen periode mochten we de volgende schenkingen ontvangen, waarvoor we de gulle gevers van harte willen bedanken. B J. Waanders, De Grote Oosthoek Encyclopedie (20 delen). H. Ellenbroek, Rome tot de dood. Bert ten Voorde, DVD Palm Pasen in Haaksbergen 1973 + 1974. Ariënsschool, Wandbordje Kon. Textielfabr. Jordaan ter Weeme N.V. K. van Rijn, diverse boeken o.a. Van modelmakerij tot brandweerkazerne te Hengelo (o). F. Leferink, Oude tijdschriften "Koningshuis". J.H. Scholten, De koe en onze zuivelindustrie, Dorpen en Stadjes van Twente, 2 woordenboeken van de Overijsselse dialecten deel 4 en 5. Tennisclub Haaksbergen, Verslagen alg. ledenvergaderingen 1947-1949. Burg. Stand gem. Haaksbergen, boekje Ja ik wil 111 jaar Overijsselse huwelijksakten. N. Spit, Twickel bewoond en bewaard. G.J. Leppink, Gebruikte computer en monitor.

AANWINSTEN (boeken) Van statie naar parochie ."Drie eeuwen kerkgeschiedenis in Hengevelde" De Hof te Borne Ketten, Karten und Koordinaten Band 71. Heimatverein Vreden Uit de Historie van Hof van Twente Land van Berkel en Slinge

2777 XANTEN EN KALKAR (verslag van een excursie) Met 52 Haaksbergse leden en 25 van de Heimatverein Ahaus brachten we deze dag een bezoek aan de historische stadjes aan de Benedenrijn: Xanten en Kalkar. Het eerste doel was het bij Xanten gelegen Archeologisch park, in 1977 nagebouwd op de fundamenten van het Romeinse legerkamp "Colonia Ulpia Traiana", dat in 100 v. Chr. van keizer Traianus stadsrechten kreeg. Onder goede leiding en met duidelijke toelichting werd het grote terrein doorkruist. Interessant en indrukwekkend om te zien en je te realiseren hoe de Romeinen 2000 jaar geleden in dit gebied geleefd hebben. Vóór de lunch werd in het centrum van het stadje de mooie Domkerk Sint Victor (gebouwd in de 13e tot de 15e eeuw) bezocht met het prachtige interieur en zijn beroemde altaar, uit hardhout gesneden door de Nederlandse meester Hendrik Douberman. Geluncht werd er op een terrasje aan het historische Marktplein. "s Middags: het bezoek aan de fameuze St. Nikolaaskerk in Kalkar met zijn 8 unieke uit hout gesneden altaren Een groep deelnemers in de St Victor Dom in Xanten (ooit waren het (Foto: H.J. Krooshof) er 15) van o.a. de Nederlandse meesters Hendrik Douberman en Arend van Zwolle. Deze altaren en de vele andere kerkschatten stammen alle uit de grote bloeitijd van deze Nederrijnse steden in de 16e eeuw. Van de gidsen kregen we zeer uitvoerige kunsthistorische informatie over de achtergronden van deze bijzondere kunstwerken in een prachtige kerk. Een geslaagde en leerzame excursie naar niet te ver van huis gelegen historische plaatsen, een bezoek meer dan waard. G.J. Leppink

2778 RICHT UW BLIK OMHOOG Weet u aan welk huis deze "gevelversiering" zich bevindt? Het antwoord vindt u op blz. 2788.

(Foto: J. G. Hofste op Bruinink) PAUSELIJKE ZOUAVEN UIT HAAKSBERGEN De Kerkelijke Staat, 756 - 1870 Nadat Paus Stefanus II in zijn strijd tegen de Longobarden de hulp had ingeroepen van Pippijn de Korte, de vader van Karel de Grote, dwong Pippijn de Longobarden een deel van hun grondgebied af te staan aan de Paus. Dit gebied vormde de oorsprong van de Kerkelijke Staat. De Kerkelijke Staat met Rome als hoofdstad lag in het midden van Italië tussen de Tyrheense en de Adriatische Zee. Omstreeks 1860 telde de Kerkelijke Staat ongeveer 600.000 inwoners. Er was weinig industrie en handel. Er heerste armoede onder de bevolking. Het bestuur was slecht en ook nog corrupt. De pausen bemoeiden zich meer met de "hemelse zaken" dan met het wel en wee van hun onderdanen. De pauselijke zouaven In Italië mondde halverwege de negentiende eeuw een sterk nationaal bewustzijn uit in het streven naar een staatkundige eenheid. Victor

Schilderij van Lionel Noël Royer (1852-1926) over de slag bij Castelfidardo in 1860. Te paard baron Athanase de Charette (1832-1911), vanaf 1861 luitenant-kolonel en ondercommandant van het regiment der pauselijke zouaven (Foto: Auteur)

