Schoolkrant van de Zeister Vrije School

Inhoud

Schoolkrant van de Zeister Vrije School

Lichtjes in het donker Voor u ligt het nieuwe kerstnummer van Drieluik. In dit nummer kijken we terug op Sint Maarten en Sinterklaas, de twee eerste Lichtfeesten. Een belangrijk deel van

26 De donkere dagen zijn begonnen 28 Schoolleiding werkt aan meer speelplezier 30 Even voorstellen: Cécile de Jong 32 Euritmie als vakles en therapie 36 Matthijs van Nieuwkerk: motor achter het zingen 38 Lierles in klas 3b 40 Sint Nicolaas Cantate 41 De kunsten van klas 4A 42 Leraar zijn op de vrije school 43 Kerstvertier

de feesten is het samen zingen van de liederen die bij het feest horen. Zowel de kinderen als volwassenen genieten hiervan. Dat er gezongen wordt op de vrijeschool is bekend, maar eigenlijk staat de school

Colofon Drieluik is een uitgave van:

bol van de muziek! Bij de euritmielessen klinkt meestal pianomuziek, maar als je

De Zeister Vrije School

door de gangen van de school loopt, hoor je nog veel meer muziek: bij de lierles-

Socrateslaan 22

sen van de tweede en derde klassen of bij de koorrepetities van de vierde, vijfde

3707 GL Zeist

en zesde klassen.

Tel. 030 6920777

Hoe het is om student te zijn op Hogeschool Helicon en klaar gemaakt te worden voor het edele vak van onderwijzer, kunt u lezen in het artikel van Wieke van de Hoek, derdejaars student aldaar.

Aan deze Drieluik werkten mee: Hannah Degenkamp, Marin van Wijnen, Wolf Reurik

En om vast in de stemming voor Kerstmis te komen is er een gezellige Kerstpagina.

Redactie: Heleen Hupkens,

De redactie wenst u goede Feestdagen, en een gezond

Marieke Lanting,

en gelukkig 2010!

Lisenka Poolman

Lisenka Poolman

Heeft u een foto van een activiteit van

Marieke Lanting Ronald van der Lee Heleen Hupkens

een klas, mail die dan met een kort verhaaltje naar [email protected] Advertenties: Ronald van der Lee [email protected] Deadline volgende Drieluik: 18 februari 2010

SEIZOENER

25

De donkere dagen zijn begonnen

Vieringen op schooL November en december zijn eigenlijk wel de gezelligste maanden van het jaar. Sint Maarten, Advent, Sint Nicolaas en Kerst, donkere avonden met veel kleine lichtjes en cadeautjes. Ook op school steeds weer een bijzondere tijd.

A

l weken lang werden de liedjes van Sint Maarten weer gezongen, zowel in de klas als thuis. Het verhaal van de ridder te paard die de helft van zijn mantel aan een bedelaar schenkt, spreekt de kinderen ieder jaar weer tot de verbeelding. En het vooruitzicht van een lampionnenoptocht ’s avonds en al het lekkers dat ze bij elkaar kunnen verzamelen, maken de viering van Sint Maarten steeds weer tot een van de favoriete feesten. Klas 2a ging de dinsdag voor 11 november aan de slag met het hollen van de knollen. Dat is geen gemakkelijk karweitje, want de knollen zijn behoorlijk hard. Zelfs meester Jos van Riet moest flink werken om de kapjes van de knollen te snijden. Gelukkig kreeg de klas hulp van de kinderen van klas 5a. Gewapend met appelboren, meloenlepeltjes, schilmesjes en andere slimme materialen lukte het om de knollen leeg te schrapen. Hierna werden figuurtjes in de wand van de knol gesneden. Heel voorzichtig, want de wand van de knol mag niet doorgeprikt worden, dan heb je kans dat ’s avonds je lichtje uitwaait. Ook heel mooi was het idee om met een appelboor een gaatje in de wand te maken en er dan een knikker in te stoppen. Aan het einde van de ochtend waren alle knollen omgetoverd in prachtige lantaarns, die trots mee naar huis genomen werden.

Meester van Riet snijdt de koppen van de knollen

“Ik loop hier met mijn lantaarn” Woensdag 11 november om vijf uur verzamelden de kinderen van alle eerste, tweede en derde klassen op de Van Tuylllaan. Daar mochten de kaarsjes eindelijk aangestoken worden. Wat een prachtig gezicht al die brandende lantaarns, de ene nog mooier dan de andere. In een lange rij van kinderen en ouders vertrokken we zingend met onze lantaarns richting Huize Valkenbosch. Ondertussen was het al echt donker geworden. In de dieptetuin kwamen we met ons allen rond het grote grasveld te staan. Daar verscheen ineens op het terras van huize Valkenbosch een echt paard met een ridder erop. Sint Maarten! Nog steeds zingend zagen we hoe Sint Maarten rondreed en uiteindelijk stopte bij een bedelaar die met een klein lichtje op de grond zat. Hij stapte van zijn paard en sneed zijn rode mantel in tweeën. De ene helft gaf hij aan de bedelaar, de andere helft sloeg hij weer om zijn schouders. Daarna stapte Sint Maarten weer op zijn paard en reed langzaam weer van ons weg. In het donker, met al die kleine lichtjes, gezang op de achtergrond was het een indrukwekkende vertoning. Terug op school dronken we samen warme chocolademelk op het schoolplein. Daarna naar huis waar veel van de kinderen nog een ronde langs de huizen mochten maken om al zingend een zak lekkers bij elkaar te vergaren. HELEEN HUPKENS

26

SEIZOENER

KLEUTERS

Sint Nicolaas Op vrijdagochtend 4 december was het zover: vol verwachting kwamen de kleuters op school, velen van hen verkleed als Sint of Piet.

