-AOLD HOKSEBARGE ORGAAN VAN DE HISTORISCHE KRING HAAKSBERGEN 35E JAARGANG NR. 3, SEPTEMBER 20O2 VERSCHIJNT 4X PER JAAR

-AOLD HOKSEBARGE

ORGAAN VAN DE HISTORISCHE KRING HAAKSBERGEN 35E JAARGANG NR. 3, SEPTEMBER 20O2 VERSCHIJNT 4X PER JAAR

Aold Hoksebarge HISTORISCH CENTRUM HAAKSBERGEN:

Souterrain gemeentehuis Correspondentieadres: Merelstraat 6, 7481 AN Haaksbergen tel. 053-5742374

Openingstijden: Maandag Dinsdag Donderdag Vrijdag

19.00-22.00 uur 14.00-17.00 uur 19.00-22.00 uur (alléén na afspraak) 09.30-11.30 uur

LEDENADMINISTRATIE: K. Faber, K. Doormanstraat 17,7482 BJ Haaksbergen BETALINGEN:

Postbankrekening nr. 2547699 (alleen voor contributie) Bankrekening Rabobank nr. 32.42.29.917 beide t.n.v. Penningmeester Historische Kring Haaksbergen

"Aold Hoksebarge" wordt vier keer per jaar toegezonden aan de leden van de "Historische Kring Haaksbergen". Zij betalen voor lidmaatschap en abonnement € 16,- per jaar. Publikatie of overname van artikelen, geheel of gedeeltelijk, is alleen toegestaan met toestemming van de auteur(s) en bronvermelding. REDAKTIEADRES: Blekerstraat 5,7481 JT Haaksbergen

Bestuur van de Historische Kring Haaksbergen G.J. Leppink L. Schepers-Reeders J.G. Hofste op Bruinink B.F. Leferink G.P.Wes J.H. Scholten EJ.H. Ooink

ISSN:

Uiterhoevestraat 11,7481 DH Haaksbergen voorzitter Merelstraat 6,7481 AN Haaksbergen secretaris Blekerstraat 5,7481 JT Haaksbergen vice voorzitter, voorz. wg. hist. onderzoek M.A. de Ruyterstraat 34,7482 BZ Haaksbergen penningmeester Wiedenbroeksingel 88,7482 BD Haaksbergen voorz. wg. archief/genealogie Bizetstraat 31,7482 AM Haaksbergen algemeen bestuurslid Enschedesestraat 153,7481 CN Haaksbergen algemeen bestuurslid

1384-76

tel. 5721728 tel 053-5727004 tel. 5723553 tel. 5740625 tel. 5722814 tel. 5722937 tel. 5726989

2401 VAN HET BESTUUR De geschiedenis zorgt steeds weer voor nieuwe verrassingen. Soms heel bijzondere, die iets wezenlijks toevoegen aan de geschreven geschiedenis van ons dorp. Dit geldt zeker voor de archeologische vondsten, die aan het licht kwamen bij het bouwrijp maken van het terrein Hassinkbrink II. Daar zijn de bewijzen gevonden van een bivakplaats uit de Midden-Steentijd, dus zo'n tienduizend jaar geleden. Toen verbleven er al mensen in het Haaksbergse, een geheel nieuw gegeven. Onze leden Klaas Faber en Nico Spit van de werkgroep Historisch onderzoek waren er als de kippen bij om dit te onderkennen. Samen met enkele leden van de Archeologische Werkgemeenschap Nederland af d. Twente gingen ze aan het werk. Zij zorgden er met behulp van de grote deskundigheid van de AWT-leden voor, dat de gevonden artefacten herkend, verzameld en ongeveer gedateerd konden worden. Nader onderzoek van het gevondene en de beschrijving zal in de komende maanden plaats vinden. Een compliment verdient ook de firma Langezaal, die binnen de gegeven mogelijkheden van harte heeft meegewerkt om de onderzoekers in het terrein zoveel mogelijk ruimte te geven. Van het bekende J.C. Meertensinstituut voor Dialectologie, Volkskunde en Naamkunde te Amsterdam ontving de voorzitter van de Werkgroep Historisch Onderzoek, Gerard Hofste op Bruinink, een groot compliment naar aanleiding van de toezending, op verzoek, van het resultaat van het speurwerk naar de herkomst en verklaring van de term: "De bussen van de molen smijten" (zie A.H. 2002 nr.3 blz. 2395). Mevrouw Doelman van het instituut berichtte ons: "Wij hebben onze documentatie ermee verrijkt!". In de tweede kwartaaluitgave van "De Gelderse Molen" besteedt mevr. P.D. Scholten- Ballast eveneens uitvoerig aandacht aan bovenstaande uitdrukking. Er wordt in ons Historisch Centrum Haaksbergen heel hard gewerkt aan het toegankelijk maken van alle archiefstukken (en dat zijn er enorm veel!), die in ons bezit zijn. Onder de bezielende leiding van Hendrik Scholten en de deskundige medewerking van Ton Brummelhuis wordt de opzet gemaakt, gebaseerd op de systematiek, die ook toegepast wordt in de Rijksarchieven. Een geweldig werk, waaraan zij met behulp van andere medewerkers die hiervoor gevraagd zullen worden, zeker nog heel veel tijd zullen moeten besteden Maar als dit karwei geklaard is, is een heel belangrijk doel in de dienstverlening aan onze leden en bezoekers bereikt. Het zal een fundamentele basis blijken om verdere studie over onze Haaksbergse geschiedenis aan te pakken. In dit verband beraadt het bestuur er zich op, of de structuur van onze vereniging niet herzien en aan de praktijk moet worden aangepast. Wij komen hier na nadere bespreking en uitwerking zeker op terug. En tot slot: onze kalender 2003-2004 met afbeeldingen in kleur van de schilderijen van historisch Haaksbergen en omgeving van Johan Leppink is bijna klaar. Het wordt een heel fraaie, 2 jaar geldige kalender, die per l oktober be-

