Wat betekent ICT voor vernieuwingen in het MKB? drs. A. Bruins drs. J.P.J. de Jong

Wat betekent ICT voor vernieuwingen in het MKB?

drs. A. Bruins drs. J.P.J. de Jong

ISBN: 90-371-0798-2 Prijs: ƒ 35,Bestelnummer: A0011

Dit onderzoek maakt deel uit van het Programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap, dat wordt gefinancierd door het Ministerie van Economische Zaken.

EIM is een onderzoeksbureau met 170 professionals. EIM verschaft beleidsgerichte en praktijkgerichte informatie van sociaal-economische aard voor en over alle sectoren van het bedrijfsleven en voor beleidsinstanties. EIM is gevestigd in Zoetermeer. Behalve op Nederland richt EIM zich ook op de Europese economie en op andere continenten. Voor meer informatie over EIM en wat EIM voor u kan betekenen, kunt u contact met ons opnemen. Adres: Postadres: Telefoon: Fax: Website:

Italiëlaan 33 Postbus 7001 2701 AA Zoetermeer 079 341 36 34 079 341 50 24 www.eim.nl

De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldiging en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van EIM. EIM aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden.

The responsibility for the contents of this report lies with EIM. Quoting of numbers and/or texts as an explanation or support in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of EIM. EIM does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

Inhoud

Samenvatting .........................................................................5 1

Wat is de achtergrond van deze publicatie?........................7

2

Wat is ICT en wat is de economische betekenis van ICT? ...9

3

Wat is de intensiteit van het ICT-gebruik? .........................13

4

Wat is de breedte van het ICT-gebruik? .............................21

5

Tot welke vernieuwingen leidt ICT-gebruik? .....................27 Bijlage Bronnen .....................................................................................................31

Samenvatting

Het aantal startende ondernemingen in de ICT-sector is groot. Het aanbod van nieuwe producten en diensten door toepassing van ICT neemt fors toe. Tegelijkertijd neemt de vraag naar ICT-producten en ICT-diensten toe. Er is evenwel nauwelijks iets bekend over de vraag hoe ICT-toepassingen in MKB-bedrijven bijdragen aan vernieuwingen in die bedrijven. Reden om daaraan binnen het EIM Programmaonderzoek EZ MKB en Ondernemerschap een - beknopte studie te wijden. In deze publicatie wordt achtereenvolgens antwoord gegeven op een viertal vragen. Wat is ICT en wat is de economische betekenis van ICT? ICT (informatie- en communicatietechnologie) staat voor de verzameling van technologieën die worden gebruikt voor het verzamelen, opslaan, verwerken, representeren en transporteren van informatie. ICT-producten en ICT-diensten worden geleverd door bedrijven die tezamen de ICT-sector vormen. De ICT-sector neemt in de tweede helft van de jaren negentig een steeds belangrijkere plaats in binnen de Nederlandse economie. De groei van de vraagzijde komt tot uiting in een aanzienlijke groei van de investeringen in ICT-hardware en ICT-software. ICT is niet alleen van belang vanwege het aandeel in de Nederlandse economie, of vanwege de groeicijfers. ICT heeft vergaande invloed op de werking van de economie. Vooral de samenwerking en de communicatie tussen bedrijven ondergaan verandering als gevolg van ICT. Een belangrijke rol daarbij speelt het internet. Wat is de intensiteit van het ICT-gebruik? Het aandeel MKB-bedrijven die beschikken over één of meer computers is in de tweede helft van de jaren negentig van jaar op jaar toegenomen. Grotere bedrijven lopen daarbij - evenals bij het zich manifesteren op het internet voorop. In 1999 geven MKB-bedrijven gemiddeld 4,1% van hun omzet uit aan ICThardware en ICT-software. Er bestaat geen sterk rechtstreeks verband tussen de investeringen in hard- en software en de introductie van nieuwe producten en/of diensten door MKBbedrijven. Bijna de helft van de MKB-bedrijven vindt zichzelf, vergeleken met andere bedrijven in de branche, een gemiddelde ICT-gebruiker. Van de overige MKBbedrijven vinden evenveel zichzelf een intensieve gebruiker van ICT als een relatief geringe gebruiker.

EIM Onderzoek voor Bedrijf & Beleid

5

MKB-bedrijven die, volgens eigen zeggen, intensief gebruikmaken van ICT, weten iets meer omzet te behalen uit nieuwe producten en/of diensten. Wat is de breedte van het ICT-gebruik? Bijna alle MKB-bedrijven maken in hun financiële administratie gebruik van ICT. Ook voor de registratie van klanten en de afwikkeling van financiële transacties wordt veelvuldig van ICT-toepassingen gebruikgemaakt. Voor de orderadministratie maakt ook nog meer dan de helft van de MKB-bedrijven gebruik van ICT-toepassingen. Voor andere bedrijfsfuncties komen de scores echter niet boven de vijftig procent. De gesprekspartners in de interviews signaleren dat ICT-gebruik in het MKB vooral veel wordt aangetroffen waar de bedrijven er door anderen toe gedwongen worden. Het blijkt dat bedrijven die ICT voor veel bedrijfsfuncties toepassen qua nieuwe producten en diensten de beste resultaten behalen. Tot welke vernieuwingen leidt het ICT-gebruik? Ruim een op de drie MKB-ondernemers zegt dat zij er de afgelopen twee jaar in zijn geslaagd door ICT vernieuwingen door te voeren in hun producten en/of diensten. Een op de drie MKB-ondernemers meldt vernieuwingen in het productieproces of de werkprocessen. Vernieuwingen in de klantengroepen komen veel minder frequent voor. Volgens de gesprekspartners in de interviews halen veel MKB-bedrijven niet uit ICT wat er in zit. Dat komt vooral doordat die bedrijven voor de verschillende bedrijfsfuncties onafhankelijk van elkaar functionerende ICT-toepassingen gebruiken. Maar er worden ook vraagtekens geplaatst bij de noodzaak en haalbaarheid van implementatie van geïntegreerde ICT-toepassingen bij met name kleine bedrijven.

6


1

Wat is de achtergrond van deze publicatie?