2779 Emanuel II, koning van Piemonte en Sardinië, veroverde in 1860 een deel van de Kerkelijke Staat in het midden van Italië. Sicilië met Zuid-Italië sloot zich daarbij aan, nadat Guiseppe Garibaldi (1807-1882) met een vrijwilligersleger de koning van Napels had verjaagd. Paus Pius IX (1792-1878) moest het overgebleven deel van de Kerkelijke Staat (Rome en wijde omgeving) verdedigen met een te klein leger. De paus richtte een oproep tot katholieke jongemannen in de hele wereld om hem te hulp te komen. Hij liet in 1860 het Regiment der Pauselijke Zouaven oprichten, waarin Nederland met ruim 3.000 man het grootste contingent vormde. De pauselijke zouaven ontleenden hun naam en uniform aan een Frans legerkorps in Algerije, dat in 1831 werd opgericht en genoemd naar de heldhaftige Afrikaanse volksstam "de Zouavi". Het dienstverband was als regel twee jaar, waarna er bijgetekend kon worden voor een door de zouaaf te bepalen tijdsduur. Er werden, ondanks de grote behoefte, toch wel strenge eisen gesteld aan de vrijwilliger. Het moesten stevige mannen zijn, tussen de 18 en 40 jaar oud en met een minimum lengte van 1.57 m. Ze werden driemaal gekeurd voordat ze werden toegelaten tot het zouavenkorps. De eerste keuring diende te geschieden in de woonplaats, de tweede in Brussel en de derde in Rome. De werving in ons land vond enerzijds plaats via opvallende berichten in de Katholieke Pers, in het bijzonder in de Katholieke Illustratie, De Tijd en op 26 oktober 1867 ook in de Twentsche Courant, en anderzijds vanaf de preekstoel van de plaatselijke parochiekerken, waarbij jongemannen aangemoedigd werden dienst te nemen: "...jongemannen sta niet werkloos aan de kant; kom de paus te hulp...God wil het...!!!". Na een betrekkelijk rustige periode tot en met 1866 verscheen Garibaldi weer op het toneel en belaagde met zijn medestanders de grenzen van de Kerkelijke Staat. Na de eerste schermutselingen in Subiaco, Nerola en Viterbo vonden grote gevechten plaats in Monte Libretti en Mentana. Bij de slag van Mentana wisten twee bataljons van samen l .500 zouaven de Foto uit 1867 van het zomerkamp van de pauselijke winnende hand te verzouaven bij Rocca di Papa, ten zuidoosten van Rome krijgen in een gevecht (Foto: Auteur) met 15.000 manschap-

2780 pen van Garibaldi. Toen ook de Franse troepen te hulp kwamen, vluchtten de Garibaldisten ordeloos de grens over met achterlating van 800 lijken. De pauselijke en Franse troepen telden 36 doden, waaronder 12 Nederlanders. Zouaaf Hendrik Jan Oldenkotte uit Haaksbergen Vooral in de eerste twee maanden na de roemrijke gevechten van Monte Libretti en Mentana gingen Nederlandse katholieke jongemannen met honderden tegelijk op weg naar Italië, wat in die tijd een hele onderneming was. Boerenknecht Hendrik Jan Oldenkotte was één van de twee pauselijke zouaven uit Haaksbergen. Hij vertrok op maandag 2 december 1867 in het bezit van een schriftelijke verklaring van de pastoor over goed katholiek gedrag, een bewijs van goede gezondheid van de dokter en een briefje met de toestemming van zijn ouders. Hij reisde misschien wel met de postkoets en overnachtte wellicht in een Zutphense herberg. Hendrik Jan Oldenkotte reisde op dinsdagmorgen met de trein van de Staatsspoorwegen van Zutphen naar Arnhem, stapte daar over in een trein van de Nederlandsche Rhijnspoorweg Maatschappij en ging via Utrecht naar Amsterdam. Daar moest hij met tientallen lotgenoten vanaf het Weesperpoortstation naar de Augustinuskerk op het Rusland lopen om zich daar te melden bij pastoor De Kruijf, de vader van de Hollandse zouaven. Pastoor De Kruijf zorgde voor passen, treinkaartjes, een maaltijd en logies en de volgende dag zette hij de jongens weer op de trein om via Utrecht naar Rotterdam te reizen. In Rotterdam stapte Hendrik Jan Oldenkotte met zijn mede-rekruten op een stoomboot naar Moerdijk om vandaar weer per trein verder te reizen naar de verzamelplaats Oudenbosch. In Oudenbosch, waar sinds 1947 het zouavenmuseum is gevestigd, werden de mannen in het jongensinternaat St. Louis onthaald op een heerlijke maaltijd en in de plaatselijke herberg Tivoli brachten zij de laatste nacht op vaderlandse bodem door. De volgend morgen reisde de groep van 143 man per trein naar Brussel, waar een uitgebreide en strenge medische keuring plaatsvond. De volgende dag werd de treinreis voortgezet naar Parijs, waar de jongens de tijd kregen om wat van de stad te zien. Na een nieuwe overnachting spoorden ze verder naar Marseille en na een tweedaagse bootreis naar Civita Vecchia, de havenstad van de Kerkelijke Staat, begon de laatste treinreis naar Rome. Al met al had de reis zo'n negen dagen geduurd. Het gezin Oldenkotte Hendrik Jan Oldenkotte werd als Johannes Hendrikus Oldenkotte in Haaksbergen geboren op 30 augustus 1849 als zoon van dagloner Jan Hendrik Oldenkotte en Esselina van der Burgh. Ter onderscheid van zijn vader Jan Hendrik werd hij 'Hendrik Jan' genoemd, waar in Italië 'Henri Jan' van werd gemaakt. Zijn vader was op 17 november 1805 geboren in Winterswijk als zoon van timmerman Hermanus Oldenkotte en Maria Elisabeth Straatman. Jan