2402 schikbaar zal komen. Wij vragen nu al met nadruk de aandacht van onze leden hiervoor. Ze kunnen al besteld worden tegen de voorintekenprijs van €10.— per stuk, natuurlijk bij het Historisch Centrum (tel. 5722374 tijdens de openingstijden). Al is het zomer, er gebeurt toch veel binnen onze vereniging! G.J. Leppink

augustus 2002

NIEUWE LEDEN Wij heten de volgende leden van harte welkom: G. Esschendal-van Lochem, Havikhorst 36, 7414 HS Deventer J .G: t Hoen, Holthuizerstraat 27,7482 ES Haaksbergen A.Klaver, Schoolstraat 5,7481 ET Haaksbergen P.F.B.van der Meulen, Kroonprins 19,7481 CG Haaksbergen C.van der Pol-Reiders, Twijnerstraat 57,7481 KL Haaksbergen F.K.H. Schabbink, Sterkerstraat 9 7481 HT Haaksbergen Th. L.M.M.van der Sman, Markt 20,7481 HT Haaksbergen B.J. Smit, J.van Wassenaerstraat 11,7482 AZ Haaksbergen G. Tamboer-Heeringa, K. Doormanstraat 69,7482 BK Haaksbergen TEHA-Elementengroep, Postbus 145,7480 AC Haaksbergen FJ. Wissink, Buurserstraat 172,7481 EL Haaksbergen A.J .M. Overbeek Goorsestraat 6,7482 C J Haaksbergen

SCHENKINGEN EN AANWINSTEN In de afgelopen periode mochten we de volgende schenkingen ontvangen, waarvoor we de gulle gevers van harte dank willen zeggen: W. Hilderink: Genealogie fam. v.d. Meerendonk. H. Molenveld: 3 jaarboeken C.B.G. (1996-97-98). K.Faber: 3 boeken. H.v.Sark: ca. 50 foto's uit de jaren vijftig. J. Goolkate: diverse doop-en trouwgegevens N.H. Kerk Haaksbergen (1666-1780 en 1780-1811).

2403 Een kort reisverslag van de dagexcursie naar een Scheepslift en Slot Cappenberg in Waltrop op 16 mei j.l. Toen ik de uitnodiging onder ogen kreeg was mijn interesse direct gewekt. Altijd al benieuwd hoe zoiets eruit ziet en werkt. Waar ik woon zijn genoeg sluizen maar een scheepslift, nee. Dus dat moest ik zien. Aldus stapten we op deze zonnige donderdag met in totaal 41 leden van de Historische Kring Haaksbergen en 24 van de Heimat Verein Ahaus in de bus die ons over landelijke wegen met prachtige aangrenzende koolzaadvelden naar Waltrop bracht. Na een kopje koffie : ' werd allereerst het buij ; tenmuseum bezocht met \ .,r zijn vele oude schepen, waaronder het binnenvaartschip "MS FranzChristia" van voor de oorlog. We kregen een goed beeld van de harde en primitieve leef- en werkomstandigheden aan boord van een schip in die tijd. In het museum zelf werd aan de hand van een maquette de werking van een scheepslift getoond en aanschouwelijk gemaakt hoe de opwaartse De scheepsliftinstallatie "Heinrichenburg" in Waltrop. kracht van het water (Foto: Westfalisches Industriemuseum) daarbij goed van pas komt. Daarna werd de eigenlijke scheepslift "Henrichenburg", in 1970 buiten werking gesteld, bezocht. Die is nu een onderdeel van het museum. De scheepslift, die het mogelijk maakte om een verval van 14 meter te overwinnen, was vroeger een van de in totaal 20 sluizen en liften om het hoogteverschil van 70 meter in het 287 km. lange Dortmund-Ems kanaal te overbruggen. Dit kanaal werd in 4 jaar met de hand gegraven, van 1894-1897. Na een heerlijke lunch in het gezellige centrum van het stadje Waltrop vertrokken we naar het nabijgelegen kasteel Cappenberg met de bijbehorende oude stiftkerk. Pater Altfried gaf ons een overzicht van het turbulente leven van Graaf Cappenberg en een rondleiding in de stiftkerk, waarbij hij op interessante wijze een en ander vertelde over de daar aanwezige bijzondere kunstschatten. Met een kort bezoek aan het kasteel

2404

Het grote aantal deelnemers aan deze excursie voor het slot Cappenberg. (Foto: H.J. Menkehorst) Cappenberg, strategisch gelegen op de top van een heuvel met een prachtig uitzicht over het Westfalische landschap, en de daar aanwezige tentoonstelling van schilder Eduard Bargheer, werd dit bezoek beëindigd in het nabijgelegen "Wildparkcafe". Via een korte wandeling door het slotpark met zijn vele bijzondere, prachtige oude bomen kwamen we weer bij onze bus die ons op tijd in Haaksbergen afzette. Met deze wil ik ook de twee organisatoren, Gerard Hofste op Bruinink en Bernard Heying, bedanken voor een heerlijke en interessante dag. Herman Leemreis, Vreeland (Ut.)

