-AOLD HOKSEBARGE - ORGAAN VAN DE HISTORISCHE KRING HAAKSBERGEN 39E JAARGANG NR. 4, DECEMBER 2OO6 VERSCHIJNT 4X PER JAAR

-AOLD HOKSEBARGE -

ORGAAN VAN DE HISTORISCHE KRING HAAKSBERGEN 39E JAARGANG NR. 4, DECEMBER 2OO6 VERSCHIJNT 4X PER JAAR

Aold Hoksebarge HISTORISCH CENTRUM HAAKSBERGEN:

Souterrain gemeentehuis tel. 053-5742374 Correspondentieadres: Goorsestraat 31,7482 CB Haaksbergen Email: [email protected] Website: www.historischekringhaaksbergen.nl Openingstijden: Maandag Dinsdag Donderdag Vrijdag

19.00-22.00 uur 13.30-17.00 uur 19.00-22.00 uur 13.30-17.00 uur

LEDENADMINISTRATIE: K. Faber, K. Doormanstraat 17,7482 BJ Haaksbergen BETALINGEN:

Postbankrekening nr. 2547699 (alleen voor contributie) Bankrekening Rabobank nr. 32.42.29.917 beide t.n.v. Penningmeester Historische Kring Haaksbergen

Bestuur van de Historische Kring Haaksbergen J.H. Scholten JAM. van der Zanden J.G. Hotste op Bruinink G.J. Slotman G.P.Wes M.C. Waijerdink-Mentink C.W.M.J. Wentink

Bizetstraat 31,7482 AM Haaksbergen voorzitter, hoofd archivering Goorsestraat 31,7482 CB Haaksbergen secretaris Blekerstraat 5,7481 JT Haaksbergen vice voorzitter, voorz. wg. hist. onderzoek Kroonprins 4,7481 CJ Haaksbergen penningmeester Wiedenbroeksingel 88,7482 BD Haaksbergen hoofd interne zaken Eibergsestraat 240,7481 HP Haaksbergen lid Fazantstraat 129,7481 BJ Haaksbergen voorz. wg. monumenten/archeologie

tel. 5722937 tel. 5722300 tel. 5723553 tel. 5724083 tel. 5722814 tel. 5724134 tel. 5722711

"Aold Hoksebarge" wordt vier keer per jaar toegezonden aan de leden van de "Historische Kring Haaksbergen". Zij betalen voor lidmaatschap en abonnement € 16,- per jaar. Publikatie of overname van artikelen, geheel of gedeeltelijk, is alleen toegestaan met toestemming van de auteur(s) en bronvermelding.

ISSN:

1384-76

2793 REDACTIE A. Bekkenkamp, redacteur J.G. Hofste op Bruinink, redactiecoördinator A. van Leeuwen, correctie, eindredacteur G.J. Leppink, redacteur MEDEWERKERS J.B.M. Heerink, J.H. Kluitenberg, H. Kormelink, G.J.W. Leppink, H.F. Mensink, Th. J. Meijerink, W. Rikkers, J.H. Scholten, A.van de Wal, C.W.M.J. Wentink, G.P. Wes, J.A.M, van der Zanden.

REDACTIE ADRES Blekerstraat 5, 7481 JT Haaksbergen INHOUD JAARGANG 39, NUMMER 4, DECEMBER 2006 PAGINA 2793 t/m 2824 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

VAN HET BESTUUR NIEUWE LEDEN SCHENKINGEN AANWINSTEN BEZOEK AAN HET KLOMPENDORP WESSUM (verslag van een excursie) RICHT UW BLIK OMHOOG EEN GREEP UIT DE GEMEENTEARCHIEVEN VAN 1906 KLEINE GENEALOGIE EEN MOEDIGE FRIESE ONDERNEMER IN HAAKSBERGEN JOGCHUM ZUIDEMA DE ZANDSTUIVE OF 'T ZAND OP HET LANKHEET RICHT UW BLIK OMHOOG INDEX JAARGANG 35 T/M 39

OPLAGE: 650 EXEMPLAREN

PAG. 2794 PAG. 2795 PAG. 2796 PAG. 2796 PAG. 2796 PAG. 2797 PAG. 2798 PAG. 2803 PAG. 2804 PAG. 2809 PAG. 2816 PAG. 2817

2794 VAN HET BESTUUR Een delegatie van het bestuur van onze Kring was zondagmorgen 10 september j.l. in het prachtige Slot Ahaus aanwezig bij de uitreiking van de Felix Sümmermann-Preis 2006. Felix Sümmermann (1889-1970) was Oberkreisdirektor van Kreis Ahaus voor en na de Tweede Wereldoorlog. Zijn verdiensten liggen vooral in het herstel van de oude binnenstad van Ahaus. Hij wist ervoor te zorgen dat bepaalde cultuurhistorische gebouwen, die onder de oorlog sterk hadden geleden, weer hersteld werden. Heel Westmunsterland heeft kunnen profiteren van zijn doorzettingsvermogen. Onze Historische Kring Haaksbergen was samen met de Belangengemeenschap Buurse en de Heimat Verein Alstatte genomineerd voor deze prijs. Dit vanwege het grensoverschrijdende project van de Hessenweg in 2004 t.g.v. de Open Monumentendag. Zondag 17 september was door vrijwilligers van onze Kring een foto-expositie ingericht in het lemenschoer t.g.v. De Culturele Opendag. Deze expositie is daarna enkele weken te zien geweest in het atrium van het gemeentehuis en vervolgens in de gangen van het Woon- en Zorgcentrum Saalmerink. Op zaterdag 7 oktober werd de jaarlijkse najaarsexcursie gehouden, nu naar Wessum, het mooie kerkdorp, deel van de gemeente Ahaus. Bij vertrek meldde de heer J.G. Laarman, Schoolkaterdijk, zich aan als lid. De heer Laarman gaat de geschiedenis in als 600e lid! Een bestuursdelegatie heeft een paar dagen later de aangenaam verraste heer Laarman van harte welkom geheten en hem een aardigheidje aangeboden in de vorm van het boek van Dinant Dijkhuis: De taal van Haaksbergen. Een verslag van de excursie naar Wessum vindt u elders in deze uitgave. v.l.n.r. De heren J.A.M, van der Zanden, J.G. Henk Krooshof, Kees Laarman, J.H. Scholten en J.G. Hofste op Bruinink Muller en Klaas Faber, (Foto: H. Krooshof) vrijwilligers in het Historisch Centrum, hebben de laatste maanden ervoor gezorgd dat onze bibliotheek met haar 4600 boeken een nog betere uitstraling heeft gekregen door het plaatsen van nieuwe boekenkasten. De kasten werden beschikbaar gesteld door boekhandel Boek en Buro in Haaksbergen. Deze mooie kasten waren daar overbodig geworden door het restylen van het interieur. Veel werk is er de afgelopen maanden weer gaan zitten in onze uitgave van de

2795 nieuwe kalender 2007 - 2008. Deze kalender met als thema "Haaksbergen vroeger en nu kunstzinnig bekeken" blijkt opnieuw goed in de smaak te vallen gezien de grote belangstelling bij de voorverkoop. Medio november komt de kalender beschikbaar. Tijdens de Kerstmarkt op zondag 17 december is iedereen tussen 11.00 en 17.00 uur van harte welkom op de Open Dag in het Historisch Centrum. Er is daar dan o. a. een fraaie foto-expositie opgesteld. Een uitnodiging voor deze Open Dag is bijgesloten. Deze laatste uitgave van de 39e jaargang is voorzien van een index op Aold Hoksebarge van de jaargangen 2002 t/m 2006. Vanaf het eerste nummer van 2007 zal ons orgaan er anders uit gaan zien. Zij zal wat groter van formaat zijn en is in een nieuw jasje gestoken. Zo zal de omslag in kleur worden uitgevoerd. Tevens is gekozen voor een groter lettertype om de leesbaarheid en duidelijkheid te optimaliseren. Op 15 maart 2007 is het veertig jaar geleden dat de Historische Kring Haaksbergen officieel werd opgericht. Voor onze Kring dus een jubileumjaar. Uiteraard zal dit feit het komende jaar u niet ongemerkt voorbijgaan. Een volledig programma wordt opgenomen in de eerste uitgave van 2007. Ik wens u namens het bestuur van harte prettige feestdagen en een gezond 2007. J.H. Scholten, voorzitter

NIEUWE LEDEN Wij heten de volgende leden van harte welkom: J.M.A. Dassen, Blekerstraat 3, 7481 JT Haaksbergen. H.A. Barink, Wiedenbroeksingel 55, 7481 BS Haaksbergen. J.G.A. ten Elzen, Mulderstraat 32, 7482 ND Haaksbergen. A.H.M. Hassink, Dauwnetel 2, 7483 AH Haaksbergen. T. Hazenberg, Julianastraat 49, 7481 DA Haaksbergen. Hist. Vereniging "De Dree Marken", Ijsvogelstraat 3, 7587 BJ De Lutte. J.G. Laarman, Schoolkaterdijk 27, 7482 PX Haaksbergen. C.G.E. Lammers-ten Asbroek, de Braak 111, 7481 JE Haaksbergen. R. v.d. Leest, J.A. Middelhuisstraat 9, 7482 EL Haaksbergen. M. Leijdekkers-Spitshuis, Jan Luykenstraat 7, 7471 XW Goor. B.J.J. te Lintelo, Vondellaan 186, 6901 MR Zevenaar. J. Pasop, De Morsboer 6, 7482 GM Haaksbergen. L. Rutte- Oldenkotte, de Els 20, 7482 BB Haaksbergen. A.G.F. Scholten, Haaksbergerweg 15, 7481 RR Haaksbergen. F.W. Sleutel, Poolsterlaan 11, 5632 AM Eindhoven. A. ter Welle-Steinkamp, Goorsestraat 10, 7482 CJ Haaksbergen B.J.H. Wösting, Stiegert 21, 7482 GG Haaksbergen

