Verslag van het
Gehouden in Slot Moermond te Renesse
Inhoud
Openingswoord ................................................................................................. 2 Dagvoorzitter de heer drs. W.T. van Gelder, Commissaris van de Koningin voor de Provincie Zeeland en Voorzitter van de Kustvereniging (EUCC-NL) Positionering van de Grevelingen: van beheer naar Ontwikkeling? ................... 2 De heer L.E. van der Sar, gedeputeerde Provincie Zuid-Holland en voorzitter van het Natuur- en Recreatieschap de Grevelingen ∆ Synergie – Herstel van estuariene dynamiek in de Grevelingen...................... 3 De heer Drs. H.P.W. Waardenburg, directeur Bureau Waardenburg Duurzame Energie – Kansen voor de Grevelingen en omgeving ........................ 4 De heer Ir. D. Luteijn, algemeen directeur DELTA N.V. De Grevelingen: een parel in de Delta! .............................................................. 4 De heer Ir. P. van de Tweel, Staatsbosbeheer, Regiodirecteur Zuid Het Zeereservaat en de Grevelingen.................................................................. 5 De heer W.J. Kooy (Projectleider, Project Mainportontwikkeling Rotterdam) Discussie ochtendsessie .................................................................................... 6 Dynamiek in de Grevelingen - Economische aspecten ....................................... 9 De heer J. Louisse, Economisch Onderzoeker/adviseur Louisse consultancy Economie en natuur, techniek en cultuur .........................................................10 Mevrouw M. Schoenmakers, directeur gebiedsontwikkeling, A.M. Wonen Natuur, toerisme, recreatie - De toekomst van de Grevelingen ........................11 De heer C.J.F. Slager, directeur Molencaten, voorzitter PAN-PARKS Foundation Visserij en dynamiek ........................................................................................13 De heer C.J. van Liere, Directeur Zevibel Discussie middagsessie ....................................................................................14 Afsluitende overwegingen ................................................................................15 Ir. L.P. Klaassen, directeur Groenservice Zuid-Holland Samenvatting ...................................................................................................17
-1-
Openingswoord Dagvoorzitter de heer drs. W.T. van Gelder, Commissaris van de Koningin voor de Provincie Zeeland en Voorzitter van de Kustvereniging (EUCC-NL) In zijn openingswoord wijst Van Gelder op het besloten karakter van de bijeenkomst. Het is de bedoeling dat de aanwezigen vrijuit kunnen praten, zonder dat daar direct politieke consequenties aan verbonden worden. Het Deltaplan was volgens de dagvoorzitter gelet op de omstandigheden en de stand der techniek de juiste aanpak na de ramp. Inmiddels zijn we verder met de techniek en krijgen naast veiligheid ook natuur en waterkwaliteit prioriteit. Bovendien zijn andere oplossingen noodzakelijk, omdat de Deltawerken niet berekend zijn op klimaatverandering. Daarbij kan herstel van estuariene dynamiek een rol spelen. We moeten van een Statische benadering (we dachten dat we met de Deltawerken klaar waren voor de eeuwigheid) naar een dynamische benadering. Een integrale aanpak, waarbij ook het economische belang meeweegt, is gewenst. Van Gelder stelt voor om de gebruikelijke Nederlandse traagheid bij het tot stand brengen van noodzakelijke veranderingen ook tijdens het Grevelingendebat aan de orde te stellen.
Positionering van de Grevelingen: van beheer naar Ontwikkeling? De heer L.E. van der Sar, gedeputeerde Provincie Zuid-Holland en voorzitter van het Natuur- en Recreatieschap de Grevelingen Bij de Grevelingen, en rond de Brouwersdam in het bijzonder, komen economie, veiligheid, natuur, landbouw, visserij, toerisme, recreatie en wonen bij elkaar op een schaal en met een potentie die uniek te noemen is. De uitdaging voor beheerders en beleidsmakers is het gebied zo te ontwikkelen en te beheren dat bezoekers en bewoners de rust en ruimte kunnen beleven, zonder de waarden van het gebied aan te tasten. Om de huidige natuurwaarden in de Grevelingen in stand te houden is een toenemend aantal beheersmaatregelen nodig. Verder wordt de waterkwaliteit minder: de helderheid neemt af. In het Grevelingendebat komt het idee aan de orde dat herstel van getijdendynamiek deze problemen kan tegengaan. Tegelijkertijd staat het toerisme, dat in het noordelijke Deltagebied een belangrijke economische factor is, onder druk: de aantallen bezoekers nemen af. Dit vraagt om een doortastende economische visie en concrete projecten en initiatieven, met oog op de werkgelegenheid. Overheden stellen de kaders en ondersteunen innovatieve concepten. De markt moet die kansen benutten. Mogelijk is hier een koppeling te maken tussen dynamische plattelandsontwikkeling en meer dynamiek in en rond de Grevelingen, waarbij wordt ingespeeld op extensieve recreatievormen. Ook is aandacht nodig voor de juiste ontsluiting en verknoping van het gebied. Ontwikkelingen in de Grevelingen kunnen niet los worden gezien van de instelling van het Zeereservaat in de Noordelijke voordelta. Bij de invulling daarvan moet zorgvuldig naar de gevolgen voor toerisme en recreatie worden gekeken. Van der Sar vraagt de deelnemers aan het Grevelingendebat om het zeereservaat als een kans te beschouwen voor innovatieve vormen van recreatief medegebruik. In verband met het zeereservaat zullen alternatieven, zoals milieuvriendelijke vistechnieken, vereist worden. Het is echter de vraag of deze alternatieven op tijd ontwikkeld kunnen worden. Het versterken van de relaties tussen visserij en de toeristische sector biedt in dit opzicht kansen. Bij de ontwerp-, ontwikkelings en beheersopgave van dit gebied doet zich de regievraag voor. Gelet op de integraliteit en de samenhang met omliggende gebieden, is samenwerking op een hoger ambitie- en bestuurlijk niveau dan het Natuur- en Recreatieschap nodig. Hier zou de Deltaraad een rol kunnen spelen. Voor de Grevelingen
-2-
kan het schap het voortouw nemen bij het scheppen van kansen van recreatief medegebruik van de natuurterreinen. Net als het denken over herstel van getijdendynamiek, vraagt dit een omslag in het denken van beheer naar ontwikkeling. Het Grevelingendebat is een goede aanzet om te zoeken naar coalities, nieuwe ontwerpopgaven in kaart te brengen, ambities te formuleren en nieuwe kansen te grijpen. Van der Sar daagt de aanwezigen uit met de vraag: “Durven we opnieuw visie te ontwikkelen, te ontwerpen en te investeren in de kwaliteit van het gebied?” Bij het nadenken over de ontwikkelingen voor de Grevelingen moeten we ons nog niet laten hinderen door regels, maar we moeten ons laten inspireren door visies. Als gedeputeerde zal Van der Sar luisteren naar de inbreng in het debat, deze bij het Rijk onder de aandacht brengen en zich inzetten om de Grevelingen op de kaart te zetten, door een gebiedsschets te laten opstellen en door innovatieve projecten een duwtje te geven. Lezing
∆ Synergie – Herstel van estuariene dynamiek in de Grevelingen De heer Drs. H.P.W. Waardenburg, directeur Bureau Waardenburg
Namens het Projectteam Delta Synergie presenteert Waardenburg het plan Delta Synergie. Dit plan was één van de genomineerde inzendingen voor de Habiforumprijsvraag ‘Waterlandschap van de Toekomst’ in 2001. Het plan schetst het perspectief van een gedeeltelijke heropening van de Zeeuwse en Zuid-Hollandse Delta, met behoud van veiligheid. Kernpunt is het herstel van het estuariene ecologische systeem, waarbij de mogelijkheid bestaat om de herstelde dynamiek te benutten voor de productie van duurzame energie, door middel van een getijcentrale. De visie geldt voor de gehele Delta en is nader uitgewerkt voor het estuarium van Grevelingen en KrammerVolkerak. De volgende fasering wordt voorgesteld: 1. Beperkt herstel van het getij; 2. Instroom van zoet water uit het Krammer-Volkerak; 3. Herstel van estuariene dynamiek en brak/zoetwatergetijdengebied tot in het Krammer-Volkerak. De eerste fase van het plan Deltasynergie kan worden gerealiseerd door de vervanging van de Brouwersdam door een stormvloedkering. Dit zal tot een getijverschil van maximaal 1 meter leiden. Binnen die grens zijn verschillende varianten mogelijk. De Grevelingen is in de huidige situatie een waardevol systeem met een goede waterkwaliteit en hoge natuurwaarden. De afgelopen decennia is het areaal estuariene systemen in Nederland echter sterk achteruitgegaan, met als gevolg een afname van karakteristieke soorten en de productiviteit van de ecosystemen. Voor de Grevelingen zelf geldt dat het een stagnant zout meer is geworden, waarin stratificatie optreedt, het zeegras verdwenen is en waarvan de paai- en kinderkamerfunctie voor vis is afgenomen. De vogels van de intergetijdezone zijn sterk achteruitgegaan evenals de indicatorsoorten, Fuut en Middelste zaagbek. Bovendien heeft het afsluiten van de Grevelingen bijgedragen aan het waterkwaliteitsprobleem in het achterliggende Krammer-Volkerak. Herstel van dynamiek kan dus waarde toevoegen, waarbij gedacht wordt aan: kenmerkende leefgebieden voor planten en dieren (zoet-zoutovergangen, intergetijdegebieden, Zeegrasvelden); versterking van de paai-, kraamkamer- en doortrekfunctie voor vissoorten en toename van de vis- en schelpdierproductie; nieuwe kansen voor visetende watervogels en steltlopers. In Nederland bestaat te weinig aandacht voor andere vormen van duurzame energie dan windenergie. Vooral de mogelijkheden van getij-energie zijn daarbij onderbelicht. Daarom wordt in het plan voorgesteld om een visvriendelijke getijcentrale in de stormvloedkering te plaatsen. Daarbij wordt gebruik gemaakt van laagvervalturbines. De centrale kan een aanzienlijke bijdrage aan de Nederlandse productie van duurzame energie leveren.