In dit hoofdstuk geven we aan waarover deze publicatie gaat en hoe deze publicatie tot stand is gekomen. Waarover gaat deze publicatie? De ICT-sector is al enige tijd ‘booming’: de markt - zowel aan de aanbod- als de vraagkant - groeit snel. Het aantal startende ondernemingen in de ICTsector is groot en veel ondernemingen die willen groeien hebben personeelstekort. Bovendien neemt het aanbod van nieuwe producten en diensten door toepassing van ICT fors toe. Tegelijkertijd neemt de vraag naar ICT-producten en ICT-diensten toe. Deze vraag manifesteert zich niet alleen in het grootbedrijf, maar ook in het MKB. Overheid, intermediairs, adviseurs en belangenorganisaties stimuleren het (omvangrijker) gebruiken van ICT-toepassingen binnen het MKB, zoals bijvoorbeeld via het Sp.OED-project van Syntens. Er is evenwel nauwelijks iets bekend over de vraag hoe ICT-toepassingen in MKBbedrijven bijdragen aan vernieuwingen in die bedrijven. Reden om daaraan binnen het EIM Programmaonderzoek EZ MKB en Ondernemerschap een - beknopte - studie te wijden. In deze publicatie wordt achtereenvolgens antwoord gegeven op de volgende vragen: • Wat is ICT en wat is de economische betekenis van ICT? (hoofdstuk 2); • Wat is de intensiteit van het ICT-gebruik? (hoofdstuk 3); • Wat is de breedte van het ICT-gebruik? (hoofdstuk 4); • Tot welke vernieuwingen leidt het ICT-gebruik? (hoofdstuk 5). Hoe is deze publicatie tot stand gekomen? Deze publicatie is gebaseerd op deskresearch, een telefonische enquête onder het EIM MKB-Beleidspanel en interviews. De deskresearch is met name gebruikt voor de hoofdstukken 2 en 3 en voor het opstellen van de vragenlijst voor de enquête. De uitkomsten van de enquête zijn gebruikt voor de hoofdstukken 3, 4 en 51. De bevindingen op basis van de enquête zijn in de interviews getoetst aan de inzichten van enkele adviseurs en andere deskundigen. De inzichten van de gesprekspartners - die in kaders in de hoofdstukken 3, 4 en 5 zijn opgenomen - geven verklaringen voor en toelichting op de uitkomsten van de telefonische enquête en leveren soms commentaar daarop.

1

Als we in deze publicatie spreken over MKB-bedrijven, duiden we in het algemeen op bedrijven die vallen binnen de definitie van het MKB zoals die wordt gehanteerd voor het EIM MKBBeleidspanel. Als een andere definitie van MKB aan de orde is, vermelden we expliciet welke groep bedrijven wordt bedoeld.


7

Een overzicht van de bronnen die zijn gebruikt in de dekresearch, een toelichting op de telefonische enquête (met de gehanteerde afbakening van het MKB) en een overzicht van de gesprekspartners van de interviews is opgenomen in de bijlage. Wij danken de deelnemers aan het EIM MKB-Beleidspanel, de gesprekspartners van de interviews en heer drs. K.A. Ravesloot van MKB-Nederland voor hun bijdragen aan deze studie.

8


2

Wat is ICT en wat is de economische betekenis van ICT?

In dit hoofdstuk geven we een beeld van wat ICT is, wat de omvang van de ICT-sector is, wat de vraag naar ICT-goederen en naar ICT-diensten is en welke invloed ICT heeft op de economie. Wat is ICT? ICT (informatie- en communicatietechnologie) staat voor de verzameling van technologieën die worden gebruikt voor het verzamelen, opslaan, verwerken, representeren en transporteren van informatie. We komen naast ICT ook andere aanduidingen tegen. Sommigen gebruiken de aanduiding IT (informatietechnologie) en weer anderen spreken van IT&T (informatietechnologie en telematica). In grote lijnen wordt met al deze aanduidingen hetzelfde bedoeld. ICT omvat software en hardware. Software betreft besturings- en communicatieprogrammatuur, in de vorm van standaardpakketten of in de vorm van maatwerksoftware. Hardware betreft pc's, miniframes, netwerkservers, printers en andere randapparatuur1. De toepassing van ICT wordt veelal aangeduid met de term automatisering. Er kan een onderscheid worden gemaakt tussen interne en externe ICTtoepassingen. Er is sprake van interne ICT-toepassingen als de technologie wordt gebruikt voor bedrijfsinterne doeleinden, zoals administratieve, tekstverwerkings- en procesbesturingssystemen, databases, e-mailfaciliteiten, e.d. Er is sprake van externe toepassingen als de technologie wordt gebruikt voor informatie-uitwisseling met derden buiten het bedrijf. Dat kan reeds langer bestaande technologie betreffen, zoals telefoon en fax, maar ook meer recent geïntroduceerde technologie, zoals videotex, e-mail en internet of electronic data interchange2. ICT wordt geleverd door bedrijven die tezamen de ICT-sector vormen. Dit is geen sector zoals die gebruikelijk worden onderscheiden, want de ICT-sector omvat zowel een industrieel gedeelte als een dienstengedeelte. De subgroep ICT-industrie wordt gevormd door de bedrijven die producten voortbrengen die kunnen bijdragen aan de elektronische infrastructuur voor informatieverstrekking en communicatie. De subgroep ICT-diensten wordt gevormd door enerzijds de telecommunicatiebedrijven en anderzijds de computerservice- en informatietechnologiebureaus3.

1 2 3

Jonkheer en Snel, 1997. Jonkheer en Snel, 1997. CBS, 1999.


9

Wat is de omvang van aanbod en vraag? Uit cijfers van het CBS blijkt dat de ICT-sector als geheel in de tweede helft van de jaren negentig een steeds belangrijkere plaats inneemt binnen de Nederlandse economie: het aandeel van de ICT-sector in de productiewaarde, de bruto toegevoegde waarde en het arbeidsvolume neemt van jaar op jaar toe (zie figuur 1). figuur 1

de ICT-sector in de Nederlandse economie, 1995-1998

5 4,5 4

aandeel ICT-sector (%)

3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 productiewaarde 1995

bruto toegevoegde waarde 1996

1997

arbeidsvolume 1998

Bron: CBS, 1999.

De groei van de productie van de ICT-sector is volgens het Centraal Planbureau (CPB) in de periode 1996-1998 bijna vier keer zo groot als de productiegroei van de rest van de Nederlandse economie. Vooral de productie van de telecommunicatiebedrijven en de computerservicebureaus neemt fors toe. Het directe aandeel van de ICT-sector in de groei van het Nederlandse BBP bedraagt in die periode ruim 17%. In dat cijfer zijn de indirecte effecten van ICT bij gebruikers nog niet meegenomen. Het CPB verwacht dat de ICT-sector in 2000 en 2001 bijna een kwart van de groei van het BBP voor zijn rekening neemt1. Tegenover het aanbod van de ICT-sector staat de vraag naar ICT-goederen en ICT-diensten door de gebruikers. Blijkens de cijfers van het CBS is ook hier sprake van een forse toename. In de periode 1995-1998 nemen de investerin1

10

CPB, 2000.