2796 SCHENKINGEN In de afgelopen periode mochten we de volgende schenkingen ontvangen, waarvoor we de gulle gevers van harte willen bedanken. H J. ten Bruggencate. 2 foto's fabriek Ten Hoopen uit oorlogsjaren 1914-1918 en boek over weefsel compositieleer. J.P. ten Bruggencate. Techn. woordenboek, mei 1975 C.D. Hofman, jaarboek Twente 1962 en 1971 E.M. Lammers namens Rode Kruis afd.Haaksbergen Boek 60 jaar Twentse Kabelfabriek in woord en beeld. J.Dorman. Overijsselse Watersnood van 5 febr. 1825. G.H.Wevers. Opdat wij niet vergeten. A.Hassink namens Kruisver.EnschedeHaaksbergen. 24-rings band t.g.v. opening 't Lansink op 23-3-1984. J J.Brummelman. 2 ingeraamde litho's van Jos Israels-Pinx. H.].Krooshof. Blijvende herinnering aan de dag van de vuurwerkramp op 13 mei 2000 in Enschede.

AANWINSTEN (BOEKEN) De voorouders van Hendrik Slot en Dine ter Braak. Van aakschipper tot zwikker. Beitrage zur Geschichte der Stadt Ahaus. Flurnamen der Stadt Ahaus (Atlas und Namen reg.) Das Bürgerbuch der Stadt Ahaus.

BEZOEK AAN HET KLOMPENDORP WESSUM (Verslag van een excursie) Op zaterdagmiddag 7 oktober 2006 bezochten wij met 53 personen het dorp Wessum (aantal inwoners 4500 en behorende tot de stad Ahaus). Wij werden bij de Pfarrkirche St. Martinus verwelkomd door de heer Dr. D. Korte, die ook onze gids zou blijven gedurende ons bezoek. Enkele bijzonderheden over deze kerk: Het is de oudste kerk in de gemeente Ahaus en werd gebouwd in 1188. Een groep deelnemers in de St. Martinuskerk Tijdens een bombarde(Foto:H.J. Krooshof) ment in 1945 werd deze

2797 monumentale kerk grotendeels verwoest en na een wederopbouw in 1957 heropend. Door diverse restauraties is in de loop der jaren de kerk uitgebreid van een 2 schepige naar een 3 schepige kerk. De heer Korte vertelde ons, dat het doopvont een markante plaats inneemt. Het moet een ieder bij binnenkomst wel herinneren hier gedoopt te zijn. Ook het hangende Mariabeeld met in haar armen het kind Jezus was vanzelfsprekend nadrukkelijk aanwezig. De prachtige glas-in-loodramen geven de geschiedenis van de kerkheilige Martinus weer en vertellen beeldend over het Oude en Nieuwe Testament. Opmerkelijk is, dat de kinderen van Wessum regelmatig de geschiedenis van Sint Martin in een plaatselijk, artistiek optreden uitbeelden. In de naast de kerk gelegen open kapel - een zogenaamd oratorium - worden in het bijzonder de gevallenen van de beide wereldoorlogen bij name in herinnering gehouden. Vervolgens werd een bezoek gebracht aan het prachtige "Heimathaus". Hier was de tafel gedekt met heerlijke koffie en rozijnenweggen. De dag werd afgesloten in het klompenmuseum van Wessum. Afsluitend, een interessante en goed georganiseerde middag. Gerrit Meddeler.

RICHT UW BLIK OMHOOG Weet u waar het huis staat met onderstaand opschrift op de rand van het erkerdak? Voor oplossing zie pagina 2816

(Foto: J. G. Hofste op Bruinink)

2798 100 JAAR GELEDEN / EEN GREEP UIT DE GEMEENTEARCHIEVEN VAN 1906 "Wat betekent 100 jaar in een eeuwigheid" was het thema van een lezing, die ds. Anne van der Meijden onlangs hield bij het 100-jarig jubileum van de hervormde kerk in Glanerbrug. Ik ken het antwoord niet, maar het is voorspelbaar. 100 jaar stelt natuurlijk niets voor als je het afzet op de tijdlijn van de geschiedenis. Een stofje. Toch is "Tijd" geen abstract begrip. Het is relatief. Om een voorbeeld te noemen: De 500 jaar van de vroege Middeleeuwen, van pak-'m-beet de jaren 1100 tot 1500, kenmerken zich door weinig ontwikkelingen, zeker ook in onze regio, terwijl de laatste 100 jaar een stortvloed van ontwikkelingen te zien geeft, die nauwelijks is bij te benen. Het is toch bijna niet voor te stellen, dat onze overgrootouders nog bijna alles lopend over zand- of grintwegen moesten doen, geen elektriciteit, gas en stromend water hadden en verstoken waren van alles, wat er verderop in de wereld gebeurde. Hoe anders was het 100 jaar geleden. Ver weg in Amsterdam werd weliswaar voor het eerst een film van de gebroeders Lumière vertoond en klonk de eerste radio-uitzending, maar hier in het dorp was nog weinig van dat alles te bespeuren. Poetn Graads, de dorpsomroeper, verspreidde het nieuws en dat was het dan. Haaksbergen telde in 1906 nog geen 5500 inwoners. We kenden één veldwachter, de heer Van Ulzen en één Rijksveldwachter, de heer Wolsink. De krant verscheen 3 keer per week en werd alleen door de upper-ten gelezen. Lokaal nieuws stond er nauwelijks in. De gewone man had er bovendien geen tijd en geen geld voor, als hij al kon lezen. De lonen waren laag en er was nog veel sociale onrust in Twente. In Enschede bij de Bamshoeve werd gestaakt. Gradus Leferink alias Poe f n Graads We zien, bladerend in de notulen van de Raad en het College van B&W uit 1906, (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.) ook de eerste tekenen van de "moderne" tijd. Zo krijgen we in dat jaar in ons dorp een Hulp-telegraaf- en telefoonkantoor, dat een plaats krijgt in het bestaande Postkantoor. Net als de postdienst vallen deze functies onder het openbaar bestuur en dus houdt het College zich bezig met de uitvoering. Er wordt besloten de openstellingstijden vast te stellen

2799 van acht tot half twaalf in de ochtend en van twee tot half zes in de namiddag. Greenwichtijd wordt erbij vermeld om misverstanden te voorkomen. De kamers in het Postkantoor, die worden bewoond door de Directeur, verkeren kennelijk in slechte staat, want de burgemeester 'licht toe dat de slaapkamer, de daagsche kamer en de logeerkamer opnieuw geverfd en behangen moeten worden met papier van 45 cent per rol'. Schilder Klaassen krijgt de opdracht. In februari schrijft de Minister van Waterstaat, Handel en Nijverheid aan burgemeester Vincent dat de opening tegen juli 1906 kan plaatsvinden als de onderhandelingen met de Hollandsche Ijzeren Spoorweg Mij (HIJSM) omtrent de overname van palen langs de spoorweg Haaksbergen - Hengelo een gunstig resultaat zullen hebben. De feitelijke opening laat echter nog even op zich wachten en vindt plaats in december. Per l januari 1907 wordt dan de besteldienst van telegrammen aan het station van de GOLS (Geldersch Overijsselsche Locaal Spoorweg Mij) opgeheven en krijgt postbesteller A. ten Harkel eervol ontslag. Ook de verharding van het bovenlokale wegennet vordert gestaag. In 1906 wordt landelijk het Rijbewijs ingevoerd. De Gemeente Enschede wil praten over verharding van de weg over Broekheurne naar Buurse en Provinciale Waterstaat is bezig met een begroting voor verharding van de weg van Haaksbergen naar Goor. Inmiddels hebben Provinciale Staten besloten 'de weg van Haaksbergen over Buurse naar de Pruisische grenzen in de richting van Alstatte voor rekening en risico van de Provincie als steenslagweg ter breedte van 2.50 meter te doen verharden en met de daartoe behorende kunstwerken als provinciale weg te doen onderhouden, mits vooraf aan de Provincie 50% van de geraamde kosten ad fl 51.000, - word betaald'. Het 'Nieuws- en Advertentieblad voor Twente' meldt hierover op 14 november: "Zagen met het voorjaar de landbouwers in Buurse eo met genoegen dat, na jaren wachten, aldaar een aanvang werd gemaakt met verbreeding en verdieping van den Schipbeek, thans is er wederom reeden tot vreugde en wel den aanleg van een harden weg van Haaksbergen naar Buurse. Er bestaat een groote kam dat ook aan Pruischische zijde de weg van Alstatte naar Buurse zal worden verhard". Het Koninkrijk Pruissen aan de andere kant van de grens, dan nog deel van het Duitse Keizerrijk van Wilhelm I, laat voorlopig echter niets van zich horen. Hoe de lokale verhouding met Pruissen ook is, landelijk is men kennelijk niet gerust, want op 20 april ontvangt de burgemeester een brief van de Commandant 2e Divisie Infanterie in Arnhem. Daarin verzoekt deze om in het kader van de zgn. Kondschapsdienst in tijden van politieke verwikkelingen, oorlog of oorlogsgevaar " enkele personen aan te wijzen, die bereid en in staat zijn om, ongeacht de gevaren, hun Vaderland te dienen op een wijze die hun nader zal worden medegedeeld. Het moeten vertrouwde Nederlanders zijn, die familie of andere betrekkingen hebben aan de overzijde van de grens, bij voorkeur oud-militairen." Je reinste spionage dus, denk ik dan anno 2006. Ondanks rappèl door het Leger vindt er geen aanwijzing plaats, althans niet via de formele stukken. Op 26 juli komt de Commissaris van de Koningin, de heer

