M200506
Innovatie in het MKB De detailhandel
drs. S.C. Oudmaijer Zoetermeer, november 2005
Innovatie in het midden- en kleinbedrijf (MKB) in de detailhandel Het MKB in de detailhandel in woninginrichting, DHZ, verf- en huishoudelijke artikelen introduceert vaker nieuwe producten en diensten dan de rest van het MKB. Het MKB in de drogisterijbranche en de (kantoor)boekhandelsbranche (deelsector overig non-food) is juist weer heel actief als het gaat om vernieuwingen in bedrijfsprocessen. Kijkend naar de detailhandel als geheel, valt op dat innovaties binnen de detailhandel vooral procesinnovaties zijn. Daarvan zijn twee varianten: de eerste is gericht op het vergroten van de efficiency (kostenreductie) en de tweede procesinnovatie is gericht op het vergroten van het servicekader en de promotie richting de consument. Steeds meer ondernemingen binnen de detailhandel lijken het belang van deze tweede procesinnovatie in te zien. Het serviceniveau gaat omhoog, er wordt meer op de belevingswereld van de consument ingespeeld en ondernemers spelen meer in op de emotionele toegevoegde waarde van een product voor de consument. In vergelijking met andere sectoren is het MKB in de detailhandel minder innovatief (= doelbewust vernieuwen van producten, diensten en werkmethoden) dan de rest van het MKB. Dat is niet zo verwonderlijk, gezien het feit dat de detailhandel in doorsnee zelf geen nieuwe (fysieke) producten maakt zoals de industrie dat doet. Het zijn vooral de leveranciers die in hoog tempo met innovaties komen en de detailhandel hiervoor als afzetkanaal gebruiken. Behalve de leveranciers is er nog een andere externe factor die voor innovatie in de detailhandel zorgt, namelijk de invloed van internet op de sector. Hoewel de detailhandel, door toenemende concurrentie en slechte conjunctuur, in principe gedwongen worden productiviteits- en rendementsverbeteringen door innovatie te bewerkstelligen, lukt het (nog) weinig detailhandelszaken om dit ook waar te maken. Dit doordat de dagelijkse werkzaamheden veel tijd in beslag nemen en ondernemers simpelweg geen tijd hebben of maken om te innoveren. Er zijn voor de MKBdetailhandel mogelijkheden om te innoveren te over. Dit is onder andere te zien aan diverse succesvolle innovaties in het grootwinkelbedrijf en in het buitenland. De ondernemers in de detailhandel bieden voortdurend nieuw e assortimenten aan en met regelmaat worden huisstijlen aangepast en nieuwe winkelformules uitgetest. Veel van deze vernieuwingen vallen echter buiten de hier gehanteerde (enge) definitie en meetmethode van innovatie.
Ve rschillende innovatie s in he t MKB en he t grootbedrijf Innovatie draait om de doelbewuste vernieuwing van producten, diensten en werkmethoden. Ondernemers innoveren om beter te kunnen inspelen op wensen van de klant, om hun concurrentiepositie veilig te stellen of om betere resultaten te behalen. Innovatie is zowel voor het midden- en kleinbedrijf (MKB) als voor het grootbedrijf van groot belang. Toch bestaan er grote verschillen tussen de manier waarop innovaties plaatsvinden binnen het MKB en het grootbedrijf. Binnen het MKB is innovatie erg afhankelijk van één persoon binnen het bedrijf. Het grootbedrijf heeft vaak een hele staf die over innovaties nadenkt. Nadeel hiervan is dat er vaak een langdurig besluitvormingsproces binnen het grootbedrijf bestaat. Het MKB is flexibeler, waardoor het vaak innovatiever is dan het grootbedrijf. Bij het MKB vindt innovatie sneller plaats, daarnaast beginnen
2
veel innovaties in het MKB. Het grootbedrijf koopt succesvolle innovaties vaak op van het MKB, ontwikkelt deze innovaties verder en zet ze als standaard.
Onderzoek naar innovatie EIM meet sinds 1999 de innovativiteit van het Nederlandse MKB met de Innovatiebarometer. Met de Innovatiebarometer meet EIM jaarlijks hoeveel MKB-bedrijven zich bezighouden met innovatie en in welke vorm (zie bijlage IV voor een verdere beschrijving van de Innovatiebarometer). In deze minirapportage worden de resultaten van de Innovatiebarometer voor de detailhandel beschreven. Achtereenvolgens zal aandacht besteed worden aan de kenmerken van de detailhandel, trends die van invloed kunnen zijn op de innovativiteit in de sector, het innovatieproces in de detailhandel, innovaties in de verschillende deelsectoren van de detailhandel en toekomstverwachtingen op het gebied van innovatie voor de detailhandel. In bijlage I worden de resultaten voor de overige sectoren van het MKB in tabelvorm gepresenteerd. In bijlage II is een uitsplitsing gemaakt naar vijf deelsectoren binnen de detailhandel. Bijlage III maakt een uitsplitsing van innovativiteit naar middenen kleinbedrijf.
Kenmerken van de detailhandel Typische kenmerken van de detailhandel zijn kleinschaligheid en een 'doorgeeffunctie' naar de consument.
Kleins chaligheid Het overgrote deel van de bedrijven in de detailhandel behoort tot het kleinbedrijf. Het middenbedrijf bevat slechts 6% van het aantal ondernemingen in de detailhandel, het grootbedrijf 1% (tabel 1). Het grootbedrijf is echter wel verantwoordelijk voor bijna de helft van de werkgelegenheid en afzet van de detailhandel. tabel 1
Verdeling aantal ondernemingen, werkgelegenheid en afzet, naar grootteklasse aantal ondernemingen
Kleinbedrijf (0-9 wp)
93%
werkgelegenheid 26%
afzet 34%
Middenbedrijf (10-99 wp)
6%
25%
22%
Grootbedrijf (100 wp of meer)
1%
49%
44%
100%
100%
100%
Totaal Bron: EIM.