gen in hardware door overheid en bedrijfsleven met 73% toe, terwijl de uitgaven aan computerservicediensten en de investeringen in software met 58% toenemen. De uitgaven aan telecommunicatiediensten nemen in die periode toe met 59%1. Welke invloed heeft ICT op de economie? ICT is niet alleen van belang vanwege het aandeel in de Nederlandse economie of vanwege de groeicijfers, maar ook door de grote invloed op de werking van de economie. Vanwege de vergaande invloed op de werking van de economie wordt ICT door het CPB aangemerkt als een doorbraaktechnologie. Kenmerkend voor een doorbraaktechnologie is dat de diffusie ervan lange tijd vergt. Dat komt omdat er tijd is gemoeid met complementaire innovaties en met structurele veranderingen op een veelheid van gebieden. Investeringen in een doorbraaktechnologie zijn omvangrijk en vaak moeilijk terug te draaien. Bovendien leveren investeringen een groter gebruiksrendement op naarmate het aantal gebruikers van dezelfde technologie toeneemt. Zo heeft men meer voordeel van e-mailmogelijkheden naarmate meer anderen ook over die mogelijkheden beschikken. Het CPB acht daarom een geleidelijke diffusie van de doorbraaktechnologie ICT zeer wel denkbaar. Niet zozeer de desktop-pc op zich, maar veeleer de opkomst van het internet en organisatorische aanpassingen zouden tot de doorbraak kunnen leiden. Het internet verbetert communicatiemogelijkheden, maakt samenwerking op afstand mogelijk en boort nieuwe markten aan. Organisatorische aanpassingen zijn nodig omdat in toenemende mate computers laaggeschoold administratief werk vervangen. Computersystemen verrichten meer en meer routinematige taken, zoals facturering, boekingen en administratie. Dit strekt zich uit tot eenvoudige beslissingen nemen en taken in de toezichthoudende sfeer. Het geleidelijke proces van organisatorische aanpassingen en de opkomst van het internet droegen er volgens het 2 CPB aan bij dat ICT in de jaren negentig een hoge vlucht nam . Volgens de EIM-onderzoeker Muizer is het toenemende belang van ICT, naast het toenemende belang van kennis en kennisoverdracht, een ontwikkeling waardoor samenwerking tussen bedrijven, waaronder het MKB, positief wordt beïnvloed. Dit geldt vooral voor die bedrijven en samenwerkingsverbanden waar factoren als kennisintensieve arbeid, kennisuitwisseling en innovatie een belangrijke rol spelen. Overigens zou het zo kunnen zijn dat beide ontwikkelingen en de genoemde factoren elkaar ook wederzijds versterken3. Volgens de EIM-onderzoekers Jonkheer en Snel heeft ICT zich in de laatste decennia van de 20e eeuw ontwikkeld van een instrument om de efficiency van veelal losse onderdelen van het bedrijfsproces te verhogen, naar een geïnte1 2 3

CBS, 1999. CPB, 2000. Muizer, 2000.


11

greerd onderdeel van het functioneren van het bedrijf. Die ontwikkeling is zo ingrijpend dat ICT kan worden bestempeld als een nieuwe productiefactor naast de productiefactoren arbeid, kapitaal, grond en intellectueel eigendom1.

1

12

Jonkheer en Snel, 1997.


3

Wat is de intensiteit van het ICT-gebruik?

In dit hoofdstuk geven we eerst een beeld van het aantal (MKB-)bedrijven die beschikken over ICT-toepassingen en van wat de kosten van ICT-toepassingen zijn. Daarna beantwoorden we de vraag wat het verband is tussen investeringen in ICT-toepassingen door MKB-bedrijven en nieuwe producten en/of diensten. Vervolgens tonen we hoe het ICT-gebruik door MKB-bedrijven is ten opzichte van dat bij concurrerende bedrijven. Daarna beantwoorden we de vraag wat het verband is tussen de intensiteit van ICT-gebruik door MKBbedrijven en nieuwe producten en/of diensten. Hoeveel bedrijven beschikken over ICT-toepassingen? In de ICT neemt de computer een centrale plaats in. Volgens het CBS1 beschikken eind 1997 drie op de vier bedrijven met 5 tot 100 werknemers over computerapparatuur en heeft een op de twee bedrijven mogelijkheden voor externe datacommunicatie. Een op de acht bedrijven die beschikken over computerapparatuur heeft automatiseringspersoneel in dienst. Onderzoek van MKB-Nederland2 laat zien dat het aandeel van bedrijven met maximaal 250 werknemers die beschikken over een of meer computers in de tweede helft van de jaren negentig van jaar op jaar is toegenomen tot bijna vijfentachtig procent eind 1999 (zie figuur 2).

1 2

CBS, 1999. MKB-Nederland, 1999.


13

figuur 2

aandeel bedrijven met maximaal 250 werknemers met een of meer computers, 19951999

86 84 82

aandeel bedrijven (%)

80 78 76 74 72 70 68 66 eind 1995

eind 1996

eind 1997

eind 1998

eind 1999

Bron: MKB-Nederland, 1999.

Een relatief nieuwe, maar zeer snel in betekenis toenemende, ICT-toepassing is informatie-uitwisseling via het internet. Volgens het CBS maakt een op de vier bedrijven met 5 tot 100 werknemers in 1997 gebruik van het internet. Het zijn vooral de grotere bedrijven die dat doen.1 Recent onderzoek van EIM laat zien dat het internetgebruik sindsdien aanzienlijk is toegenomen, want in 2000 beschikt zo'n driekwart van de MKB-bedrijven over een internetaansluiting. Vier op de tien MKB-bedrijven beschikken over een eigen website en twee op de tien MKB-bedrijven zijn bezig met het opzetten van een eigen site op het internet. Ook dit onderzoek laat zien dat het vaker de grotere bedrijven zijn die nieuwe technologie invoeren. Naar sector bezien gaat het vaker om bedrijven in de zakelijke dienstverlening, in de financiële dienstverlening en in de industrie2. Wat zijn de kosten van ICT-toepassingen? Alles bij elkaar belopen, blijkens de cijfers van het CBS, de automatiseringskosten van de bedrijven met 5 tot 100 werknemers in 1997 3.912 miljoen gulden, dat is gemiddeld ruim 40.000 gulden per bedrijf. Daarnaast investeren deze bedrijven een bedrag van 1.795 miljoen gulden in hardware en software, dat

1 2

14

CBS, 1999. EIM, 2000.


is gemiddeld zo'n 20.000 gulden per bedrijf. Van dat laatste bedrag gaat het grootste deel (bijna driekwart) naar investeringen in hardware1 (zie figuur 3). figuur 3

verdeling van de automatiseringskosten van bedrijven met 5 tot 100 werknemers, 1997 overige automatiseringskosten 3%

hardware 37% loonkosten automatiseringspersoneel 40%

inhuur automatiseringspersoneel 6%

standaardpakketten 9% maatwerksoftware 5%

Bron: CBS, 1999.