2800 P.Lyclama a Nijeholt, op werkbezoek. Hij stuurt ruim tevoren de burgemeester een audiëntielijst toe, om 'ingezetenen de gelegenheid te bieden om mij te spreken'. Het is niet duidelijk of hiervan gebruik is gemaakt. Wel heeft hij zijn oog laten vallen op een beeld dat achter het Gemeentehuis in de tuin ligt. Terug in Zwolle schrijft hij diezelfde dag nog een brief aan de burgemeester waarin hij deze vraagt of de Gemeenteraad hem wil machtigen het beeld voor de som van fl 10,- aan hem te verkopen. Mocht de Raad geen bezwaar hebben dan wordt de burgemeester verzocht het beeld op zijn kosten in een kist te verpakken en per spoor te verzenden.'Het is mijn doel het ergens een goede plaats te geven', besluit het briefje. Uit niets blijkt om welk beeld het ging, of en wat de Raad ervan vond en wat er mee is gebeurd. Intrigerend. In september 1906 besluit de Raad een lening van fl 3000,- te accorderen voor verbetering van de Grintweg van Enschede naar de Geldersche grenzen wegens verwaarloosd onderhoud en gevaar voor ongelukken. Men besluit bij deze weg niet te wachten op overdracht van het onderhoud naar de Provincie. Er komt dus schot in. De toename van het verkeer blijkt ook uit een 'Verordening op het rijden met motorvoertuigen en motorrijwielen', die de Raad in september vaststelt. Citaat: "Wanneer op een openbare weg de bestuurder van een motorvoertuig een bespannen rij-of voertuig tegenkomt of zich in dezelfde richting bewegende, dit wenscht voorbij te rijden, is hij verplicht zoodra hem door den bestuurder van dat rij-of voertuig de wensch tot het bedaard rijden door opsteken der hand of op andere wijze wordt kenbaar gemaakt, met geen grootere snelheid te rijden dan die waarmede een paard in matigen draf zich voortbeweegt. Voor overtreding is aansprakelijk de bestuurder van een motorrijtuig. Overtreding wordt gestraft met een geldboete van ten hoogste 10 gulden". Over handhaving wordt, ook toen al, niet gerept. In het dorp zelf groeit ook de behoefte aan begaanbare wegen. In april ontvangt de Raad een petitie van eigenaren van tuinen en gronden, gelegen aan het voetpad, genaamd "den Hibbersweg". Ze verzoeken de Raad 'om het voetpad op de Gemeentelegger als Rijweg aan te brengen en als zoodanig voor het verkeer open te stellen'. Kennelijk hebben ze aanmerkelijk belang, want ze verklaren zich bereid om daarvoor grond af te staan. Over de bedrijvigheid in het dorp valt verder nog te melden, dat de agrarische sector een sterke groei doormaakt. Het jaarverslag van de Dorpslandbouwvereniging vermeldt, dat er 200 leden zijn aan het begin van 1906. "De grote toename van het ledental werd veroorzaakt door het bouwen van een loods aan het station, waardoor zij in de gelegenheid worden gesteld geregeld "hulpmest", (zoals kunstmest toen werd genoemd) te kunnen betrekken. In 1905 werden bijna 67 wagonladingen aangekocht". De boterfabriek veroorzaakt stankoverlast kennelijk doordat de afvoer van het afvalwater niet goed is geregeld. De Gemeente zit er mee in de maag en vraagt advies van het Rijkstoezicht op

2801 Fabrieken en Werkplaatsen. Die laat op 19 september weten zich te onthouden van een advies hoe de voorwaarden ter voorkoming van stank door het afvalwater zouden moeten luiden. 'Het betreft hier niet het belang van de gezondheid in de fabriek, maar van de omwonenden. Aldus een publieksbelang, waaromtrent het toezicht op de Volksgezondheid hoort te oordelen', aldus de Inspecteur van den Arbeid. Jaja. De afloop is niet bekend maar aangenomen mag worden dat de stankoverlast nog wel even zal hebben voortgeduurd. In 1906 is er nl. nog geen riolering of watervoorziening. De fa. Scheven uit Düsseldorf biedt de Gemeente een missive aan 'betreffende het projecteren en uitvoeren van watervoorziening en rioleringen' doch deze wordt op 7 mei door het College afgewezen. "Er bestaat geen plan tot het doen aanleggen eener waterleiding te dezer plaatse zodat op zijne voorstellen niet zal worden ingegaan, luidt de motivering. Kennelijk zijn er wel particuliere initiatieven want ene Ottink vraagt op 31 juli aan de Gemeente een grotere bijdrage voor de aanleg van riolering en gootbestrating langs zijn pand (Weverij de Eendracht aan de Molenstraat) 'aangezien hier toch geldt den afvoer van het water van bijna het hele marktplein en een zeer groot gedeelte der straten', schrijft hij. Overigens klagen burgers nog steeds steen en been over wateroverlast in de winter vanwege slecht onderhoud van de beken en sloten. Dit keer komen de klachten met name uit de wijken richting Usselo. De weduwe Bos meldt dat de "Heegdebeek" goed is schoongemaakt, maar niet wordt onderhouden door de aangelanden. Ze pleit voor spoedig herstel met het oog op het jaargetijde "anders zullen wegen en bruggen dezen winter zeker weer erg kapot drijven". Ook de omwonenden van gronden aan de Kiepe en den Hanenberg ( langs de weg naar Enschede ter hoogte van kwekerij Oude Tanke. red ) klagen, dat het nauwelijks mogelijk is de gronden te ontginnen vanwege het vele water. "Deze gronden worden doorsneden door de schouwbare waterleidingen de Kiepe en de Hanenberg, die in erbarmelijke staat zijn en volgens de Heidemaatschappij aanmerkelijk moeten worden verdiept en verbreed zodat het overtollige water weg kan", schrijven zij. Gezamenlijk is al fl 75,- bijeengebracht, maar de kosten bedragen fl 150,-. Ze vragen om een gemeentelijke bijdrage. Hoewel geen exacte gegevens over het weer in het jaar 1906 beschikbaar zijn, mag worden aangenomen, dat het een onstuimig jaar is geweest. We lazen pas nog in de krant over de aardbeving in San Francisco op 18 april precies 100 jaar geleden, waarbij 3000 doden vielen. Het was destijds wereldnieuws. Minder bekend is, dat er in datzelfde jaar in Chili bij een aardbeving 20.000 doden te betreuren waren, dat de Vesuvius vuur spuwde en dat er in Hongkong een tsunami was, die 10.000 doden eiste. De natuur was dus duidelijk van slag en dat zal ongetwijfeld ook hier zijn weerslag hebben gehad. De krant meldt dat de landbouwers en met name de kuikenfokkers veel last ondervinden van kraaien. Ze worden in de tijd dat ze jongen moeten grootbrengen, steeds brutaler, heette het. Er is dus niets nieuws onder de zon.

2802

Villa Zonnebeek van Jan Bernard van Heek. (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.)

Gebouwd werd er ook. De Villa Zonnebeek van Jan Bernard van Heek en Edwina Burr Ewing stond in de steigers, geheel naar de smaak van de bruid en in Buurse verrees de boerderij Grobbink van Gerrit Jan van Heek om maar enkele in het oog springende panden te noemen. Tenslotte nog een paar opmerkingen over het onderwijs. In 1906 kennen we in ons dorp nog alleen Openbare scholen. De schoolstrijd, die zo'n honderd jaar heeft geduurd, was immers nog niet gestreden en het zou nog tot 1920 duren voor de bijzondere ( katholieke en christelijke) scholen financiële gelijkstelling kregen met het Openbaar onderwijs. Men leze het boeiende verhaal van A. van Leeuwen op blz. 2716 ev in de uitgave van februari 2006. Dat betekende dat evenals in voorgaande jaren het bestuur over de basisscholen was opgedragen aan het College van B&W. U kunt zich voorstellen dat hiermede een groot gedeelte van hun tijd werd gevuld. Lezend in de notulen en ingekomen stukken van de Gemeente wemelt het dan ook van de sollicitaties, benoemingen, aanvragen van salarisverhogingen en wat dies meer zij. In oktober vertrekt het hoofd van school Dorp, de heer Verkaart naar elders. Hij vraagt tevens ontslag als brandmeester van spuit nr.l. Er volgt een uitgebreide sollicitatieprocedure die uitmondt in een voordracht van 4 kandidaten, resp. uit Amsterdam, Haarlem, Zevenbergen en Vlissingen. Besloten wordt ze ter plaatse te gaan bezoeken om te zien hoe ze in de klas werken. Op kosten van de gemeente worden wethouder Ten Asbroek en de districtsschoolopziener uit Deventer hiertoe gemachtigd. Het zijn echter niet alleen de benoemingen waar B&W zich mee bezighouden. Ook het onderhoud van de scholen is een voortdurend punt van zorg. In oktober 1906 worden twee Salamanderkachels voor de school in