Een gevolg van de kleinschaligheid is dat het voor veel bedrijven niet mogelijk is om grote investeringen te doen. Verontrustend is dat vooral het kleinbedrijf het moeilijk heeft binnen de detailhandel. Er spelen een aantal problemen voor het kleinbedrijf: veel ondernemers zijn ouder dan 50 jaar en hebben moeite met het vinden van opvolging, het starten van een eigen bedrijf wordt steeds moeilijker doordat financiering voor het kleinbedrijf moeilijker wordt, er ontstaat meer concurrentie tussen het kleinbedrijf en het gootbedrijf, en binnen het kleinbedrijf speelt steeds meer de noodzaak tot het oprichten van een 'efficiency backoffice'.
3
Doorge effunctie aa n de consum ent De detailhandel zorgt ervoor dat door andere ondernemingen vervaardigde goederen en diensten ter beschikking komen van consumenten of andere eindgebruikers. Door middel van een fijnmazig distributienetwerk zorgt de detailhandel ervoor dat eindgebruikers op een makkelijke manier aan hun goederen komen. Ondernemers kunnen de detailhandel als hoofdfunctie of als nevenactiviteit uitoefenen. In het laatste geval gaat het vaak om (zelfbedienings)groothandels, ambachts- en reparatiebedrijven, land- en tuinbouwbedrijven met directe verkopen aan particulieren en fabrieken met factory out1 lets. Door de doorgeeffunctie van de detailhandel aan de eindgebruiker is het maatschappelijk belang van de detailhandel groot. De sector is duidelijk aanwezig in de maatschappij. Winkels zijn ontmoetingsplaatsen van mensen en dragen op deze manier bij aan de sociale contacten tussen mensen.
Trends in de detailhandel De detailhandel wordt aangemerkt als een 'slow growing industry', de detailhandel is in de verzadigingsfase beland. De consument besteedt tegenwoordig nog slechts 1/3 van het inkomen in winkels en besteedt meer aan vakantie, sparen en kopen via internet. Trends die van invloed zijn op innovatie in de detailhandel zijn: de toenemende internationalisering, de invloed van internet, branchevervaging en schaalvergroting. Deze trends zullen hieronder uitgewerkt worden. In het vervolg van deze minirapportage zullen de trends in verband worden gebracht met innovaties binnen de detailhandel.
Internationalise ring De invloed van buitenlandse ketens op de Nederlandse markt neemt toe. Een voorbeeld is H&M uit Zweden. dat in hoog tempo vestigingen in Nederland opent. Andere geslaagde voorbeelden zijn IKEA, Mediamarkt, Lidl en Hornbach. Niet alle buitenlandse bedrijven lukt het om de Nederlandse markt te veroveren; de cultuur van het bedrijf past in dit geval meestal niet bij de cultuur van Nederland. Een beweging de andere kant op komt ook steeds vaker voor: Nederlandse ondernemers die uitbreiden naar, bijvoorbeeld, België. Voor de consument is deze toename aan keuze gunstig, voor ondernemers in het MKB vormt het een bedreiging.
Invloed va n inte rnet De detailhandel ondervindt steeds meer concurrentie van internet. Marktplaats is een goed voorbeeld; steeds meer consumenten maken hier gebruik van. Marktplaats wordt niet tot de detailhandel gerekend omdat het handel is van consument naar consument. Veel ondernemers klagen over de invloed van internet. Ondernemers hebben het gevoel dat consumenten een artikel in hun winkel komen bekijken, de ondernemer vragen stellen en wellicht het artikel ook nog testen alvorens de aankoop (goedkoper) op internet te doen. Het aandeel van de totale thuiswinkelbranche in 2004 ten opzichte van de to2 tale Nederlandse detailhandelsomzet bedraagt slechts 3,6% . Uit dit percentage blijkt
1
2
4
Velden, A.J. van der (2004), Ondernemen in de detailhandel 2004, EIM. Zie www.thuiswinkel.org
dat de totale bestedingen via e-shopping vergeleken met de bestedingen bij de reguliere detailhandel zeer beperkt zijn. Consumenten staan soms nog huiverig tegenover bestellen via internet omdat ze een stukje service missen. Ze hebben geen plek waar ze met klachten heen kunnen. Wehkamp speelt op dit gemis in, door consumenten de mogelijkheid te bieden kleding gratis terug te sturen, mocht die niet bevallen. Deze extra service spreekt consumenten aan, het geeft een veilig en vertrouwd gevoel.
Bra ncheverva ging De detailhandel is van oudsher georganiseerd langs de lijn van branches met bedrijven die soortgelijke producten verkopen. Dit onderscheid tussen branches binnen de detailhandel vervaagt steeds meer. Voorbeelden zijn Britse en Duitse retailers die vooroplopen in de verkoop van non-food. Steeds vaker duiken pannen, mixers, televisies en een enkele pc op in de schappen. In Nederland zijn het drogisten die vooroplopen met de verkoop van non-food. Een voorbeeld is Kruidvat, dat tegenwoordig DVD-recorders aanbiedt. Het productenassortiment wordt hiermee steeds weer uitgebreid, ook met producten die tot voor kort tot andere deelsectoren gerekend werden. Overigens vervagen niet alleen de grenzen tussen de detailhandelsbranches, maar ook de grenzen tussen de detailhandel en andere sectoren. Zo worden detailhandelsfuncties vermengd en aangevuld met dienstverlenende activiteiten en horeca. Steeds vaker zien we dat horecavoorzieningen binnen een warenhuis een belangrijke plaats innemen. Een voorbeeld van een dienstverlenende activiteit is Kruidvat, dat tegenwoordig kaarten voor concerten verkoopt.