De enquête onder het EIM MKB-Beleidspanel levert als resultaat dat in 1999 MKB-bedrijven (bedrijven met minder dan 100 werkzame personen) gemiddeld 4,1% van hun omzet uitgeven aan ICT-hardware en ICT-software (zowel standaardpakketten als maatwerksoftware). Tussen de verschillende sectoren bestaan aanzienlijke verschillen in de investeringen in hard- en software (zie tabel 1).

1

CBS, 1999.


15

tabel 1

investeringen in hard- en software door MKB-bedrijven in procenten van de omzet, 1999

sector

uitgaven in procenten van de omzet

industrie

2,5

bouw

1,2

handel & reparatie

5,6

horeca

0,9

vervoer

1,3

zakelijke diensten

5,4

financiële diensten

6,4

persoonlijke diensten

4,4

niet-particulier

4,1

totaal

4,1

Bron: EIM MKB-Beleidspanel, 2000.

Het blijkt dat in 1999 met name in de financiële dienstverlening, de zakelijke dienstverlening en de sector handel/reparatie fors wordt geïnvesteerd in ICTtoepassingen. De sectoren bouw, horeca en vervoer blijven juist achter. We hebben de gesprekspartners in de interviews gevraagd waaraan de verschillen tussen de sectoren kunnen worden toegeschreven (zie kader 1). kader 1

uit de interviews: Waaraan zijn de verschillen in ICT-investeringen tussen sectoren toe te schrijven?

• Voor het introduceren van ICT-toepassingen moet ergens een prikkel zitten. Dat kan de markt zijn, dat kan instroom van nieuwe medewerkers zijn, dat kan ook een sterke regisseur in de productieketen zijn, want binnen het MKB wordt ICT nog steeds niet gezien als een strategische component, hoewel dat met de jongere generatie ondernemers wel begint te komen. • Een belangrijke stimulans voor ICT treedt op als er nieuwe spelers in een sector komen. Zo zie je in de groothandel een beweging in de keten die ontstond door het optreden van inkoopcombinaties en enkele andere afnemers. Het zijn meestal niet de leveranciers die voor zo'n beweging zorgen. • Dat de sectoren bouw, horeca en vervoer niet erg automatiseringsminded zijn, is omdat dat het accent er ligt op 'snel geld verdienen'. Bovendien is de werkdruk er hoog en het werk is arbeidsintensief. • De bouw is een erg versnipperde sector, met heel veel specialistische bedrijven die elk een klein deeltje van het hele bouwproces uitvoeren. Voor elk van de bedrijven is het bedrijfsproces niet erg complex.

16


• Investeringen in ICT hebben per definitie minder gewicht in branches waar veel omzet wordt gerealiseerd met productie van en handel in bulkgoederen ten opzichte van branches waar louter 'uren worden gemaakt', zoals in de zakelijke dienstverlening. • In de industrie werkt men al langer met ICT-toepassingen en er staat al veel apparatuur, die nog steeds meegaat, dus wordt er relatief minder geïnvesteerd. • In de diensten heb je veel kleine bedrijven met een overdaad aan apparatuur. Zo heeft daar meestal iedere werkplek apparatuur, terwijl in de industrie er vaker slechts apparatuur is op bepaalde werkplekken. • Aangezien informatieverwerking en informatiebewerking voor financiele en andere dienstverleners kernactiviteit is, is het ook aannemelijk dat het ICT-gebruik daar hoog scoort. • De verschillen tussen sectoren hangen vooral samen met het belang dat informatieverwerking er heeft. Daarnaast speelt de druk van internationale concurrentie een rol. Dat is bijvoorbeeld een verklaring van het achterblijvende ICT-gebruik in de bouw. Wat is het verband tussen investeringen in ICT-toepassingen en nieuwe producten en/of diensten? Er bestaat geen sterk, rechtstreeks verband tussen de investeringen in hard- en software en innovaties in MKB-bedrijven. Een bekende maatstaf voor de innovativiteit van MKB-bedrijven is het gedeelte van de omzet afkomstig uit producten en/of diensten die het bedrijf in de laatste 3 jaar op de markt heeft gebracht1. Gemiddeld behaalt een MKB-bedrijf 17,2% van de omzet uit dergelijke nieuwe producten en/of diensten. Als we de MKB-bedrijven rangschikken in drie even grote groepen qua investeringen in hard- en software (lage investeringen (tot 0,5% van de omzet), mediane investeringen (0,5 tot 2,5% van de omzet) en hoge investeringen (2,5% of meer van de omzet), dan blijkt dat MKB-bedrijven die veel investeren in hard- en software weliswaar meer omzet halen uit nieuwe producten en/of diensten, maar dat het effect op zich niet groot is (zie figuur 4).

1

Van der Valk, 1998.


17

figuur 4

verband tussen ICT-investeringen en omzet uit nieuwe producten en/of diensten bij MKB-bedrijven

25,0

19,3

20,0 17,5 percentage omzet

16,3 15,0

10,0

5,0

0,0 < 0,5%

0,5 - 2,5%

> 2,5%

investeringen in ICT (% omzet)


We hebben de gesprekspartners in de interviews gevraagd waarom er een (beperkt) positief verband is tussen ICT-investeringen en omzet uit nieuwe producten en/of diensten (zie kader 2). kader 2

uit de interviews: Waarom is er een (beperkt) positief verband tussen ICT-investeringen en omzet uit nieuwe producten en/of diensten?

•

Als een bedrijf een lage graad van ICT-toepassingen heeft, dan zijn er veel mensen bezig met het zo snel mogelijk uitvoeren van veel standaardhandelingen. Als men dan overgaat tot de introductie van ICTtoepassingen, komt er tijd vrij om van een zekere afstand naar het werk te kijken. Dan ziet men nieuwe mogelijkheden, versterkt men de contacten met de klanten, etc., en dus ontstaan er mogelijkheden voor nieuwe producten en diensten.

•

Investeringen in hard- en software zijn per definitie procesinnovaties. Daarom is het verband tussen investeringen in ICT en nieuwe producten/diensten zwak. Het verband tussen ICT-investeringen en procesinnovaties zou veel sterker moeten zijn. Het effect op product- of diensteninnovaties is veel indirecter. Voordat er via ICT succesvol nieuwe producten en diensten op de markt kunnen worden gezet, zijn er naast 'harde' investeringen in hard- en software ook 'zachte' investeringen in mensen vereist.

18


•

'ICT' heeft zich de laatste jaren ontwikkeld tot een 'containerbegrip', vergelijkbaar met 'elektronica'. Als je ondernemingen vraagt wat zij investeren in ICT krijg je evenmin betrouwbare antwoorden als wanneer je vraagt naar wat zij investeren in elektronica.