2405 ADRESWIJZIGING Het Gemeente Archief Zwolle aan de Voorstraat 26 is sinds januari 2002 gefuseerd met het rijksarchief Overijssel aan de Eikenstraat 20. Tezamen vormen zij nu de nieuwe instelling "Historisch Centrum Overijssel" Het postadres is: Historisch Centrum Overijssel Postbus 1510 8001 BM Zwolle Het bezoekadres is: Eikenstraat 20 8021 WX Zwolle Telefoon: 038-4266300 e-mail: [email protected]

RICHT UW BLIK OMHOOG Weet u waar zich dit bouwfragment bevindt ? Het antwoord vindt u op pag. 2419

2406 BUURSCHE ZAAND Woar wast zoo mooi en hoog "t heed, Woar stoat nog kwakelbussche, Woar liggt de stoefbelten bi-j een Met x t wiede veld door tusschen, Woar zot m" n nog gin gros of laand? Woar aanders as in v t Buursche zaand!

De Bommelas.

Woar went nog oalerwetsche boeren, Dee nog x t veur beutt (l op de del, Woar hod de scheper nog de schöape Duur "t veld en langs de lanwer-walf (2, Waor löp de bekk~ langs hoge kaant? Woar aanders as bi-j Buursche zaand!

Doar onder berkenbeunf en dannen Lig stil de Bommelas alleen, Doar fluitt de vöggel in de teuge (3, Doar loopt kenienkes drok duureen, En schient de moan 's nachts oaver "t laand, Dan blekt de vos in v t Buursche zaand.

Loaksteen (grenssteen) in hetBuurserzand.

2407 Door steet op hogen bult de loaksteen (4 En scheidt Honesch en Buurs' van een, Doar loatt de hoge, dunne pöppel Den loop van Buursche bekke zeen. Kiewiet en Koekoek maakt "n raand, Met Loakmörs, van "t Buursche zaand.

Het Loakmörs.

Doar schoeit de bekk" langs d" oale schaanse Oet tied van stried en kriegsgewèld, Doar liggt de slatte (5 en vennekoelen, Doar strik de tuutwelp (6 oaver "t veld. Al koomp gin mènsch" hoast in dit laand Toch is het mooi, "t Buursche zaand!

JJ.van Deinse (1867-1947) Uit: Het land van katoen en heide, (uitgave 1953) (' beutt: het vuur opstoken. (2 lanwer-wall: verhoging in het landschap ter verdediging tegen vijandige overvallen. (3 teuge: takken, twijgen. (4 loaksteen: grenssteen/markesteen. (5 slatte: moerachtige laagte (6 tuutwelp: wulp.

Kwakelbussche (jeneverbes). (uit Elseviers nieuwe plantengids blz 131)

2408 KREDIETINFORMATIES VAN 100 JAAR GELEDEN Onlangs kregen we voor ons archief een heel interessant zogenaamd "Copieboek" uit het begin van de vorige eeuw ter beschikking met de titel "INFORMATIEN". Dat bleek kopieën te bevatten van kredietinformaties betreffende Haaksbergse bedrijven. Het waren informaties gericht aan de aanvrager (meestal het Institut W. Schimmelpfeng te Amsterdam, of het Nederlands Handels-informatiebureau van der Sluys & Co te Amsterdam en Groningen) waarin hen gegevens werden verschaft met betrekking tot de kredietwaardigheid van de betreffende zakenman c.q. zaak. Deze informaties strekken zich uit over de periode 1908 tot 1931 en geven een goede indruk van het Haaksbergse zakenleven in die jaren. In dit en de volgende nummers van Aold Hoksebarge willen we enkele van de meest interessante gegevens opnemen, begeleid door oude foto's van de zaak en de ondernemer. J.BOUHUIS, Blankenburgerstraat. De firma Bouhuis was gevestigd in een markant pand aan de Blankenburgerstraat met uitzicht naar de Spoorstraat. Daarin dreef hij een handel in kruidenierswaren en galanterieën. Direct om de hoek aan de Blankenburg had hij ook een maalderij en hij was de eerste leverancier van elektriciteit in de gemeente Haaksbergen. Met recht een actief en veelj zijdig ondernemer. De informatie over hem afgegeven op 30 Mei 1908, luidde:

J. Bouhuis 1865-1926 (Foto:H.G.B.Lucas)

JOHANNES BOUHUIS, 43 jaar heeft een tamelijk drukken winkel in kruidenierswaren, galanterien en wat manufacturen, waaraan verbonden is een flinke handel in granen en meel. Met een motor maalt hij zijn productie zelve. In zijn affaire wordt hij bijgestaan door zijn zwager Steggink. Wij geloven niet, dat deze compagnon is. Een