2781 Hendrik Oldenkotte verhuisde met zijn ouders naar het dorp Rekken in de gemeente Eibergen. Daar woonde ook Esselina van der Burgh (ook wel 'ter Burgt' genoemd), waar hij op 18 maart 1839 in Eibergen mee in het huwelijk trad. Hij was toen boerenknecht van beroep en had er vijfjaar diensttijd opzitten bij de Nationale Militie (7e afdeling van de Nationale Infanterie). Esselina van der Burgh was op 15 oktober 1817 in Haaksbergen geboren als dochter van de dagloner en 'baardscheerder' Joannes van der Burgh en de uit Wijnbergen bij Doetinchem afkomstige Johanna Perenbosch. Jan Hendrik en Esselina Oldenkotte gingen in Eibergen wonen en kregen daar drie zoons: Hermanus Johannes (geboren op 14 januari 1840), Johannes Gerhardus (* 30 november 1841, t 23 oktober 1843) en Johannes Gerhardus (* 25 oktober 1844). Op 8 mei 1846 kwam het gezin in Haaksbergen wonen, waar Jan Hendrik als katoenwever aan de slag kon. Daar kwam in 1849 de latere zouaaf Johannes Hendrikus Oldenkotte ter wereld. Het gezin woonde in de Molenstraat en op de Blankenburgerhoek. Na het overlijden van Jan Hendrik Oldenkotte op 7 november 1851 hertrouwde Esselina van der Burgh op 3 februari 1854 in Haaksbergen met de wever Jan Waanders, zoon van grof smid Albertus Waanders en Eva Eijsink. Op 3 november 1854 werd in Haaksbergen hun dochter Alberdine Berendina geboren. Esselina van der Burgh overleed in Haaksbergen op 19 oktober 1897. Oud-zouaaf Hendrik Jan Oldenkotte Zouaaf Hendrik Jan Oldenkotte diende twee jaar bij het pauselijke leger. Het waren rustige jaren zonder grote gevechten met alleen wat kleine schermutselingen met roversbenden in de grensstreken. Op 23 december 1869 kreeg Hendrik Jan Oldenkotte zijn groot verlofkaart, de 'Cartella di Congedo', maar hij wilde eerst de kerstdagen en oudejaarsavond nog in Rome doorbrengen. In januari 1870 reisde hij terug naar Haaksbergen, waar hij op 2 februari weer in het bevolkingsregister bij zijn ouders werd bijgeschreven. Hij woonde en werkte nog enige tijd in Eibergen, maar kwam op 30 mei 1874 in Haaksbergen terug. Johannes Hendrikus (Hendrik Jan) Oldenkotte had het beroep van landbouwer, toen hij op 3 december 1874 in Haaksbergen trouwde met Anna Maria van der Kuil. Anna Maria was op 27 augustus 1854 in Haaksbergen geboren als dochter van metselaar Wilhelmus van der Kuil en Harmina Wegerink. Op 17 januari 1876 werden Hendrik Jan en Anna Maria Oldenkotte in Haaksbergen verblijd met de geboorte van hun oudste zoon Jan Hendrik. Oud-zouaaf Hendrik Jan Oldenkotte verhuisde op 2 oktober 1878 met zijn gezin naar de Duitse plaats Ochtrup, 20 km ten oosten van Enschede. Daar werden vier kinderen geboren: Engelbertus Wilhelmus op 2 maart 1882, Hermann Heinrich op 18 februari 1885, Gertrud Auguste op 21 maart 1887 en Phemia Wilhelmina op 9 april 1889. Op 13 juni 1890 vestigde Hendrik Jan Oldenkotte zich met zijn gezin in Enschede, waar hij een baan had gekregen als stoffenverver. Het gezin woonde daar op de Belt en later op het Bothof. In Enschede werden nog drie kinderen