Hoe is het ICT-gebruik ten opzichte van concurrerende bedrijven? In de telefonische enquête van EIM is de MKB-ondernemers gevraagd om hun bedrijf te classificeren in termen van ICT-gebruik in vergelijking met andere, concurrerende, bedrijven in de branche. Van de MKB-ondernemers noemt: • 44% zich een gemiddelde gebruiker van ICT ten opzichte van andere bedrijven in de branche; • 28% zich een intensieve gebruiker van ICT; • eveneens 28% zich een bedrijf dat relatief weinig gebruikmaakt van ICT. Tussen de verschillende sectoren van het MKB zijn aanzienlijke verschillen in de intensiteit van het ICT-gebruik dat bedrijven zichzelf toedichten. In sectoren waar weinig wordt geïnvesteerd in ICT is het percentage intensieve gebruikers lager en vice versa (zie tabel 2). tabel 2

percentage intensieve gebruikers van ICT onder MKB-bedrijven per sector

sector

percentage intensieve gebruikers van ICT

industrie

26

bouw

19

handel & reparatie

20

horeca

9

vervoer

25

zakelijke diensten

32


36


27

niet-particulier

38

totaal

28


Wat is het verband tussen intensiteit van ICT-gebruik en nieuwe producten en/of diensten? Bedrijven die volgens eigen zeggen intensief gebruikmaken van ICT, weten iets meer omzet te behalen uit nieuwe producten en/of diensten. In figuur 5 is weergegeven welk gedeelte van de omzet wordt behaald uit producten en diensten die in de afgelopen drie jaar op de markt zijn gebracht. Bij de intensieve gebruikers is dit percentage iets hoger.


19

figuur 5

verband tussen de intensiteit van ICT-gebruik onder MKB-bedrijven t.o.v. andere bedrijven in de branche, en omzet uit nieuwe producten en/of diensten

25,0 19,7

percentage omzet

20,0 17,0

16,3

15,0

10,0

5,0

0,0 relatief weinig gebruik

gemiddelde gebruiker

intensieve gebruiker

intensiteit ICT-gebruik


Net als bij de investeringen in hard- en software is het verband tussen intensiteit van ICT-gebruik en omzet uit nieuwe producten en/of diensten niet spectaculair te noemen.

20


4

Wat is de breedte van het ICT-gebruik?

In dit hoofdstuk geven we eerst aan voor welke bedrijfsfuncties ICT door MKBbedrijven wordt gebruikt en voor hoeveel bedrijfsfuncties ICT wordt gebruikt. Daarna beantwoorden we de vraag wat het verband is tussen de breedte van ICT-gebruik door MKB-bedrijven en nieuwe producten en/of diensten. Voor welke bedrijfsfuncties wordt ICT gebruikt? Het toepassen van ICT heeft op verschillende aspecten van de bedrijfsvoering directe invloed. De meest directe invloed heeft, volgens EIM-onderzoekers Jonkheer en Snel, ICT op de aspecten afstand, tijd en hoeveelheid informatie. Met ICT is het mogelijk gemakkelijk informatie over grote afstanden te verplaatsen, waardoor bedrijfsprocessen onafhankelijk worden van afstand. Toepassing van ICT maakt versnelling mogelijk van de opeenvolging van bedrijfsprocessen, en bedrijfsprocessen kunnen vaker tegelijkertijd worden uitgevoerd. Met behulp van ICT kunnen grote hoeveelheden informatie in een bedrijfsproces verwerkt worden1. In de telefonische enquête van EIM is voor een tiental bedrijfsfuncties achterhaald of MKB-bedrijven daarbij gebruikmaken van ICT. In tabel 3 staat per bedrijfsfunctie vermeld welk percentage van de ondervraagden ICT toepast. tabel 3

gebruik van ICT-toepassingen door MKB-bedrijven in tien bedrijfsfuncties

bedrijfsproces

percentage bedrijven

orderadministratie

62

afwikkeling financiële transacties

72

financiële administratie

83

personeelsadministratie

36

inkoop, doen van bestellingen

35

voorraadbeheer

32

verkoop, aftersales service

41

onderzoek en productontwikkeling

29

productieproces

34

klantenregistratie

73


Bijna alle MKB-bedrijven blijken in hun financiële administratie gebruik te maken van ICT (83%). Ook voor de registratie van klanten en de afwikkeling van financiële transacties wordt veelvuldig van ICT-toepassingen gebruikgemaakt. Voor de orderadministratie maakt ook nog meer dan de helft van de

1

Jonkheer en Snel, 1997.


21

MKB-bedrijven gebruik van ICT-toepassingen. Voor andere bedrijfsfuncties komen de scores echter niet boven de vijftig procent. We hebben de gesprekspartners in de interviews gevraagd waaraan de verschillen in ICTgebruik voor de bedrijfsfuncties zijn toe te schrijven (zie kader 3). kader 3

uit de interviews: Waaraan zijn de verschillen in ICT-gebruik voor de bedrijfsfuncties toe te schrijven?

• Veel ondernemingen beginnen met ICT-toepassingen voor administratieve processen. Op dat gebied is er van oudsher het meeste aanbod van (standaard)programma's. • In de cijfers zie je terug dat ICT zijn 'roots' heeft in de boekhouding en administratie: zie de hoge cijfers voor afwikkeling financiële transacties, klantenregistratie, financiële administratie en orderadministratie. Eigenlijk vind ik het ICT-gebruik voor verkoop en aftersales service laag, omdat dat ook met de gangbare Office-pakketten gedaan kan worden. • Het hoge percentage voor klantenregistratie moet zo worden geïnterpreteerd dat men klanten registreert, maar er zullen veel ondernemingen zijn die daar dan vervolgens niets mee doen. Daarop wijst het lage percentage voor verkoop en aftersales service. • Bedrijven beginnen vaak met het automatiseren van ondersteunende activiteiten. • Hier zie je weer hetzelfde als bij de intensiteit van het ICT-gebruik: er zijn hoge percentages waar anderen de MKB-bedrijven dwingen tot ICTtoepassingen. Die anderen zijn de accountant (leidt tot een hoog percentage voor financiële administratie), banken (leidt tot een hoog percentage voor afwikkeling financiële transacties) en leveranciers (leidt tot een hoog percentage voor orderadministratie). • Voor afwikkeling financiële transacties en financiële administratie zou je een percentage van 100 verwachten, omdat banken en accountants geautomatiseerde aanlevering opleggen. Maar er zijn nog altijd bedrijven die met een schoenendoos vol papieren naar de accountant gaan. Een nieuwe ontwikkeling is dat bedrijven basishandelingen extern laten doen (dat kan tegenwoordig via het internet) en dat betekent dat men er zelf nauwelijks in hoeft te investeren. Voor hoeveel bedrijfsfuncties wordt ICT gebruikt? Een MKB-bedrijf maakt in gemiddeld vijf van de vermelde bedrijfsfuncties gebruik van ICT. In sommige sectoren ligt de breedte van het ICT-gebruik echter hoger en in andere lager (zie tabel 4).