-3-
De klimaatverandering leidt ertoe dat steeds vaker grote hoeveelheden rivierwater afgevoerd moeten worden bij een rijzende zeespiegel. De huidige Deltawerken zijn daar niet op berekend en mede daarom is in Delta in Zicht en het Delta Memorandum gekozen voor meer dynamiek. De getijcentrale zou bij hoge rivierwater afvoer als gemaal kunnen dienen. Het betreft een integraal plan, dat natuurwinst, economische aspecten (vis- en schelpdierproductie, energie) en milieu-aspecten (waterkwaliteit, duurzame energie) verenigt. Bovendien sluit het aan bij het beleid op verschillende niveaus (Deltaraad, Delta in Zicht, Deltamemorandum, PKB-MER Tweede Maasvlakte, Nota Ruimte, WB21, Noordzeebeleid, Kaderrichtlijn Water, Vogel- en Habitatrichtlijn, Kyoto). Onderzoeksvragen: Mocht er draagvlak bestaan voor herstel van dynamiek in de Grevelingen, dan moet nader onderzoek worden gedaan naar de precieze ecologische effecten in relatie met de EU natuurrichtlijnen en de gevolgen voor waterbeheer, kustmorfologie, kustveiligheid en scheepvaart. Bovendien moeten de civieltechnische aspecten nader uitgewerkt worden en moeten de kosten nader in beeld worden gebracht (waarbij ook rekening moet worden gehouden met aanpassingen aan de recreatieve infrastructuur). Co-referaat
Duurzame Energie – Kansen voor de Grevelingen en omgeving De heer Ir. D. Luteijn, algemeen directeur DELTA N.V. Politiek en maatschappij zullen blijven inzetten op stimulering van duurzame energie. Volgens Luteijn is de huidige route, waar vooral wordt ingezet op offshore wind verkeerd en te subsidieafhankelijk. Het bijstoken van biomassa en de opslag van CO2 in relatie tot moderne kolencentrales is kansrijker. Op de langere termijn zal wereldwijd een heel belangrijke rol gaan spelen. Ook voor de Delta regio liggen daar kansen. Voor de Delta zijn vooral de mogelijkheden rond getijden en het scheidsvlak van zoet en zout interessant. Het opwekken van stromingsenergie vanuit getijdenstromen via onderwaterturbines/molens staat nog in de kinderschoenen. Wel lijken bepaalde toepassingen kansrijk. Het beperkte getijdenverschil zal echter tot bescheiden volumes stroom leiden. Luteijn ziet meer mogelijkheden voor een rendabele benutting van zoet-zoutovergangen. Op DELTA heeft een quick scan uitgevoerd naar de haalbaarheid hiervan in de Delta en heeft ook een potentieelschatting gedaan. Daaruit blijkt dat op punten langs de Westerschelde, de Grevelingen (bij de Grevelingendam) en het Haringvliet een behoorlijk volume energie kan worden opgewekt. Co-referaat
De Grevelingen: een parel in de Delta! De heer Ir. P. van de Tweel, Staatsbosbeheer, Regiodirecteur Zuid Wat Staatsbosbeheer betreft is herstel van getij in de Grevelingen een interessante optie. Niet alleen voor de Grevelingen zelf, maar óók vanwege de meerwaarde die een verbinding met het Volkerak-Zoommeer en de Voordelta kan bieden. Bovendien levert het meer en nieuw intergetijdegebied op, terwijl dat in de Oosterschelde onder grote druk staat. Elke nieuwe hectare van dit habitattype is winst voor de Grevelingen en voor de Delta als geheel. Van Tweel onderstreept dat de huidige waarde van het gebied zowel voor de recreatie als voor de natuur zeer groot is. De natuur is echter geen statisch gegeven. Zonder
-4-
beheersmaatregelen zouden de natuurwaarden en de openheid, waar ook recreanten, watersporters en surfers veel waarde aan hechten, aangetast worden. Naast het maaien begrazingsbeheer dat nu wordt toegepast kan het herstel van getij in de Grevelingen bijdragen aan behoud van de natuurwaarden en de openheid. Verder verwacht van Tweel gunstige effecten voor het watersysteem, doordat herstel van het getij de Grevelingen van zijn stratificatieprobleem kan verlossen en bij kan dragen aan het vergroten van de doorstroming van het Volkerak-Zoommeer. Van Tweel wil de huidige waarden van het gebied behouden. Discussies en studies moeten daarom nadrukkelijk van het actuele functioneren van de Grevelingen uitgaan en van daaruit streven naar toegevoegde waarde. Een maximale amplitude van 1 meter lijkt daarom een goed vertrekpunt. De huidige topografie van de Grevelingen, inclusief de oeververdedigingen, moet uitgangspunt zijn. Dat betekent, dat de oppervlakte intergetijdegebied langs de randen van de platen sterk kan uitbreiden, terwijl de hogere gedeelten permanent droog blijven. We moeten ervoor waken om de situatie van voor 1970 als streefbeeld te nemen. Dit zou grote technische, financiële en veiligheidsproblemen met zich meebrengen. Bovendien zouden de waardevolle vegetaties van de platen verdwijnen. Co-referaat
Het Zeereservaat en de Grevelingen De heer W.J. Kooy (Projectleider, Project Mainportontwikkeling Rotterdam) De heer Kooy ziet perspectief voor dynamiek in de Grevelingen, zowel ecologisch als economisch, maar ziet zich toch genoodzaakt te wijzen op complicaties die de EU regelgeving en het Zeereservaat met zich mee zullen brengen. Het Zeereservaat wordt in het noordelijke deel van de Voordelta gepland, ter compensatie van het verlies aan natuurwaarden ten gevolge van de aan te leggen Tweede Maasvlakte. Er wordt nu gezocht naar een ligging en invulling van het Zeereservaat, zodat het de minste problemen oplevert voor het recreatief product. Maatregelen die tot meer dynamiek in de Grevelingen leiden (een doorlaatbare Brouwersdam), veranderen de Voordelta. Het Zeereservaat loopt in de tijd voorop t.o.v. plannen voor de Grevelingen en kan als de instandhoudingsdoelen te beperkt zijn vastgesteld leiden tot beperking van de mogelijkheden voor herstel van dynamiek in de Grevelingen. Als de instandhoudingsdoelen vastliggen en maatregelen voor de Grevelingen leiden tot vermindering van waarden in het zeereservaat, dan mag dat niet zomaar gesaldeerd worden (verhoogde waarden in de Grevelingen mogen de waarden van het Zeereservaat niet aantasten). Kooy adviseert met betrekking tot herstel van dynamiek in de Grevelingen: - leg een relatie met de NB-wet aanwijzing - zet kleine stappen tegen de achtergrond van een groot ontwerp - volhouden
-5-
Discussie ochtendsessie Relatie met het Krammer-Volkerak De heer Kome (Waterschap Hollandse Delta) uit zijn bezorgdheid over de zoetwatervoorziening in relatie tot het herstel van getij in de Grevelingen. De heer Veen (Bureau Waardenburg) antwoordt dat herstel van getij in de Grevelingen geen invloed op de zoetwatervoorraden zal hebben, omdat het meer al zout is. Het herstel van de verbinding tussen de Grevelingen en het Krammer-Volkerak, zou in de laatste fase wel consequenties hebben voor de zoetwatervoorraad. De Vries (Rijksinstituut voor Kust en Zee – Middelburg) waarschuwt dat het gebruik van de Grevelingen om het waterkwaliteitsprobleem van het Krammer-Volkerak op te lossen grote risico’s met zich meebrengt. De instroom van nutriënten in het Krammer-Volkerak blijft veel te hoog. Voor het herstel van de zeegrasvelden betreft (een belangrijk aspect van de verwachtte ecologische winst bij herstel van de zoet-zoutovergang) zou een geringe instroom van zoet water ook voldoende kunnen zijn. Dit kan hetzij door middel van de hevel in de Grevelingendam, nadat er een doorlaatmiddel van het KrammerVolkerak naar de Oosterschelde is gerealiseerd, of door het inlaten van polderwater. Getij-energie en Blue Engery Steijn (Alkyon/Delta Synergie) en Hulsbergen (H2ID) reageren op het Co-referaat van Luteijn: “Op het gebied van laagverval getij-energie is veel gebeurd en innovaties hebben ertoe geleid dat deze vorm rendabel kan zijn. Heersende ideeën over de rendabiliteit van laagverval getij-energie op oude situaties (lage olieprijzen en vergelijkingen met kolencentrales). In het kader van Delta Synergie is in samenwerking met NUON gerekend aan het aanleggen van een getijdecentrale