2803 Brammelo en in de Veldmaat besteld, inclusief 2 wagons steenkolen voor alle scholen en de nodige losse turf. De kolen worden gegund aan de Coop. Vereniging Volksbelang voor fl 106,81 per wagon en J.D. Rietman mag de turf leveren voor 193A cent per 100 stuks. Zij waren het goedkoopst bij inschrijving. 6 basisscholen kende ons dorp in 1906 met in totaal 506 leerlingen. School Dorp is daarbij verreweg het grootste. In april is ze met 347 leerlingen overbevolkt en verzoekt het hoofd van de school om overplaatsing van de kinderen uit wijk E naar de nieuwe school in de Veldmaat, die slechts 2 lokalen bezet heeft. De Raad wordt voorgesteld daar een 3e leerkracht aan te stellen in de vorm van een juffrouw met het pakket nuttige handwerken. Een typerend verschijnsel uit die tijd. De emancipatie van de vrouw laat nog een aantal jaren op zich wachten. Dat moge duidelijk zijn. Jaap Kluitenberg

KLEINE GENEALOGIE Ontmoeting met een oude kennis op de markt in Ootmarsum: "Dag Lohuis, hoe gaat het? Lang niet gezien. Ben je soms familie van de burgemeester van Haaksbergen?" "Hoe spelt die zijn naam? Met twee o"s? Dan is het geen familie. Met twee ovs, dat is de deftige tak ..." Reactie van de burgemeester: "Dat was me niet bekend. Maar als het waar is en er nog ergens een familiekasteeltje staat, dan houd ik me aanbevolen". A. Bekkenkamp

2804 EEN MOEDIGE FRIESE ONDERNEMER IN HAAKSBERGEN JOGCHUM ZUIDEMA (1884-1970) Op 5 februari 1908 werd de 23-jarige Jogchum Zuidema uit Dronrijp in Friesland benoemd tot de eerste directeur van de Coöperatieve Zuivelfabriek in Haaksbergen. Jogchum Zuidema was als het ware geboren in "de zuivel": Zijn vader en grootvader waren beiden bekende handelaren in kaas en boter in Dronrijp, een dorp tussen Leeuwarden en Franeker. Het gezin Zuidema bestond uit vader, moeder en zeven kinderen, STUDIE EN EERSTE BAAN Jogchum had een helder verstand en ging al vroeg naar de "Zuivelschool van de Jogchum Zuidema in 1908, net beBond van Coöperatieve Zuivelfabrieken noemd in Haaksbergen. in Friesland" in Bolsward en studeerde (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.) daar vlot en met lof af. Na zijn studie werd hij al spoedig benoemd tot assistent-directeur van de Coöp. Zuivelfabriek te Marssum. Bij zijn sollicitatie in augustus 1907 naar de functie van directeur in Haaksbergen kon hij een prachtige aanbeveling van één van zijn leraren in Bolsward, de heer H.J. Haijtink, bijsluiten. Haijtink prees zijn grote kennis van de theorie en de praktijk van de zuivelbereiding. Ook werd hij aanbevolen om zijn koopmanschap en zijn bijzondere geschiktheid met personeel om te gaan. Geen wonder, dat het bestuur van de pas op 19 oktober 1907 opgerichte "Coöperatieve Zuivelfabriek Haaksbergen" hem zonder aarzeling benoemde om leiding te geven aan de exploitatie van de juist gereedgekomen nieuwbouw bij het station. Deze nieuwbouw verving het in 1894 door de Dorpslandbouwvereniging gebouwde primitieve roomboterfabriekje aan de Spoorstraat. DIRECTEUR IN HAAKSBERGEN Zuidema maakte de hoge verwachtingen zeker waar. De zaken ontwikkelden zich zo voorspoedig, dat al in 1909 de nieuwe fabriek uitgebreid en verbouwd moest worden. Hij bleek ook een uitstekend organisator en wist als spoedig het vertrouwen van bestuur en melk aanleverende boeren te winnen. Vooral met de toenmalige voorzitter van het bestuur, de bekende laatste markerichter Berend Jan te Wierik (Aolbers-Berend), kon hij het goed vinden. Zijn directe en duide-

2805 lijke wijze van benaderen, waarbij zijn Friese tongval opviel, kwam goed bij de Haaksbergse boeren over. Hij was altijd in touw om afzet te vinden voor de Haaksbergse boter in eigen land, maar ook in Duitsland en Engeland. HET GEZIN ZUIDEMA Jogchum Zuidema was op 22 april 1909 in Harlingen getrouwd met Dedje Sijtsma, een boerendochter van de grote boerderij "Woltastate" in Almenum, een gehucht even ten noorden van Harlingen. Het echtpaar vestigde zich in Haaksbergen eerst op het adres Spoorstraat 37. In 1915 kocht het bestuur van de fabriek voor de familie Zuidema van de erven van de juist overleden notaris Ten Cate het pand Markt 8 (nu genaamd pand Grooters), de statige in 1887 door Johannes Gijsbertus Jordaan gebouwde villa. Er werden 2 dochters geboren. De zaken bleven ook na de Ie wereldoorlog goed gaan en in 1925 moest de fabriek al weer uitgebreid worden. INVALIDE Kort daarna in 1927 werd Jogchum Zuidema getroffen door een zeer ernstige bloedziekte (pernecieuse anemie), die hem letterlijk velde; zijn evenwicht was zodanig aangetast, dat hij niet meer kon lopen. De behandeling door de Enschedese internist dr. J. van Bommel van Vloten, die op advies van een Amerikaanse collega bloedtransfusies en het eten van veel lever voorschreef, heeft hem waarschijnlijk het leven gered. Begin 1929 kwam de ziekte agressief weer terug. Lang heeft hij toen in een prieeltje in de grote tuin aan de Enschedesestraat gelegen. Hij genas in zoverre, dat hij zich voor de rest van zijn leven met zgn. "steun-eiffels" heeft kunnen voortbewegen. Met zijn sterke geest, ijzeren wil en doorzet- Jogchum Zuidema met zijn tingsvermogen is hij uit dit diepe dal weer opge- "eiffels". krabbeld en heeft hij als invalide met behulp van (Foto:Arch. Eist Kr. Hbg.) zijn "eiffels" of in zijn bekende hefboom-invalidenwagentje, zoals oude Haaksbergenaren zich nog zullen herinneren, zijn taak als directeur van de "boterfabriek" energiek en creatief weer opgepakt. BOUW VAN EEN NIEUWE FABRIEK In de jaren dertig van de 20e eeuw bleek ook de fabriek bij het station te klein, terwijl verdere uitbreiding moeilijk was te realiseren. Er werd gedacht aan het

2806 bouwen van een geheel nieuwe fabriek. Door een voor beide partijen interessante grondruil, voorgesteld door buurman Jan ten Bruggencate, directeur van de naastgelegen textielfabriek DJ. ten Hoopen & Zonen, kon de zuivelfabriek beschikken over een aan de Enschedesestraat gelegen groot perceel grond voor nieuwbouw. Op deze grond stond vroeger de boerderij "de Biester". De oude fabriek werd overgenomen door DJ. ten Hoopen, die ze voor een deel verhuurde aan de nieuw opgerichte Textiel Maatschappij Haaksbergen (de viltfabriek).

De in 1937 nieuw gebouwde fabriek aan de Enschedesestraat. (Foto:Arch. Hist. Kr. Hbg.) Onder architectuur van het bureau van Broekhuizen en Feenstra uit Arnhem en Hengelo werd in 1937 tegenover villa "de Blanckenborgh", op aanwijzing van Zuidema en zijn medewerkers, een opvallende, moderne en heel efficiënte nieuwe fabriek gebouwd; een sieraad voor het dorp en één van de grootste en modernste in het land. Voor de directeur en zijn familie werd bij deze fabriek de nog bestaande villa aan de Enschedesestraat gebouwd, die met de veelbetekenende Friese naam "RISPINGE" (oogst) werd gedoopt. De opening van de nieuwe fabriek vond onder grote belangstelling plaats op 23 februari 1938, waarbij directeur Zuidema met trots kon verhalen hoe de bouw en de inrichting van het bedrijf tot stand was gekomen. Hij kon vermelden, dat de omzet in het jaar 1908/1909 1.400.000 kg melk bedroeg en dat inmiddels 10.800.000 kg melk verwerkt werd. ONDERDUIKERS Tijdens de bezetting door de Duitsers was zijn invaliditeit geen beletsel voor Zuidema om zich in te zetten voor de illegaliteit.