2409 paar jaar geleden heeft hij aangeschaft een petroleummotor, dynamo, accumulatoren, enz. tot het produceren van electrisch licht, waardoor hij 't dorp en vele ingezetenen licht verschaft. Leveranciers der electrische toestellen zijn de heren Groene veld v.d. Poll & Co. Te Amsterdam. We weten niet of hem daarin door genoem-de heren finantieële steun wordt geboden. Moreel staat hij gunstig bekend, bezit vakkennis. Is "bij zijn zaken", zoodat de geheele onderneming goed marcheert. Wij weten niet of hij in verbinding staat met een kassier. Van betalingen kunnen wij niets ongunstigs rapporteren, integendeel, om kapitaal schijnt hij niet verlegen te zijn, daar hem dikwijls moet herinnerd worden aan 't inleveren van rekeningen. Zijn vader woont, naar we meenen, in Tubbergen (bij Almelo), is eigenaar van een groote boerderij en niet onbemiddeld. Men zegt, dat deze hem zoo noodig wel finantieel steunt. H.M. DIEVELAAR, horlogemaker aan de Spoorstraat. Oudere Haaksbergenaren zullen hem nog wel gekend hebben, de oude horlogemaker Herman Dievelaar uit de Spoorstraat, waar je altijd lang moest wachten voordat de noodzakelijke reparatie van klok of horloge klaar was. • Het kon wel eens zo lang duren, dat hij het betreffende stuk helemaal niet weer kon vinden. Hij werd er echter niet warm of koud van. Uit de onderstaande over hem geschreven kredieH.M. Dievelaar 1874-1959 tinformatie uit 1908 blijkt overduidelijk, dat dat (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.) toen ook al het geval was. HERMANUS MARTINUS DIEVELAAR, 34 jaar oud, ongehuwd, bewoont een huis behoorende aan zijn moeder, de weduwe J.A. Dievelaar. Hij heeft erin een winkel in goud & zilver, horloges, klokken, enz. en oefent met behulp van één knecht het vak van horlogemaker uit. Hij verstaat zijn vak zeer goed en heeft voldoende werk, doch algemeen wordt geklaagd, dat hij in 't repareeren zeer traag en veelal zijn beloften van "gereed zijn" niet nakomt. Overigens valt over zijn gedrag en levenswijze niets te zeggen. Finantieel zal hij wel goed zijn, daar zijn moeder tot de gegoede ingezetenen van 't dorp behoort en twee van zijn broers een soliede manufacturenhandel drijven. GJ. Leppink.

TROUWBOEK HAAKSBERGEN 1666-1780 Sinds kort is het oudst bewaard gebleven trouwboek van Haaksbergen over de jaren 1666-1780 in kopie in het Historisch Centrum te Haaksbergen aanwezig. Het originele exemplaar ligt in het Historisch Centrum Overijssel te Zwolle. Dit trouwboek is opnieuw aangelegd in 1666 door dominee Lambertus van Rijswijck (1624-1684), omdat tijdens de eerste bisschoppelijke oorlog de toen aanwezige kerkeboeken werden meegenomen. Ondanks vele naspeuringen zijn deze boeken nooit teruggevonden. Dominee van Rijswijck was tot aan zijn overlijden gedurende 38 jaar dominee van Haaksbergen. Het boek is een mooie aanvulling op de al vele genealogische gegevens waarover ons centrum beschikt. Van Rijswijck schreef eigenhandig voorin het boek de richtlijnen,die de predikant bij de inschrijving van de ondertrouw in acht moest nemen. Voor het eerst staet te sien 1. off daer tegenwoordig syn die personen die tot de ondertrouw veryst worden, of van de wettelykheit desselfs konnen getuigen en als Bruidegom en Bruid, neffens ouders, vrienden, momberen of getuigen. 2. off die Personen syn in behoorlijke staet, dat is nughteren en niet dronken. Voor "t Tweede te vragen 1 nae der ondertrouden haer afcomst, ouderen, geboorteplaats, tegenwoordigh woonplaets en hoelange en waer het meeste verkiert hebben om te sien of daer van attestaties nodig syn. Daer te noteren staet, dat yemant, die elders een jaar en 6 weken heeft gewoond, daer behoorde te worden afgecondight of tenminste een getuigenis syns gedrags daer van dan behoorde te brengen 2 off, se vrye en on verbondene personen syn door houwelyk, ondertrouw of beloften niet verbonden aen anderen 3 so onverbondene, of se syn noyt getroud of in weduwschap. So noyt getrouden, wat jaeren sy hebben, mondige of onmondigen. So onmondigen of de ondertrouw met bewillinge raet en toestemming van ouders etc. is geschiet. So weduwen of gescheiden en waerlyk in weduwstaet syn, daer van moet blyken, gelyk ook van een wettelyke echtscheiding. Hoe lange in dien staet hebben geweest? Of een veniam (verlof) moet versorgt worden. 4 off de inteschryvene malcanderen ook te naebestaende syn in bloedverwantschap. 5 off de ondertrouw met beider vryen wille geschiedt sy, dan uit dwangh. 6 of gedoopt of ongedoopten. 7 of melaatse. 8 of te voeren vleeslyk hebben geconversiert. 9 wat religie sy beide hebben, om also de Paepse of andere partye te noodsa-