in de Brouwersdam. Daarbij is ervan uitgegaan dat de dam wordt omgevormd tot een stormvloedkering. De kosten van die omvorming zelf zijn niet meegerekend. In die situatie is de getijcentrale rendabel. Energie opwekken uit het verschil tussen zoet en zout water is niet mogelijk bij de Brouwersdam, omdat de Grevelingen zout is. Er zijn wel mogelijkheden op dit gebied bij de Grevelingendam tussen het zoete Krammer-Volkerak en de zoute Grevelingen, maar dan moet dat verschil gehandhaafd worden.” Relatie Grevelingen – Voordelta (Zeereservaat) Steijn (Alkyon/Delta Synergie) is van mening dat een open verbinding tussen de Grevelingen en de Noordzee ecologische winst oplevert voor zowel de Grevelingen als de Voordelta. Bovendien zal deze ingreep leiden tot het herstel gebieden met het habitattype dat door de aanleg van de Tweede Maasvlakte verloren gaat. Als het concept van Delta Synergie op tijd was meegewogen, had het dus als compensatie voor de Tweede Maasvlakte kunnen dienen. Als kustmorfoloog verwacht Steijn dat het openen van de Brouwersdam weinig invloed zal hebben op de voor de compensatie relevante natuurwaarden in de Voordelta. Albers (Nederlandse Zeejachthaven Ontwikkelingsmij) vraagt of er in het kader van het zeereservaat vooroverleg is geweest met de bedenkers van Delta Synergy. Kooy (PMR) geeft aan, dat dit vooroverleg niet heeft plaatsgevonden, omdat Delta Synergie geen concreet plan is, maar een concept. Verder wijst hij erop dat de politiek bestuurlijke keuze voor compensatie door middel van een Zeereservaat nu moeilijk terug te draaien is. Het is nu van belang, dat het concept Delta Synergie wordt betrokken bij de instandhoudingsdoelen voor de Voordelta. Van der Sar (Gedeputeerde Zuid-Holland) benadrukt nog eens dat zorgvuldigheid is gewenst in verband met de wens om vertraging van de Tweede Maasvlakte te voorkomen. Buis (Tweedekamerlid, CDA) wijst erop dat er bij het Productschap Vis twijfels bestaan over de onderbouwing van de grootte van het Zeereservaat. Verder vraagt hij of Kooy in zijn co-referaat heeft bedoeld dat het Zeereservaat het vergroten van dynamiek in de Grevelingen blokkeert. Kooy antwoordt, dat de grootte van het Zeereservaat bewust ruim is gekozen, zodat met zekerheid aan de EU regels wordt voldaan. Of een kleiner
-6-
reservaat mogelijk is, wordt nader onderzocht. Ten aanzien van de dynamiek antwoordt hij dat er geen sprake is van blokkering, maar van complicaties. Toerisme en Recreatie Wegman (RECRON) meldt dat vanuit de recreatiesector behoefte bestaat aan een directe vaarverbinding tussen de Grevelingen en de Noordzee, bijvoorbeeld in de vorm van een sluis in de Brouwersdam. Steijn (Alkyon/Delta Synergie) verwacht dat een sluis op deze plek erg kostbaar zal zijn, omdat het een primaire waterkering betreft. Daarom brengt hij het idee voor een droge overtoom onder de aandacht. Nieuwpoort (KvK Rotterdam) bevestigt dat de aantallen waterrecreanten en overnachtingen in jachthavens afnemen. Hij vreest dat de grotere stroomsnelheden, waar dynamiek in de Grevelingen toe zal leiden, recreanten kunnen afschrikken. Waardenburg (Bureau Waardenburg) antwoordt, dat het getijverschil zo gering zal zijn, dat ook de stoomsnelheden beperkt blijven. Bij de dammen is wel meer stroming te verwachten, maar daar kunnen de recreanten weggehouden worden. Prioriteit Grevelingen t.o.v. andere Deltawateren Hemminga (Stichting het Zeeuwse Landschap) is voorstander van herstel van estuariene dynamiek in de Grevelingen, maar vindt dat er ook gekeken moet worden naar andere deltawateren, zoals het Veerse Meer en het Haringvliet. Het is van belang om een goede afweging te maken en goed duidelijk te maken waarom juist de dynamiek in de Grevelingen hersteld moet worden. Van Haperen (Staatsbosbeheer) antwoord, dat herstel van estuariene dynamiek nodig is in de gehele delta, dus er moet juist niet gekozen worden. Voor de Grevelingen liggen er goede kansen en het ligt ook strategisch goed t.o.v. de andere wateren. Zo kan de Grevelingen een rol spelen bij de oplossing van de problemen in het Krammer Volkerak. Ook ten aanzien van de opmerkingen van de heer Kooy, kan hier gezegd worden dat het herstel van de Grevelingen positieve gevolgen voor de Voordelta zal hebben. Bij het herstel van estuariene dynamiek en de daarmee samenhangende natuurwaarden en waterkwaliteit, is het van belang om de Delta en de Voordelta als één systeem te beschouwen. Bestuurlijke aspecten Beaufort (RWS, Bouwdienst) was betrokken bij de discussie over de oplossing van het waterkwaliteitsprobleem van het Krammer-Volkerak en vindt dat die als bestuurlijk voorbeeld kan dienen. In die discussie was het moeilijk om overeenstemming te bereiken, er werd alleen gesproken over zout of zoet en het ging niet over dynamiek. Er wordt om de discussie heengelopen en de stabiliteit van de bestaande situatie wordt moeilijk doorbroken. Bestuurlijke zorg en moed is nodig voor een doorbraak. Bij de discussie over een verbinding tussen de Grevelingen en het Krammer-Volkerak moeten behalve de relevante directies en diensten van Rijkswaterstaat alle belanghebbenden betrokken worden. Gemeenten en Waterschappen zijn daarbij belangrijk. De dynamiek binnen de groep bestuurlijk betrokkenen bepaalt de dynamiek van de oplossing. Daarvoor moeten bestuurders soms onder druk gezet worden. Van der Sar (Gedeputeerde Zuid-Holland) vult aan, dat we integraal moeten kijken naar water in Nederland. Dat is ook het uitgangspunt van Delta in Zicht. De financiering van de Kier in de Haringvlietsluizen ging al moeizaam en inmiddels is Nederland er niet rijker op geworden. Daardoor is het moeilijk om snelle beslissingen te nemen over grote investeringen. Aan de andere kant is de Kier ingrijpender dan herstel van getij in de Grevelingen, omdat het Haringvliet van zoet naar zout gaat. Plannen als Delta Synergie moeten passen in het beleid van de provincies Zuid-Holland, Zeeland en Brabant naar aanleiding van Delta in Zicht. Thijs Kramer (Gedeputeerde Zeeland/Voorzitter Deltaraad) zegt ten aanzien van de bestuurlijke dynamiek, dat men bij de besluitvorming rond het Volkerak-Zoommeer tegen de wet- en regelgeving aanloopt. MER procedures zijn noodzakelijk voor een fundamentele aanpak, maar werken zeer vertragend. De ideeën over de Grevelingen uit Delta Synergie hebben relaties met andere Deltawateren. De plannen voor de
-7-
verschillende wateren moeten goed op elkaar afgestemd worden. De ontwikkelingen rond de rivieren hebben daarin een sleutelrol. Het Volkerrak-Zoommeer kan een rol krijgen bij de piekafvoer van rivierwater en dat kan weer consequenties hebben voor de Grevelingen. Het herstel van de waterkwaliteit in het Volkerak-Zoommeer is opgepakt door de Deltaraad en ook de uitkomst daarvan zal consequenties voor de Grevelingen hebben. Steijn (Alkyon/Delta Synergie) wil de discussie eindigen met een filosofische slotbeschouwing: De natuur heeft baat bij terugkeer van estuariene dynamiek in de Grevelingen. Nederland kan een internationaal expertisecentrum worden voor ultralaagverval getij-energie. Een open Grevelingen kan bijdragen aan de waterkwaliteit in Nederland. Doordat turbines in de Brouwersdam ook omgekeerd kunnen werken, kunnen ze zelfs in noodgevallen worden ingezet voor het versneld afvoeren van water uit de Grevelingen. Daardoor kan rivierwater bij piekbelastingen via de Grevelingen worden afegevoerd. Voor het slagen van grote projecten in Nederland zijn drie elementen vereist: 1. Visie, waar mensen in geloven en die nog niet te ver is uitgewerkt, zodat het nog mogelijk is om erop te schieten; 2. Gevoel van urgentie (dat is er nu nog niet in voldoende mate, maar de olieprijzen en klimaatverandering werken er hard aan mee); 3. Daadkrachtige bestuurders.