2807 In de laatste oorlogsjaren beschikte de zuivelfabriek als enige nog over een auto met melktank. In die auto werd niet alleen melk vervoerd, maar directeur Zuidema en zijn trouwe bedrijfsmedewerker en chauffeur Albert Wildenborg brachten met deze tankauto ook wapens en onderduikers naar een nieuw adres. Albert Wildenborg vertelde later: "Je wist meestal niet wie je vervoerde. De auto stond bij de fabriek en dan moest je ermee naar de boer, ergens in de omgeving. Je leverde je vrachtje af. Later hoorde je dan, dat het wapens, onderduikers of Joden waren, die je naar een veilige plek had gebracht. Zo werd "oom Jogchum", zoals hij wel werd genoemd, een begrip voor velen die hij had voortgeholpen. 40 JAAR "BOTTER-DIRECTEUR" Bij zijn 40-jarig jubileum als directeur van "zijn" boterfabriek op 5 februari 1948 memoreerde bestuursvoorzitter A.J Keizer namens bestuur en commissarissen de ontwikkelingsgang van de fabriek en de grote vlucht, die deze genomen had onder de voortreffelijke leiding en door de vooruitziende blik van de jubilaris. Hij sprak: "Gij hebt onze vereniging gebracht tot één der beste en mooiste uit onze omgeving, waar wij als boeren heel trots op zijn". Hij werd verder geprezen om zijn vakmanschap, zijn koopmanschap, zijn soepele omgang met relaties en medewerkers, zijn organisatievermogen en zijn humor, maar vooral om zijn ijzeren wilskracht en doorzettingsvermogen. DE LAATSTE JAREN Op 23 april 1949 ging Jogchum Zuidema, na 41 jaren de Coöperatieve Zuivelfabriek in Haaksbergen als directeur geleid en gediend te hebben, met pensioen. Het echtpaar Zuidema verliet in 1958 villa "Rispinge", die zij overdroegen aan zijn opvolger Frans P. Hettinga, ook een echte Fries en opgeleid in Bolsward, die er al sinds zijn benoeming met zijn gezin bij inwoonde. Zij betrokken de bungalow aan de W.H. Jordaansingel 40, die in hun opdracht gebouwd was. Deze bungalow kreeg de naam "Woltastate" naar de boerderij van de familie Sijtsma , waar mevrouw Zuidema geboren was. Jogchum Zuidema overleed op 9 mei 1970, 86 jaar oud. Onderstaand twee anekdotes die betrekking hebben op Zuidema. 1926: directeur en voorzitter op reis. Eenmaal per jaar werd er meestal in het "Kurhaus" in Scheveningen een vergadering gehouden door de F.N.Z (Federatie van Nederlandse Zuivelfabrieken). Ook een vertegenwoordiging uit Haaksbergen, meestal de directeur met de voorzitter van het bestuur, Berend Jan ter Wierik (Aolberts Berend), was op deze vergadering aanwezig, zo ook in 1926. Over deze reis gaat het volgende deel van de samenspraak uit 1948:

Weet je nog wel, zo'n vergadering eenmaal per jaar, van d'F.N.Z. in den Haag, is 't niet waar? De directeur met zijn bestuur ging er heen. Eén keer was hij daar met Ter Wierik alleen; Men was bij het Kurhaus aangekomen, En had daar een twee-persoonskamer genomen. Maar nauwelijks in bed, zegt Ter Wierik: "Och man, 'k geleuf, dat ik noe neet in slaop kommen kan. Mien kop is te koald, 'k heb mien slaopmutse vergetten." Het was een probleem, wat de man op moest zetten. Al spoedig had Jogchum een handdoek gevonden, En die om des voorzitters schedel gewonden. Dusdanig gekroond met de tulband der Turken, Is d'oude Ter Wierik behaaglijk gaan snurken!

Berend Jan ter Wierik en Jogchum Zuidema in Scheveningen. (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.)

1944: "Rokken achterin" Over Zuidema's humor doen vele verhalen de ronde. Zo ging hij in 1944 eens met de auto en zijn chauffeur Albert Wildenborg naar Amsterdam, om medicijnen te halen voor het Rode Kruis. Omdat er vrijwel geen vervoersmogelijkheden meer waren, vroeg zijn vriend in het verzet pastoor Elberssen hem, of een pater mee mocht rijden. Dat kon wel. Maar waar moest de pater zitten. Voorin? Achterin? Zuidema wist direct raad: "Rokken achterin" besliste hij zonder aarzeling en zo gebeurde het. G.J. Leppink Bronnen: Historie van Haaksbergen dl.3-pag 210-212. Krantenpublicatie Twents dagblad Tubantia 1894-1970 Brief H.J.Haijtink-Leeuwarden-Augustus 1907. Gesprek met de heer A.Wildenborg. Notities van en gesprekken met mevr. G.Robers-Zuidema-Hengelo (O).

2809 DE ZANDSTUIVE OF T ZAND OP HET LANKHEET (een voormalige zandverstuiving van de marke Langelo) Bij zandverstuivingen in Nederland wordt niet direct aan Haaksbergen gedacht, maar eerder aan bijvoorbeeld het Kootwijkerzand of de Loonse of Drunense duinen, waarvan de kern van het laatste gebied behoort tot de grootste stuifzanden die nog over zijn in Europa. Toch zijn zandverstuivingen Haaksbergen niet vreemd, hoewel men ze hier zandstuives of stuves noemde.

=#= _

A -•ïï~j-.. " '~^&> J%w >::|10ïb ^ 5

T '? • ;^', <^^^^£" ^ *-

EAK^^^fe;^'. ;

'-!'-,&iï»,:~ -•--££

Kaartje uit 1726, voorstellende de marke Buurse en haar grenzen met Haaksbergen, Usselo/Boekelo/Rutbeeke en het Munsterland. In het midden, bij de grens met de marke Haaksbergen, staan de 'Sandstuves' getekend. Dit gebied vormt tegenwoordig het hart van het Buurserzand (Proces tussen de boeren van Buurse en die van Usselo, HCO, Rechterlijk Archief van het richterambt Enschede.)

De Haaksbergse marken Buurse en Langelo hadden regelmatig last van het opstuivende zand, dat was ontstaan door een te intensief gebruik van de gemeenschappelijke heidevelden. Door het steken van teveel plaggen voor de potstal en een intensieve begrazing door vee kwam het zand bloot te liggen, waardoor de wind vrij spel kreeg. De vegetatie kon zich hierdoor niet handhaven. Het hart van het huidige Buurserzand, de naam zegt het al, vormde door het opstuivende zand in de 18e eeuw voor de boeren van Buurse een groot probleem. Dit blijkt uit een kaartje van 1726, dat hoort bij een proces tussen de boeren van Buurse en die van Usselo, over de begrenzing van hun gemeenschappelijke gronden. Op het kaartje staan twee "zandstuves" als heuvels getekend; dit is

2810 globaal de omgeving van het huidige Buursermeertje. Daarnaast heeft men het over de "oude Sandstuve, die al weder begroeit zijnde" en daaronder de "nieuwe Stuve die begonne te begroeien". Een klein restant van de zandverstuivingen vormen de heuveltjes (Ronde Bulten) bij het Buursermeertje en "de grote zandbak" aan de Langenbergerweg. Ook in Langelo waren zandverstuivingen. Deze baarden zorg op de holtinks (markevergaderingen) van 11 april en 10 juni 1722.' Het gaat dan om zandverstuivingen achter Lankheets Hoge Broek, op de Haar bij De Helle en op de Haar bij Rekken. Om het zand tegen te houden besloot men er een wal omheen aan te brengen en het zand met heide en berken te bepoten. Het gaat hier vrijwel zeker om het gebied dat we nu als "De Bulten" kennen. Daarnaast was er nog een tweede zandverstuiving in Langelo, waarvan de eerste gegevens (tot nu toe) uit het begin van de 19e eeuw dateren. Het betreft de Zandstuive of 't Zand, een gebied dat nu deel uitmaakt van landgoed Het Lankheet. Het ligt oostelijk van de Zandpaalweg, tussen de Assinkweg en de provinciegrens met Gelderland. Lang maakte deze zandverstuiving deel uit van de gemeenschappelijke (heide)gronden van de rnarke Langelo. Een marke was van oorsprong een vereniging van eigenaren van de boerderijen in één of meer buurschappen (in dit geval de buurschap Langelo) die het beheer van de gemeenschappelijke, meestal woeste, gronden regelde. Het aandeel van een eigenaar in de marke werd een waar of waardeel ge- Landgoed Het Lankheet met het gebied 't Zand op noemd. De marke hield de de topografische kaart van 1995. De oorspronkelijke vergaderingen, holtinks Zandstuive ligt onder de Assinkweg en aan de oostgenoemd, op een vaste kant tegen de Zandpaalweg, iets westelijker dan het boerderij die deel uitmaak- toponiem (plaatsnaam, red.) 't Zand. te van die marke. Alleen (Topografische Dienst, kaartblad 34 G, schaal de eigenaren van de ge- 1:25.000) waarde erven, ook goedsheren genoemd, waren gerechtigd aan deze vergaderingen deel te nemen. De notulen van de holtinks werden vastgelegd in de zogenaamde markeboeken. De marke Langelo vergaderde op de Hof te Langelo (nu fam. Wesseldijk, Aaftinksweg 13). Het bewaard gebleven markeboek loopt van 1603 tot 1862."