22


tabel 4

gemiddeld aantal ICT-toepassingen door MKB-bedrijven per sector

sector

gemiddeld aantal ICT-toepassingen

industrie

5,4

bouw

4,8

handel & reparatie

5,4

horeca

3,7

vervoer

4,8

zakelijke diensten

4,5


5,5


4,5

niet-particulier

5,1

totaal

5,0


In de financiële dienstverlening lijkt ICT in de breedste zin te worden toegepast. Het gemiddelde aantal bedrijfsfuncties waarin deze bedrijven ICT toepassen ligt bovengemiddeld, net als in de sectoren industrie en handel & reparatie. In andere sectoren, zoals horeca, blijft het aantal toepassingen duidelijk achter. Ook nu hebben we de gesprekspartners in de interviews gevraagd waaraan de verschillen tussen de sectoren zijn toe te schrijven (zie kader 4). kader 4

uit de interviews: Waaraan zijn de verschillen in breedte van ICT-gebruik tussen de sectoren toe te schrijven?

• De verschillen tussen sectoren kunnen worden toegeschreven aan het aantal jonge ondernemingen. Bij jonge ondernemingen is namelijk het toepassen van ICT voor verschillende bedrijfsfuncties van begin af aan meer een vanzelfsprekendheid. Bij bestaande bedrijven begint het ICTgebruik bij de interne processen, en pas daarna gaat men ICT gebruiken voor bedrijfsoverschrijdende processen. • Een apart geval betreft de productiebedrijven. Daar is men wel vaak alert op automatisering. Men is in deze branches technisch georiënteerd en wil de nieuwste snufjes toepassen (in wat men produceert en in het eigen machinepark) en tegenwoordig zijn de nieuwste snufjes digitale snufjes. • Als je veel kleine ondernemingen hebt, zal de breedte van het ICTgebruik beperkt zijn, want veel kleine bedrijven gebruiken ICT alleen als ze ertoe gedwongen worden. • Eigenlijk liggen – met uitzondering van de sector horeca – de cijfers voor de breedte van het ICT-gebruik dicht bij elkaar. Het ligt in alle sectoren zo'n beetje rond de vijf toepassingen.


23

Wat is het verband tussen de breedte van ICT-gebruik en nieuwe producten en/of diensten? Om het verband tussen de breedte van ICT-gebruik en nieuwe producten en/of diensten weer te geven zijn de bedrijven in drie groepen verdeeld, namelijk MKB-bedrijven die ICT toepassen in: • maximaal 3 bedrijfsfuncties; • 4 t/m 6 bedrijfsfuncties; • 7 of meer bedrijfsfuncties. In figuur 6 is weergegeven welk gedeelte van de omzet elke groep behaalt met producten en/of diensten die in de afgelopen drie jaar op de markt zijn gebracht. Er blijkt dat bedrijven die ICT in de brede zin toepassen (7 of meer bedrijfsfuncties) qua nieuwe producten en/of diensten de beste resultaten behalen. Concluderend lijkt het erop dat de breedte van het ICT-gebruik méér effect heeft op de vernieuwing in MKB-bedrijven dan de intensiteit waarmee bedrijven ICT gebruiken. figuur 6

verband tussen de breedte van ICT-gebruik door MKB-bedrijven en de omzet uit nieuwe producten en/of diensten

25,0 22,6

percentage omzet

20,0

15,2

15,9

15,0

10,0

5,0

0,0 0-3 toepassingen

4-6 toepassingen breedte van het ICT-gebruik

7-10 toepassingen


We hebben de gesprekspartners in de interviews gevraagd waarom er een positief verband is tussen de breedte van ICT-gebruik en omzet uit nieuwe producten en/of diensten (zie kader 5).

24


kader 5

uit de interviews: Waarom is er een positief verband tussen breedte van ICT-gebruik en omzet uit nieuwe producten en/of diensten?

• Het ligt voor de hand dat de breedte van het ICT-gebruik meer doet voor vernieuwing dan de intensiteit van het ICT-gebruik, want pas vanaf een bepaald niveau van gebruik van ICT beginnen de effecten ervan aan te tikken. Het effect is des te groter naarmate de ICT-toepassingen meer in een logische opeenvolging van bedrijfsprocessen worden toegepast. • Het verband tussen nieuwe producten/diensten en breedte van ICTgebruik laat - nog meer dan het verband met intensiteit van het ICTgebruik - zien dat investeren in en toepassen van ICT bijdraagt aan vernieuwing. Het ligt voor de hand dat bedrijven die breed ICT toepassen ook meer geïntegreerd ICT zullen toepassen, want daarmee kom je het verst wat vernieuwing betreft. • Je hebt het meeste effect van ICT als de integratie van ICT zich niet beperkt tot de interne bedrijfsfuncties, maar zich ook uitstrekt tot de netwerken waarbinnen het bedrijf opereert. Bedrijven waar dat het geval is, zijn de 'intensieve ICT-gebruikers'. • Het verband tussen de breedte van het ICT-gebruik en de omzet uit nieuwe producten/diensten hoeft niet causaal te zijn. Er kan een derde variabele een rol spelen, namelijk de houding van het bedrijf, resp. de medewerkers ten opzichte van veranderingen in het algemeen en ICT in het bijzonder. Deze houding is wellicht bepalend voor de breedte van het ICT-gebruik omdat er sprake is van een snellere acceptatie. • De figuur laat nog eens goed zien dat je niet zoveel hebt aan 'eilandautomatisering'. Verder is het zo dat breder ICT-gebruik niet alleen leidt tot meer omzet of tot andere omzet, maar ook tot efficiëntere bedrijfsprocessen. Dat komt hier niet tot uitdrukking. • Andere zaken dan de breedte van het ICT-gebruik zijn veel belangrijker, namelijk de in- en externe integratie van de applicaties. Het is jammer dat dat in de vraagstelling niet is meegenomen.


25

26


5

Tot welke vernieuwingen leidt ICT-gebruik?