Schaa lvergroting Schaalvergroting is een trend die zich steeds verder uitbreidt binnen de detailhandel, waardoor het MKB in deze sector sterk onder druk staat. Schaalvergroting komt voor in een aantal verschillende vormen, te weten: filialisering, megastores en commerciële samenwerking (waaronder franchising). Vooral binnen de deelsector food zien we steeds 2 grotere supermarktketens ontstaan, het aantal m winkeloppervlakte wordt steeds groter. Een voorbeeld van een megastore is Ekoplaza. Dit is een natuurvoedingswinkel met een totale winkeloppervlakte van 1200 m2, dit in tegenstelling tot de meeste biologische winkels die een winkeloppervlakte hebben van zo’n 400 m2. Daarnaast ontstaat schaalvergroting door steeds meer franchise-samenwerkingen. Deze franchise-samenwerking vinden we met name terug ten behoeve van de inkoop en backoffice-activiteiten. Deskundigen verwachten dat er in de toekomst nog plaats zal zijn voor twee soorten winkels: grote winkels met een heel breed assortiment waar de klant de bulk van zijn producten kan vinden en nichewinkels waar ruimte is voor (super)specialisten.
Het innovatieproces binnen de detailhandel In de detailhandel worden vijf deelsectoren onderscheiden, te weten: de detailhandel food; de detailhandel in woninginrichting, DHZ, verf- en huishoudelijke artikelen; de detailhandel in textiel, kleding en schoeisel; de detailhandel in overige non-food; en de detailhandel niet in winkel en reparatie. Opvallend is dat in het midden- en kleinbedrijf in de detailhandel, de deelsectoren detailhandel in woninginrichting, DHZ, verf- en huishoudelijke artikelen en detailhandel in overige non-food een stuk innovatiever lijken dan de overige deelsectoren in de detailhandel (zie tabel 2). Het percentage innovatieve bedrijven ligt hier met respectievelijk 70% en 76% beduidend boven het gemiddelde van de totale detailhandel (61%).
5
Binnen de detailhandel zijn er twee soorten procesinnovaties; de eerste is gericht op het vergroten van de efficiency (kostenreductie) en de tweede procesinnovatie is gericht op het vergroten van het servicekader richting de consument. Steeds meer ondernemingen binnen de detailhandel lijken het belang van deze tweede procesinnovatie in te zien. Deze tweede procesinnovatie wordt mogelijk doordat de eerste procesinnovatie (het vergroten van de efficiency) binnen veel bedrijven reeds is doorgevoerd. Het serviceniveau gaat omhoog, er wordt meer op de belevingswereld van de consument ingespeeld en ondernemers spelen meer in op de emotionele toegevoegde waarde van een product voor de consument. tabel 2
Innovaties in het MKB in de detailhandel uitgesplitst naar deelsectoren detailhandel in woninginrichting,
detail-
DHZ, verf-
handel in
detail-
detailhandel
en huis-
textiel,
handel in
niet in
totale
detailhandel
houdelijke
kleding en
overige
winkel en
detailhandel
food
artikelen
schoeisel
non-food
reparatie
Output % innovatieve MKB
61
57
70
53
76
49
33
30
47
25
32
33
50
47
55
40
65
41
tie/levering aan klanten heeft gebruikt
18
12
22
16
21
18
% MKB met leveranciersgedreven innovatie
30
38
43
17
35
20
50
49
61
47
57
34
43
40
52
37
62
23
52
52
49
43
39
67
% MKB dat nieuwe producten of diensten op de markt heeft gebracht % MKB dat verbeteringen heeft doorgevoerd in interne bedrijfsprocessen % MKB dat nieuwe manieren van distribu-
Input/ proces % MKB waar voortdurend vernieuwen onderdeel is van de bedrijfsstrategie % MKB waarbij medewerkers in het dagelijks werk betrokken zijn bij vernieuwingen % MKB dat in 2004 uitgaven heeft gedaan op het gebied van vernieuwingen Bron: EIM, 2005.
De eerder beschreven trends zien we terug in de cijfers van tabel 2. Zo leidt de invloed van verkopen via internet met name in de deelsectoren woninginrichting, DHZ, verf- en huishoudelijke artikelen en detailhandel in overige non-food tot een hoog percentage bedrijven dat nieuwe manieren van distributie/ levering aan klanten heeft gebruikt. Hierbij dient aangetekend te worden dat het aandeel van de totale thuiswinkelbranche 1 in 2004 ten opzichte van de totale Nederlandse detailhandelsomzet 3,6% bedraagt . De goederen die in deze deelsectoren worden verhandeld lenen zich beter voor verkoop via internet dan in de overige deelsectoren het geval is. Bij de hoge score op dit punt spe1
6
Zie www.thuiswinkel.org
len in de woninginrichting overigens ook de snellere levertijden van winkels een rol. Het bekendste voorbeeld op dit terrein is IKEA waar producten meteen meegenomen kunnen worden als ze gekocht worden. De invloed van internationalisering en schaalvergroting zien we terug bij veranderingen en verbeteringen in interne bedrijfsprocessen. Vooral in de deelsector overige non-food speelt dit een grote rol. De toenemende branchevervaging vertaalt zich in het op de markt brengen van nieuwe producten en diensten. De detailhandel scoort op dit punt dan ook gemiddeld in vergelijking met de rest van het MKB (33% respectievelijk 34%, zie bijlage I). Opvallend is wellicht dat de detailhandel food niet zo hoog scoort als het om innovatie gaat. Reden hiervoor is dat het bij deze cijfers om innovaties in het MKB gaat; de grote meer innovatieve supermarktketens vallen hier niet onder. Er worden verschillende definities van innovatie gebruikt. EIM verstaat onder innovatie de doelbewuste vernieuwing van producten, diensten en werkmethoden. Innovatie is voor de detailhandel meestal niet zozeer een doelbewuste vernieuwing van diensten en producten. Innovatie voor de detaillist is vaak al het op de markt brengen van een ander product dan hij in zijn assortiment had. Dit wordt echter niet door EIM tot innovatie gerekend en is een probleem bij het meten van innovatie. Zie voor een uitsplitsing naar kleinbedrijf en middenbedrijf bijlage III. Overigens zien we binnen de detailhandel dezelfde trend als binnen het totale MKB; het middenbedrijf is innovatiever dan het kleinbedrijf. Een mogelijke reden hiervoor is dat het kleinbedrijf vaak al zijn mankracht nodig heeft voor dagelijkse activiteiten.