2811 Het erve Lankheet (de huidige landgoedboerderijen Groot en Klein Lankheet) was één van de gewaarde erven. Samen met het eveneens gewaarde erf Assink maakte dit erf aan het begin van de 19e eeuw deel uit van het bezit van de familie Van Mulert. Namens de boerenerven Lankheet en Assink verscheen de eigenaar (Van Mulert) of een door hem aangestelde vertegenwoordiger als goedsheer op de vergadering. Hoewel er over "De Zandstuive" voor 1800 niets in het markeboek staat vermeld, blijkt uit een tweetal besluiten, dat de marke al vroeg preventieve maatregelen nam om verstuivingen tegen te gaan. Om overbeweiding van de markegrond te voorkomen, werd het houden van schapen op deze gronden uitdrukkelijk verboden op de markevergadering van 19 augustus 1623"1. Als je kijkt naar het voorkomen van schaapskooien in de gemeente Haaksbergen, is dit besluit de oorzaak van het feit dat je in Langelo geen schaapskooien aantreft. In 1722 nam de marke Langelo een besluit over de bewoning op de erven. Op gewaarde erven mochten voortaan maar twee "timmerijen" staan.'v Dit om de druk op gemeenschappelijke gronden in de hand te kunnen houden. Onder timmerijen verstond men woningen. Twee timmerijen per gewaard erf wilde zeggen, dat er naast de hoofdboerderij maximaal één andere woning, vaak in de vorm van een wönnersplaats mocht staan (een wönner is de bewoner van de tot het hoofderf behorende behuizing, oorspronkelijk vaak als lij/tocht gebouwd voor de terugtredende boer als zijn zoon opvolgde. Bij leegstand werd deze verpacht aan bijvoorbeeld dagloners die op het hoofderf of bij boeren in de buurt de kost verdienden). Meer boerderijen betekende gewoon meer gebruik van de gemeenschappelijke gronden en dat wilde men voorkomen. Pas in 1835 wordt er voor het eerst gesproken over de betreffende "Zandstuive". Op 23 mei 1835 wordt door de goedsheren van Langelo besloten om "De Zandstuive" te verkopen. De reden tot dit besluit is om de schulden van de marke te verminderen. Op 10 maart 1836 werd "De Zandstuive", totaal groot 27 ha, 94 are en 20 ca publiek verkocht. Afgemijnd werd door Jannes Wielens op Jonkman (nu fam. Waijerdink, Eibergsestraat 240). Na een uur beraad blijkt hij met Jan Derk ter Haar, de latere eigenaar van "Het Hagen" en Hendrik Jan Smits, die mede namens de Enschedese fabrikeur Jan Willem Greve handelt, voor fl. 890,- en de daarbij komende verkoopkosten eigenaar te zijn geworden/ Op de oudste kadasterkaart uit 1832, sectie G blad 3, waarop dit gebied "De Langelose Zandbulten" wordt genoemd, blijkt dat "De Zandstuive" wordt doorsneden door een landweer (een historische verdedigingswal).v' Deze landweer liep vanaf de huidige parkeerplaats aan de Assinkweg door "De Zandstuve" naar de mogelijke landweer op de provinciegrens.

2812

/fef dorp Haaksbergen en Langelo op de Chromotopografische Kaart des Rijks, blad 437, van 1881. Links onderin is de inmiddels beboste Zandstuive, op het kaartblad 't Zand genoemd, goed waar te nemen, op dat moment nog omgeven door uitgestrekte heidevelden. Nr. l is erve Het Hagen. De eigenaar van dit erf had tevens een groot deel van de Zandstuive in bezit. De eigenaren van "De Zandstuive" zijn vanaf de verwerving in 1836 flink aan het bebossen gegaan. Dit blijkt uit de topografische kaart van 1881 en uit de verkoopakte van "Het Hagen" met alle bijbehorende gronden in 1886. Jan Derk ter Haar, die ruim een derde deel van "De Zandstuive" in eigendom had, was in 1837 namelijk eigenaar geworden van "Het Hagen" (de boerderij die nu als restaurant de kern van het Scholtenhagenpark vormt).™ In 1886 blijkt het grootste deel van de arme zandgrond met dennen te zijn aangeplant.™1 Bij het bebossen van deze gronden tussen 1836 en 1881 is de oorspronkelijke structuur dusdanig aangepast ten gunste van de bosbouw, dat het grootste deel van de hiervoor genoemde landweer werd doorsneden. Het gedeelte van de landweer tussen de huidige Zandpaalweg en de provinciegrens moet toen zijn verdwenen. Het overige deel is tegenwoordig nog steeds intact en vanaf de Assinkweg redelijk waar te nemen. Rondom de door de marke verkochte Zandstuive werd om bosbegroeiing mogelijk te maken, door de eigenaren een wal opgeworpen. Hierdoor werd niet alleen het stuiven tegengegaan, maar mogelijk ook het (wilde) vee gekeerd. Deze circa 150 jaar oude wal is tegenwoordig, onder meer parallel aan de Zandpaalweg, nog steeds waar te nemen. De gronden rondom de beboste "Zandstuive" bleven tot de markeverdeling van Langelo gemeenschappelijke heidegrond. "De Zandstuive" zal vanuit de vrij kale omgeving niet onopvallend zijn gebleven. Dit veranderde pas na de marke-

2813 verdeling. Eerst even iets over deze verdeling. In de 19e eeuw werden landelijk, bij wetgeving van 1809-1810 en 1837, aanzetten gegeven om de gemeenschappelijke gronden te verdelen, zodat deze vaak nog woeste gronden konden worden ontgonnen. ledere marke diende een verdelingsplan te maken en in te dienen. In 1810 werd hiertoe in Langelo een commissie ingesteld om de ontginning van woeste gronden te bezien. Van enige activiteit van deze commissie wordt in het markeboek niet gerept. Vervolgens zijn er in 1820 in Langelo enkele pogingen in het werk gesteld om tot een verdeling te komen, maar deze hadden eveneens geen resultaat. Op 7 november 1845 was er door de marke een besluit genomen om tot verdeling te komen. De eigenaren met samen 8 'A waarrechten, waaronder Van Mulert, stemden voor. Tegen waren de eigenaren met samen 4 waarrechten. Een speciale commissie moest de markeverdeling van Langelo voorbereiden. Sinds 10 april 1862 maakte Jan Derk ter Haar, de eigenaar van "Het Hagen" en dus een groot deel van "De Zandstuive", deel uit van die commissie. Op 26 juni 1862 werd door de marke Langelo een verdelingsplan vastgesteld, dat op 9 november van datzelfde jaar bij Koninklijk Besluit werd goedgekeurd. Hierna kon tot verdeling worden overgegaan. De verdeling heeft plaatsgevonden naar het bezit aan oud-hoevige grond.1" De eigenaar van een erf met bijvoorbeeld 10 ha oudhoevige grond (bouw- en weilanden) kreeg meer ha markegrond toebedeeld dan de eigenaar van een erf met 3 ha oud-hoevige grond. Daar de Van Muierts meerdere erven met elk diverse ha oud-hoevige grond in het bezit hadden, kregen zij een groot aandeel woeste grond toebedeeld, waartoe een groot deel van het huidige landgoed Het Lankheet gerekend kan worden, ook rond "De Zandstuive". In 1886 werd "Het Hagen" inclusief de bijbehorende gronden in "De Zandstuive" door Jan Derk ter Haar verkocht aan de Haaksbergse textielfabrikant Willem Hendrik Jordaan.XI Na het overlijden van Willem Jordaan in 1902 blijkt hij bij testamentaire beschikking "Het Hagen" met alle bebouwingen en ruim 63 ha grond, waaronder ruim 10 ha "Zandstuive", te hebben gelegateerd aan een nieuw op te richten stichting, die hij bij dit testament in het leven riep, namelijk de Stichting Scholtenhagen, vanaf dat moment de eigenaar van een groot stuk voormalige zandverstuiving.XI Inmiddels hadden de Van Muierts hun bezittingen in Haaksbergen in 1895 aan Gerrit Jan van Heek sr. verkocht. Deze, en later zijn zoon Gerrit Jan jr., probeerde het landgoed af te ronden, zodra de kans zich voordeed. "De Zandstuive" werd in vier delen aangekocht. In 1901 van de familie Smits, in 1907 van de familie Dievelaar (de Dievelaars hadden kort na 1836 een stuk Zandstuive overgenomen van Jannes Wielens), in 1923 van de Stichting Scholtenhagen (hoewel dit een ruiling betrof) en in 1927 van de familie

2814

De Zandstuve in 1880, op het zogenaamde Belastingplan, gemeente Haaksbergen Sectie G, blad 3, genaamd De Langelosche Zandbelten. De met "l" gemerkte percelen die Jan Derk ter Haar in 1836 aankocht. Deze percelen kwamen door ruiling met de Stichting Scholtenhagen in 1923 bij het landgoed. De met "2"gemerkte percelen die H.J. Smits in 1836 tot zijn eigendom mocht rekenen. Gerrit Jan van Heek kocht dezepercelen in 1901 aan. Het met "3" gemerkte perceel werd in 1836 aangekocht door Jannes Wielens die het vrijwel direct weer doorverkocht aan de fam. Dievelaar. De Dievelaars verkochten hun percelen in 1907 aan Van Heek. Naast dit perceel werd Jannes Wielens in 1836 ook eigenaar van het met "^'gemerkte perceel. Dit deel kwam in 1927 bij het landgoed, zodat de totale Zandstuive vanaf dat moment eigendom was van de familie Van Heek. De weg van links naar de 'De Oppasser' lopend is de Assinkweg. Deze kruiste voor "De Oppasser" de Veenpaalweg. Deze weg werd aangelegd t.b.v. de eigenaren om vanuit 'de Boer van Langel' hun percelen te kunnen bereiken, (bewerking kaart R.H.M, ten Thije o/g Boonkkamp, gemeente Haaksbergen, naar HCO, Archieven van de instanties belast met de schattingen voor de grondbelasting in Overijssel, inv. nr. 5656)

Wielens (op Jonkman)/" In dat laatste jaar waren de Van Heeks eigenaar van de totale Zandstuive geworden. Het verkrijgen van het deel van de Stichting Scholtenhagen ging niet zonder slag of stoot. Bekend is dat Gerrit Jan van Heek jr. diverse pogingen heeft ondernomen om "De Zandstuive'Van de Stichting Scholtenhagen aan te kopen. Uit het notulenboek van de Stichting blijkt, dat hij in 1918 de gronden van "het Zand" wilde kopen. De Stichting wilde hier niet op ingaan. Pas op 8 november 1923 vond er voor notaris J. Alberts te Haaksbergen een ruiling van gronden plaats tussen de Stichting Scholtenhagen en G.J. van Heek. De Stichting doet afstand van "De Zandstuive", groot 10 ha, 21 a en 82 ca. G.J. van Heek doet afstand van een perceel veldgrond, gelegen in de sectie F, bij "Het Veenriet" (gelegen aan de huidige Veenrietweg).™ Sinds 1927 behoort de voormalige zandverstuiving tot landgoed Het Lankheet.