In dit hoofdstuk tonen we eerst op welke terreinen ICT leidt tot vernieuwing in MKB-bedrijven. Daarna beantwoorden we de vraag of MKB-bedrijven uit ICT halen wat erin zit. Op welke terreinen is sprake van vernieuwing? In de telefonische enquête van EIM is de MKB-ondernemers gevraagd of het bedrijf er de afgelopen twee jaar door ICT in is geslaagd om vernieuwingen door te voeren. Dit is gevraagd voor drie aandachtsgebieden: • vernieuwingen in producten en/of diensten (productinnovaties); • vernieuwingen in het productieproces of de werkprocessen (procesinnovaties); • vernieuwingen in de klantengroepen die het bedrijf bedient (marktinnovaties). De meeste vernieuwingen als gevolg van ICT liggen op het vlak van de producten procesinnovaties. Van de MKB-ondernemers zegt 35% dat zij er de afgelopen twee jaar in zijn geslaagd om door ICT vernieuwingen door te voeren in hun producten en/of diensten. Wat betreft vernieuwingen in het productieproces of de werkprocessen is dit bij 33% van de bedrijven het geval. Vernieuwingen in de klantengroepen als gevolg van ICT komen minder frequent voor, nl. bij slechts 17% van de MKB-bedrijven. In tabel 5 staat per sector in welke mate MKB-bedrijven de laatste 2 jaar door ICT volgens eigen zeggen product-, proces- en marktinnovaties realiseerden. tabel 5

realisatie van vernieuwingen door ICT bij MKB-bedrijven per sector

sector

producten/diensten

productie/werkproces

klantengroepen

- in procenten van het aantal bedrijven industrie

31

42

bouw

18

24

21 12

handel & reparatie

28

23

19

horeca

12

14

19

vervoer

24

36

22

zakelijke diensten

36

39

11


56

41

37


31

30

18

niet-particulier

48

39

18

totaal

35

33

17



27

Met name in de industrie komen veel vernieuwingen tot stand in het productieproces (nl. bij 42% van de MKB-bedrijven). In de sector horeca daarentegen weet slechts 14% van de bedrijven procesvernieuwingen te realiseren door ICT. De financiële dienstverlening springt eruit als sector waar veel bedrijven vernieuwingen weten te realiseren door het gebruik van ICT. Zowel op het gebied van product- als van marktinnovaties springt deze sector er duidelijk in positieve zin uit. We hebben de gesprekspartners in de interviews gevraagd waarom producten procesinnovaties even hoog en hoger scoren dan marktinnovaties, en ook waaraan de verschillen tussen sectoren zijn toe te schrijven (zie kader 6). kader 6

uit de interviews: Waarom scoren producten procesinnovaties even hoog en hoger dan marktinnovaties, en waaraan zijn de verschillen tussen sectoren toe te schrijven?

• Ik had verwacht dat het percentage voor procesvernieuwingen hoger zou zijn geweest. Voor sommige sectoren vind ik het percentage voor productvernieuwing erg hoog. Misschien dat men er ook onder heeft begrepen dat men dankzij ICT meer ‘customer made’ kan leveren. Maar dan zou je verwachten dat juist de industrie hoger zou zijn uitgekomen dan gemiddeld. • ICT heeft in de eerste plaats effect op vernieuwing van processen. Uit procesinnovatieve verbeteringen komen vervolgens weer (voorwaarden voor) betere, snellere, efficiëntere producten voort. • Slechts één op de drie bedrijven geeft aan tot procesinnovaties te komen als gevolg van ICT. Daarbij moeten we bedenken dat het vermogen om te innoveren van meer zaken afhangt dan van ICT alleen. • Bedrijven die beginnen met ICT-toepassingen richten zich meestal eerst op efficiency en afhandeling van transacties. Aandacht voor ICTtoepassingen in de externe relaties krijgt men pas later, en veel MKBbedrijven zijn daarmee nog niet ver, dus zal er ook weinig sprake zijn van vernieuwingen wat klantengroepen betreft. • Dat de sector zakelijke diensten zo’n laag percentage voor marktinnovaties heeft, is niet zo verrassend, want op de zakelijke markt heeft men heel veel vaste relaties, veel meer dan op de consumentenmarkt, waar de klanten veel meer geneigd zijn van de ene naar de andere leverancier te gaan. Dat men veel vaste relaties heeft, geldt overigens ook voor de industrie (met echter een bovengemiddeld percentage voor marktinnovaties) en voor de bouw (met weer net als de zakelijke diensten een laag percentage voor vernieuwingen wat klantengroepen betreft).

28


Halen MKB-bedrijven uit ICT wat erin zit? Veel bedrijven signaleren zelf dat zij vernieuwingen realiseren door ICTgebruik, maar daarmee is nog geen antwoord gegeven op de vraag ‘halen de bedrijven uit ICT wat erin zit?’ Die vraag hebben we niet aan de deelnemers aan het EIM MKB-Beleidspanel gesteld, maar wel voorgelegd aan de gesprekspartners in de interviews (zie kader 7). kader 7

uit de interviews: Halen MKB-bedrijven uit ICT wat erin zit?

• In de praktijk blijkt dat ondernemingen ICT zowel in logische als in onlogische combinaties van bedrijfsprocessen ingevoerd hebben. Dan blijkt dat hoe meer men ICT in een logische volgorde van bedrijfsprocessen heeft ingevoerd, hoe meer winst men met ICT-toepassingen behaalt. • Wij merken dat ondernemers met name belangstelling hebben voor zaken die erg ‘in de pers’ zijn. Zo wilde iedereen enige tijd geleden geïnformeerd worden over wat men met het internet kon. Daarna ging de belangstelling uit naar e-commerce, wat ook alweer een beetje over is. Nu komen de vragen over WAP op. Het is echter de vraag of men op het gebied van het internet en e-commerce zoveel heeft gedaan om eruit te halen wat erin zit. • Veel ondernemers maken bij de keuze van ICT-toepassingen geen afweging tussen ‘nice to have’ en ‘need to have’. Veel ondernemers maken lang niet optimaal gebruik van ICT-toepassingen. Veel ondernemers nemen dat wat door de leveranciers wordt ‘gepusht’ en maken geen afweging van wat het beste voor het bedrijf is. • In het MKB wordt veel automatisering gebruikt op het niveau van ‘druk dit knopje in’. • Er valt nog heel wat te doen rond de invoering van IT, in de eerste plaats niet zozeer op het gebied van de technische infrastructuur, maar met name op het gebied van de organisatorische en strategische inbedding. De meeste bedrijven zijn in te delen in de eerste fase. De bedrijven gebruiken IT als ondersteuning voor bestaande activiteiten. Er worden stand-alone pc’s gebruikt zonder koppelingen, ook voor eventuele externe communicatie. De organisatie is nauwelijks aangepast op de geplaatste IT en een echte strategische rol voor IT wordt niet gezien.1 • Het probleem van kleinere bedrijven is dat zij meestal sterk gericht zijn op, en weinig afstand kunnen nemen van, de ‘day-to-day business’. Afstand nemen is nu juist een essentiële voorwaarde om een invoeringstraject van ICT met succes te kunnen doorlopen.