Innovatie in de verschillende deelsectoren van de detailhandel De de tailhande l food Onder de detailhandel food worden zowel winkels met een algemeen assortiment (supermarkten) als winkels met een gespecialiseerd assortiment verstaan (speciaalzaken zoals de groentespeciaalzaken en de slagerijen). Het grootste deel van het MKB in deze sector behoort tot de laatste categorie. De laatste jaren zien we steeds meer kleine en middelgrote detailhandelszaken verdwijnen. Supermarkten spelen beter in op de behoefte van de consument door onder andere langere openingstijden te hebben, kanten-klaarmaaltijden te verkopen en steeds meer aandacht te besteden aan hun versgroepen. Zeker in vergelijking met de grote supermarktketens maar ook in vergelijking met de rest van de detailhandel is het MKB in de detailhandel food matig innovatief. Nadat vele jaren vooral geconcurreerd is op prijs (prijzenslag door supermarkten) verschuift de aandacht nu weer meer naar het vergroten van het gemak voor de consument. Je onderscheiden van je concurrent en daarmee tegemoetkomen aan de wensen van de klant wordt belangrijker binnen de sector food. Een technologische innovatie binnen de detailhandel in food is het zelfscannen van producten in supermarkten. Door deze verandering in het bedrijfsproces ontstaat een snellere doorstroming bij kassa’s, wat irritaties bij consumenten wegneemt. Bovendien kan op deze manier bespaard worden op personeelskosten. Deze innovatie is echter (nog) niet op grote schaal ingevoerd, en speelt in het MKB nog geen rol. Het is de vraag of deze innovatie op grote schaal navolging kan vinden binnen het MKB. Het grootste deel van de MKB-bedrijven zijn specialistische zaken waarvoor deze innovatie wellicht te duur is.
7
Voorbeeld van een innovatie in de distributievorm: Foodfactory in Alkmaar opent op 21 september 2005 een drive-in deel bij de supermarkt. Klanten kunnen boodschappen on-line bestellen en 4 uur na de bestelling kant-en-klaar afhalen bij de supermarkt; de boodschappen worden voor de consument achterin de auto gezet. Boodschappen worden zelfs gekoeld bewaard als de klant hierom vraagt. Foodfactory is de eerste in Nederland met dit concept, ook voor het buitenland is dit een nieuwe ontwikkeling.
De detailhandel in woninginricht ing , DHZ, ve rf- e n huishoudelijke artikele n Het MKB in de deelsector woninginrichting, DHZ, verf- en huishoudelijke artikelen is in vergelijking met de overige sectoren van de detailhandel erg innovatief. Uit tabel 2 blijkt dat het percentage innovatieve bedrijven, het percentage bedrijven dat nieuwe producten of diensten op de markt heeft gebracht, het percentage bedrijven met leveranciersgedreven innovatie en het percentage bedrijven waar voortdurend vernieuwen onderdeel is van de bedrijfsstrategie binnen deze deelsector hoger liggen dan in de totale detailhandel. Ondanks dat de detailhandel in woninginrichting, DHZ, verf- en huishoudelijke artikelen hoog scoort op de genoemde innovatiemaatstaven zijn er een paar bedreigingen voor de deelsector. Deze bedreigingen maken de noodzaak tot innoveren binnen de detailhandel hoger dan elders. Zo heeft de deelsector woninginrichting, DHZ, verf- en huishoudelijke artikelen te lijden onder de laagconjunctuur. Veel mensen stellen aankopen van woninginrichtingsartikelen uit, waardoor de omzetten van detailhandelszaken teruglopen. Een andere ontwikkeling die speelt is dat het totaal aantal m2 verkoopruimte voor woningartikelen voortdurend toeneemt. Zo kent Nederland als enige in Europa een drietal woon-themacentra: Alexandrium in Rotterdam, Megastores in Den Haag en Villa Arena in Amsterdam. Daarnaast breidt IKEA het aantal verkooppunten flink uit. Deze groei is 2 echter van een andere orde dan de groei van het aantal m als gevolg van de woonconcentraties. De levertijd van bestelde artikelen is bij veel bedrijven in de woningbranche lang. IKEA vormt wat dat betreft een uitzondering binnen deze branche. Gekochte meubelen kunnen bij IKEA direct meegenomen worden (verbetering van het interne bedrijfsproces). Deze formule blijkt erg aan te slaan bij de consument. In het MKB in deze deelsector zien we echter nog maar zelden vergelijkbare formules. Wel verwachten deskundigen dat de doe-het-zelfsector wellicht op dit gat in de markt zal inspringen. Deze sector richt zich steeds meer op het verkopen van kleine meubelen met een korte levertijd. De handel in huishoudelijke artikelen, waaronder bruingoed, witgoed en elektronica, heeft te maken met de toenemende invloed van internet. De transparantie binnen de branche is hierdoor toegenomen. Een gevolg van de toegenomen transparantie is voor de detaillist dat de prijzendruk is toegenomen. Voordeel voor consumenten is dat het veel makkelijker is geworden om producten te vergelijken. Binnen deze branche zal de rol van de detailhandel waarschijnlijk veranderen: winkels zullen meer als een ondersteunend reclamemedium dienen voor internetverkopen. Winkels zullen vaker de vorm van een 'showroom' aannemen. Zo ver is het echter nog niet: voor Nederland zal dit waarschijnlijk pas op de lange termijn gebeuren. Hieronder is een voorbeeld van een showroom opgenomen. Aangetekend dient te worden dat dit geen voorbeeld uit de detailhandel is, maar een voorbeeld uit het grootbedrijf.