2411 ken de gereformierte niet te misleiden, nogh de kinderen in een andere religie op te brengen. 10 off sig dit alles so waer is, en sulx kunnen voer godt verklaren. 11 off sig dan so in de vrese godts in de heil. Houwelyken staet gedenken te begeven. Voorst derde l Naem en toenaem te vragen, en die te boeck te stellen met byvoeginge van ouders en woonplaetsen. Voorst vierde l Haer scherpelyk te seggen dat sigh gedurende de ondertrouw sullen onthouden van byslapen. Na inschrijving werd het bruidspaar drie keer afgekondigd en daarna werd het huwelijk gesloten of gecopuleerd, zoals men toen zei. Niet alleen de hervormden maar ook katholieken moesten voor de dominee trouwen; een situatie die tot 1795 gehandhaafd bleef. Dat zette bij de katholieken veel kwaad bloed. Daarom trouwden zij, in de begintijd illegaal, ook voor de pastoor en meestal vond dit huwelijk plaats tussen de inschrijving en de officiële voltrekking door de dominee.. Omdat dit laatste huwelijk het enige wettelijk erkende was, konden de katholieken zich hieraan niet onttrekken, wilden zij althans genieten van de burgerrechten, die uit een wettelijk huwelijk voortsproten. In de 114 jaren van het Trouwboek 1666-1780 zijn 3648 huwelijken ingeschreven,een gemiddelde van 32 per jaar. Bij veel huwelijken blijken één en in sommige gevallen beide partners van buiten Haaksbergen te komen. Zij kwamen uit: Delden (431), Neede (213), Enschede (176), Eibergen (89), Diepenheim (56), Rekken (53), Groenlo (28), Deventer (18), Geesteren (23), Borculo (15), Lochem (5), Laren (1), Hengelo (23), Goor (39), Colmschate (4), Wijhe (1), Kaalte (3), en Winterswijk (17). Uit Duitsland kwamen ze van Alstatte (87), Wessum (35), Vreden (96), Wüllen (10), Südtlohn (5), Ottenstein (5), Gildehaus (7), Epe (4), en Nottuln (1). Van 7 Duitsers is de herkomst niet vermeld. In het Historisch Centrum Haaksbergen is voor een goede raadpleging van dit boek een transcriptie en index aanwezig. J.H. Scholten

2412 De roep om crimineel gedrag zwaarder te bestraffen wordt steeds luider. Over het effect ervan zijn de geleerden het zeker niet met elkaar eens. Streng straffen is niet pas iets van deze tijd. Dat men in vroegere dagen, ook in Haaksbergen, ongenadig kon straffen, blijkt wel uit onderstaande bijdrage. UIT:

NIEUWE NEDERLANDSCHE JAERBOEKEN, NOVEMBER 1767

In ^\. begin van deze Slagtmaend hebben eenige Booswigten, in het Dorp Haeksbergen, in het Drostamt van Twente, de welverdiende straf hunner euveldaden geleden. Van tyd tot tyd, waren reeds aldaer menigvuldige dieveryen gepleegd; doch wat moeite en oplettendheid de Heer Drost ook aenwendde, men kon de Daders niet ontdekken, of, indieze al ontdekt werden, de feiten niet genoegzaem bewyzen. Eindelyk gebeurde het, in eenen nacht van Wynmaend des vorigen jaers, dat een Boer, onder dit Dorp, dieven by zyne byen vernemende, de stoutheid hadt, om op dezelven vuur te geven; hy hadt het geluk van den Dader te treffen, die echter, de gestolen byekorven latende vallen, door een zyner medemakkeren op den rugge weggedragen werdt, en dus den dans ontkwam. Doch, zich naderhand, op een kar, met zyne Bruid, naer huis rydende, vertoond hebbende, werdt hy by de kop gevat, en te Diepenheim gevangen gezet. Die van zynen aenhang poogden hem in Wintermaend deszelven jaers, daeruit te verlossen; doch die onderneming mislukte; twee dagen daerna hervatteden zy den aenslag, wanneer zy hem met geweld, door eene gewapende troep, in vryheid stelden. De Gevangen nam de vlugt naer Anholt, daer hy zich met een zyner verlosseren nederzettede; doch, daer zy, door het oef f enen van hun oud ambagt, wel dra in "t oog liepen. Ondertusschen geraekten "er twee anderen van die bende te Zwol in hechtenisse; doch, op wat boeg men het ook wendde, zy speelden steeds de onnozelen, en hielden zich van alles onkundig. In dien tusschentyd, nam de naer Anholt gevlugte, Jan ten Vonder, of Pylstaert, ook Pyl Jan geheten, om zich wegens het schieten te wreeken, het boosaertig opzet, om, met hulp en overleg van den gekwetsten , die Rotgers Rotgers genoemd was, het Huis van dien Boer in brand te steken, "t welk zy ook, op den 4 van de jongste Oogstmaend, ter uitvoer bragten. Het huis, door drie stroobosschen, in vollen vlamme geraekt, brandde af tot den grond, nemende de stigters van dien brand de vlugt wederom naer Anholt. Doch de Regering van deze plaets, op aenschryvinge van den Heere Drost, geredelyk in de overgeving van die Booswigten bewilliigd hebbende, werden zy te Zwolle, in de gevangen gaten, tot beter bewaringe opgesloten. Zy ontkenden een geruimen tyd de feiten, hun ten laste gelegd, doch een jongen, die mede te Anholt by de kop gevat, en een Broeder van Rotger was, hun het brandstigten, met alle de omstandigheden, verweten hebben, werden zy, naer ingenomen advys, op de pynbank gebragt, wanneer zy eenige dieveryen, en het in brand steken van "t gemelde Huis beleden. De straf volgde kort op

2413 "t spoor hunner gruwelstukken. Rotger en ten Vonder werden, door den Heere Drost, volgens het Advys van twee Regtsgeleerden, gedoemd om aen een pael gebonden, met vlammend vuur in x t aengezicht geblaekt, en voorts geworgd te worden, tot "er de dood na volgt; en dat voorts hunne lighamen; ten afschrik van anderen, op een rad gesteld zouden worden, met een bosch stroo en gewoon vuurgereedschap daer nevens. Jan Willem Twenhuis, de Vader van Rotger, die verscheiden lieden omgekocht en opgemaekt hadt, om zynen Zoon uit de gevangenisse te redden, en hun daertoe de nodige onderrichtingen gegeven, en daerenboven zich aen eenige diefstallen schuldig hadt gemaekt, werdt verwezen, om met de galg gestraft, en Hendrik Bekkerkamp, of ter Braek, die den gevangenen Rotger mede met geweld hadt helpen verlossen, om gegeeseld, gebrandmerkt, voor tien jaren in x t Tugthuis opgesloten, en vervolgens voor altoos uit deze Provincie gebannen te woeden. Deze vier Vonnissen, zyn, den 2 van deze Slagtmaend, te Haeksbergen, ten uitvoer gebragt.