1

Stroeken, 1999.


29

• Vandaag de dag zijn er bedrijfsbrede pakketten in de vorm van ERP- (Enterprise Resource Planning)pakketten, die binnen een bedrijf de hele zaak besturen. Dit soort toepassingen is vooral interessant voor grote vooroplopende bedrijven (de top van de piramide). Voor deze bedrijven komt nu de fase van de CRM-(Customer Relation Management)pakketten, waarmee een koppeling ontstaat van het bedrijf met zijn omgeving. Aan de onderkant van de piramide zit een grote groep - veelal kleine en gespecialiseerde bedrijven - die helemaal niet veel pakketten nodig hebben en zeker geen integraal pakket. • Een belangrijke bedreiging voor kleinere bedrijven is dat het grootbedrijf de 'lead' heeft bij de snelgroeiende implementatie van ERPpakketten. De grote afnemers verwachten dat de toeleveranciers in het MKB ook investeren in deze applicaties. Daarmee zijn echter kosten gemoeid die voor deze bedrijven vaak te hoog zijn. • De problemen bij diffusie van ICT liggen eerder bij ondoordachte en te snelle introductie dan bij lamlendigheid van het bedrijfsleven. Veel ondernemers hebben zich juist laten verleiden tot investeringen omdat zij dachten de boot te missen als ze het niet zouden doen. Daarbij wordt vaak ondoordacht in ICT geïnvesteerd.

30


Bijlage:

Bronnen

Deskreseach Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), De ICT-markt in Nederland 19951998, Voorburg, 1999 Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), Automatisering bij bedrijven en overheid 1997-1999, Voorburg 1999 Centraal Planbureau (CPB), Centraal Economisch Plan 2000, 's-Gravenhage, 2000 EIM, Kleinschalig Ondernemen 2000; Structuur en ontwikkeling van het Nederlandse MKB, Zoetermeer, 2000 Jonkheer, K.R. en D. Snel, Het gebruik van IT in de ingenieursbranche, EIM, Zoetermeer, 1997 MKB-Nederland, Resultaten panelonderzoek onder mkb-ondernemers; 40e Ondernemerspanel, Delft, 1999 Muizer, A.P., SMEs in regional industry clusters, EIM, Zoetermeer, 2000 Stroeken, J.H.M., Informatietechnologie, innovatie en ketenstructuur, in: Bedrijfskunde, 1999 nr. 2, p. 67-78 Valk, W.D.M. van der, De innovativiteit van de Nederlandse industrie: editie 1998, EIM, Zoetermeer, 1998 Telefonische enquête De telefonische enquête richtte zich op alle MKB-bedrijven in Nederland. Hieronder verstaan we alle bedrijven met minder dan 100 werkzame personen. De gegevens werden verzameld via het MKB-Beleidspanel, dat wordt beheerd door EIM. Het doel van het MKB-Beleidspanel is het verzamelen van informatie over de kennis, de attitude en de mening van MKB-ondernemers over diverse beleidsgerelateerde onderwerpen. De gegevens werden verzameld in de maanden juni-augustus 2000 met behulp van een telefonische enquête. In het MKB-Beleidspanel worden negen sectoren onderscheiden. In tabel 6 staat een nadere toelichting op deze sectoren.


31

tabel 6

negen sectoren in het MKB-Beleidspanel

industrie

vervaardiging van voedings- en genotmiddelen, textiel, kleding, leer/lederwaren, papier, karton, artikelen van hout/kurk/riet, chemische producten, rubber en kunststof, glas, aardewerk, cement, kalk/gips, metalen, machines, apparaten, transportmiddelen, meubels; verwerking van tabak, bereiden en verven van bont, houtindustrie, uitgeverijen, drukkerijen, reproductie van opgenomen media, aardolie, steenkool

bouw

bouwrijp maken van terreinen, burgerlijke en utiliteitsbouw, grond-, water- en wegenbouw, bouwinstallatiewerkzaamheden, afwerken van gebouwen

handel &

handel in en reparatie van auto’s, motorfietsen en onderdelen, benzineservice-

reparatie

stations, groothandel en handelsbemiddeling, detailhandel, markthandel, reparatie van consumentenartikelen

horeca

hotels, pensions, conferentieoorden, kampeerterreinen, restaurants, cafetaria’s, snackbars, cafés, kantines en catering

vervoer &

vervoer over land, over het water en door de lucht, overslagactiviteiten, opslag,

communicatie

reisorganisaties en -bemiddeling, expediteurs, cargadoors en bevrachters, post, telecommunicatie

zakelijke

verhuur transportmiddelen, machines en werktuigen; projectontwikkeling, be-

diensten

middeling in en beheer van onroerend goed, automatisering, accountants, belastingconsulenten, onderzoekbureaus, adviesbureaus, architecten, reclamebureaus, uitzendbureaus

financiële

banken, beleggingsinstellingen, verzekeringsmaatschappijen, pensioenfondsen,

diensten

assurantietussenpersonen, overige financiële dienstverleners

persoonlijke

reiniging van kleding en textiel, kappers, schoonheidsverzorging, uitvaartver-

diensten

zorging, fitnesscentra, sauna’s, zonnebanken, exploitatie van sportaccommodaties

niet-particulier

landbouw, visserij, fokken en houden van dieren, productie en distributie van aardgas, elektriciteit en water, speur- en ontwikkelingswerk, openbaar bestuur, onderwijs, gezondheids- en welzijnszorg, werkgevers- en werknemersorganisaties, hobbyclubs, sportverenigingen

Er wordt een ruime definitie van het MKB gehanteerd, omdat ook de sector ‘niet-particulier’ in het panel is vertegenwoordigd. Hieronder vallen diverse non-profitorganisaties. De informatie in deze studie is gebaseerd op de antwoorden van 1.085 respondenten. Er heeft herweging plaatsgevonden - op basis van negen sectoren en drie grootteklassen - om de gegevens representatief te maken voor het Nederlandse MKB.

32


Interviews • • • • • • •

de heer H. van Dijk, Syntens, Breda de heer drs. J.C. Groeneveld, FHI Federatie van Technologie Branches, Amersfoort de heer ir. H. van Heerde, Syntens, Lelystad de heer L.P.G. Janssen, PkM, Nieuwegein de heer ing. H.B.J.G. Rickelman MBA, MBE Partners, Waalwijk de heer dr. J.H.M. Stroeken, Technische Universiteit Eindhoven mevrouw ir. M. van der Veen, Syntens, Arnhem en Universiteit Twente, Enschede


33

Wat betekent ICT voor vernieuwingen in het MKB? drs. A. Bruins drs. J.P.J. de Jong

Recommend Documents