W

e zongen eerst ons repertoire aan Sinterklaasliedjes, trokken toen de jassen aan, en gingen vervolgens naar het pleintje waar we hoopten Sint Nicolaas te ontmoeten. Met alle kleuters stonden we aan de rand van de stoep, en zongen dat het een lieve lust was. En inderdaad, wat we hoopten gebeurde ook echt: in de verte verscheen Sint Nicolaas op zijn schimmel en naast hem huppelden en sprongen twee fraai uitgedoste Pieten. Toen Sint op het pleintje aangekomen was werd het stil, en Sint begroette alle kinderen. Uiteraard zongen we op verzoek van Sint nog enkele liedjes en de Pieten dansten en maakten

bezoekt de kleuters grapjes. Helaas konden ze niet blijven, ze moesten immers nog heel veel doen die dag. Dus zwaaiden we Sint Nicolaas en de Pieten uit, die in gezwinde draf uit het zicht verdwenen, Sint’s mantel wapperend in de wind. We wandelden weer terug naar school, nog vol van wat we net gezien hadden. Toen we later op de ochtend in de kring zaten, kwamen plotseling de twee Pieten binnen, die lekkere pepernoten kwamen brengen! Wat een vreugde, en ook: wat spannend! Helemaal aan het eind van de ochtend gebeurde er nog iets: er werd op de deur gebonsd. Toen juffie de deur opende stond daar warempel een grote zak op de gang! Voor ieder kind was er een prachtig geschenk en voor de klas ook nog een paar mooie cadeaus. Met rode wangen gingen de kinderen aan het eind van de ochtend naar huis, nog nagenietend van deze bijzondere dag... LISENKA POOLMAN

Twee Pieten kwamen lekkere pepernoten brengen

SEIZOENER

27

Schoolleiding vraagt om aandacht voor de relatie met de buurt

Meer speelplezier Met veel plezier ben ik aan mijn tweede jaar op de Zeister Vrije School begonnen. De cyclus van het jaar is me iets bekender en ik kan voortzetten wat vorig jaar ingezet is. Nog steeds ben ik erg enthousiast over de school. Er wordt hard gewerkt, er is veel betrokkenheid in en met de school en ik zie kinderen groeien. Zeker nu, een jaar verder, zie ik dat duidelijk! Ik geniet erg van het werken in een omgeving waar permanent kinderen rondlopen. Dit maakt direct zichtbaar wat voor mij de ‘zin’ in en van mijn werk is. Graag maak ik u deelgenoot van een aantal voor mij belangrijke aandachtspunten.

D

e komende verbouwing op de van Tuijlllaan vraagt nog steeds veel aandacht. We zijn helaas minder ver met dit proces dan ik vorig jaar dacht te zijn om deze tijd. Op dit moment liggen de plannen, in afwachting van een bouwvergunning, bij de gemeente. Een belemmering in het verkrijgen van een vergunning zou een ‘bezwaar’ van de omwonenden kunnen zijn. Ik ben druk in gesprek met de direct omwonenden, die hebben aangegeven dat zij misschien bezwaar gaan maken. Samen met omwonenden en de gemeente bekijken we wat wij kunnen doen aan de haken en ogen die zij inbrengen. Met name verkeersoverlast is hier een groot issue! De bewoners hebben regelmatig veel last van gebrek aan parkeerruimte en obstakels voor hun oprit. Dus nogmaals doe ik beroep op iedereen die met de auto op de van Tuijlllaan komt: parkeer verderop, ga niet voor opritten staan. Probeer je voor te stellen welke overlast de buurt ervaart van de hoeveelheid verkeer die er op spitsmomenten door de straat moet!

Speelplein Van Tuijlllaan Een ander project dat al een tijd loopt is de herinrichting van de voortuin op de van Tuijlllaan. Hier is in samenwerking met de buurt, de gemeente en de Stichting Groen Valkenbosch een plan ontwikkeld om een mooie speelplek in te richten voor de school tijdens schooltijd en de buurt buiten schooltijd. De speeltoestellen zijn besteld en de hovenier van de school gaat binnenkort aan de slag met de aanleg van de tuin en de ruimten om de speeltoestellen heen. Wat wordt er ongeveer allemaal geplaatst?

28

SEIZOENER

Directeur Marin van Wijnen vindt het een positieve ontwikkeling dat de ruimte en faciliteiten van een school beschikbaar zijn voor kinderen uit de buurt

VAN DE SCHOOLLEIDING

De studiedagen zijn interessante ontmoetingen op visie, ervaringen, inzicht en literatuur Een grote schommel, een glijbaantje voor kleine kinderen, een groot klimrek, een paar evenwichtsbalken, duikelrekken, bankjes. Ik ben erg enthousiast over de contacten tussen buurt en school. Ik vind het een positieve ontwikkeling dat de ruimte en faciliteiten van een school beschikbaar zijn voor de kinderen uit de buurt.

Socrateslaan Om nog maar even verder te gaan met het hoofdstuk behuizing. Op de Socrateslaan is recent met hulp van ouders en leerkrachten een enorme klus geklaard. Een deel van het plafond op de gang is inmiddels geschilderd. Dit maakt het daar, samen met de ruiten die in de deuren geplaatst zijn vorig jaar, een stuk lichter en opener. Het andere deel van de gang wordt op een later moment aangepakt. Ook de lerarenkamer is opgeknapt, geschilderd en de keuken heeft weer een tweede kans gekregen dankzij de handigheid van een van de leerkrachten. Verder is het mogelijk geweest om, met een donatie van de adventscommissie, een aantal speeltoestellen aan te schaffen die op het plein geplaatst gaan worden. Er komt een wiebelende evenwichtsbalk bij en een enorme korf om balspelen mee te kunnen doen.

Studiedagen De studiedagen van de leerkrachten staan dit jaar in het teken van het leren lezen en schrijven. Men verdiept zich onder leiding van Cecile de Jong (intern begeleidster) in diverse bronnen die inzichten over dit leerproces verschaffen. Het is de bedoeling dat we aan het eind van dit studietraject schoolbrede afspraken gaan maken over bijvoorbeeld de verschillende stappen die gezet worden in het proces van lezen en schrijven. Heel concreet is bijvoorbeeld één van de issues: leren we kinderen letters aan door te beginnen met hoofdletters, kapitalen of schrijfletters? De studiedagen zijn interessante ontmoetingen op visie, ervaringen, inzicht en literatuur. Een van de zaken die als gevolg van de studie ingezet is, is de aanschaf van een geheel nieuwe leeslijn . De leeslijn bestaat uit een reeks leesboeken op alle leesniveaus. Leerkrachten kunnen met deze boeken zowel klassikaal oefenen met lezen als individuele kinderen op hun eigen niveau stimuleren met lezen. Binnenkort zijn er op beide locaties drie kasten in de gangen extra te vinden, hier worden de leesboeken in opgeborgen. MARIN VAN WIJNEN

Uit de klas Klas 6a naar zwerfsteneneiland Maarn

K

las 6a bezocht 7 oktober jl.het zwerfsteneneiland Maarn, dat door de provincie Utrecht tot aardkundig monument is benoemd. Een bijzondere plaats neemt een verzameling van 63 zwerfstenen in. Zij vormen de kern van een geologisch monument dat al in 1919 bij het station van Maarn was ingericht. www.zwerfsteneneiland.nl

SEIZOENER

29

Cécile de Jong: ‘Wij hebben relatief veel remedial teaching op school’

Breder kijken dan Cito ‘In het vrije school onderwijs gaat het om denken, voelen en willen. Veel ouders willen graag over de scores op de Cito-toets praten, wij praten liever over het kind. Cito gaat slechts over een klein gedeelte van het denken.’ Cécile de Jong verwoordt hiermee een belangrijk dilemma in de school, sinds de inspectie de school verplichtte de Cito-voortgangstoetsen in te voeren. ‘Er gebeurt meer in school dan ouders zien, dat moeten we goed gaan te communiceren.’