8
Voorbeeld van een marketinginnovatie: In New York zit een Chrysler-winkel die enkel als showroom dient. Deze winkels zitten op zogenaamde 'traffic-punten', punten waar zeer veel mensen langskomen. In deze showrooms kunnen mensen in alle soorten auto’s van Chrysler zitten. Men kan virtueel de eigen ideale auto samenstellen en er staan auto’s die uitgerust zijn met de modernste elektronica. Deze showrooms dienen puur voor de reclame, een auto kopen is in deze winkels niet mogelijk.
De de tailhande l in textiel, kleding en schoeisel In de detailhandel in textiel, kleding en schoeisel is het MKB in vergelijking met de rest van de detailhandel weinig innovatief. Binnen deze branche zien we veel kleinschaligheid. Dit komt tot uitdrukking in de hoeveelheid kleine familiebedrijven en door de vele deeltijdondernemingen. Deze kleine modewinkels verdwijnen echter steeds meer, deels door vergrijzing en deels door de opkomst van grote modeketens. Innovaties binnen de modebranche zien we op twee manieren terugkomen: collectiewisselingen en de opkomst van breedbandtechnologie. Doel van de vele collectiewisselingen is om consumenten vaker naar de winkels te lokken. Goede voorbeelden zijn H&M, Mexx, Zara en Esprit. Vroeger bestonden collecties uit twee seizoencollecties en enige naorderingen. H&M verandert de collectie tegenwoordig om de 6 weken. Collectiewisselingen komen voort uit samenwerking met leveranciers, door verbetering van logistiek, schaalvergroting en internationalisering. Doordat collectiewisselingen toenemen vindt waardecreatie plaats en komen consumenten vaker naar de winkels. Binnen de detailhandel mode zal de breedbandtechnologie meer invloed gaan krijgen, een technologische innovatie. Een voorbeeld hiervan is 'narrow casting'. Reclame zal in de toekomst interactief op een scherm aangeboden worden. Als je bijvoorbeeld een broek past zal een reclamescherm aangeven welk shirt hierbij past en hoe dat er bij jou uit zal zien. De belevingscomponent wordt op deze manier bij consumenten verhoogd. Uit onderzoek blijkt dat de consument narrow casting waardeert en er meer geld door uitgeeft in de winkels. Nu al heeft bijna een op de tien modewinkels een plasma/ TFT1 scherm in de winkel ten behoeve van commerciële ondersteuning .
De de tailhande l in overige non-food De detailhandel in overige non-food is een zeer uitgebreide deelsector binnen de detailhandel. Allerlei branches zoals drogisterijen, boeken en tijdschriften, kantoor- en schoolbenodigdheden, dieren, tuincentra en babyartikelen vallen hieronder. Daarnaast vallen warenhuizen onder de non-foodsector. Deze deelsector valt vooral op door het percentage bedrijven dat verbeteringen heeft doorgevoerd in interne bedrijfsprocessen. Ook het percentage bedrijven dat nieuwe manieren van distributie/ levering aan klanten heeft gebruikt is relatief hoog. Daarbij speelt o.a. de verkoop via internet een rol. Toch zien we ook regelmatig innovaties op het gebied van productuitbreiding: ondernemers die besluiten naast traditionele verkopen, producten aan te bieden die ze standaard niet aanbieden. Een voorbeeld is SpeelBoek in Amersfoort. Dit is een combinatie van twee winkels in één. Een volwaardige kinderboekenwinkel wordt gecombineerd met de verkopen van speelgoed.
1
Gegeven komt uit nulmeting van monitor NBL-traject MKB Mode-Retail.
9
Een innovatieve branche binnen de overige non-food is de sportbranche. Veel innovaties worden vanuit leveranciers doorgegeven aan de detailhandel. Toeleveranciers binnen de sportbranche staan als erg innovatief bekend, retailers staan echter als veel minder innovatief bekend. Voorbeelden van innovatie binnen de sportbranche: Door een klimmuur of een aquarium in de winkel te plaatsen vergroot een sportwinkel het winkelplezier bij de consument. Een ander voorbeeld is de verkoop van mode en vrijetijdskleding binnen sportwinkels. Innovaties in de sportbranche zien we ook bij de verkoop van hardloopschoenen, waarbij het loopgedrag van de klant wordt geanalyseerd terwijl hij op de lopende band loopt en hem vervolgens een specifiek schoenadvies wordt gegeven.
De detailhandel ni et in winkel en repa ratie Tot de deelsector niet in winkel en reparatie behoren ten eerste de ambulante handel (met name warenmarkten) en ten tweede postorderbedrijven en bedrijven die via internet producten en diensten aan consumenten verkopen. Binnen deze tweede deelsector komen de meeste innovaties van bedrijven die via internet opereren. Internetverkopen nemen ieder jaar met zo’n 20% toe. De ontwikkeling van internet wordt geremd doordat internetkopers het liefst op een ouderwetse manier betalen. Veel internetkopers willen niet on-line hun creditcardnummer afgeven. Wanneer veiliger manieren om on-line betaling te doen breed worden aangeboden, zullen verkopen via internet verder toenemen. De ambulante handel is niet erg innovatief. Een innovatie die plaatsvindt is het overstappen van marktlieden naar grotere marktkramen. Een andere innovatie is de toenemende modernisering van marktlocaties in facilitair opzicht en consumentengemak. Daarnaast neemt het aandeel verkoopwagens toe. Verder zijn marktlieden vooral bezig met het zich noodgedwongen aanpassen aan hun omgeving. Ze krijgen in toenemende mate te maken met marktverplaatsingen als gevolg van herstructureringsplannen van gemeenten.