2815 Behalve de naam 't Zand herinnert de wal rondom dit terrein nog aan het "stuivende" verleden. Haaksbergen, oktober 2006 Eric Ooink Noten: I Markeboek Langelo, Historisch Centrum Overijssel (HCO), Archieven van de Hervormde gemeente in Haaksbergen, plaatsingslijst nr. 273. II Idem. III Idem. IV Idem. v Extract goedsherenvergadering marke Langelo, notaris Jan Dinant Jordaan, Minuten van notariële akten, HCO, Archief Notarissen Overijssel, inv.nr. 1680, akte 10. VI Kadasterkaart 1832 sectie G, 3e blad, HCO, Archief van de instanties belast met de vaststelling van de grondslag van het kadaster in de provincie Overijssel, 1811-1832 en www.dewoonomgeving.nl. VI ' Verkoopakte Het Hagen door G. Harbers en B.J. Groothold aan J.D. ter Haar op 11 mei 1837, Minuten van notariële akten, notaris Jan Dinant Jordaan, HCO, Archief Notarissen Overijssel, inv.nr. 1681, akte 54. VUI Veilingakte, verkoop Het Hagen door J.D. ter Haar aan W.H. Jordaan op 30 april 1886, Minuten van notariële akten, notaris Gerrit Hendrik Gerhardus van Beest, HCO, Archief Notarissen Overijssel, inv.nr. 1866, akte 783. IX Markeboek Langelo, zie noot l. x Veilingakte 30 april 1886, zie noot 8. x ' Testament W.H. Jordaan 4 juni 1891, Minuten van notariële akten, notaris Gerard Jordens, HCO, Archief Notarissen Overijssel, inv.nr. 1823, akte 11107. xn Kadastrale leggers gemeente Haaksbergen en registers houdende verwijzing van de artikelen voorkomende in der perceelsgewijzen leggers, naar de nommers der kadastrale plans, Historisch Centrum Haaksbergen (HCH), Archief van de gemeente Haaksbergen. Xln Notulenboek Stichting Scholtenhagen, HCH, Archief Stichting Scholtenhagen. Geraadpleegde Literatuur: Asbroek, W.E. ten, e.a., Historie van Haaksbergen, deel H (Haaksbergen 1976) Brummelhuis, A.A.M, en E.J.H. Ooink, Het Hagen te Langelo, Geschiedenis van een boerderij en haar bewoners 1284-1902 in: 'In het verleden ligt het heden, Een eeuw Stichting Scholtenhagen (Haaksbergen 2002) Demoed, H.B., Mandegoed schandegoed, De Markeverdelingen in Oost-Nederland in de 19e eeuw (Zutphen 1987) Foto's: auteur.

2816 RICHT UW BLIK OMHOOG Oplossing van pagina 2797 Dit huis bevindt zich aan de Lansinkstraat nr. 31 Het Griekse woord Heureka of Eureka betekent: ik heb het gevonden.

(Foto: J. G. Hofste op Bminink) Dit woord is beroemd geworden, omdat naar verluidt Archimedes naakt door de straten van Syracuse rennend luid heureka geroepen zou hebben, nadat hij in bad de naar hem genoemde Wet van Archimedes ontdekt had. In 1930 kocht Herman Diederich Dickman (vroeger Dieckmann) een bouwperceel van de oud-Haaksbergenaar Th.H.J. Lansink aan de Lansinkweg. In 1931 bouwde Herman Dickman hier, onder architectuur van A.J. Schilderman, het nog steeds bestaande woonhuis. De aangebrachte tekst zal voor hem zeker een diepere betekenis gehad hebben. J.G. Hofste op Bruinink

2817

INHOUDSOPGAVE JAARGANGEN 35 (2002) T/M 39 (2006) De getallen verwij/en naar resp. jaargang, het tijdschriftnummer en de bladzijde.

IN MEMORIAM 39 2 2750 Bestuur ARCHEOLOGIE 37 l 2523 Wentink, C 37 2 2555

Lankamp, J

ARCHIEVEN 35 l 2374 35 2 2399

Kormelink, H

35 3 2408

Leppink, GJ

35 3 2410 Scholten, JH 35 3 2412 35 3 2413 Kluitenberg, J 35 3 2419 Kormelink, H 35 4 2432 36 l 2447

Leppink, GJ

36

Versfeit, HJ

l 2448

36 3 2484 Leppink GJ 36 37 38 38

3 l l l

2494 2538 2605 2623

Kormelink, H Leeuwen, A van Bekkenkamp, A Hofste op Bruinink, JG

DIVERSEN 35 l 2376

Heerink, JBM

35

Leppink, GJ

l 2379

In memoriam Bernard Asbreuk

Archeologie weer in 't centrum vd belangstelling Een kampplaats van steentijdjagers uit Hbg

Aan den raad der Gemeente Haaksbergen Een sterke vrouw? Of een sterk verhaal.... Kredietinformatie van 100 jaar geleden Trouwboek van Haaksbergen 1666-1780 Nieuwe Nederlandsche jaerboeken november 1767 Haaksbergen 100 j aar geleden Een ernstig bedrijfsongeval (1864) Het turbulente jaar 1795 Procesverbaal der installatie van het gemeentebestuur van Haaksbergen De Hottinger-kaart van Haaksbergen (ca 1790) Een interessante aanvulling voor historisch archief Het tiendregister van 1626 Van harde handen en lange vingers (2) Armoede Uit het archief (burg. Schaepman)

Wat de geschiedenis wel degelijk vermeld. Weverij de Eendracht Vroege oecumene in Haaksbergen

2818 35 2 2395

Heerink, JBM

37 3 2571 37 3 2573

Evers/Evers, ThH

38 l 2611 38 2 2643 38 3 2660

Bekkenkamp, A Heerink, JBM Bekkenkamp, A

Andermaal: de bussen van de molen smijten De eerste stap op het internet is gezet De Twente Collectie vd openb. Bibl. Enschede Oud (Aold of Oald) Verkoop bij brandende kaars Jubileum van een weg

ERVEN EN BOERDERIJEN 35

l

2370

35

l

2378

36

l

2456

36 2 2472 36 3 2486 36 4 2507 36 4 2511 37 l 2527 37 l 2533 37 2 2563 38

l

2615

38 3 2661 38 4 2692

Asbroek, WE ten / Overbeeke, JGL Hofste op Bruinink, JG Asbroek, WE ten / Overbeeke, JGL Asbroek, WE ten / Overbeeke, JGL Asbroek, WE ten / Overbeeke, JGL Asbroek, WE ten / Overbeeke, JGL Meijerink, Th redaktie Asbroek, WE ten / Overbeeke, JGL Asbroek, WE ten / Overbeeke, JGL Asbroek, WE ten / Overbeeke, JGL Asbroek, WE ten / Overbeeke, JGL Asbroek, WE ten / Overbeeke, JGL

De Keizerserven in Stepelo (5) Waar staat of stond dit boerderijtje? Kemerij alias Rietboer (deel 6) Kemerij alias Rietboer (deel 7 slot) Dwars inBoekelo (1) Hanninkmaat / Dwars (2) Aanvulling art. Dwars pag 2486 ev Correcties Dwars pag 2510 Het erve Homölle Het erve Homölle vervolg De Eisen erven in Holthuizen (1) De Eisen erven (2) zie ook pag 2707 De Eisen erven in Holthuizen (3 slot)

EXCURSIES 35

3 2403

Leemreis, H

35 36 36 37

4 3 4 3

Wes, G Lintelo, J te Muller, K Schabbink, K

2424 2483 2503 2572

Excursie naar een scheepslift en slot Cappenberg in Waltrop Excursie naar Lochem / Laren Dagexcursie naar Zevenaar en Ulft Excursie naar Vriezenveen Excursie naar het Ruhrgebied

2819 37 38 38 39 39

4 3 4 3 4

2594 2652 2682 2777 2796

Schepers, L Winkelman, H & R Kleinhesselink, K Leppink, GJ Meddeler, G

Middagexcursie naar burcht Bentheim Paleis "Het Loo" Excursie naar Groenlo Excursie naar Xanten en Kalkar Bezoek aan het klompendorp Wessum