geboren: Willemina Johanna op 10 juli 1890, Johannes Theodorus op 27 juli 1893 en Anna Hendrika op 27 oktober 1896. Dochter Gertrud Auguste woonde later in Haaksbergen, waar zij op 12 augustus 1939 overleed als echtgenote van de textielarbeider Johan Gerrit Oudelage Wenterink. Anna Maria van der Kuil overleed in Enschede op 23 december 1901. Op 29 januari 1903 hertrouwde Hendrik Jan Oldenkotte in Enschede met de in Gronau woonachtige dienstbode Theodora Gezina Weustink, die op 2 december 1863 in Ootmarsum was geboren als dochter van Jan Weustink en Christina Maria Ottenhof. Oud-zouaaf Hendrik Jan Oldenkotte overleed in Enschede op 21 september 1921 in de Bisschopstraat. De broers van zouaaf Oldenkotte De twee broers van zouaaf Hendrik Jan Oldenkotte behielden een band met Haaksbergen. Landbouwer Hermanus Johannes Oldenkotte trouwde op 4 november 1875 in Winterswijk met de 34-jarige dienstmeid Berendina Bennink, die geboren was in Haaksbergen als dochter van Jan Willem Bennink en Anna Ketting. Als weduwnaar hertrouwde Hermanus Johannes op 27 april 1896 in Lichtenvoorde met de 39-jarige Johanna Jacoba Wiegerinck, die geboren was in Eibergen als dochter van Jan Berend Wiegerinck en Fenne Maria Huiskes. Hermanus Johannes Oldenkotte overleed in Haaksbergen in 1917. Johannes Gerhardus Oldenkotte was dagloner van beroep. Hij trouwde op 23 september 1869 in Haaksbergen met de 40-jarige Janna Smits, die in Haaksbergen was geboren als dochter van Christiaan Smits en Geertruid ten Voorde. Zij overleed in 1890. Johannes Gerardus Oldenkotte hertrouwde op 14 november 1890 in Haaksbergen met Johanna Hendrika Elferink, die in 1849 in Haaksbergen was geboren als dochter van Jan Hendrik Elferink en Berendina ten Katte, de weduwe van Hermanus Overbeeke. Zouaaf Jan Waarborg uit Haaksbergen De tweede pauselijke zouaaf uit Haaksbergen, Johannes (Jan) Waarborg, kwam in augustus 1869 in pauselijke dienst. Zijn ouders leefden toen al niet meer. Jan Waarborg vertrok op 19 augustus 1869 uit Oudenbosch in gezelschap van zestien andere rekruten, waaronder een Chinese jongen, die al jaren in het jongensinternaat St. Louis in Oudenbosch verbleef en daar drie jaar eerder katholiek was gedoopt. Ruim vier maanden later, op 29 decem-

"De Zouaaf", (1853-1890)

Vincent van Gogh

2783

ber 1869, overleed Johannes Waarborg waarschijnlijk ten gevolge van een ziekte in een militair hospitaal in Rome. Johannes Waarborg werd op 10 augustus 1843 in Haaksbergen geboren als zoon van Willem Waarborg, dagloner van beroep, oud 46 jaar, en Margretha Zomhorst, oud 40 jaar. Zijn vader was in 1797 geboren in het Duitse dorp Beesten, 50 km ten noordoosten van Enschede gelegen, als Hermann Henrich Wilhelm Warborg, zoon van smidsbaas Carel Warborg en Maria Elisabeth Klooster. Wilhelm Warborg leerde het smidsvak van zijn vader, maar vertrok omstreeks 1830 naar Haaksbergen, waar hij het vak van wever uitoefende. In Haaksbergen trouwde hij op 3 januari 1833 met Margretha Zomhorst (ook wel Somhorst en Zumhorst genoemd). Zij was op 6 december 1802 in Haaksbergen geboren als dochter van de uit Westfalen afkomstige kleermaker Hendrik Willem Zomhorst en Joanna Spaaij. Het gezin van Willem Waarborg woonde in de Oosterstraat, de Blankenburg en de Molenstraat. Willem Waarborg overleed in Haaksbergen op 2 juni 1858 en Margretha Zomhorst op 31 maart 1869. Zouaaf Jan Waarborg had twee oudere broers en een zus, die in Haaksbergen waren geboren: Christiaan op 27 april 1832 (Christiaan vertrok op 27 april 1859 naar het Duitse Gescher bij Winterswijk), Martinus Hermanus op 22 april 1835 (hij trouwde op 25 april 1862 in Enschede met Johanna Louisa Groensmit en overleed in Enschede in 1911) en Hendrika Wilhelmina op 18 januari 1839 (zij trouwde op 2 mei 1867 in Haaksbergen met Gerrit Jan Bossewinkel en overleed in Haaksbergen op 21 oktober 1914). De val van Rome In juli 1870 begon de oorlog tussen Frankrijk en Pruissen en Frankrijk zag zich genoodzaakt de Franse troepen uit Rome terug te trekken. De Italiaanse koning Victor Emanuel durfde nu eindelijk de grenzen van de Kerkelijke Staat te overschrijden met een leger van 60.000 man. Het pauselijke leger trok zich terug naar Rome en probeerde met de overgebleven 8.000 man de stad te verdedigen. Op 20 september 1870 schoten de Piemontese kanonnen een bres van 30 meter in de stadsmuur, die door meer dan honderd zouaven met hun lichamen in drie lagen werd opgevuld. Toen besloot paus Pius IX aan deze zeer ongelijke strijd een einde te maken en liet de witte vlag hijsen op de koepel van de Sint Pieterskerk. De paus beschouwde zich vanaf dat moment als een gevangene van de Italiaanse staat in het Vaticaan, een situatie die tot 1929 voortduurde, toen middels het verdrag van Lateranen Vaticaanstad als soevereine staat werd erkend. Overige zouaven uit Twente Uit de omgeving van Haaksbergen vertrokken nog meer katholieke jongemannen naar Rome om daar pauselijk zouaaf te worden. Uit Delden waren dat timmerman Bernard Jan Bekkering (geboren op 20-10-1830 in Delden), markt-