-8-
Lezing
Dynamiek in de Grevelingen - Economische aspecten De heer J. Louisse, Economisch Onderzoeker/adviseur Louisse consultancy Louisse heeft in opdracht van de Deltaraad en de Provincie Zeeland een verkenning uitgevoerd van de economische baten van natuurlijker Deltawateren. Zijn bevindingen zijn te lezen in ‘Indicatie baten Delta in Zicht’ (digitaal beschikbaar op www.deltawateren.nl) Natuurlijker Deltawateren leiden tot meer veiligheid (basisvoorwaarde), betere waterkwaliteit en een grotere productiviteit van een robuuster ecosysteem. Het wordt ‘spannender’ en mooier; er komt meer dynamiek, meer natuur, meer waterkant, oude verbindingen worden herteld en er komen meer vaarwegen. De overheid heeft veel geld gereserveerd voor verbetering waterbeheer, kustbescherming en natuurontwikkeling. Dit brengt de kans met zich mee om werk met werk te maken. Daarvoor is publiek private samenwerking nodig. De Deltawateren zijn beschermd gebied en er komt nog meer beschermd gebied bij door havenuitbreidingen. Dit brengt mogelijk kansen voor economische ontwikkeling met zich mee. Verduidelijking en werkbaar maken van regelgeving is noodzakelijk. De Rijksoverheid wil samen met Delta-provincies meer ‘estuariene dynamiek’ mogelijk maken via het Integraal Ontwikkelingsprogramma Zuidwestelijke Delta. Louisse ziet dit als een kans om tegelijkertijd meer economische dynamiek mogelijk te maken. Daarvoor moeten de gebruiksfuncties zich conform de visie ‘Delta in Zicht’ kunnen ontwikkelen. De huidige trends naar natuurlijker Deltawateren hebben betekenis voor de vis- en schelpdiersector; wonen, recreëren en werken; watersport; binnenvaart; landbouw en kennisontwikkeling. Bij toenemende estuariene dynamiek zal de productiviteit van de Deltawateren voor de Vis- en schelpdiersector weer toenemen. Daarnaast zijn er in principe mogelijkheden voor aquacultuur in ‘wetlands’. De vraag is echter: hoe en waar? Visserijactiviteiten zijn aantrekkelijk voor de toerist. In het leggen van verbanden tussen die sectoren liggen kansen. Goede woonlocaties bij het water zijn goud waard. Louisse beveelt aan om bestaande wijken aan het water te leggen of locaties te creëren voor nieuwbouw aan het water (o.a. door het water binnendijks te brengen). Met 500 woningen van gemiddeld € 300.000 betaal je meer dan 100 hectare extra natuur inclusief infrastructuur. Er wordt groei verwacht in de watersport. Louisse adviseert om de wensen van de watersport (leuke havens, activiteiten aan de wal, aan interessante routes, betere toegang tot oevers) naast herstelmaatregelen voor meer estuariene dynamiek te leggen. Door herstel oude scheepvaartverbindingen (sluis Brouwersdam, Gouwe/Ee verbinding, Halskanaal) kunnen binnenvaart en recreatievaart beter gescheiden worden. De landbouw zoekt commercieel rendement nu de EU- subsidies afgebouwd worden. Louisse ziet twee opties die kansen bieden om het landschap mooi en open te houden: Opschalen van de akkerbouw en Combinaties van extensieve veeteelt, zilte teelten en natuurbeheer. Een andere optie is inzet van de grond voor projecten voor woningbouw, recreatie en natuurontwikkeling. Voor een gecontroleerd estuarium met allerlei gebruiksfuncties is veel kennis nodig. Momenteel is deze kennis erg versnipperd. Uitvoering van de visie Delta in Zicht biedt kans om kennis te bundelen. Het Deltagebied kan zich hiermee profileren. De Grevelingen kenmerkt zich door hoge, strakke, ondoorlaatbare dijken; dorpen, verscholen achter de dijk; historische kernen zonder duidelijke verbinding met het water; saaie oevers, zie de parkeerterreinen en grasvelden bij de Grevelingendam; een kloof tussen visserij en consument. Voor de toekomst adviseert Louisse om kleinschalige kustvisserij een kans te geven, meer met de dijken te doen (‘dijk met bereik’, wonen op de dijk, doorlaatmiddelen, getijdenenergie), bestaande dorpen met het water te verbinden, de historische
-9-
waterverbindingen te herstellen. Brouwershaven is een voorbeeld hoe het zou kunnen: n.a.v. de ramp is een dijk om het dorp gelegd, maar er is een vaarverbinding naar het historisch hart. Ook West Terschelling is een goed voorbeeld , waar de veiligheid is gewaarborgd terwijl er een duidelijk relatie met de haven en het water is. Saaie locaties kunnen wat aantrekkelijker gemaakt worden, zonder dat dit veel hoeft te kosten. Bij het herstel van de estuariene dynamiek moeten de kleine zoet-zout verbindingen niet worden vergeten. Er is een duidelijke visie over het landschap nodig. We moeten niet blijven praten en onderzoeken, maar op een bepaald moment moeten beslissingen worden genomen. Er is meer regie nodig van Rijk en provincies en de invulling van de Vogel- en Habitatrichtlijn en Kaderrichtlijn Water moet werkzaam zijn. Daarbij moet de dynamiek in de natuur worden erkend en er moeten voorwaarden worden geschapen. Het perspectief voor de landbouw en visserij moet worden (h)erkend en kansen moeten worden gefaciliteerd. De particuliere sector moet de ruimte krijgen om te ondernemen. Louisse besluit met drie uitdagingen voor de Grevelingen • Wij hebben land èn water. Die combinatie moeten we uitbuiten. • Durven we nog iets? Met de morfologie van de Voordelta, met de dijken (verplaatsen, weghalen, iets erop zetten, iets ervoor zetten) • Kleine zoet-zoutverbindingen zijn ook belangrijk en bieden kansen. Co-referaat
Economie en natuur, techniek en cultuur Mevrouw M. Schoenmakers, directeur gebiedsontwikkeling, A.M. Wonen Wat een kansen liggen er voor de Grevelingen! Het gaat er nu om samen een mission statement te formuleren, keuzes te maken en een strategie te durven uitzetten…. Het gaat daarbij vooral om de PLEK en de potentie ervan voor nieuwe ervaringen. Kunst is nu de huidige dynamiek van nieuw (informeel) gebruik op te schalen naar nieuwe functies en te versterken als een basis voor een nieuwe economische dynamiek. Daarna komt het ontwerp; we spreken immers over ‘van beheer naar ontwikkeling’. We moeten dus voor een bepaalde plek de ontwerpopgave stellen. Daarbij komt het erop aan een integrale visie te ontwikkelen. Juist de Grevelingen heeft in potentie een grote verblijfskwaliteit omdat de schaal ervan tussen zee en binnenmeer in zit en hij zo mooi grillig van vorm is. Die grens tussen land en water is daar een ontmoetingsplaats bij uitstek. Waar wonen en recreatie samengaan met de natuur en civiele techniek van de Delta. Nu de natuur ons dwingt de randen van de eilanden te herformuleren, ligt daar dé kans die overgangszone opnieuw vorm te geven omdat hier zachte overgangen kunnen worden gemaakt. Het eiland begint dan niet meer ‘achter’ de dijk, maar op de rand van het water. Van belang is nu een totaalconcept te creëren voor de hele waterkant, de rand van de Grevelingen. Die omslag om de randen zichtbaar en toegankelijk te maken, vraagt om een landschapsvisie als drager. Daarvoor zijn tenminste drie thema’s van belang: Eerste thema: Om tot economisch profijt te komen is er allereerst een strategie van de toegankelijkheid nodig, met daaraan gekoppeld een strategie van klein ondernemerschap en culturele interventies: arrangeer gebeurtenissen. Het toerisme krijgt een positieve impuls door het juist op de natuurervaring te thematiseren. Tweede thema: De delta is ook het land van de civiele techniek, met liefde voor waterstaatkundige werken! Wij moeten nu de sense of urgency van de nieuwe Deltanatuurwerken omarmen. Maar wel met een visie van deze tijd: waarbij de bereikbaarheid en de verblijfsfunctie (aangenaam wandelen, zitten en fietsen) al in het ontwerp worden gedefinieerd. Een getijdencentrale of andere uitvinding past daarin.