HAAKSBERGEN 100 JAAR GELEDEN (Een greep uit het gemeentearchief uit 1902). Een eeuw geleden was de samenleving in Twente in rep en roer als gevolg van de sociale problematiek tussen arbeiders en fabrikanten en dan met name in de Textielindustrie. Het was een ellendige tijd voor de minder bedeelden en de invloed van de 3 K's (Kerk, Kapitaal en Kroeg) was wurgend. In 1902 vond in Enschede de grote staking van de deken wevers bij Kremersmaten plaats, die voor de arbeiders op een fiasco uitliep en de ongebreidelde macht en invloed van de fabrikanten nog eens genadeloos bevestigde. Hier ter plaatse was de situatie bepaald niet rooskleuriger. Op grond daarvan zou je verwachten dat de weerslag van die spanningen en het onderhuids verzet terug te vinden is in de bemoeienis van de Overheid met zijn burgers. Bladerend in de notulen van de Gemeenteraad en in de correspondentie van B&W uit 1902 blijken echter heel andere kwesties prioriteit te hebben. In sociaal opzicht blijft de rol van de Overheid beperkt tot het periodiek melding maken aan de Rijksoverheid over "den toestand onder den arbeiders heerschende" (geen bijzonderheden in 1902), over het aantal bedeelden, dat ondersteuning ontvangt van de plaatselijke kerken en tot het verantwoorden van "kosten van ondersteuning bij volstrekte onvermijdelijkheid van armen, die geen onderstand van kerkelijke of bijzondere instellingen van weldadigheid hebben kunnen erlangen". We praten dan over een ondersteuning van ƒ 0,60 per week oftewel ƒ 31,20 per jaar voor een gezin. In totaal wordt er ƒ 250,00 voor uitgetrokken op de begroting. Een eeuw geleden, 100 jaar, 3 generaties. Nauwelijks te bevatten.

2414 Waar gaat het dan wel over in de Raad. In januari komt opnieuw het adres van de Kerkeraad van de Ned.Hervormde Kerk aan de orde waarin wordt verzocht om de kasteleins niet langer vergunning tot schenken te geven dan tot 12 uur middernacht "in het belang van de orde en de goede zeden". Er is inmiddels ook een adres ontvangen van het Rooms Katholieke Matigheidsgenootschap "Het Kruis verbond". Dat verzoekt "naar aanleiding van de vele ongeregeldheden en vechtpartijen om het gewone sluitingsuur der herbergen te bepalen om 10 uur 's avonds en hiermede op bruiloften geen uitzondering te maken". Sommige raadsleden vinden dat er geen tapvergunning moet worden verleend na 11 uur 's avonds en dat er ook geen danspartijen mogen plaatsvinden in huizen waar drank wordt verkocht. Vervolgens constateert de burgemeester dat er al een Verordening is, die bepaalt dat herbergiers, tappers, kroeghouders en verkopers van sterke drank van elf uur 's avonds tot 6 uur 's morgens gesloten moeten zijn, zodat er niets verandert hoeft te worden. Wel neemt hij in overweging om danspartijen in herbergen te verbieden. Hieruit blijkt, dat er ook in dat opzicht in 100 jaar weinig veranderd is. Er zijn wel Verordeningen met verbodsbepalingen, maar daar wordt niet de hand aan gehouden; Er wordt kortom gedoogd tot het de spuigaten uitloopt en actie niet langer uit kan blijven. Uit het feit, dat er anno 1902 naast de herbergen, tappers en kroegen in ons dorp met nauwelijks 5000 zielen maar liefst 19 (negentien !) huizen met vergunning tot verkoop van sterke drank in het klein zijn geweest, kan worden afgeleid hoe ernstig de drankproblematiek mede als gevolg van de sociale ellende toentertijd moet zijn geweest. Ook de wegen en de wateroverlast vormen een hot item. De weg naar Buurse is zo slecht, klagen de omwonenden, dat men 's winters niet met droge voeten in het dorp kan komen. De Zeedijk zit vol gevaarlijke gaten en in de Stegenhoek in Boekelo, dat we nu St.Isidorushoeve noemen, klaagt men in een petitie steen en been over de al jaren bestaande onhoudbare toestand waar ondanks beloften niets aan wordt gedaan. Om kracht bij te zetten wordt vermeld, dat het kind van J.H.Broshuis met twee a drie man door de steegde moest worden gedragen "uit vrees voor de straf wegens schoolverzuim". In de Honesch wordt geklaagd over overstroming van de Schipbeek, die telkenmale de roggeen aardappeloogst teniet doet en de nalatigheid van het Waterschap dat al 20 jaar geleden beloofd heeft de beek te zullen verbreden, maar geen actie onderneemt. De Gemeente komt wegens ontbrekende middelen in de begroting niet verder dan wat nieuwe sloten te graven en sintels te leggen, waarbij men ook nog uitgebreid steggelt over de vraag voor welke straat de beperkte voorraad sintels het eerst bestemd is. Aan de bewoners van de Stegenhoek wordt "een bijdrage uit de kas" toegezegd, als men het probleem zelf ter hand neemt. De verharding van de Buurserstraat naar de grens is al helemaal niet aan de orde omdat dat pas gebeurt als ook Pruissen gaat verharden en de Amtmann van

2415 Alstatte net heeft laten weten, dat er voor 1907 geen subsidie te verwachten is. Dat blijft dus aanmodderen, letterlijk en figuurlijk.