2784 koopman Stephanus Evelo (* 26-8-1833, Delden), die op 15 juli 1867 in Rome overleed, schoenmakersgezel Gerard Jan Keizers (* 2-11-1839, Denekamp), die op 9 december 1868 in Rome overleed aan een borstkwaal en metselaar Hermanus Siemerink (* 3-7-1844, Delden). De laatste woonde in Hengelo, toen hij naar Italië vertrok. Uit Hengelo kwam verder nog metselaar Lucas Viskorf (* 19-5-1846, Hengelo), die op 4 september 1867 in Rome overleed. Uit Enschede kwamen fabrieksarbeider Hermanus Wiggers (* 1845, Enschede) en timmerman Piet Onclin (* 1851, Fexhe-Slins bij Luik). Uit Lonneker kwamen wever Jan Bredenbach (* 18-31833, Lonneker), wever Hermanus Grave (* 23-9-1837, Lonneker) en landarbeider Gerard Scholten Efftink (* 158-1844, Lonneker). Uit Beckum kwam de wever Jan Vrielink (* 1829, Beckum) en uit Rutbeek Herman Thijssen (* 3-5De zouaaf Wilhelmus Martinus 1850,Rutbeek). Ellenbroek (1842-1898) uit Deventer, Wat Twente betreft kwamen nog 12 zoupauselijk zouaaf van 22 december aven uit Almelo, 12 uit Oldenzaal, 4 uit 1867 tot 23 juni 1870 (Foto: Auteur) Ootmarsum, 3 uit "Geesteren, 3 uit Vriezen veen, 2 uit Bornerbroek, 2 uit Denekamp, 2 uit Tubbergen, 2 uit Zenderen, l uit Borne, l uit De Lutte, l uit Lenselo, l uit Losser, l uit Markelo, l uit Rijssen en l uit Wierden. Uit Deventer en omgeving kwamen 22 zouaven, waaronder mijn overgrootvader Wilhelmus Martinus Ellenbroek (* 9-12-1842, Deventer), wiens grootvader uit Haaksbergen kwam, "van de Hoeve". De 25 brieven die hij in 1867-1870 vanuit Italië aan zijn ouders schreef vormden de basis voor mijn boek "Rome tot de dood", waarvan een exemplaar te vinden is in de bibliotheek van het Historisch Centrum Haaksbergen. Hans Ellenbroek P.S. In dit artikel is informatie over de zouaven verwerkt, die ons lid Jan Aarnink de redactie eerder ter hand stelde.

2785 ONTSTAAN VAN HET MEDISCH CENTRUM IN 1980 NAAST HET WIEDENBROEK Haaksbergen beschikt sinds kort over een multifunctioneel gezondheidscentrum in het Livio verpleeghuis "het Wiedenbroek". Dit nieuwe centrum beschikt over een uitgebreide poliklinische ziekenhuisvoorziening met diverse specialismen en uitgebreide behandel- en onderzoeksmogelijkheden. Het geheel betekent een vervanging en uitbreiding van het al bestaand Medisch Centrum, dat in 1980 gebouwd werd. En dit weer ter vervanging van het verpleeghuis aan de Braak, het vroegere St. Antonius ziekenhuis. De huidige aanpassing biedt een mooie gelegenheid om terug te blikken. Immers, voordat deze voorziening daar destijds gerealiseerd kon worden, vroegen heel veel grote en kleine problemen om een oplossing. De bouw van dit Medisch Centrum was lange tijd onzeker, omdat de overheid ooit had uitgesproken, dat de combinatie van polikliniek en verpleeghuis niet mogelijk was. Het bestuur van het verpleeghuis wendde zich daarop tot het gemeentebestuur. Men wilde samen met het ziekenhuis "de Stadsmaten", de plaatselijke huisartsen en de regionale ziekenfondsen proberen een Medisch Centrum te realiseren naast de nieuwbouw van het verpleeghuis "het Wiedenbroek". Daarmee was toen al begonnen. Uit dat brede overleg kwam de Stichting Dienstverlening Gezondheidszorg Haaksbergen (onder voorzitterschap van burgemeester Stadhouders) tot stand. In december 1978 werd de stichtingsakte bij notaris H.J.M. Derkman getekend. Men was met elkaar tot de conclusie gekomen dat de huisartsen door het directe contact met de specialisten en de nabijheid van röntgen- en laboratoriumfaciliteiten beter konden functioneren. Voor de Haaksbergse bevolking betekende het een aanzienlijke verkorting van de wachttijden en de reisafstand. Met deze motivering en de toezegging van het Stichting Isings Fonds om het grootste deel van de bouw- en inrichtingskosten voor haar rekening te nemen,

dit door een AJsirtg9--2wartjait»(J@!s H tlöor

Gedenkplaat in het toenmalige Medisch Centrum (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.)