- 10 -
Waarbij overigens de hele Grevelingen het Grand Project is en het dus niet om een incident ergens op één plek gaat. Derde thema: Wonen is de drager van cultuur en geeft toekomst. Maar het gaat om meer! Om eenzijdigheid te voorkomen kunnen natuurontwikkeling en activiteiten rond de Grevelingen het woonmilieu van nu identiteit te geven. Architectuur en landschap gaan samen: Wonen aan het water zou dan kunnen – en natuurlijk stelt dit wel eisen aan de architectuur. Als er een inspirerend beeld is van de toekomst, kunnen deze drie thema’s samen met dat beeld een nieuwe impuls vormen. Dit kan door huidige karakteristieken te verhevigen en bewust nieuwe toe te voegen. Landgoederen rond Zonnemaire, de haven en de slikken van Bommenede als een drager voor een nieuwe cultuurlandschap, waarbij ook gewoond wordt, bij groen en natuur, sport en visserij. Dit zal een geheel nieuwe dynamiek teweeg brengen, de kans die alleen hier kan! Allereerst moeten daarvoor de publieke partners samen één opdrachtgever worden. Daarna kunnen de private partners gevraagd worden met visieontwikkeling mee te doen voor bepaalde deelgebieden. Natuurlijk kan dat alleen maar als ook de huidige bewoners mee gaan denken over hun eiland. Vanuit de ruim aanwezige studies zou je hier 3 clusters kunnen benoemen waar gericht ontwerponderzoek een beeld kan geven van een eigen thematiek. We zouden hiervoor jonge ontwerpers kunnen benaderen, die deze plekken tot leven roepen: Cluster 1. Thema Jong en Sport: Bij de Brouwersdam, de nieuwe zeesluis, getijcentrale, een opening naar het zeereservaat, jachthaven en surfcentre, nieuw strand tot ver in zee, met ‘licht wonen’ in een bijzondere setting met zicht op zee. Cluster 2. Thema Natuur en Senioren: Bij Bommenede, de aquarel van het waterlandschap, nieuwe natuur, een duikcentrum, eindeloos wandelen en fietsen, kleine bruggetjes over de slikken, een wandelverblijf, tijdelijk wonen, een hotel met supernatuur-eten, vooral buiten het seizoen, met nieuwe buitenplaatsen om je heen, kunst en cultuur. Cluster 3. Thema Wonen en Gezin: Tussen Herkingen en Melissant een nieuw landschap voor en achter de dijk, nieuw wonen samen met natuur en recreatie, nieuw bos, nieuwe landbouw, vissen en eetcultuur, varen en duiken, eten samen in de natuur. Co-referaat
Natuur, toerisme, recreatie - De toekomst van de Grevelingen De heer C.J.F. Slager, directeur Molencaten, voorzitter PAN-PARKS Foundation Cees Slager werkt samen met het Wereld Natuur Fonds in het Europese project Pan (Protected Area Network) Parks. Dat is een snel groeiend netwerk van grote nationale parken. Pan Parks wil laten zien dat natuur, toerisme en lokale economie en werkgelegenheid elkaar kunnen versterken, als je het maar goed organiseert. Wereldnatuurfonds zorgt voor de natuurbescherming en ondernemers zorgen voor het aanbod van ecologisch verantwoord toerisme. Plaatselijke ondernemers worden daarbij ondersteund door de marketing van Pan Parks, waarin de natuur de belangrijkste waarde is. Je zou deze formule op hoofdlijnen kunnen gebruiken met inachtneming van de lokale omstandigheden en mogelijkheden. Slager licht aan de hand van cijfers toe dat de Toerisme en Recreatie de op twee na belangrijkste economische sector van Nederland is. De sector is overwegend kleinschalig en bovendien jong. Wereldwijd wordt verwacht dat de branche met aanhoudende gematigde economische groei in rap tempo op nummer één zal staan. De markt voor bungalowparken is verzadigd, het product (luxe die men thuis niet had) is achterhaald en de klant gaat net zo makkelijk naar de Oostzee of Turkije, waar het
- 11 -
goedkoper is. Nee, de recreant van vandaag wil meer dan alleen comfort: hij wil iets beléven. Dat is ook van toepassing op de Grevelingen. In een gedachte-experiment laat Slager de Grevelingen aansluiten op de beleveniseconomie. Dat kan door een alliantie aan te gaan met de grootste attractie van Nederland, de natuur. Waarbij voor het gemak het landschap, de kust, het water, en als natuur wordt beschouwd, los van het feit dat het veelal cultuurlandschap is. Recreanten willen niet alleen maar plat vertier, ze willen ook genieten van rust, mooie landschappen en natuur. Natuurtoerisme is wereldwijd een van de sterkste groeiers binnen de sector. Als we brainstormen over de economische baten van natuurlijker Deltawateren hebben we het dus eigenlijk over een gat in de markt. De mensen hebben schoon genoeg van flauwe formules die overal hetzelfde zijn. Je moet iets nieuws brengen, een beleving van de Grevelingen maken, iets bijzonders, iets waarvan de mensen roepen: ik ben nou toch ergens geweest! Daar moet je ook naar toe! Slager denkt dat je het gebied zó kunt inrichten, dat het grootste deel natuurgebied blijft, terwijl je toeristen de kans geeft om van de natuur te genieten. Daarmee zorg je voor draagvlak en voor revenuen om die natuur te onderhouden. We zullen duidelijke keuzes moeten maken, voor een alliantie met de natuur, voor het type recreatie wat daarbij past (geen speedboten) en het type mensen waaraan je het product verkoopt. Ook voor de doorbraak naar zee geldt dat bewuste keuzes gemaakt moeten worden. Die doorbraak is volgens Slager héél belangrijk, maar je kunt niet zomaar de dam verwijderen. Het moet wel aantrekkelijk, spannend, maar vooral ook veilig blijven. Dat kan het best door het gebied aan te pakken als één geheel. Bijvoorbeeld door de oprichting van een ontwikkelingsmaatschappij. Een gebiedsbrede NV Grevelingenmeer met aan het roer een krachtige ondernemer en overheden en bedrijfsleven als aandeelhouder. De NV stelt een handboek van gewenste activiteiten, laat bedrijven daar in open mededinging op inschrijven en geeft gebruiksconcessies af. De NV zorgt vervolgens voor de controle op het concept en overkoepelende marketing en sales van het hele gebied. Zó zou Slager de Grevelingen aanpakken, omdat je dan het gebied als geheel blijft zien. Daarmee voorkom je dat bedrijven en gemeenten elkaar vliegen gaan afvangen, dat de natuur verrommelt en dat er weinig overblijft om te marketen. Niet alleen die fysieke doorbraak naar zee belangrijk, minstens zo belangrijk is dat we een doorbraak maken van onmogelijkheden. Zonder visionair leiderschap kan de Grevelingen wel inpakken. Dan krijgen we het oude liedje en zie wat daarvan is gekomen: Zeeland en de Zuid Hollandse eilanden dreigen in te slapen. In de afgelopen jaren daalden de bezoekersaantallen. Het enige product is het strand en dat is uitgehold mede door goed georganiseerde buitenlandse concurrentie. Er is te weinig innoverend ondernemerschap. Het is te kleinschalig en te veel snel geld willen verdienen zonder enige visie op de lange termijn. Het is – kortom - stenen stapelen zonder belevingsproduct. We moeten wakker worden. Maar we moeten één ding wel beseffen: het bestaande product is niet te repareren. Dat is van ons afgenomen. Andere regio’s zijn er mee vandoor gegaan. Het Grevelingenmeer heeft iets nieuws nodig en dat nieuws vraagt om leiderschap. De crux is nu hoe je de kansen benut zonder dat de belangrijkste waarde – de natuur – naar de knoppen gaat. Terug naar het gedachte-experiment: je laat de Grevelingen voor het grootste deel natuurgebied en ban je auto’s en vaste bebouwing zo veel als mogelijk uit. Je zorgt voor een étalage aan producten – van natuur tot oeverrecreatie - waar mensen alleen kunnen komen door ernaar toe te varen. En dat alles in een schitterende omgeving. Bedenk echter wel: niet het bootje is het concept, maar de beleving van het gebied. Je zult dus ook goed voor dat gebied moeten zorgen door het te beheren als één geheel.
- 12 -
Als je dat voor elkaar krijgt, als je die samenwerking tussen partijen van de grond kunt tillen, zet je het Grevelingenmeer als geheel op de kaart en maak je iets dat in Nederland – ik denk zelfs in Europa - volstrekt uniek is.