FABRIEKEN EN ONDEENEMINGEN 35 2 2386 Leppink, AJ De grote mei-staking en haar tragisch gevolg 35 4 2423 redactie Aanvulling p 2386 grote mei-staking 35 4 2435 Schlüter, D Molenaar Casper Schlüter van de Oostendorper Watermolen 39 2 2765 Zanden, J vd De mislukte textielfusie of de ondergang van de KNTU GENEALOGIE 36 4 2514 Wes, G 37 l 2524 Mensink,H 37 l 2527 Wes, G 37 2 2547 Wes, G 37 3 2581 Wes, G 37 3 2584 Jordaan, JGH zn D 38 l 2614 38 2 2640 39 l 2714 39 2 2766 39 3 2788

Wes, G Wes, G Wes, G Wes, G Wes, G

HAAKSBERGEN 35 l 2364 Hofste op Bruinink, JG 35 l 2376 Hofste op Bruinink, JG 35 2 2386 Hofste op Bruinink, JG 35 2 2394 Hofste op Bruinink, JG 35 2 2398 Hofste op Bruinink, JG 35 3 2405 Hofste op Bruinink, JG 35 3 2406 Deinse, JJvan

Genealogieën (1) Stamboom en internet Genealogieën (2) Genealogieën (3) Genealogieën (4) De genealogie van het geslacht Michgorius Genealogieën (5) Genealogieën (6) Genealogieën (7) Genealogieën (8) Genealogieën (9)

Haaksbergen heden en verleden Richt uw blik omhoog Richt uw blik omhoog Haaksbergen vroeger en nu Gezicht op Haaksbergen (schilderij) Richt uw blik omhoog v

t Buursche Zaand (gedicht)

2820 35 4 2427 36

l

2443

36

l

2451

36

l

2454

36

2 2467

36 2 2468

36

3 2484

36

3 2492

36 4 2507 37

l

2526

37

l

2533

37

2 2544

37

3 2582

37

3 2583

38

l

2611

38 2 2629 38 2 2631 38 2 2638 38 3 2656 38 3 2656 38 4 2683 39

l

2712

Hofste op Bruinink, JG Hofste op Bruinink, JG Rikkers, W Hofste op Bruinink, JG Hofste op Bruinink, JG Leppink, GJ

Hofste op Bruinink, JG Hofste op Bruinink, JG Hofste op Bruinink, JG Hofste op Bruinink, JG Hofste op Bruinink, JG Hofste op Bruinink, JG Hofste op Bruinink, JG Hofste op Bruinink, JG Hofste op Bruinink, JG Hofste op Bruinink, JG Rikkers, W en Scholten, H Waanders, BJ Rikkers, W Hofste op Bruinink, JG Hofste op Bruinink, JG Hofste op Bruinink, JG

Richt uw blik omhoog Richt uw blik omhoog Elektrificatie van St. Isidorushoeve heeft heel wat voeten in de aarde Haaksbergen vroeger en nu Richt uw blik omhoog De afscheiding van Buurse, de Braam en het Haaksbergerveen van de gemeente Haaksbergen Richt uw blik omhoog Haaksbergen vroeger en nu Richt uw blik omhoog Richt uw blik omhoog Haaksbergen vroeger en nu Richt uw blik omhoog Richt uw blik omhoog Haaksbergen vroeger en nu Richt uw blik omhoog Richt uw blik omhoog Burger- en oorlogsgetroffenen tellen na 60 jr nog niet mee ... De kabelwacht (zie ook p 2639) Een nieuw gemeentehuis Richt uw blik omhoog Richt uw blik omhoog Richt uw blik omhoog

2821 39 2 2762

39 3 2785

Hofste op Bruinink, JG Hofste op Bruinink, JG Scholten, JH

39 3 2790

Wal.Avd

39 4 2798

Kluitenberg, J

39 4 2809

Ooink,E

39 3 2778

JAARVERGADERINGEN 35 2 2384 Schepers, L 36 2 2464 Leeuwen, A van 37 2 2543 Schepers, L 39 2 2752 Zanden, J vd 39 2 2754 Zanden, J vd KERKEN 39 l 2714

Roerink, F

39 2 2767

Leppink, GJ

39 3 2778

Ellenbroek, H Aarnink, J

KRANTENBERICHTEN 36 2 2467 Krant 2 juni 1849 36 2 2476

"Zw. Cr." 1933

LEZINGEN 35 l 2363 Wilterdink, W 35 2 2383 Nijkamp 36 l 2442 Scholz 36 2 2463 36 2 2464

Groothengel, B Ahlers, W

Richt uw blik omhoog Richt uw blik omhoog Ontstaan van het Medisch Centrum in 1980 naast het Wiedenbroek Bittere pil na het feest (landb. tentoonstelling 1897) 100 jaar geleden, een greep uit de gemeentearchieven van 1906 De Zandstuive of 't Zand op Het Lankheet, een voormalige zandverstuiving van de marke Langelo

Jaarvergadering 2002 Jaarvergadering 2003 Jaarvergadering 2004 Jaarvergadering 2006 Jaarverslag 2005

De architecten van de Lourdeskerk in Haaksbergen Hoe het beeld van mgr. Alphons Ariëns in de St. Pancratuskerk in Haaksbergen kwam. Pauselijke zouaven uit Haaksbergen

Haaksbergse heelmeester loopt voorop in het gebruik van narcosetechnieken Oud Haaksbergen

Emigratie naar Amerika Alles rond de boerderij vroeger en nu Versieringen op oude boerderijen in Oost-Nederland De Twentse Taal Postgeschiedenis en Cartografie

2822 37 2 2544 37 2 2545 38 38 38 38 39

Olde Dubbelink Dr. Seyer Troost

l 2 2 3 l

Het leven van de familie Michgorius Haaksbergen als centrum van de zoutwinning De "Rusluie" van Vriezenveen Twentse familienamen Miskoorn aanvulling lezing p.2630 Religieus erfgoed

2604 Tijdhof, G - Bos, G 2629 Hottenhuis, drs A 2630 Bekkenkamp, A 2652 Leppink, GJW 2712 Kolks, Z - Leppink, G.T - Sman, Th vd 39 2 2756 Swennenhuis, J Sagen en legenden 39 2 2757 Brinkman, Vloeiweiden E - Rouffaer, ing B MONUMENTEN II 4 2425 Hagen-Waanders, R ten 36 2 2466 Wentink, C 36 2 2475 Spit, N Ij 4 2504 Rikkers, W 37 2 2561 Wentink, C 37 3 2577

Leppink, GJOoink, E

38 3 2654

Wentink, C

38 4 2680

Kluitenberg, J

NAAM AANLEIDING VAN.... 35 4 2423 redactie 35 4 2423 Leussink, A 36 l 2459 redactie 36 3 2484 redactie 38 2 2641 Hofste op Bruinink, JG 39 2 2762 Ooink, E PERSONEN 35 l 2366

Leppink, GJ

35 2 2384

Roerink, AGM

Open monumentendag 2002 Open monumentendag 2003 Zoektocht naar de Morspaal Verslag open monumentendag 2003 Grensoverschrijdende route open monumentendag Het herplaatsen van de Kinkelermarkepaal Religieus erfgoed, thema open monumentendag 2005 Open monumentendag 2005

Correctie Schilderman p 2385 De grote mei-staking Pastoor Wienholts Haozenfosker Richt uw blik omhoog, rectificatie p 2623 Pastoor Wienholts

De benoeming van H. Verbeek tot burgemeester en secretaris van Haaksbergen in 1843 Architekt Schilderman (1894-1980)

2823 ff: 4 2423 35 4 2428 36 36 3| jlJ 37 38 39

l 4 2 3 4 2 2

redactie Scholten JH

2444 Leppink, GJ 2512 Meijerink, Th 2548 Aarnink,JanH 2576 Lucas.H 2595 Leppink, JG 2641 2758 Leeuwen, A van

39 2 2768 Leppink, GJ

39 4 2804 Leppink, GJ

SCHOLEN 39 l 2716

Leeuwen, A van

WONINGEN 35 4 2430 Spit, N 36 4 2515 Leppink, GJW 37 l 2528 Leppink, GJW 38 l 2612 38 4 2684

Ooink, E

Correctie Schilderman p 2385 Strubbelingen bij notarisopvolging begin vorige eeuw Willem Waanders gzn benoemd tot richter 100e geboortedag van Toon Middelhuis familie Meijer de Lieme aanvulling familie De Lieme p 2548 De grootste Haaksbergenaar Tragische Duitser (Monaht, R) Uit het brievenboek van burgemeester Vincent We moeten een burgemeester hebben met fut in zijn lijf en haar onder zijn neus. Ook JAF Mallens, JA Schrijnder Een moedige Friese ondernemer in Haaksbergen De stichting van de openbare ULO) m in Haaksbergen verdient geen schoonheidsprijs; aanvulling p 2762 Huizen van Schilderman De Bommelas Een duik in het verleden van erve "de Vrijer" Het Möllenveld Een lusthuisje op het Lankheet

Een wisselvallig klimaat vraagt om kozijnen van een constante kwaliteit. Zoals TEHA Quality Line en TEHA Classic Line houten kozijnsystemen,

TEHA Style Line

kunststof kozijnsystemen en TEHA prefab elementen. Gemonteerd uiteraard door de mensen van TEHA Montage. En met TEHA Kozijnbeheer zorgen we ook nog eens voor

ELEMENTEN C ROEP

een perfecte nazorg. Deze vijf disciplines maken dat de elementen vragen om TEHA. TEHA Elementengroep, Bouwstraat 8, 7483 PA Haaksbergen. Tel. (053) 573 66 66, fax (053) 573 66 65, www.teha.nl, e-mail [email protected]