Toekomstverwachtingen De detailhandel maakt moeilijke tijden door. Een oorzaak hiervan is de slechte economische conjunctuur. Behalve met de conjunctuur heeft de detailhandel met een afnemende bereikbaarheid van de binnenstad te maken. Om deze en andere problemen de baas te blijven heeft de detailhandel innovatie nodig. De toekomstverwachtingen op het gebied van innovatie zijn voor de detailhandel niet al te gunstig. Het percentage bedrijven dat de komende 12 maanden verwacht te gaan investeren in nieuwe producten of diensten ligt met 38% lager dan in het totale MKB (45%, zie tabel 3). Ook verwachten meer bedrijven in de detailhandel dat de uitgaven aan vernieuwingen in 2005 lager zullen uitvallen dan in 2004.
10
tabel 3
Toekomstverwachting voor innovaties in de detailhandel en het totale MKB detailhandel
totaal MKB
19
15
23
25
38
45
% MKB dat verwacht dat de uitgaven aan vernieuwingen in 2005 lager zullen zijn dan in 2004 % MKB dat verwacht dat de uitgaven aan vernieuwingen in 2005 hoger zullen zijn dan in 2004 % MKB dat de komende 12 maanden verwacht te gaan investeren in nieuwe producten of diensten Bron: EIM.
Een innovatie die in de toekomst meer verwacht wordt is het maken van producten op maat. De consument hecht tegenwoordig steeds meer waarde aan individualisering, luxe en topkwaliteit. De detailhandel zal zich in de toekomst meer op deze aspecten gaan richten, producten zullen een emotionele toegevoegde waarde voor de individuele consument moeten hebben. Een voorbeeld hiervan zijn Nike-schoenen die tegenwoordig op maat gemaakt kunnen worden. Een ander voorbeeld zijn spijkerbroeken die door kunstenaars bewerkt worden (zie onderstaand voorbeeld). Voorbeeld van een op maat gemaakt product: Bij 'Kyoto Men' in Scheveningen worden spijkerbroeken door kunstenaars onder handen genomen. Kunstenaars bewerken de spijkerbroek met verf, textielplaatjes en schuurapparatuur. Het gevolg is dat de spijkerbroek helemaal gevormd wordt naar de wensen van de klant. De klant krijgt op deze manier een heel persoonlijke spijkerbroek. Tot slot is hieronder nog een voorbeeld van een supermarkt van de toekomst opgenomen. Voorbeeld van een supermarkt van de toekomst: In Rijnbergen (Duitsland) staat een supermarkt die is ingericht als een supermarkt van de toekomst. Binnen deze supermarkt worden innovaties getest en wordt gekeken welke innovaties aanslaan en welke niet, men kijkt hoe de consument op bepaalde innovaties reageert. Een voorbeeld van een innovatie die in Rijnbergen getest wordt is een schermpje op je winkelwagentje. Dit schermpje reageert op de afdelingen waar de consument rijdt. Als een consument bij de vleesafdeling komt, komen de reclames van vlees in beeld. Nadat de consument afgerekend heeft wordt het schermpje om privacyredenen gewist.
11
Bijlage I Innovativiteit MKB naar sector
overige industrie
chemische, rubber- en kunststofindustrie
metaalindustrie
bouw
autosector
groothandel
detailhandel
transportsector
communicatiesector
financiële dienstverlening
verhuur en exploitatie van onroerend goed
horeca
zakelijke dienstverlening
overige dienstverlening
totaal
64
72
71
81
76
50
69
72
61
60
58
66
66
58
72
62
64
21
54
41
63
49
18
29
48
33
26
39
31
31
29
44
36
34
13
29
18
40
31
6
10
27
10
11
15
20
14
6
26
18
16
10
26
15
43
27
4
7
22
5
6
17
16
15
1
19
10
11
59
62
66
72
68
46
60
64
50
55
43
62
61
49
63
50
56
klanten heeft gebruikt
11
19
20
26
15
12
16
27
18
21
26
21
31
14
22
16
18
% MKB met leveranciersgedreven innovatie
33
25
28
32
35
40
41
37
30
24
27
41
34
23
27
29
31
52
58
55
79
72
45
49
63
50
53
53
57
60
47
65
55
55
17
26
20
45
40
14
20
30
12
25
16
27
31
19
31
18
22
50
45
35
47
50
38
51
48
37
36
39
54
58
35
60
52
46
37
39
37
56
50
25
30
47
26
43
40
45
45
25
48
34
36
45
62
56
73
69
41
52
62
43
49
52
66
57
41
65
47
52
MKB
voedings- en genotmiddelenindustrie
Innovativiteit MKB naar sector
landbouw, bosbouw en visserij
tabel 4
Output % innovatieve MKB % MKB dat nieuwe producten of diensten op de markt heeft gebracht % MKB dat producten of diensten op de markt heeft gebracht die nieuw zijn voor de bedrijfstak % MKB dat producten of diensten op de markt heeft gebracht die nieuw zijn voor Nederland % MKB dat verbeteringen heeft doorgevoerd in interne bedrijfsprocessen % MKB dat nieuwe manieren van distributie/levering aan
Input/Proces % MKB waar voortdurend vernieuwen onderdeel is van de bedrijfsstrategie % MKB waar vernieuwingsinspanningen op schrift zijn vastgelegd % MKB dat een extern netwerk gebruikt om kennis uit te wisselen % MKB dat samenwerkt met MKB of instellingen om vernieuwingsprojecten uit te voeren % MKB waarbij medewerkers in het dagelijks werk betrokken zijn bij vernieuwing % MKB dat de afgelopen 3 jaar gebruik heeft gemaakt van subsidies % MKB dat in bezit is van octrooien