2786 werd de centrale overheid van aanvankelijk tegenstander, nu pleitbezorger voor een snelle realisering. Burgemeester Stadhouders, speciaal voor deze gelegenheid in een hel gele plastic jas getooid met eveneens een gele veiligheidshelm, verrichtte op 20 maart 1980 het startsein voor de bouw van het Medisch Centrum door met een shovel grond in een vrachtwagen te storten. Het Medisch Centrum ging bestaan uit vier "units", elk met een spreekkamer en twee onderzoekkamers en een centrale laboratorium voorziening. Een uitzondering werd gemaakt voor de röntgenafdeling, die niet in het Medisch Centrum werd gesitueerd, maar in het verpleeghuis. Bij toerbeurt zouden 14 specialisten uit Enschede hun spreekuren gaan houden voor de bewoners van het verpleeghuis alsmede voor de inwoners van de gemeenten Haaksbergen, Neede en Eibergen. De exploitatie van het Medisch Centrum kwam in handen van het ziekenhuis "de Stadsmaten". Het nieuwe Medisch Centrum werd op zaterdag 6 december 1980 officieel geopend. De gulle "onbekende" geefster: mevrouw T.A. Isings-Zwart, 1919-1973, de stichteres van het Isings Fonds De nalatenschap van mevrouw T.A. Isings-Zwart zorgde er voor, dat in 1980 een polikliniek bij het verpleeghuis "het Wiedenbroek" tot stand kwam. Mevrouw Trijntje Aaltje Zwart woonde te Haaksbergen aan de W.H. Jordaansingel 40. Zij was geboren te Zaandam op 8 september 1919 en gehuwd met Bruno Hendrik Isings (1906-1969). Mevrouw Isings-Zwart studeerde in Utrecht en werkte daarna vele jaren op de Antillen. Ze kwam in 1965 naar Haaksbergen, waar zij met haar man een apotheek begon in het voormalige postkantoor dat gestaan heeft op de hoek van de Spoorstraat en Hibbertsstraat (toen Poststeeg). Voordat zij hun apothekersactiviteiten alhier begonnen, verzorgden de huisartsen in Haaksbergen zelf de uitgifte van de medicijnen. In 1968 betrok het echtpaar De apotheek van mevrouw Isings in het voor- Isings het huidige apothekersmalige postkantoor (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.) pand aan de Spoorstraat. Toen

2787 de heer Isings op 22 december 1969 overleed in het ziekenhuis "Ziekenzorg" te Enschede, waarin hij een dag ervoor was opgenomen na een hartinfarct, associeerde mevrouw Isings zich met de apotheker J. J .M. van Hagen. Kort daarna kwam aan het licht dat zij aan een ernstige ziekte leed. Ze deed de apothekerspraktijk in haar geheel over aan de heer Van Hagen. Mevrouw Isings-Zwart vertrok naar Nice in Frankrijk. Daar overleed ze 20 juli 1973 op de nog jonge leeftijd van 53 jaar. Stichting Isings Fonds Op 22 februari 1972 liet mevrouw T.A. Isings-Zwart een testament opmaken bij Jacob van Nes, notaris te Enschede. In die akte riep zij een stichting in het leven genaamd: Stichting Isings Fonds. De doelstellingen van deze stichting waren het bevorderen van: a. de medische- en maatschappelijke ontwikkeling in de gemeente Haaksbergen b. de gezondheidszorg in de gemeente Haaksbergen c. de maatschappelijke belangen van de inwoners van de gemeente Haaksbergen Mevrouw Isings vond, dat het vermogen dat zij en haar man in Haaksbergen had- Mevrouw Mngs-Zwart (1919-1973) den verdiend met de apotheek niet haar fa- (Foto: Arch- Hlst Kr- HbS-) milie toekwam, maar de Haaksbergse gemeenschap. Bij akteafgifte legaat van 12 maart 1976, verleden bij de notarissen J. van Nes en E. van Hoff te Enschede, werd duidelijk, dat de Stichting Isings Fonds kon beschikken over een kapitaal van ongeveer een half miljoen gulden. Zij bepaalde tevens, dat het bestuur van de stichting moest bestaan uit de burgemeester van Haaksbergen, op dat moment drs. A.H. Stadhouders, als voorzitter, de apotheker van de door hen opgerichte apotheek, toen de heer J.J .M. van Hagen en een lid, te benoemen door de Kruisverenigingen te Haaksbergen, dit in de persoon van J.G. Pelinck als secretaris penningmeester. Dit bestuur deed uit dit fonds o.a. een uitkering van f 15.000.- aan de Jeugdraad Haaksbergen Het voormalig Medisch Centrum bij het verpleeghuis voor de eerste aanzet om "Het Wiedenbroek" (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.)