Cécile de Jong Naam: ar Leeftijd: 48 ja rn begeleider Functie: Inte 09 1 augustus 20 dag Sinds: dag en donder ns di , ag nd aa m : op Werkt

E

r lag veel werk toen ze vorig jaar na de zomervakantie begon in haar nieuwe functie, met de nodige onrust onder zowel leerkrachten als ouders. Vooral de wachtlijst voor individuele begeleiding (remedial teaching) stemden sommige ouders zorgelijk. Met de komst van Cécile kwamen er weer meer RT-uren beschikbaar. ‘De wachtlijst wordt ondertussen ingelopen’, zegt ze, ‘maar we hebben 400 kinderen op school en slechts 24 uren RT te verdelen, we moeten dus keuzes maken.’ Voorkomen is beter dan genezen is haar credo. Cécile: ‘Ik streef ernaar om jonge kinderen al vroeg RT aan te bieden voordat er echte achterstanden ontstaan. Dat doen we in kleine groepjes die vergelijkbare problemen hebben, bijvoorbeeld met lezen. Dat gaat heel goed en zo helpen we meerdere kinderen tegelijk.’ De klassenleerkrachten spelen bij de selectie een belangrijke rol, zij brengen de kinderen die extra

30

SEIZOENER

EVEN VOORSTELLEN

‘Ik streef ernaar om jonge kinderen al vroeg RT aan te bieden voordat er echte achterstanden ontstaan' aandacht nodig hebben in bij het therapeutisch team. Dit team bespreekt ook de resultaten van het eerste klas onderzoek. Maar RT is geen preventief middel, waarschuwt ze. Als kinderen wat ouder zijn is er in toenemende mate sprake van echte achterstanden. ‘Bijvoorbeeld als een kind zichzelf een heel verkeerde strategie heeft aangeleerd, dan kunnen we niet in groepjes werken, dan moet er één op één gewerkt worden’, zegt Cécile. ‘Een leerling heeft in zo’n geval recht op maximaal één periode van 12 weken, circa vijftig minuten per week, ondersteuning per jaar. Mocht een kind nog meer ondersteuning nodig hebben dan zullen ouders dat extern moeten inkopen of wachten tot het volgende schooljaar.’ ‘We hebben eigenlijk best veel RT in vergelijking met andere scholen’, stelt Cécile.

Intern begeleider Cécile is van oorsprong kleuterleidster, ze werkte aan de vrije school in Arnhem. Destijds kon je op een vrije school nog niet parttime werken als moeder, dus stapte ze over naar het regulier onderwijs, zette vervolgens een peuterspeelzaal op en werkte later op een medisch kinderdagverblijf. Gedurende haar inmiddels vijfentwintig onderwijsjaren specialiseerde ze zich op kinderen met gedragsproblemen (cluster 4). De afgelopen drie jaar deed ze daarnaast de master HBO voor intern begeleider, waarvoor ze vorig schooljaar slaagde. Als intern begeleider, in de wandelgangen ook wel IB’er genoemd, werkt ze niet direct met de kinderen, dat doet de RT’er (remedial teacher). ‘Ik begeleid de leerkrachten met hun vragen over kinderen. We bespreken kinderen in het therapeutisch team en ik houd de landelijke ontwikkelingen bij. Wel ga ik regelmatig even de klas in of het plein op om een kind te observeren waarover we gesproken hebben in het therapeutisch team.’ Ze heeft meer contact met de ouders, dat doet ze bij voorkeur met de leerkracht erbij. ‘De leerkracht is de eerste contactpersoon voor de ouders. Als er een zorgcontact is vind ik het dan ook belangrijk dat de leerkracht erbij is, dan staan alle klokken gelijk. De therapeuten, zoals de spraaktherapeut of de euritmietherapeut, betrek ik daar niet bij, die werken primair met de kinderen.’

Denken, voelen en willen Scholen zijn wettelijk verplicht de leerresultaten van de kinderen te volgen. Sinds vorig schooljaar worden in alle klassen, behalve de kleuterklassen, daarom Cito-voortgangstoetsen afgenomen. Zowel onder ouders als leerkrachten heeft dit tot de nodige discussie geleid. Cécile: ‘Natuurlijk is het goed om de kinderen en de klas te volgen en hierover verantwoording

af te leggen aan de inspectie. Maar voor de vrije school is de leerstof een middel waaraan een kind zich kan ontwikkelen en dat betreft denken, voelen en willen. De Cito-toets gaat slechts over een klein gedeelte van het denken. Ouders willen graag over de Cito-scores praten, dat biedt natuurlijk ook houvast. Wij hangen liever niet al te veel aan op die scores, wij kijken naar het gehele kind. In gesprekken met ouders is dat voor leerkrachten nog wel eens lastig.'

Extra begeleiding Niet elk kind dat enige achterstand oploopt heeft meteen RT nodig. Er zijn ook andere therapievormen in de school aanwezig. Ook in de klas kan het nodige werk verzet worden in kleine groepjes onder leiding van de leerkracht. Vorig jaar is tijdens de studiedagen gewerkt aan het opstellen van handelingsplannen en toepassen van niveaudifferentiatie in de klas. ‘Er gebeurt veel meer in de school dan ouders kunnen zien’, zegt Cécile met enige nadruk. ‘Ouders van kinderen die een periode therapie krijgen, ontvangen tegenwoordig na afloop een schriftelijk verslag. We streven ernaar om ouders meer mee te laten kijken, maar we moeten nog de goede vormen vinden van communicatie. Dat moet niet uitgroeien tot een vorm van verantwoording afleggen, dat lijkt me niet de bedoeling. We willen kunnen praten over de leerprestaties, maar ook over sociale ontwikkeling van het kind, de motoriek, doorzettingskracht, etc.’ Of ze zelf nog wat toe te voegen heeft? ‘Ja, dat het een leuke club is hier, een goede school waar leerkrachten altijd bereid zijn tot samenwerking.’ HELEEN HUPKENS

SEIZOENER

31

Euritmie als vakles en als therapie

Zichtbare taal en muziek Euritmie neemt een bijzondere plaats in in het onderwijsprogramma van de Zeister Vrije School. Alle leerlingen volgen euritmie als vakles en sommige leerlingen krijgen periodiek euritmietherapie om hun ontwikkeling te ondersteunen. Euritmie is eigenlijk een ondersteunend vak voor álle lessen en de leerling in het bijzonder. Het sterkt de levenskrachten en gezondheid en daarmee het geheugen.