15
14
10
40
26
3
4
11
1
5
0
6
6
6
10
0
7
6
11
12
32
14
1
5
10
2
2
2
4
3
5
10
3
7
13
landbouw, bosbouw en visserij
voedings- en genotmiddelenindustrie
overige industrie
chemische, rubber- en kunststofindustrie
metaalindustrie
bouw
autosector
groothandel
detailhandel
transportsector
communicatiesector
financiële dienstverlening
verhuur en exploitatie van onroerend goed
horeca
zakelijke dienstverlening
overige dienstverlening
totaal
MKB
45
44
48
28
36
62
43
40
52
55
55
42
42
48
40
32
44
16
15
13
21
14
14
18
15
19
13
7
11
14
20
13
11
15
23
32
30
37
32
16
24
27
23
22
29
24
26
22
30
29
25
19
16
19
14
16
10
18
14
12
11
17
21
16
19
17
21
16
21
35
33
50
40
8
32
35
26
22
33
11
29
9
40
31
29
16
16
15
14
17
14
15
15
10
14
8
23
12
28
13
13
14
28
47
39
57
47
26
42
40
27
33
42
43
42
15
46
38
36
5
7
3
0
4
2
4
7
1
5
0
3
9
4
5
6
5
3
13
11
14
9
2
4
12
11
7
17
20
16
4
10
9
9
% MKB dat in 2004 uitgaven heeft gedaan op het gebied van vernieuwingen Toekomstverwachtingen % MKB dat verwacht dat de uitgaven aan vernieuwingen in 2005 lager zullen zijn dan in 2004 % MKB dat verwacht dat de uitgaven aan vernieuwingen in 2005 hoger zullen zijn dan in 2004 % MKB dat de komende 12 maanden waarschijnlijk gaat investeren in nieuwe producten of diensten % MKB dat de komende 12 maanden zeker gaat investeren in nieuwe producten of diensten % MKB dat de komende 12 maanden waarschijnlijk gaat investeren in verbetering of vernieuwing van de interne bedrijfsprocessen % MKB dat de komende 12 maanden zeker gaat investeren in verbetering of vernieuwing van de interne bedrijfsprocessen % MKB dat de komende 12 maanden waarschijnlijk gaat investeren in nieuwe manieren van distributie % MKB dat de komende 12 maanden zeker gaat investeren in nieuwe manieren van distributie Bron: EIM, 2005.
14
Bijlage II Innovatie in de detailhandel naar deelsector MKB
detailhandel niet in winkel
detailhandel in overige non-
detailhandel in textiel, kle-
houdelijke artikelen
richting, DHZ, verf- en huis-
57
70
53
76
49
% MKB dat nieuwe producten of diensten op de markt heeft gebracht
33
30
47
25
32
33
10
8
16
3
8
15
5
4
8
3
5
5
50
47
55
40
65
41
bruikt
18
12
22
16
21
18
% MKB met leveranciersgedreven innovatie
30
38
43
17
35
20
% MKB waar voortdurend vernieuwen onderdeel is van de bedrijfsstrategie
50
49
61
47
57
34
% MKB waar vernieuwingsinspanningen op schrift zijn vastgelegd
12
14
17
10
12
7
% MKB dat een extern netwerk gebruikt om kennis uit te wisselen
37
40
34
31
52
29
26
30
35
15
38
10
43
40
52
37
62
23
% MKB dat de afgelopen 3 jaar gebruik heeft gemaakt van subsidies
1
3
0
0
1
0
% MKB dat in bezit is van octrooien
2
0
1
1
3
4
52
52
49
43
39
67
19
30
24
23
27
10
58
49
51
56
56
82
23
21
25
21
17
7
en reparatie
61
food
% innovatieve MKB
ding en schoeisel
detailhandel food
detailhandel in woningin-
Innovativiteit in de detailhandel naar deelsector (MKB
totale detailhandel
tabel 5
Output
% MKB dat producten of diensten op de markt heeft gebracht die nieuw zijn voor de bedrijfstak % MKB dat producten of diensten op de markt heeft gebracht die nieuw zijn voor Nederland % MKB dat verbeteringen heeft doorgevoerd in interne bedrijfsprocessen % MKB dat nieuwe manieren van distributie/levering aan klanten heeft ge-
Input/Proces
% MKB dat samenwerkt met MKB of instellingen om vernieuwingsprojecten uit te voeren % MKB waarbij medewerkers in het dagelijks werk betrokken zijn bij vernieuwing
% MKB dat in 2004 uitgaven heeft gedaan op het gebied van vernieuwingen Toekomstverwachtingen % MKB dat verwacht dat de uitgaven aan vernieuwingen in 2005 lager zullen zijn dan in 2004 % MKB dat verwacht dat de uitgaven aan vernieuwingen in 2005 (ongeveer) gelijk zullen zijn aan 2004 % MKB dat verwacht dat de uitgaven aan vernieuwingen in 2005 hoger zullen zijn dan in 2004 Bron: EIM 2005
15
Bijlage III Innovatie uitgesplitst naar midden- en kleinbedrijf
tabel 6
Innovatie in de detailhandel naar grootteklasse, in vergelijking met het totale MKB totale
totaal
detailhandel
MKB midden-
midden- en
midden-
en klein-
kleinbe-
midden-
bedrijf
bedrijf
drijf
bedrijf
kleinbedrijf
kleinbedrijf
61
59
79
64
60
84
33
33
37
34
32
48
10
9
15
16
14
25
5
4
10
11
10
19
50
47
73
56
51
80
tie/levering aan klanten heeft gebruikt
18
17
23
18
17
24
% MKB met leveranciersgedreven innovatie
30
29
40
31
29
39
50
48
65
55
51
72
12
10
29
22
17
43
37
35
54
46
43
58
26
24
44
36
33
51
43
41
60
52
47
73
gemaakt van subsidies
1
1
6
7
5
17
% MKB dat in bezit is van octrooien
2
1
4
7
5
10
52
55
38
44
47
32
19
19
18
15
15
16