2788

te komen tot een "materialenbank", zoals genoemd in het rapport "Aanzet tot een educatief plan" en van f 10.000.- aan het Rode Kruis Haaksbergen voor het verbouwen en inrichten van haar onderkomen aan de Enschedesestraat. Het resterende bedrag stelde zij beschikbaar voor het bouwen van het Medisch Centrum bij het verpleeghuis "het Wiedenbroek". Nadat al deze betalingen waren verricht, werd de Stichting Isings Fonds opgeheven. Ter herinnering aan de stichteres mevrouw T.A. Isings-Zwart en het Isings Fonds werd een plaquette in het Medisch Centrum aangebracht. J.H. Scholten Bronnen: Archief Stichting Isings Fonds HCH 231.6 Van Armenhuis naar Verpleeghuis. W.E. ten Asbroek 1981. Twentsche Courant 24/12 1969,15/3 1976,6/2 en 8/11 1980.

RICHT UW BLIK OMHOOG Oplossing van blz. 2778 Deze "gevelversiering" bevindt zich aan de voorgevel van het huis Jhr. v. Heijdenstraat 20. In 1926 kocht slager Meijer de Lieme 2 stukken grond van H.H. Bos en AJ.P. ten Hoopen. Hij bouwde er dat jaar, onder architectuur van A.J. Schilderman, het nog steeds bestaande pand. Toen in het midden van de dertiger jaren de electriciteitsvoor(Foto: J.G. Hofste op Bruinink) ziening ondergronds gemaakt werd, waren de vier isolatoren overbodig geworden. In 1954 werd F.J. ter Huurne eigenaar van het pand. J.G. Hofste op Bruinink

GENEALOGIEËN (DEEL 9) Ten Hoopen "Oma ten Hoopen". 1892-1992. ISOpag. A4 formaat, klemband. Uitg: 1992. Schrijver: W.J.M. Lansink. Het boek begint met de herkomst van de fam. Nienhuis. Uitvoerig worden diverse nageslachten omschreven , vooral op het erve de Lönneker in de Rietmolen. Oma, Anna Maria Nienhuis, geboren op 3-10-1892, huwt in

2789 Eibergen op 21-09-1922 met Hendrik ten Hoopen. Hierna volgt de genealogie van de fam. Ten Hoopen, waarna ook worden beschreven oma's familie, haar broers, haar neven en nichten, haar ooms en tantes, kinderen en kleinkinderen. Het boek is ruim voorzien van foto's, geboortekaartjes en bidprentjes en is geschreven als herinnering aan de 100e geboortedag van oma. Hunfeld "honderd jaar hunfeld in holland 1890 - 1990". Bijgewerkt t/m 2002. 50 pag.(ongenummerd), A4 formaat, spiraalband. Uitg: 2003. Schrijvers: Huub en Bernard Hunfeld. Waar in een vorige uitgave uit 1991 de fam. Hunfeld kan bogen op een stamboom vanaf 1125, is dit boek een aanvullende uitgave met nieuwe gegevens tot en met 2002. Ofschoon de voorouders veelal geboren zijn in Duitsland, woont het beschreven nageslacht vooral in Midden- en West-Nederland. Maar ook naar Wenen, Amerika en Canada emigreerden Hunfelds. Enkele Hunfelds werden priester. In Nederland werden diverse kledingzaken opgericht. Het boek is voorzien van korte genealogieën en vele foto's. Opvallend is achter in het boek een lijst met adressen van in het boek genoemde personen met daarbij vele e-mailadressen voor eenvoudige onderlinge contacten. Ter Huurne. "Familieboek TER HUURNE". 147 pag. A4 formaat, gebonden. Uitg. 2006. Schrijver: Harry Winkelman. Een zeer goede verzameling van alle generaties Ter Huurne, verzameld uit de geboorte- huwelijks- en overlijdensaktes van de gemeente Haaksbergen en de doop- trouw- en begraafboeken van de diverse kerken in Haaksbergen en Buurse. Zeer duidelijk wordt steeds weer een ouderpaar genoemd en daaronder de kinderen met nadere verwijzingen. Van elke vader of moeder met de naam "Ter Huurne" kan men snel via een bepaalde lijn terugkijken tot het huwelijk van Berent ter Huurne in het jaar 1635. Opmerkelijk is, dat het boek geen foto's en verhalen bevat. Het is dus met recht een genealogieboek dat in elke boekenkast thuishoort van personen, die belangstelling hebben of verwant zijn met de naam Ter Huurne. Nog regelmatig is er vraag naar nieuwe boeken, zelfs door familieleden, wonende in Nieuw-Zeeland. Gerrit Wes