Co-referaat Visserij en dynamiek De heer C.J. van Liere, Directeur Zevibel Terugkeer van de estuariene dynamiek in de Grevelingen levert voor de visserij meer economische dynamiek. De plannen moeten niet ad hoc, maar integraal ontwikkeld worden, waarbij ook naar de Voordelta en de andere deltawateren wordt gekeken. Overheden moeten zorgdragen voor volstrekte helderheid over wat wel en niet kan, onder andere met betrekking tot de EU richtlijnen. Voor de Voordelta, de tweede Maasvlakte en het geplande zeereservaat moeten afspraken worden gemaakt en is afstemming met de visserijsector noodzakelijk. Ook Productschap Vis is een gesprekspartner. Als het oppervlakte tien keer zo groot wordt als de Tweede Maasvlakte, vallen er harde klappen voor de 40 bedrijven en de visafslagen Goedereede en Colijnsplaat. Van Liere vraagt zich af hoe dat gecompenseerd kan worden en of milieuvriendelijker vismethoden (zoals de pulskor) wel in het reservaat toegelaten kunnen worden. Met betrekking tot de andere Deltawateren zijn er vanaf de start van de Integrale visie Deltawateren in 2001 nog geen concrete plannen ingevuld. Wel een succes is het doorlaatmiddel in het Veerse Meer, waardoor weer effectief mosselzaad kon worden gevist. Dit is een echte win-win situatie: verbetering van de waterkwaliteit en economisch effect. Herstel van estuariene dynamiek zal gevolgen hebben voor de visserij in de Grevelingen. In de discussies hierover moeten we duidelijk onderscheid maken tussen herstel van gedempt getij en zoet-zout verbindingen. De huidige aalstand is in de Grevelingen al redelijk goed. Op dat punt verwacht de visserij geen verbetering. Openen van de Brouwersdam zal er wel toe leiden dat de schieraal makkelijker kan wegtrekken en dat de glasaal makkelijker kan intrekken. De kreeft is explosief toegenomen. Er zijn er meer in de Grevelingen dan in de Oosterschelde. In dit verband heeft van Liere een nieuwtje: de Zeeuwse kreeft wordt gecertificeerd. Hier past een kritische aantekening bij zoetzoutverbindingen: de dosering van het in te laten zoetwater moet worden afgestemd op de kreeft. Herstel zoet-zout is goed voor de oester. Het levert meer nutriënten en meer stroming. De mosselteelt zal zich nooit meer herstellen tot het niveau van voor de Brouwersdam, maar voor de mosselzaadval worden positieve effecten verwacht van het herstel van zoet-zoutverbindingen. Er wordt gewerkt aan innovatie van zaadvangstmiddelen. Het is de verwachting dat herstel van estuariene dynamiek de kraamkamerfunctie van de Grevelingen zal herstellen. Herstel van zoet-zoutverbindingen en getij kan goed samengaan met de ontwikkeling van aquacultuur en zilte landbouw. Ten aanzien van de opmerking van Louisse over de band tussen de visserij en toerisme en recreatie te versterken, geeft van Liere aan, dat de Provincie Zeeland plannen op dat gebied heeft. Een goed voorbeeld op dit gebied is de Versmarkt in Den Oever. Verder is er al een Zuid-Franse markt bij Colijnsplaat en een educatieve visafslag bij Goedereede. Er zijn vele mogelijkheden om deze partijen aan elkaar te koppelen.
- 13 -
Discussie middagsessie Natuur, landschap, waterkwaliteit en visserij Smele (Natuurmonumenten): De instandhoudingsdoelstellingen (in het kader van de Vogel- en Habitatrichtlijn) moeten nog vastgelegd worden. De opdracht die bij LNV ligt, is dat er voldoende duidelijkheid moet komen over instandhoudingsdoelstellingen in combinatie met dynamiek en onzekerheid. Over de onzekerheden moet met elkaar gepraat worden (overheid en beheerders). Natuurmonumenten en waarschijnlijk ook andere beheerders willen daar soepel in zijn. Herstel van getij is een voorwaarde die eutrofiering kan beperken bij herstel van de verbinding met het Krammer-Volkerak. Van Pagee (RIKZ): Nieuwe of bestaande doorlaatmiddelen in de Delta kunnen gebruikt worden ter verbetering of innovatie van de visserij. Kome (Waterschap Hollandse Delta): De landbouwer heeft gezorgd voor openheid van het landschap en zou ondersteund moeten worden als landschapsbeheerder. Toerisme, recreatie en wonen Kome (Waterschap Hollandse Delta): Onderdelen en ideeën die tijdens het debat worden besproken en die op korte termijn in gang gezet kunnen worden, zouden nu opgepakt moeten worden. Dit geldt o.a. voor verbindingen van vaarwegen (waterschapen zijn daar al mee bezig). Daarbij kan onder andere worden gedacht aan vaarverbindingen met Goedereede en Stellendam. Nieuwpoort (KvK Rotterdam) wijst er naar aanleiding van het verhaal van Slager op dat, wanneer wordt gesproken over de toeristisch-recreatieve ontwikkeling en ontsluiting van het gebied, er ook aan het land gedacht moet worden. De Nooij (Kustvereniging): Het is de vraag of wonen en recreatie goed te combineren zijn rond de Grevelingen. Mogelijk moet een keuze worden gemaakt. Een aantal aanwezigen (o.a. Waardenburg) is tegen bebouwing direct aan de Grevelingen, maar dat hoeft ook niet direct de insteek te zijn. Het is ook denkbaar dat het water binnendijks wordt gebracht en dat daarmee wonen aan het water gerealiseerd kan worden. Bestuurlijke aspecten De Nooij (Kustvereniging): Bij ontwikkeling van gebieden stelt de overheid in de gangbare situatie de randvoorwaarden en het bedrijfsleven (bouwbedrijven e.d.) vult het verder in. Voor de Grevelingen is een meer integrale aanpak noodzakelijk, waarbij de overheid, het bedrijfsleven en de andere betrokkenen in een vroeg stadium samenwerken aan een gemeenschappelijke visie. Salman (Kustvereniging): Het is nu de vraag wie de handschoen oppakt. Van Gelder (dagvoorzitter): Het feit dat de Kustvereniging (EUCC), Staatsbosbeheer, Groenservice Zuid-Holland en het Natuur- Recreatieschap de Grevelingen het Grevelingendebat hebben georganiseerd geeft een indicatie. Kramer (Provincie Zeeland): De aanpak van de Grevelingen moet echter ook bestuurlijk opgepakt worden. Daarbij kunnen (eventueel via het Grevelingenschap) de desbetreffende provincies en gemeenten een rol spelen. De Deltaraad is het gremium voor bestuurlijke afstemming en het streven is dat daar snel een uitvoeringsagenda voor komt. Daarin hoort de Grevelingen een eigen ontwikkelingsen uitvoeringsschema te hebben, zoals neergelegd in Delta in Zicht. Wanneer er concrete voorstellen zijn, moet contact worden opgenomen met het Rijk. De overheden zitten vast aan procedures zoals de MER, maar het laaghangende fruit moet wel op korte termijn geplukt worden. Voor deze casus is dat het inlaten van water uit de Oosterschelde in de Grevelingen door het aanpassen van de reeds bestaande hevel in de Grevelingendam. De provincies en betrokken lagere overheden hebben niet voldoende middelen voor het realiseren van grootschalige plannen, maar kunnen wel faciliteren en creatief meedenken op het gebied van het multifunctioneel gebruiken van het water. Croné (Gemeente Schouwen-Duiveland) Op gemeentelijk niveau wordt erkend, dat er voor de Grevelingen tal van invalshoeken te verzinnen zijn op economisch en recreatief vlak, maar de discussie heeft op dat niveau nog niet plaats gevonden. Deze wordt in de komende maanden gevoerd.