O

p de vrije school zijn vele kunstzinnige vaklessen, naast het feit dat de leraren proberen alle lessen op kunstzinnige wijze te geven. Euritmie heeft tussen al deze kunstvakken een aparte plaats omdat de plastische kunst en de muzische kunst verenigd worden. Je maakt immers zichtbaar wat hoorbaar is. Euritmie is zichtbare taal en zichtbare muziek. Met de kunsten sluit je aan bij de ontwikkeling van het hele kind, niet alleen het hoofd leert denken maar de handen leren vormen en een kleurige gevoelswereld kan zich ontplooien. Er zijn de plastische kunsten, dat wat je kan zien; schilderen en boetseren bijvoorbeeld en de muzische kunsten; het muziek maken, zingen en koorspreken. Aan beiden ontwikkelen de kinderen verschillende dingen. Met euritmie maken we taal en muziek zichtbaar. Dat doen we met sprekende voeten, waarmee we de zwaarte van de aarde

32

SEIZOENER

kunnen voelen en overwinnen, met zingende handen en met een wakker hoofd. Zo word je zelf tot kunstzinnig instrument en de hele mens, het hele kind wordt intensief aangesproken. Stevig staande, invoelend en al boetserend met de gebaren en met een helder hoofd.

Euritmie als vakles In de lessen sluiten we met de stof en ook met de manier waarop we euritmie doen, aan bij de leeftijdsfasen van de kinderen. Het volgroeien en volwassen worden wat zeker 21 jaar duurt maakt verschillende fases door en elke fase vraagt om en andere benadering. Met de euritmie willen we dit proces harmonieus ondersteunen en ook daar is het leerplan van Rudolf Steiner een ware goudmijn voor. In de 1ste klas werken de kinderen met sprookjes, ook in de euritmieles. De gebaren worden als beeld gebruikt om

ONDERWIJS

De hele mens, het hele kind wordt intensief aangesproken bijvoorbeeld een koning, wolf of waterval te worden. Spelenderwijs kunnen de kinderen in de euritmische bewegingen opgaan, al huppelend als aan haasje of schrijdend als een echte koning, stampend als een boze draak of sluipend als een slimme wolf. Al deze verschillende vormen van bewegingen helpen hen om zich veelzijdig te ontwikkelen. In de 2de klas werken we met fabels, het uitbeelden van de verschillende dieren met al hun nukken en streken past daar goed bij en brengt veel plezier. De heilige legenden geven een mooi tegenwicht. In de 3de draait alles om het Oude Testament, naast de ambachten. Tot dat moment weten de kinderen nog niet wát voor gebaren zij al die tijd gemaakt hebben, het waren beelden voor de verhalen. Maar nu, nadat Adam en Eva uit het Paradijs verdreven zijn en op aarde komen, kunnen de kinderen de letters gaan leren en apart gaan maken. Zij komen in de 4de klas namelijk op zo’n manier “op aarde” dat abstractie tot de mogelijkheden gaat behoren. Hierdoor kunnen zij ontdekken dat de beeldgebaren, die zij al die jaren maakten, letters zijn. En het alfabeth dat dan wordt geeuritmiseerd geeft hele nieuwe mogelijkheden; bijna iedereen wil dan zijn naam doen . In de 5de staan de grieken centraal, nu de kinderen steviger

in hun lichaam zijn aangekomen is er het begin van een vrije binnenruimte. De kinderen zijn dan in een fase waar ze grote groepsdansen en griekse rijdansen ademend en met een speelse lichtheid kunnen uitvoeren. Dit verliezen ze gedeeltelijk weer in de 6de klas, omdat ze dan zo hard groeien dat ze daar meestal last van krijgen. Ze worden “lijf”en het fysieke, marsachtige van de romeinen sluit daar goed bij aan. Een slagorde strak laten verlopen in combinatie met de gebaren van het alfabet is echt iets voor de 6de klas. Ook zijn de kinderen dan in staat, als het goed is, om een moeilijke geometrische vorm, die verschuift, te overzien en vanuit verschillende posities uit te voeren. Vanaf de 5de klas gaan de kinderen voorzichtig vorm en gebaar samenvoegen. Dit is heel moeilijk, onderschat dat niet. Probeert u maar eens een vorm te lopen en tegelijk met uw armen en handen iets totaal anders te doen. Het vraagt grote concentratie en dat is nou net waar het om gaat. Het vraagt ook dat boven en onder, handen en voeten los van elkaar kunnen bewegen. Afgezien van de coördinatie die daarmee ontwikkeld wordt wekt dit de mogelijkheid voor een rijk zieleleven, iets waar de kinderen de rest van hun leven profijt van kunnen hebben.

Sociale bewustwording

Euritmie Euritmie is een bewegingskunst die net als de vrije schoolpedagogie door Rudolf Steiner ontwikkeld is. De euritmie kent een aantal verschijningsvormen; Als kunst wordt het uitgevoerd op toneel, in de pedagogie is het een vast onderdeel van het lesprogramma en als therapie kan het de gezondheid bevorderen. Het woord Euritmie komt uit het Grieks en betekend “het mooie ritme”; ook het woord therapie komt uit het Grieks en betekend behandelwijze.

Dan is er nog het sociale aspect van de euritmie. Leren om samen een kring te maken, waar in de eerste klas een begin mee wordt gemaakt, vraagt om sociale bewustwording op een objectieve manier. Om een kring te kunnen maken moet ieder zijn eigen plek vinden in relatie tot het geheel, iets waar het hele sociale leven eigenlijk uit bestaat. De kring is een machtige metafoor. Maar niet alleen de kring leert de kinderen om samen te werken, elke vorm die samen gelopen wordt vraagt erom om niet alleen op jezelf te letten maar ook op de anderen.

De basiselementen van de euritmie zijn de in beweging omgezette elementen van taal en muziek. Iedere klinker en mede-

Euritmietherapie

klinker heeft net als iedere toon een eigen bewegingsvorm.