2790 BITTERE PIL NA HET FEEST In 1897 werd in Haaksbergen twee dagen lang een grote landbouwtentoonstelling gehouden. Men hield keuringen van paarden, groot- en kleinvee, nuttige huisdieren, bloemen, planten en huishoudproducten, fruit, zuivel, honing en nog veel meer. En het meeste was ook ter plekke te koop. Daarnaast werden landbouwmachines, werktuigen, gereedschappen, maar ook rijtuigen en andere benodigheden niet alleen tentoongesteld, maar vooral ook te koop aangeboden. Het hele dorp was in feeststemming. De middenstand zette haar beste beentje voor en adverteerde in het programmaboekje. Er vonden concerten plaats, er was bal en 's avonds vuurwerk. Het bestuur had de zaken goed geregeld. Heel veel artikelen die op het tentoonstellingsterrein te koop werden aangeboden waren per lokaalspoor van heinde en verre aangevoerd. Het bestuur had bij het spoor bedongen, dat alles wat niet werd verkocht gratis door het lokaalspoor zou worden teruggevoerd. Alleen al die maatregel bracht aanmerkelijk meer materiaal naar Haaksbergen. Met het gevolg dat ook het publiek uit een wijde omgeving in groten getale kwam opzetten. Het bestuur kon dan ook na afloop niet alleen terugzien op een bijzonder geslaagd evenement, maar tevens op een groot financieel succes. Dubbele ramp De organisatie van de tentoonstelling was in handen van de O.L.M. afd. Haaksbergen, die daarbij de medewerking kreeg van een keur van vooraanstaande personen, leden van de O.L.M, en de Dorpslandbouwvereniging. SecrVpenningmeester van de O.L.M. afdeling was FJ. Jordaan, een consciëntieus man die zijn zaken uitstekend op orde had. Maar geld storten op een bankrekening was in die dagen nog niet gebruikelijk. En zo bewaarde FJ. Jordaan het kasgeld van de O.L.M, in een lade van zijn bureau op het kantoor van de fabriek. Daar was niets mis mee, tot enige tijd na de tentoonstelling de fabriek van Jordaan in vlammen opging. We gaan er van uit, dat de schade grotendeels of geheel door een verzekering was gedekt. Maar daar viel het potje van de O.L .M. niet onder!! Ongetwijfeld heeft dit Frederik Johan Jordaan, secr./ gebeuren toentertijd tot discussies geleid. penningmeester van de O.L.M. Wanneer men de verhalen mag geloven, (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.)

2791

Restanten van de verbrande fabriek Jordaan, op het terrein waar nu de voormalige openb. Basisschool "Dorp"staat (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.) ging het om een voor die tijd hoog bedrag. Maar ook de papieren die duidelijkheid konden geven, waren bij de brand verdwenen. De kwestie bleef echter nog lang leven. En waarschijnlijk zat er nog steeds groei in het bedrag. AfdasHng HAAKSBERGEN. E.H. van Heek vertelde mij omstreeks 1955 dat, toen zijn vader (H.J.E. van Heek, Boekelo) lid van het hoofdbestuur was (omstreeks 1930), het nog steeds een heikel punt was (na 30 jaar!!). Hij wist, dat er in die tijd nog besprekinpaarden, Vee, K0<ÏJn2a, pluimgedwrte, £andtxmwproduden, poenw(\, l^amerptanlen, gen tussen het hoofdbestuur en de heren enz., Jordaan waren geweest. Het zou daarbij .'. «F gaan om een bedrag tussen drie- en vierduizend gulden; voor eind 19e eeuw een ZtTEROAB tn ZOHDüa IS en K SEPTEMBER IS97, zeer fors bedrag. on Int IVratn va« tm H««r). HEKIKK WJ 't Stitlin. Mensen die er "alles" van af wisten waren er wel, maar de nodige bescheiden ontbraken. Tot een overeenstemming is men nooit Titelblad van de catalogus gekomen. (Arch. Hist. Kr. Hbg.)

TENTOONSTELLING

A.v.d. Wal

Een wisselvallig klimaat vraagt om kozijnen van een constante kwaliteit. Zoals TEHA Quality Line en TEHA Classic Line houten kozijnsystemen, TEHA Style Line kunststof kozijnsystemen en TEHA prefab elementen. Gemonteerd uiteraard door de mensen van TEHA Montage. En met TEHA Kozijnbeheer zorgen we ook nog eens voor

ELEMEPJTENGROEP

een perfecte nazorg. Deze vijf disciplines maken dat de elementen vragen om TEHA. TEHA Elementengroep, Bouwstraat 8, 7483 PA Haaksbergen. Tel. (053) 573 66 66, fax (053) 573 66 65, www.teha.nl, e-mail [email protected]