- 14 -
Afsluitende overwegingen Ir. L.P. Klaassen, directeur Groenservice Zuid-Holland De heer Klaassens is verheugd dat we door een goede samenwerking tussen Kustvereniging, Staatsbosbeheer, Natuur- en Recreatieschap De Grevelingen en Groenservice Zuid-Holland dit bijzondere debat hebben kunnen voeren. Hij wil de aanwezigen deelgenoot maken van een aantal overwegingen zonder daarbij de indruk te wekken bestuurlijk of ambtelijk stelling te nemen. De kracht van dit debat is vooral creatief na te denken over de toekomst zonder in belangenbehartiging en onderhandelingstechnieken te vervallen. Er is altijd grote innovatieve kracht uitgegaan van de uitdaging veilig te leven in een natuurlijke delta. De vraag is hoe houden we koers en de ideeën vast. Ofwel, wat is het PERSPECTIEF NA VANDAAG? Tijdens het debat zijn nogal wat bedreigingen genoemd: Op enige termijn zijn belangrijke natuurwaarden in het geding, is de toekomst van gebruik van grond en water door landbouw en visserij onzeker, neemt het toerisme als nieuwe economische drager niet die vlucht die men verwacht had, is de waterhuishouding in zowel kwalitatief als kwantitatief opzicht Het negatieve beeld op grond van de bedreigingen kan worden vervangen door een een belangrijk aandachtspunt en komen de gevolgen van de industriële ontwikkeling elders in de Delta dichterbij. Kortom het perspectief van deze regio is in het geding. KUNNEN WE DEZE SENSE OF URGENCY KOPPELEN AAN KANSEN?toekomstperspectief: Een regio waar veilig en hoogwaardig wonen en werken mogelijk is, voorzien van groene en blauwe energie, gelegen in een rijk getijdennatuurgebied met kenmerkende zoet-zout gradiënten, ingericht als een verantwoord deelstroomgebied tussen zee en achterland en met duurzaam gebruik van grond en water voor landbouw, visserij en recreatie. Kortom de Groen- Blauwe archipel als belangrijke buffer tussen grote stedelijke en industriële agglomeraties. In dit eindbeeld passen vele van de door u vandaag aangebrachte ideeën: Schitterende natuur- en getijdengebieden met recreatief medegebruik, goed ontsloten cultuurhistorie, harde lijnen zijn vervangen door zachte, passende evenementen en culturele producties, culinaire streekeigen producten, groene en blauwe energie, wonen op of aan het water, een eldorado voor de watersporter met optimale duiksportvoorzieningen, landgoederen en innovatieve, kleinschalige, vormen van verblijf, duurzaam bouwen, outdoor leisure, wellness en gezondheidstoeristische voorzieningen èn visserijactiviteiten met milieuvriendelijke vistechnieken. Klaassen neemt de diverse aangedragen onderwerpen door, uitgaande van de wens het toekomstbeeld te gaan realiseren. Centraal daarbij staat de overweging een stormvloedkering in de Brouwersdam te realiseren en multifunctioneel te gaan inzetten voor de toekomst van het gebied. Veiligheid Als eerste onderwerp en bewust als eerste de veiligheid: Die is en blijft de basis. Een verdere verbetering ervan zal het maatschappelijke draagvlak van alle initiatieven ondersteunen. Een multifunctionele stormvloedkering met een gemaalfunctie die wordt ingepast met het oog op waterberging/ontlasting van het rivierengebied past daarin. Het levert een bijdrage aan de problematiek van de waterhuishouding. Natuur en landschap Meer dynamiek in de Grevelingen, is onlosmakelijk gekoppeld aan de versterking van de natuurwaarden in de regio. Doorlaatmiddelen dan wel de voorgestelde multifunctionele stormvloedkering zijn van groot belang om dit beeld te kunnen realiseren. Bij de
- 15 -
inrichting van natuurgebieden dienen de recreatieve mogelijkheden meer aandacht te krijgen. Dit betekent wel dat duidelijke keuzes gemaakt moeten worden. Bijvoorbeeld ook binnen het aanbod van nieuwe toeristische voorzieningen die passend zijn bij genoemd profiel. Het zeereservaat biedt kansen om de natuur- maar ook de recreatieve kwaliteiten van het gebied verder te versterken, mits er een beheersplan komt waarin de handhaving van het bestaande gebruik in principe uitgangspunt is en ontwikkelingen, goed voor natuur en andere sectoren, worden toegestaan. Als ergens is gebleken dat de natuur geen statische, maar een dynamische ontwikkeling doormaakt, dan is het wel binnen de Deltawateren en juist ook binnen de Grevelingen. Hierbij past een uitwerking van Europese Natuurrichtlijnen die hieraan recht doet. Klaassen geef nadrukkelijk in overweging, bij het opstellen van beheerplan én richtlijnen voor zeereservaat en delta, de ontwikkeling van de som der natuurdelen centraal te stellen. Alles overziende lijkt terugkeer van een vorm van getijde op de Grevelingen voor natuur en waterkwaliteit positief uit te werken. Duurzame energie Het benutten van kansen op het terrein van duurzame energie onderstreept op een geweldige manier het profiel/toekomstperspectief voor deze regio en er liggen buitengewoon interessante kansen op het terrein van Blue Energy, De twee door Luteijn genoemde ontwikkelingen passen voortreffelijk bij deze regio: - een getijden centrale als onderdeel van de multifunktionele stormvloedkering voor duurzame energie, mogelijk ook een toeristische attractie van formaat; - de energiewinning met gebruikmaking van de zout-zoet overgang (middels ionengeleidende membranen). Toerisme, wonen, economie, visserij en landbouw Voor het geschetste toekomstperspectief dient ruimte te worden gegeven aan een impuls voor de watersportsector voor verblijfsrecreatie en voor wonen. De mogelijkheid voor het passeren van de Brouwersdam via een schutsluis of een overtoom zal de attractiviteit voor de watersport en de verbinding met de Noordzee verbeteren. Ook de realisering van een zeejachthaven met accommodatie (o.a. ook voor wonen) kan hierbij nadrukkelijk worden meegenomen. Het creëren van nieuwe woonvormen zoals landgoederen of wonen op of bij het water kan het toekomstperspectief ondersteunen. Dit geldt ook voor innovaties op het terrein van de verblijfsaccommodatie. Het dichtslibben met ongewenste eenvormige verblijfsrecreatie of andere strijdige of minder passende ontwikkelingen langs de oevers van de Grevelingen willen we immers voorkomen. Wat betreft de landbouw liggen er kansen voor verbreding en de ondersteuning van culinaire streekeigen producten. Binnen de visserij zou meer aandacht moeten komen voor milieuvriendelijker vistechnieken. Hoe verder? In de Groen Blauwe Archipel worden kwaliteitsinitiatieven ontplooid en vinden innovatieve ontwikkelingen plaats. Het is een kraamkamer voor nieuwe coalities, ideeën en groen-blauwe projecten. Dit vraagt echter wel om een richtinggevend en stimulerend kader. Daarvoor bestaat nu een uitgelezen kans. Minister Dekker van VROM heeft namelijk in de Nota Ruimte de provincies opgeroepen te komen tot een integraal ontwikkelingsprogramma voor de Zuidwestelijke Delta. Van belang is derhalve dat we onze ideeën inbrengen in dit programma voor de gehele Delta. De tijdshorizon is beperkt, want in het voorjaar van 2006 dient het programma bij de minister te liggen. Het lijkt in de rede te liggen de geschetste ontwikkeling vast te leggen in een ontwikkelingsschets of een ontwikkelingsagenda voor de Grevelingen en deze agenda te benutten als bouwsteen voor het integraal ontwikkelingsprogramma voor de Delta. Voor de komende periode is het voorts van belang dat: - er een doorrekening komt van de stormvloedkering; - er een proefopstelling komt voor laag verval getijdenturbines en mogelijk voor energiewinning via membraantechnologie;
- 16 -
- er een analyse wordt opgesteld voor een schutsluis dan wel een overtoom. Van belang is, om naast de ontwikkelingsagenda, daadwerkelijk aan de slag te gaan en het vandaag ingezette proces voor de Grevelingen zichtbaar te maken - op www.grevelingen.nl zal een speciale plaats worden ingeruimd voor het Grevelingendebat - er is een plek nodig om elkaar te blijven treffen. Het bijzonder fraai gelegen kantoor van het schap aan de haven van Bommenede zou als Grevelingenpaviljoen uitstekend deze inspirerende omgeving kunnen zijn. De komende periode kunnen hier vervolgsessies worden gehouden over de Grevelingen en over deelonderwerpen.