In het therapeutisch team worden met de betreffende klassenleerkrachten alle eerste klas kinderen uitvoerig besproken. Aan deze bespreking gaat een onderzoek van de schoolarts en de remedial teacher vooraf. Hiernaast worden op verzoek van leerkrachten ook kinderen uit andere klassen besproken. Het resultaat van deze besprekingen kan zijn dat er besloten wordt om euritmietherapie in te zetten om het

Deze bewegingsvormen worden op verschillende wijze uitgevoerd. Het kan staande met het hele lichaam, maar ook al bewegend in de ruimte, het kan zittend alleen met de handen of armen. Zelfs het kijken op zich is een mogelijkheid. Alle variaties en combinaties er van zijn mogelijk.

SEIZOENER

33

34

SEIZOENER

ONDERWIJS

Sommige kinderen hebben een zetje nodig om uit hun schulp te kruipen, andere hebben juist baat bij het ontwikkelen van “zitvlees” kind in zijn ontwikkeling te ondersteunen en begeleiden. Voordat de therapie ingezet wordt vraagt de klassenleerkracht aan de ouders om instemming. Wat zijn het voor vragen die kinderen ons stellen? Het gaat hier om een heel breed scala; variërend van meer fysieke gerichte tot meer zielsmatige vragen. Bijvoorbeeld houdingsproblemen en evenwichtproblemen of het moeizaam instappen in het leerproces. Het kan gaan om een te grote openheid, waardoor onrust maar ook allergieën kunnen ontstaan. Het kan ook juist gaan om een te sterke afgeslotenheid, waardoor het sociale aspect stroef verloopt, het kind geen aansluiting bij de klas vindt en zich niet met de leerstof verbindt. Kinderen kunnen door de enorme hoeveelheid zintuigindrukken die ze dagelijks moeten zien te verwerken overbelast raken en bijvoorbeeld vitaliteits- en of ademhalingsproblemen ontwikkelen. Sommige kinderen hebben een zetje nodig om uit hun schulp te kruipen, andere hebben juist baat bij het ontwikkelen van “zitvlees”

Zeven weken Op dit moment is er ruimte om met 16 kinderen individueel te werken. Gedurende zeven weken worden de kinderen twee maal per week voor ongeveer twintig minuten uit de klas gehaald. Na een kortere of langere pauze krijgt het kind een tweede periode aangeboden. Op beide locaties is een

Euritmietherapie Euritmietherapie is een behandelwijze die door het juiste ritme gezondheid wil bewerkstelligen en de ontwikkeling ondersteund. Met ritme wordt hier bedoeld een harmonie, evenwicht tussen binnen en buitenwereld. De werkzaamheid van de euritmisch therapeutische beweging berust op de samenhang tussen uiterlijke lichamelijke beweging en de innerlijke functionele levensprocessen en heeft daardoor een uitwerking op het emotionele, psychosociale en cognitieve vlak.

aparte therapieruimte waarin gewerkt wordt. Voor ieder kind maak ik een eigen programmaatje van oefeningen. Deze oefeningen bestaan uit enkele klankgebaren of reeksen van klanken die steeds herhaald worden. De gebaren worden zowel met armen als met de benen uitgevoerd, soms worden ze gecombineerd met sprongen. Daarnaast worden vormen gelopen, bijvoorbeeld de vijfster, een driehoek of een spiraal. Ook maak ik gebruik van ballen, koperen bollen en staven. Beelden gebruik ik bij de jonge kinderen om ze vertrouwd te maken met een gebaar, bijvoorbeeld bij het gebaar B (zie de afbeelding op pagina 33, naar een ontwerp van R. Steiner) past het beeld van het aantrekken van een mantel; de blauwe mantel van Maria die ruimte schept voor haar kindje of de rode mantel van Sint Maarten. De wat oudere kinderen vertel ik ook wel dat dit gebaar samenhangt met het Hebreeuwse woord Beth, dat huis betekent en in deze zin ook lichaam. Het gebaar is een naar het lichaam toe gerichte beweging die zowel stevigheid tegen over de buitenwereld biedt als een innerlijke ruimte omsluit. Afhankelijk van het kind wordt een bepaald aspect beklemtoond. Na de periode van zeven weken schrijf ik een verslag voor de ouders en leerkracht. Later in het jaar vindt een herhalingsperiode plaats. Veelal is het zo dat met de 2 maal 7 weken de vraag van het kind nog niet afdoende beantwoord is. Dan kan er in overleg met de ouders besloten worden om langere tijd of zelfs jaarlijks verder te werken. Euritmie is een bewegingskunst die net als de vrije schoolpe HANNAH DEGENAAR EN WOLF REURIK

SEIZOENER

35

Matthijs Overmars, motor achter zingen in koorverband

Zingen zet de ziel open Zingen, dat vond ik zelf het leukste vak toen ik zelf op de bovenbouw van de vrije school zat. Hierna miste ik het zingen zo erg dat ik uit nood een jaar bij het ouderkoor ben ging zingen. Wat is toch de magie van het zingen in koorverband? Ik leg de vraag voor aan Matthijs Overmars. Hij is al twintig jaar de motor achter het koor van de klassen 4, 5, en 6. Eén keer per week komen de ruim tachtig kinderen naar de zaal om samen te zingen. Wat beweegt hem en wat beweegt de kinderen?

‘Tijdens het zingen wordt er een ander stemgebied aangesproken dan bij het spreken’, vertelt Matthijs. ‘De zangstem is hoger en brengt andere gebieden in trilling. Door het diepere ademhalen doet het hele lichaam mee. Er ontstaat een doorstroming en een beweeglijkheid en van daaruit vitaliteit. De kinderen komen vaak stralend uit de koorles.’

stemmig gezongen vanuit stem en tegenstem. Een lied krijgt een zelfstandige tweede stem. Zingend, maar ook fluitend op de bamboefluiten ontstaat nu een muzikaal spel van meerdere melodieën. En een vijfde klas wil dat graag laten horen aan anderen! De 6e klas zingt en fluit meerstemmig

Meerstemmigheid Vanaf de 4e klas is het vermogen om te luisteren en te zingen zover ontwikkeld dat er meerstemmig gezongen kan worden. Dit is in eerste instantie een meerstemmigheid vanuit de eenstemmigheid, dat wil zeggen, iedereen zingt hetzelfde maar niet tegelijkertijd, zoals in canons. Ze leren om iets te doen, terwijl een ander iets anders doet. In deze leeftijdsfase valt het geheel uiteen in delen. In de 3e klas was er nog de beleving van “ik in het geheel”, in de 4e klas verandert dat naar “ik en het geheel”. In de 5e klas wordt twee-

36

SEIZOENER

Over de stroom Er is enkele jaren geleden een nieuwe muziekbundel uitgebracht: “Over de stroom”, samengesteld door Madeleine IngenHousz. Een boek met 175 liedjes, canons en wereldmuziek voor kinderen vanaf 9 jaar. Tevens zijn er cd’s verkrijgbaar met mooie uitvoeringen van de liedjes. (Matthijs heeft meegewerkt aan de opnames daarvan).