Output % innovatieve MKB % MKB dat nieuwe producten of diensten op de markt heeft gebracht % MKB dat producten of diensten op de markt heeft gebracht die nieuw zijn voor de bedrijfstak % MKB dat producten of diensten op de markt heeft gebracht die nieuw zijn voor Nederland % MKB dat verbeteringen heeft doorgevoerd in interne bedrijfsprocessen % MKB dat nieuwe manieren van distribu-
Input/ Proces % MKB waar voortdurend vernieuwen onderdeel is van de bedrijfsstrategie % MKB waar vernieuwingsinspanningen op schrift zijn vastgelegd % MKB dat een extern netwerk gebruikt om kennis uit te wisselen % MKB dat samenwerkt met MKB of instellingen om vernieuwingsprojecten uit te voeren % MKB waarbij medewerkers in het dagelijks werk betrokken zijn bij vernieuwing % MKB dat de afgelopen 3 jaar gebruik heeft
% MKB dat in 2004 uitgaven heeft gedaan op het gebied van vernieuwingen Toekomstverwachtingen % MKB dat verwacht dat de uitgaven aan vernieuwingen in 2005 lager zullen zijn dan in 2004
17
totale
totaal
detailhandel
MKB midden-
midden- en
midden-
en klein-
kleinbe-
midden-
bedrijf
bedrijf
drijf
bedrijf
kleinbedrijf
kleinbedrijf
58
59
49
60
61
52
23
22
32
25
24
32
38
37
42
45
42
55
12
10
17
16
16
16
26
26
25
29
26
39
10
8
15
14
15
14
27
24
43
36
31
58
1
1
2
5
5
4
% MKB dat verwacht dat de uitgaven aan vernieuwingen in 2005 (ongeveer) gelijk zullen zijn aan 2004 % MKB dat verwacht dat de uitgaven aan vernieuwingen in 2005 hoger zullen zijn dan in 2004 % MKB dat de komende 12 maanden verwacht te gaan investeren in nieuwe producten of diensten % MKB dat de komende 12 maanden waarschijnlijk gaat investeren in nieuwe producten of diensten % MKB dat de komende 12 maanden zeker gaat investeren in nieuwe producten of diensten % MKB dat de komende 12 maanden waarschijnlijk gaat investeren in verbetering of vernieuwing van de interne bedrijfsprocessen % MKB dat de komende 12 maanden zeker gaat investeren in verbetering of vernieuwing van de interne bedrijfsprocessen % MKB dat de komende 12 maanden waarschijnlijk gaat investeren in nieuwe manieren van distributie Bron: EIM, 2005.
18
Bijlage IV De Innovatiebarometer De in dit rapport gepresenteerde gegevens zijn gebaseerd op de EIM-Innovatiebarometer (metingen mei en juni 2005). Met deze Innovatiebarometer meet EIM jaarlijks hoeveel MKB-bedrijven zich bezighouden met innovatie en in welke vorm. In de Innovatiebarometer komen onder andere aan bod: − de realisatie van innovaties: introductie van producten en/of diensten die nieuw zijn voor het bedrijf en voor de bedrijfstak, en verbeteringen en/of vernieuwingen in de interne bedrijfsprocessen; − het innovatieproces ofwel de innovatieve inspanningen: strategische aandacht voor innovatie (vastgelegd in een vernieuwingsplan), gebruik van externe kennisnetwerken, samenwerking met andere organisaties om vernieuwingsprojecten uit te voeren, en de aanwezigheid van gespecialiseerde innovatiemedewerkers in het bedrijf; − toekomstplannen van ondernemers: ontwikkeling van financiële uitgaven aan innovatie ten opzichte van vorig jaar, en geplande investeringen in nieuwe producten en processen. Over bovengenoemde onderwerpen zijn vragen gesteld aan ondernemers uit het MKB. Daarbij is gebruik gemaakt van het MKB-Beleidspanel van EIM, een representatief panel van MKB-bedrijven uit acht sectoren, te weten: industrie, bouw, handel & reparatie, horeca, transport, zakelijke diensten, financiële diensten en persoonlijke diensten. Tot nu toe zijn er zes metingen uitgevoerd (tussen haakjes de respons): − oktober 1999 (1.757) − oktober 2000 (1.619) − maart 2002 (1.303) − juli 2003 (1.515) − juli 2004 (1.846). − mei 2005 (1.950) Om een verdere uitsplitsing naar sectoren mogelijk te maken is in juni 2005 (evenals in 2004) een aanvullende enquête gehouden onder 2.575 ondernemers. Door de resultaten van deze enquête te combineren met de resultaten van de meting van mei 2005 is een totale respons gerealiseerd van 4.525 gesprekken. Hiermee is het mogelijk om onderscheid te maken naar kleinbedrijf en middenbedrijf voor de volgende 16 sectoren: 1 landbouw, bosbouw en visserij 2 voedings- en genotmiddelenindustrie 3 overige industrie 4 chemische, rubber- en kunststofverwerkende industrie 5 metaalindustrie 6 bouw 7 autosector 8 groothandel 9 detailhandel 10 transportsector 11 communicatiesector 12 financiële dienstverlening 13 verhuur en exploitatie van onroerend goed 14 horeca 15 zakelijke dienstverlening 16 overige dienstverlening
19
Wanneer geen onderscheid wordt gemaakt naar kleinbedrijf en middenbedrijf is het mogelijk om nog meer sectoren te onderscheiden. Wie geïnteresseerd is in innovatiedata voor andere jaren en/of sectoren dan in deze minirapportage staan beschreven, kan terecht op http://www.eim.net/ims_int/. Daarnaast kunnen individuele bedrijven de innovatie-intensiteit van hun bedrijf benchmarken op http://checkyourself.eim.net/?vrl_Id=19.
20