Samenvatting Aanleiding en uitkomsten Op 28 november 2004 is het Deltamemorandum, dat is gebaseerd op de nota ‘De Delta in Zicht’, ondertekend. Daarin kiezen de provinciale en rijksoverheden vooral met oog op een duurzame ontwikkeling “gebaseerd op Geluk, Groen, Geld en Garantie” voor de oplossingsrichting ‘herstel van estuariene dynamiek’. De Deltawateren worden daarbij weer beschouwd als een samenhangend estuarien systeem in plaats van een serie van van elkaar gescheiden bekkens. Aangenomen wordt, dat herstel van estuariene dynamiek de natuurwaarden in het systeem van rivieren, Delta en Voordelta zal vergroten. De vraag is nu wat dit streven voor de Grevelingen kan betekenen. Het Ecosysteem Grevelingen kent momenteel geen grote problemen, maar is toch kwetsbaar en heeft bovendien toch niet de meerwaarde en de robuustheid van een echt estuarien bekken met getij. Door velen wordt dan ook meer dynamiek gewenst geacht om het systeem robuuster te maken, maar vooral om de in Europees verband unieke kwaliteiten van de Delta ook hier te versterken. Herstel van de dynamiek levert intergetijdengebied en meer natuurwaarden onder water. Bovendien kan het positief bijdragen aan, of op zijn minst goed samengaan met, de waardevolle vegetaties en openheid op de platen. Herstel van het getij is mogelijk door aanpassing van de Brouwersdam. Bijvoorbeeld door het noordelijk deel van de Brouwersdam onder strikte veiligheidsvoorwaarden om te bouwen tot een multi functionele stormvloedkering. Waarbij zo mogelijk een doorgang voor watersporters en een getijdenenergiecentrale wordt ingepast. Zo kan bij een meer open verbinding met de Noordzee een getemd getij in de Grevelingen gerealiseerd worden. Het zal niet kunnen leiden tot een herstel van de oude toestand, maar wel tot een getijverschil van maximaal 1 meter bij Brouwershaven. Dit maakt het gebied ecologisch interessanter, door herstel van intergetijdengebieden en door verbeterde migratiemogelijkheden voor dieren en planten tussen de Grevelingen en de Noordzee. Ook de kraam- en kinderkamerfunctie van de Grevelingen voor zeevis zal verbeteren. Deze migratiemogelijkheden en de kraam- en kinderkamerfunctie van de Grevelingen kunnen ook positieve effecten hebben op het ecosysteem van de Voordelta, waar nu het Zeereservaat gepland wordt. De ecologische winst zal nog veel groter kunnen zijn als bij de oostkant van de delta, dus bij de Grevelingendam tevens zoet-zout overgangen zouden worden hersteld. Inmiddels is duidelijk dat meer dynamiek in de Delta niet alleen meer getij en meer natuur moet betekenen, maar ook meer werk en inkomen. Want ook de economie van de delta gaat geleidelijk aan achteruit! Door stilstand bij de ontwikkeling van het toerisme, achteruitgang in arbeidsplaatsen van de landbouw en problemen bij de visserij. De Deltaraad en de Provincie Zeeland hebben daarom onlangs het rapport “Indicatie baten Delta in Zicht” laten opstellen. Dit bevat vele aanbevelingen voor koppelingen tussen meer estuariene dynamiek en een gezondere economie. Deze ideeën moeten nog
- 17 -
getoetst en beproefd worden in de context van de Grevelingen. Waar liggen hier de kansen voor economische impulsen? Volgens de verkenning hebben de voordelen van de uitwerking van Delta in Zicht, zoals betere waterkwaliteit, grotere draagkracht, robuuster ecologisch systeem, grotere belevingswaarde en meer veiligheid positieve effecten op de economische potenties. Het gaat hier vooral om bouwen bij het water, watergerelateerde recreatie, natuurgerichte recreatie en seizoensverlenging, schelpdiersector en milieuvriendelijke kottervisserij. Voor de Grevelingen kan gesteld worden dat het herstel van estuariene dynamiek het gebied spannender en interessanter maakt voor recreanten en (wanneer de zoet-zout gradiënt wordt hersteld) door mosselzaadval mogelijk positieve effecten heeft voor de schelpdiersector. Het denken over de mogelijkheden van de Grevelingen heeft een duidelijke impuls nodig omdat anders kansen blijven liggen. Het debat was vooral bedoeld om draagvlak te sonderen en te verkrijgen voor een initiatiefrijke aanpak. Centraal in het debat stonden de mogelijke natuurwinst ẻn de te verwachten kansen voor de regionale economie. Ook werden de kansen voor het winnen van blauwe energie en voor de visserij belicht. De kernvragen waren: Waar is de winst te halen, wat is de sense of urgency, welke acties zijn nodig. Hoofddoel was na te gaan of het vergroten van de dynamiek in de Delta ook op het niveau van de Grevelingen als een goede en gewenste oplossingsrichting wordt beschouwd bij de verschillende doelgroepen. Breed werd onderkend dat er nieuwe kansen liggen voor de Grevelingen, dat een nieuwe ontwerpopgave moet worden aangevat en dat een aantal kernkwesties de moeite waard zijn om uit te zoeken. Er was een positieve sfeer en er bleek draagvlak, althans voor serieuze verkenningen. Het Grevelingendebat was dus een eerste stap van een proces dat moet leiden tot een samenhangende economische en ecologische toekomstvisie voor de Grevelingen . Het was ook een eerste verkenning om te zien of het herstel van de dynamiek in de Grevelingen als project in het Ontwikkelingsprogramma voor de Zeeuws Zuid-Hollandse Delta kan en moet worden opgenomen. Kernkwesties en actiepunten Belangrijk doel van het debat was het in kaart brengen van de strategische vragen die beantwoord moeten worden om tot oordeelsvorming te kunnen komen. Mogelijk als aanloop naar een Strategische Milieubeoordeling van de alternatieven. 1. De snelheid van besluitvorming is een grote zorg. Waarom duurt alles zo lang? We weten veel maar doen weinig. Ondertussen gaan vitale waarden verloren. (van Gelder) 2. De regievraag is klemmend. Hoe komen we aan de slag met innovatieve en verbindende werkvormen? (van der Sar) Hoe verzilveren we het draagvlak dat kennelijk aanwezig is? Bestuurlijke moed en bestuurlijke zorg zijn nodig om van een stabiel naar een dynamisch systeem te komen. Bestuurlijke aandacht is nodig voor selectie van te bestuderen onderwerpen en voor het tempo.(van Haperen). Er moet een vorm worden gevonden waarin het draagvlak voor de veranderingen in het Grevelingengebied zichtbaar kan worden gemaakt en in stand kan blijven. Hierbij uitgaan van een werkwijze die tot PPS kan leiden (Louisse). 3. Er moet een ontwikkelingsagenda (een gebiedsschets en een programma van innovatieve projecten)voor het gehele gebied worden opgesteld. (Klaassen). Er is veel perspectief, maar neem kleine stappen tegen de achtergrond van een “grand design”. (Kooy) 4. Zie het gebied, dus eilanden en water als één geheel. Zie het ontwikkelen als een onderneming en organiseer het ook zo. Er moet daarbij een duidelijke leider komen. Zonder gedecideerd leiderschap dreigt de delta in te slapen: het toerisme loopt al sterk terug! (Slager)
- 18 -
5. De kosten van de gewenst geachte veranderingen aan dammen, watersportaccommodaties e.d. zijn nog onbekend. Het is gewenst hiervan een eerste raming te laten maken. (Klaassen) 6. Wat is de mogelijke bijdrage van de Grevelingen aan een meer robuuste ecologie in de delta? Ook op andere dossiers is winst te boeken. Dus totaal overzicht is belangrijk en bewuste keuze van de te leggen accenten (Hemminga) . Bij de motivering voor veranderingen in de Grevelingen hoort de relatie met de belendende wateren thuis (van Haperen) 7. Het is urgent de nu geformuleerde instandhoudingdoelstellingen (NB wet en Habitaten Vogelrichtlijn)voor Voordelta en Grevelingen goed te analyseren en tijdig te confronteren met de wensen voor maatschappelijke dynamiek en economische activiteiten . Er is een passende beoordeling nodig van een “combinatieplaatje”van Voordelta (zeereservaat) en dynamische Grevelingen. Blokkering vanuit PMR van dynamisering van de Grevelingen moet worden voorkomen. (Kooy). 8. Er is dringend behoefte aan innovatie om tot meer mosselzaad te komen. Van de 300 mosselpercelen op de Grevelingen zijn er nu nog slechts enkele over (van Liere) 9. Wat zijn de consequenties van gecontroleerde zoetwater inlaat aan de oostkant. Wat is het effect op het aquatisch milieu van geforceerde doorlaat van zoet water in tijden van grote rivierafvoer, met eventueel de getijdencentrale als gemaal. (Waardenburg) 10. Welke verwachtingen kunnen we hebben van getijdenenergie? (Luteijn) Het is gewenst via proefopstellingen in de delta de mogelijkheden van laag verval turbines na te gaan. Ten behoeve van eventuele grootschalige toepassing in de Brouwersdam. 11. Waar kunnen we mogelijkheden vinden voor energiewinning via membraantechnologie op het grensvlak van zoet en zout. (Luteijn) Het zoeken naar deze mogelijkheden moet worden gekoppeld aan de ideevorming over zin van en mogelijkheden voor (gedeeltelijk) herstel van zoet-zout overgangen tussen Grevelingen en Krammer Volkerak. 12. Het verder ontwikkelen van recreatief medegebruik van natuurgebieden is de nieuwe opgave voor het Grevelingenschap. Robuuste natuurgebieden vormen een (potentieel) toeristisch product van internationale allure.(van der Sar) 13. De Grevelingen moet meer aansluiten op de (toeristische) beleveniseconomie. Dus meer aansluiten op de natuur: de grootste attractie! Zoek daarbij een goede koppeling tussen natuurbescherming en toeristische ontwikkeling. Geen grote nieuwe bungalowparken meer, maar kleinschalige verblijven, bij voorkeur in relatie met water of op het water. Zie het gebied als één geheel. (Slager) Het is gewenst ateliers te organiseren waarin ideeën voor vernieuwing van het toeristische aanbod en van het wonen zichtbaar kunnen worden gemaakt. Hierbij naast ontwerp creativiteit ook inventiviteit van marktpartijen benutten. 14. Hoe koppelen we de noodzakelijke dynamische plattelandsontwikkeling met de mogelijke dynamiek in de Grevelingen zelf.(van der Sar) 15. Als je de ontwikkelingen ongeïnspireerd en ongestuurd hun gang laat gaan gaat de kwaliteit steeds meer ontbreken. Het herstel van de relatie tussen kernen en het water kan een belangrijke inspiratiebron zijn. Voor “rode”interventies moeten we een combinatie zoeken van reële ambities en plekken waar deze gerealiseerd kunnen worden. Hiervoor moet een landschapsvisie worden gemaakt waarin plekken zijn aangegeven waar de verblijfskwaliteit (sterk) kan worden verbeterd en die zich lenen als ontmoetingsplaats; de dammen, bepaalde natuurgebieden, woonzones gecombineerd met nieuwe landbouw. Rekening houden met streekeigen uitstraling en cultureel erfgoed. Geef ruimte voor het ontwerpproces zonder direct te beslissen. Zoek financiële steun voor het maken van vernieuwende ontwerpen. (Schoenmakers)
- 19 -
Belangrijkste Documenten De Delta in Zicht Nota Ruimte Delta Memorandum Delta Synergie > Energieke dynamiek in de delta Indicatie baten Delta in Zicht Integraal Ontwikkelingsperspectief voor de Zuid Hollandse Kust NB: De lezingen en co-referaten zijn in te zien op www.grevelingen.nl
- 20 -