ONDERWIJS

'Zowel tekst als muziek moeten niet te oppervlakkig zijn' vanuit het beleven van de harmonische samenklank. Dit kan soms al drie- of vierstemmig zijn. In de 6e klas is er ook duidelijk de behoefte om eigen grenzen te verleggen, internationaal repertoire, pittige ritmes, uitdagingen, samenwerken om de muziek te kunnen veroveren. ‘Omdat deze drie klassen samen het koor vormen, moet er veel variatie zijn in de opbouw van een koorles. Iedere leerling moet zich aangesproken voelen op wat hij aankan, en geprikkeld worden om daarin te groeien zonder zich overvraagd te voelen’, gaat Matthijs verder. Hij heeft inmiddels een groot repertoire opgebouwd, maar is altijd op zoek naar nieuwe liedjes. De laatste paar jaar is hij steeds meer gaan experimenteren met nieuwe elementen, zoals meer spelkarakter in het zingen. Verder besteedt hij ook meer aandacht aan warming up, ritmische vorming en stemvorming.

Goede arrangementen Sommige liedjes die ik mijn kinderen hoor zingen heb ik vroeger zelf ook op de vrije school geleerd. Is er zoiets als een ‘vrije school repertoire’? Volgens Matthijs niet echt, maar er is wel muziek die ‘werkt’, van goede kwaliteit. Dat zijn sterke liedjes die je op veel vrije scholen terugziet, muziek met goede arrangementen, die kinderen fijn vinden om te zingen, of die kinderen dat bieden waar ze aan kunnen groeien. ‘Zowel tekst als muziek moeten niet te oppervlakkig zijn’, meent Matthijs. Niet zoals in reguliere scholen waar kinderliedjes vooral eigentijds, grappig en het liefst ook nog gemakkelijk moeten zijn. ‘Zo kreeg ik recent een inkijkje in een muziekles op een reguliere school. De muziekleraar speelde op een keyboard een melodietje en de kinderen moesten raden wat het was. Een meisje herkende het liedje van TV.’

eens even heel streng optreden, tijdens een koorles is dat oppassen. Kinderen stellen zich tijdens het zingen kwetsbaar op, openen zich. Een te scherpe toon, een kritische opmerking, komt dan veel harder binnen bij een kind. De discipline wordt daarom vooral aangebracht door de structurerende werking van de muziek en de lesopbouw. Door samen te zingen en, als de concentratie goed is, zelfs samen te ademen, ontstaat er een flow, verbinding met anderen en ook met zichzelf, met de eigen ziel. Door te zingen kan de ziel opengaan. Dat wordt vaak als vreugdevol ervaren. Op 14 november was dat even heel duidelijk zichtbaar. Een dertigtal kinderen van onze school zongen mee als Zeister kinderkoor de Sint Nicolaas Cantate. De uitvoering was in een mooie kerk, met het Culemborgs mannenkoor en het orkest OpStreek. Na afloop waren de kinderen stralend en gelukkig. Eén van de kinderen verwoordde het als volgt: ‘Ik voel me alsof ik naar een fantastisch feest ben geweest’. MARIEKE LANTING

Matthijs Overmars is koordirigent en muziekdocent, met een brede belangstelling voor het aansturen van muzikale processen, zowel bij kinderen als bij volwassenen. Hij studeerde schoolmuziek en koordirectie aan het Utrechts Conservatorium, specialiseerde zich aanvankelijk in de kerkmuziek, en richtte in 1984 met vier studiegenoten de a capellagroep Intermezzo op. In de loop der jaren groeide Intermezzo uit tot een professionele en internationaal zeer gewaardeerde vocal group met een heel eigen concept en signatuur. Naast zijn inbreng als tenorzanger was Matthijs huisarrangeur en

Discipline Om samen te kunnen zingen is er een zekere discipline nodig. Tijdens een gewone les kun je als leerkracht nog wel

repetitor van de groep. Intermezzo won diverse prijzen (o.a. een Zilveren harp), maakte een achttal theatervoorstellingen onder regie van onder meer Bram Vermeulen en Ruut Weisman, bracht 7 cd's uit en werkte samen met Herman van Veen en Lori Spee.

Juni koorconcert

Als docent muziek(theorie), koordirectie en fluitenbouw is Matthijs in de afgelopen jaren werkzaam op de Zeister vrij-

Elk jaar wordt er in juni een groot koorconcert gegeven. De

eschool, Academie "De Wervel" (opleiding kunstzinnig thera-

klassen van beide locaties geven dan samen een uitvoering. Er

peut) en Hogeschool Helicon (lerarenopleiding). Ook geeft hij

wordt ook altijd een muzikale gast uitgenodigd. Deze persoon

zanglessen en is hij als docent verbonden aan de meerjarige

maakt muziek bij één of meerdere stukken die de kinderen

dirigentenopleiding (MDO) van Unisono in Utrecht.

zingen, en geeft ook een “concertje in het concert”. Matthijs

Sinds 2002 ligt het accent in zijn werk meer op het dirigeren.

vindt het belangrijk dat de kinderen ook het muziekplezier van

Als gastdirigent en muzikaal coach begeleidt hij diverse vocale

anderen ervaren. Dit jaar is het koorconcert op woensdag 16

en instrumentale ensembles. Daarnaast is hij vaste dirigent van

juni 2010.

het Zeister Kamerkoor en de close harmony-groep Vocal Vision.

SEIZOENER

37

Lierlies in klas 3b

1 2 3 rust Alle leerlingen van de tweede en derde klassen krijgen elke week 45 minuten lierles van Mady Kuijlenburg. De kinderen spelen meerstemmig heel eenvoudige melodieën. Met pianobegeleiding klinkt het geheel -voor een toevallige luisteraar als ik - prachtig en harmonieus, haast religieus. Het moet heerlijk voelen om met elkaar zoiets moois te spelen.

‘Dat is ook wat ik met de lierles beoog’, zegt Mady na afloop van de les. ‘Steiner gaf al aan dat de lier een goed instrument is om het gevoel aan te spreken. Juist in de tweede en derde klas waarin de kinderen met het vertellen van fabels en legenden en het oude testament aangesproken worden op hun eigen ik, op hoe zij zich van binnen voelen, past dit samenspelen. Eigenlijk is lier spelen een heel sociaal-emotioneel gebeuren. Je moet met jezelf bezig zijn, maar vooral ook naar elkaar luisteren. Je gaat aanvoelen hoe jij met je eigen stuk ten opzichte van de ander komt te staan. Je merkt ook dat een ander het misschien beter of juist minder goed kan.’