, De Buurserbeek buiten haar oevers getreden. (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.)

Het onderwijs is ook een kwestie die de Raad en het college in 1902 druk bezighoudt. Neemt anno 2002 de toestroom naar het Openbaar Onderwijs in ons dorp zorgelijke vormen aan en gaat het Gemeentebestuur wat meer op afstand van de dagelijkse gang van zaken op de openbare scholen staan, in 1902 gaat dat heel anders. Alle personele ins en outs van de onderwijzers en hoofden van de school komen uitgebreid in de Gemeenteraad aan de orde en leveren stof tot discussie. Zo wordt onderwijzer Franken van de school in Brammelo een halve maand geschorst, omdat hij 3 dagen zonder iets te melden ongeoorloofd heeft verzuimd en wel bierdrinkend en -kopend in het dorp is aangetroffen. Het rapport van de inspecteur van onderwijs verhaalt in geuren en kleuren, als betreft het een halsmisdrijf, de gang van zaken. Een belangrijk besluit betreft vervolgens het bouwen van een nieuwe Openbare school van 3 lokalen in april 1902. De Dorpsschool krijgt een zodanige toevloed van leerlingen te verwerken dat er geen plaats meer is en bovendien is er sprake van, dat de kinderen uit Boekelo (= St.Isidorushoeve) niet langer op de school in Hengevelde, die onder Ambt Delden valt, zullen worden toegelaten. De keus van de locatie gaat tussen bouw " langs de grindweg naar Enschede" of op de Veldmaat. De mogelijkheid van

2416 aankoop van een stuk grond "nabij den Weert" in de Veldmaat geeft uiteindelijk de doorslag. Architect Zeggelink uit Enschede mag het ontwerp maken en de bouw wordt bij openbare aanbesteding gegund aan timmerman Nijhuis voor ƒ 8285,00. Op l januari 1903 moet de school klaar zijn. Het hoofd van de school in Brammelo vraagt en krijgt overplaatsing. Of de affaire Franken daar een rol bij heeft gespeeld, vermeldt de geschiedenis niet.

W.H.Jordaan 1828-1902 (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.)

Er wordt door een commissie streng toegezien op het nakomen van de leerplicht met een periodieke melding aan de Raad. In 1902 wordt 18 keer school-

2417 verzuim gerapporteerd met name bij het vak "nuttige handwerken" waarbij de commissie aantekent, dat haar taak erin bestaat de verantwoordelijke in een vergadering ter verantwoording te roepen. (Honderd jaar later zijn er mensen die deze methode ook in deze tijd zo gek nog niet vinden). Worden in 1901 nog uitsluitend de vaders op het matje geroepen, in 1902 worden ook de moeders erbij betrokken. De vraag is of hier al vooruitgelopen wordt op Vrouwenemancipatie, (want anno 1902 tellen de vrouwen nog in het geheel niet mee; ze krijgen bijv. in 1920 pas kiesrecht). Waarschijnlijker echter lijkt de affiniteit van vrouwen met "nuttige handwerken". In april 1902 overlijdt Willem Hendrik Jordaan, hervormd fabrikant ter plaatse. Hij is eigenaar van het Erve Scholtenhagen met de daarbij behorende twee wonersplaatsen, genaamd den Tuten en den Bosch en van het dennenbos en heide genaamd het Zand. Uit zijn uiterste wil, neergelegd in een handgeschreven (oliografisch heet dat) testament blijkt, dat hij het landgoed bestemd "tot het vestigen van eene gelegenheid voor de ingezetenen van de Gemeente Haaksbergen tot uitspanning". Anno 2002 is bij het 100-jarig bestaan van "t Scholtenhagen" uitgebreid aandacht besteed aan deze geste en aan de ontwikkeling van de ideeën van de grondlegger. Men leze het prachtige boek dat ter gelegenheid hiervan is verschenen. Toch is het in 1902 niet allemaal "halleluja" wat de klok slaat als het nieuws bekend wordt. Er blijkt nl. een gewraakte bepaling in de bestuursvorm van de Stichting te staan. Die luidt, dat het beheer en het bestuur moet worden gevoerd door drie meerderjarige mannelijke personen, van welke twee tot de familie Jordaan zullen moeten behooren en de derde door de Gemeenteraad van Haaksbergen uit "de ingezetenen der Gemeente tot het Hervormd Kerkgenootschap behoorende" zal worden benoemd. Die bepaling schiet de vroede vaderen van ons dorp in het verkeerde keelgat, als het verzoek tot benoeming in mei 1902 de Raad bereikt. Het (katholieke) raadslid Eysink is van mening dat deze bepaling "eene miskenning is van niet-hervormden " en stelde dientengevolge voor de benoeming van de hand te wijzen. Het (gereformeerde) raadslid ten Hoopen valt hem bij. Uiteindelijk wordt met 8 tegen l stem (burgemeester Vincent stemt tegen) conform besloten. Er rest de beide familieleden niets anders dan zelf een kandidaat te benoemen en die wordt gevonden in de persoon van notaris ten Cate. De macht van de fabrikant blijkt dus toch niet zover te reiken, dat discriminatie van een deel van de bevolking wordt geslikt door de goegemeente. Bovendien wordt zijn laatste wil in 1927 geweld aangedaan als de (katholieke) burgemeester Jhr. H.J.WJ. von Heyden nota bene op voordracht van de gemeenteraad als derde bestuurslid wordt aangewezen in de vacature ten Cate en door het zittende bestuur wordt geaccepteerd. Zijn ultieme bedoeling om er "een uitspanning voor alle ingezetenen" van te maken heeft er echter niet onder geleden kunnen we achteraf vaststellen.