38

SEIZOENER

Meer dan muziekles Natuurlijk, de lierles is ook een muziekles. De kinderen leren een instrument spelen. Dat moet bij de start van de tweede klas eerst helemaal ontdekt worden; het hout, de snaren, de geluiden die ermee gemaakt kunnen worden. Spelenderwijs gaan de kinderen bij liedjes en verhalen geluiden maken. Ze leren hoge tonen en lage tonen, leren een melodie omhoog en omlaag spelen. Dat groeit langzaam uit tot een echt liedje dat de kinderen met zeven snaren kunnen spelen. Mady: ‘We werken hard en op een gegeven moment lukt het dan, ineens is het dan héél mooi. Zo’n moment voelt voor mij als iets heel religieus’, dat zijn de kleine pareltjes .’ Vooral de periode van advent vindt ze steeds weer bijzonder. Dan speelt ze met de kinderen het lied ‘Stil nu, stil nu, maak

ONDERWIJS

Achter de piano dirigeert Mady Kuijlenburg de lierspelers

'Eigenlijk is lierspelen een heel sociaal-emotioneel gebeuren' nu geen gerucht….’, dat we allemaal kennen van uit de kleuterklas. ‘Dat lied wijst ons op het hemelse, dan wordt er een gevoel in ons opgeroepen dat heel bijzonder is. Dan zie ik die gezichtjes van de kinderen stralen.’

menten spelen. Ik wijs ze erop dat dat een bepaalde verantwoordelijkheid van ze vraagt.´ Na afloop van de les wrijven de kinderen de snaren schoon en pakken de lieren heel zorgvuldig weer in de houten koffers

Strenge juf

De kinderen van klas 3b doen extra hun best nu er iemand van de Drieluik komt kijken. Het vraagt een hoge mate van concentratie om met elkaar de melodie, die Mady vandaag op het programma heeft staan, goed te spelen. Wie even afdwaalt wordt door de dirigent er meteen weer bijgehaald. Wie de tweede stem kan spelen, mag dat proberen. Mady telt mee: 1 2 3 rust, 1 2 3 rust. En zo klinkt er aan het einde van de les een prachtig samenspel van vijftien lieren en een piano door de grote zaal op de Socrateslaan. Dankjewel kinderen van klas 3b dat ik er even bij mocht zijn, ik heb ervan genoten.

Mady geeft al weer voor het tiende jaar lierles op de Zeister Vrije School, sinds januari 1999. Ze noemt zichzelf een strenge juf. ‘De kinderen mogen op zeer waardevolle instru-

HELEEN HUPKENS

Stil nu, stil nu Stil nu, stil nu, maak nu geen gerucht Stil nu, stil nu, 't ruist al door de lucht 't Wonder komt heel zachtjes aan 't Kerstkind wil naar binnen gaan Stil nu, stil nu, maak nu geen gerucht

SEIZOENER

39

Sinterklaas in concert

Een groot feest was het om op 14 november en 6 december de uitvoering van de Sint Nicolaas Cantate mee te maken. Zo’n dertig kinderen uit de klassen 4, 5 en 6 vormden het Zeister Kinderkoor, dat samen met het Culemborgs Mannenkoor en jeugdorkest OpStreek optrad in Culemborg en Zeist.

D

e Cantate ‘Sint Nicolaasfeest’ is een bewerking van Bas Kuijlenburg, dirigent van het Culemborgs Mannenkoor. Zijn broer Martin studeerde het in met zijn jeugdorkest en zijn vrouw Mady Kuijlenburg, juf aan onze school, formeerde een kinderkoor. Vanaf september oefenden de kinderen elke dinsdagavond onder leiding Mady. Ook werd twee keer samen met het mannenkoor en orkest geoefend. Op 14 november was de eerste uitvoering. Enigszins zenuwachtig vertrokken de kinderen met ouders naar Culemborg. Na een generale repetitie, begon om half acht ’s avonds het concert. De kerk zat helemaal vol met familie en vrienden. Na een inleiding van vader Rob Kuijlenburg zette het orkest in voor het plechtige feestlied waarin een vader aan zijn kinderen oude legendes vertelt over de heilige Nicolaas. De hoge kinderstemmen klonken eerst nog wat voorzichtig, tegen die zwaardere, volle mannenstemmen, maar werden allengs sterker naarmate de Cantate vorderde. Helemaal toen de bekende sinterklaasliedjes als ‘Sinterklaas kapoentke’ en ‘Sinterklaasje bonne bonne bonne’ voorbij kwamen. Het orkest speelde zeer geconcentreerd en liet zelfs tijdens de complexe, soms virtuoos klinkende partijen, amper een steekje vallen. Fantastisch klonk het samen met het koor. Na de pauze speelde het orkest een potpourri van bekende sinterklaasliedjes, geschreven door Bas Kuijlenburg. En ook

40

SEIZOENER

Ook Sint zelf was aanwezig tijdens het concert in Culemborg

Sint Nicolaas kwam ons een bezoek brengen. Gezeten tussen de kinderen ging hij in gesprek met Liesbeth Slager, die heel veel wist te vertellen van de goedheiligman en het feest. Iets te veel misschien, want Bas Kuijlenburg maakt op een gegeven moment een einde aan haar verhaal. De avond werd afgesloten met nogmaals de potpourri waarbij alle luisteraars in de kerk eindelijk uit volle borst mee mochten zingen met het Zeister kinderkoor en het Culemborgs mannenkoor. Wat een feest! HELEEN HUPKENS

Bejaarden krijgen bezoek van zwarte pietenkoor

De kunsten van klas 4a Daar keken ‘de oudjes’ van bejaardencentrum De Looborch even van op. Op 2 december kregen ze tijdens de koffie bezoek van wel 28 zwarte pieten die konden zingen en dansen, maar ook hun kunsten vertoonden op de éénwieler, en met diabolo’s. Eentje kon er zelfs op z’n kop staan!