2418

Notaris A. ten Cate 1857-1914 (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.) Eind april vindt visser van der Worp in de Schipbeek in Honesch het lijk van een "in verregaande staat van ontbinding zijnde manspersoon". De burgemeester schrijft aan de Officier van Justitie in Almelo: "heb ik mij met den rijks veldwachter derwaarts begeven, het bedoelde lijk uit het water doen halen en naar het lijkenhuisje doen overbrengen. Hoewel onkenbaar had het lijk blauwe sokken en klompen aan de voeten en gekleed met gestreept katoenen boezeroen, wordt vermoed dat het zekeren doet-er-niet-toe metselaar alhier is, die sedert l december 1901 wordt vermist." Kennelijk is het lijkenhuisje ook dan in slechte staat, want in september 1902 wordt in de Raad besloten tot reparatie over te gaan op basis van een bestekje van architect Zeggelink uit Enschede. Timmerman Overbeeke is met ƒ 63,23 de laagste inschrijver en mag het karwei uitvoeren. (Zie ook Aold Hoksebarge februari 2001,blz.2278/2279). Tenslotte blijkt dat het besluit om de Kermis te verplaatsen van 31 augustus naar de Ie woensdag in september te zijn veroorzaakt, doordat op 31 augustus "nergens een Carroussel of levende muziek meer kon worden gevonden " en hierdoor de Kermis enkele jaren niet is doorgegaan. Jaap Kluitenberg.

2419

RICHT UW BLIK OMHOOG Oplossing van pag. 2405 Dit bouwfragment is een deel van de deuromlijsting, die oorspronkelijk afkomstig is van het huis "De Stoepe"dat op de dezelfde plaats stond als het tegenwoordige pand Markt 7 (Het voormalige huis van de notarissen Berendsen en Derkman, thans restaurant). De stoepe werd in 1825 afgebroken. Dr. Ellerbeck uit Eibergen kocht deze deuromlijsting van de sloper Barend Beins. Toen zijn huis in 1958 werd afgebroken, kwam het door de zorgen van de heer Dick Jordaan weer naar Haaksbergen. In 1967 bij de algehele restauratie van het Richtershuis kon deze omlijsting ingepast worden in de zijgevel.

UIT HET ARCHIEF EEN ERNSTIG BEDRIJFSONGEVAL In het te Almelo uitgegeven weekblad De Twentsche Courant van zaterdag 4 juni 1864 staat het volgende bericht uit Haaksbergen: Haaksbergen, 29 Mei Zaturdag jl. des morgens te acht uur had alhier het volgende ongeluk plaats. Terwijl de smid, die werkzaam is in de stoomweverij van de Heeren Jordaan en Zonen, zich op een ladder bevond in de machine-kamer, teneinde de groote machineraderen, welke bij het werken derfabrijk in volle beweging waren, te smeren, verschoot of verplaatste zich de ladder, met het ongelukkige gevolg, dat die persoon tusschen het raderwerk gerHoezeer echter gelukkig nog losgeraakt, is hij deerlijk gewond en verminkt, zoodat zijn toestand bedenkelijk is. Daarop aansluitend nam De Twentsche Courant van zaterdag 11 juni 1864 het volgende bericht op: Haaksbergen, 8 Junij . De persoon, welke, zooals reeds van hier werd gemeld, op den 28 Mei II. Het ongeluk had met het groote machine-rad in stoomweverij van de Heeren Jordaan en Zonen alhier in aanraking te komen en daarbij zoo erg verwond werd aan de regterschouder, dat hij sedert in een bedenkelijken toestand verkeerde, is na een hevig lijden gisteren aan de gevolgen overleden. De overledene, genaamd Botgert en geboren in Denekamp, was een ijverig en verdienstelijk machinist in genoemde fabrijk. Hij laat een weduwe achter, welke in hoogst zwangeren toestand verkeert. H. Kormelink

Een wisselvallig klimaat vraagt om kozijnen van een constante kwaliteit. Zoals TEHA Quality Line en TEHA Classic Line houten kozijnsystemen, TEHA Style Line kunststof kozijnsystemen en TEHA prefab elementen. Gemonteerd uiteraard door de mensen van TEHA Montage. En met TEHA Kozijnbeheer zorgen we ook nog eens voor een perfecte nazorg. Deze vijf disciplines maken dat de elementen vragen om TEHA.

l Y ELEMENTENGROEP

TEHA Elementengroep, Bouwstraat 8, 7483 PA Haaksbergen. Tel. (053) 573 66 66, fax (053) 573 66 65, www.teha.nl, e-mail [email protected]