’s Ochtends was het op het schoolplein van de Van Tuijllaan al een groot feest. Alle kinderen van klas 3a kwamen verkleed als zwarte piet naar school. Vooral de kleintjes keken hun ogen uit. Wat een boel zwarte pieten kwamen daar ineens voorbij! De hele week hadden de meiden al geoefend op hun éénwielers. Een groepje had een molenfiguur voorbereid met vier éénwielers tegelijk. Een ander groepje bouwde met zes kinderen en mensenpyramide. En Merijn Wilgenhof had een breakdance voor de bejaarden in het verschiet. Op de fiets op weg naar het bejaardenhuis kriebelden hier en daar natuurlijk wel wat zenuwen door de buiken van de zwarte pieten. Gelukkig waren er genoeg begeleiders mee om de kinderen veilig er naartoe te brengen. Daar aangekomen kon de voorstelling beginnen. Helaas was de ruimte wat aan de kleine kant en kon niet alles zo uitgevoerd worden als voorbereid was, maar de bejaarden hebben genoten van al die zwarte pieten en kunsten. En ook de kinderen van klas 4a konden tevreden terugkijken op hun avontuur.

Ook adverteren in de Drieluik? Neem contact op met Ronald van der Lee mail: [email protected]

TEKST: HELEEN HUPKENS FOTO’S: PETRA SCHENKELS EN MIEKE DE KREEK SEIZOENER

41

Leraar zijn op de vrije school

Juf is een kunstzinnig manusje-van-alles J

aarlijks schrijven veel studenten zich in op een Pabo, met het doel om uiteindelijk voor de klas te gaan staan. Toch stoppen vier van de tien studenten al na het eerste jaar. Waarom? Misschien omdat het romantische beeld van de juf of de meester, niet altijd overeenkomt met de werkelijkheid. In een klas kan een toekomstig bakker, dokter of architect zitten, en hopelijk ook een aantal juffies en meesters. Elk kind heeft zijn eigen mogelijkheden en kansen, dat is wat het onderwijs juist zo beweeglijk maakt. Al deze verschillende kinderen hebben hun eigen benadering nodig en daarin is het vrijeschoolonderwijs uniek. Een leraar op de vrijeschool moet meer kunnen dan het geven van onderwijs aan de hand van een leerplan. De leraar moet zelf het onderwijs kunnen ontwerpen, waarbij aan de ene kant het leerplan en aan de andere kant de waargenomen leervragen en de benadering van de verschillende kinderen verwerkt worden. Het kunstzinnige element speelt hierin een essentiële rol. Je rol als juf of meester wordt anders als je ieder kind zijn eigen onderwijs wilt bieden. Dan merk je dat een kind meer is dan rekenen, taal of topografie. Een kind heeft ook fantasie, een zin om te bewegen en de mogelijkheid om prachtige kunstwerken te maken. Dit is minstens zo belangrijk als het leren waar d of t geschreven moet worden.

Het gehele kind aanspreken Op de pabo van Hogeschool Helicon zijn wij dagelijks bezig om onderwijs te creëren waarin het gehele kind wordt aangesproken. Om dit kinderen aan te bieden moeten wij als toekomstige leraren natuurlijk al deze verschillende gebieden eerst zelf goed beheersen. Wij moeten kunnen zingen, tekenen, rekenen, schilderen en verhalen vertellen. Je wordt een soort kunstzinnig manusje-van-alles. Je leert een verhaal zo beeldend te vertellen, dat het kind het verhaal als een film voor zich ziet. Je leert hoe je prachtige bordtekeningen moet maken en hoe je op de befaamde lerarenmanier moet schrijven. Je leert hoe je een canon moet inzetten, de maat moet slaan en hoe je je eigen stem kunt beheersen. En dan komt er een tijd dat dit allemaal in praktijk gebracht mag worden: de stages. Door de jaren heen merk je dat je steeds een stapje verder komt.

42

SEIZOENER

Een leraar op de vrijeschool moet meer kunnen dan het geven van onderwijs aan de hand van een leerplan Ik beleef een klas kinderen als een spiegel, als je ervoor staat word je je ongelooflijk bewust van jezelf. Wat doe ik met mijn handen? Waarom zeg ik steeds ‘zeg maar’? Het is echter heel erg leuk om te merken dat de kinderen jouw zelfverzekerdheid ook spiegelen. En die zelfverzekerdheid krijg je door simpelweg te oefenen. Door elke keer weer je grens te verleggen en nieuwe uitdagingen aan te gaan. Opeens zie je dan, dat wat je in het eerste jaar van de opleiding onmogelijk leek, wel lukt. Waar je eerst vijf minuten, naar je schoenen starend, een verhaal hebt verteld, verzorg je nu hele lesdagen. Je ziet de kinderen met zelfvertrouwen een staartdeling doen, een moeilijk driestemmig lied zingen of alle provincies van Nederland opnoemen met hoofdsteden. Dat is een geluksmoment. Dan wordt voor mij het romantische beeld van De Juf realiteit. WIEKE VAN DE HOEK

Wieke van de Hoek is 3e jaars pabostudent Hogeschool Helicon

Ervaar zelf wat Pabo Hogeschool helicon jou kan bieden en kom naar de open dagen of kijk op www.hogeschoolhelicon.nl

Kerstvertier

Gluhwein Heerlijk zo’n warme beker gluhwein aan het einde

Woordzoeker

van de middag. Kaarsjes aan, kachel lekker warm.

Zoek de onderstaande woorden. Ze zitten horizontaal, verticaal of diagonaal verstopt in de puzzel. Streep ze door en maak van de

Benodigdheden (voor zo’n 6 personen):

advent

ezel

kerstboom

licht

rendier

• 1 fles rode wijn • 250 ml. cognac of wodka • 1 kop bruine suiker • sap van 3 citroenen • 1 mespunt cardamon (kruid) • 6 kaneelstokjes • 6 schijven citroen (5 mm dik) • 1 laurierblad

arreslee

jezus

kerstman

maria

stal

Bereiding

bal

kaars

krans

pakje

ster

diner

kaart

kribbe

piek

vrede

• Doe alle ingredienten in een grote ketel, behalve de suiker, en doe de deksel erop. Laat dit zo’n 10 minuten pruttelen. • Voeg nu per persoon 2 afgestreken theelepels suiker toe. Laat dit nog eens 10 minuten pruttelen. • Plaats de citroenschijven in glazen koppen, en lepel het mengsel in de glazen. De schijf citroen moet gaan drijven. Als dat niet zo is, gooi de schijf dan weg, en probeer het opnieuw. Het geheim is nu om het mengsel door de citroen te drinken. Dat geeft een hele aparte smaak aan het geheel. • Let op: het mengsel mag NIET koken! De alcohol verdampt dan namelijk.

overgebleven letters een woord. Stuur de oplossing naar [email protected] en win een nieuwjaarskaars.

Tip Op zoek naar teksten van kerstliedjes? http://www.kinderliedjes.info/html/specials/kerstliedjes/ overzicht.htm

SEIZOENER

43