Topsectoren: beeld en ontwikkeling. drs. K.L. Bangma drs. A. Bruins drs. D. Snel

Topsectoren: beeld en ontwikkeling

drs. K.L. Bangma drs. A. Bruins drs. D. Snel Zoetermeer, april 2013

ISBN:

978-90-371-1060-9

Rapportnummer:

A201319

Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl)

Panteia BV

Panteia BV

Bredewater 26

P.o. box 7001

2715 CA Zoetermeer

2701 AA Zoetermeer

079 322 22 00

The Netherlands

www.panteia.nl

+31 79 322 22 00

Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: www.ondernemerschap.nl

De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia/EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia/EIM. Panteia/EIM aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden.

The responsibility for the contents of this report lies with Panteia/EIM. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia/EIM. Panteia/EIM does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

Inhoudsopgave

Samenvatting

5

1

0BI nleiding

7

2

1BT opsectoren totaal

9

3

2BA gro&Food

13

4

3BC hemie

17

5

4BC reatieve industrie

21

6

5BE nergie

25

7

6BH ightech systemen en materialen

29

8

7BL ife sciences & health

33

9

8BT ransport en opslag

37

10

9BT uinbouw en uitgangsmaterialen

41

11

10BW ater

45

3

Samenvatting

Aan de hand van ‘factsheets’ word een beeld gegeven van de structuur en ontwikkeling van de topsectoren in Nederland. Bij elke ‘factsheet’ is een toelichtende tekst geschreven. De ‘factsheets’ van de topsectoren bevatten informatie over:  de determinanten van economische groei;  de ontwikkeling van de toegevoegde waarde, de werkgelegenheid en de uitvoer;  de verwachting van de bedrijven in de sector ten aanzien van omzet en resultaat, het oordeel over de ontwikkeling van het algehele ondernemingsklimaat voor het bedrijf en het vertrouwen in het door de Nederlandse overheid gevoerde economische beleid;  de aanjagers van groei. Het voorliggende rapport is een bundeling van betreffende ‘factsheets’ met de toelichtende teksten. De ‘factsheets’ van alle negen topsectoren, die centraal staan in het bedrijvenbeleid van het kabinet, worden tevens ontsloten via internet1.

1

Topsectoren portal via www.ondernemerschap.nl

5

1

I nleiding 0B

Doel van dit rapport is het geven van het beeld van de structuur en ontwikkeling van de topsectoren in Nederland. Van de negen topsectoren, die centraal staan in het bedrijvenbeleid van het kabinet1, zijn zogeheten ‘factsheets’ gemaakt, die tevens worden ontsloten via internet2. Bij elke ‘factsheet’ is een toelichtende tekst geschreven, die ingaat op zowel de structuur als de ontwikkeling van de betreffende topsector. Het voorliggende rapport is een bundeling van betreffende ‘factsheets’ met de toelichtende teksten. De kerncijfers voor deze ‘factsheets’ zijn afkomstig van het CBS, het Panteia topsectorenpanel of geprognosticeerd met het PRISMA-model. Meerwaarde van de ‘factsheets’ is het kernachtige karakter en het actuele beeld. Dat actuele beeld bestaat onder meer uit de huidige en verwachte ontwikkeling. Eén van de conclusies die getrokken kan worden, is dat de topsectoren per saldo belangrijk positief bijdragen aan de ontwikkeling van de Nederlandse economie in termen van economische groei. De CBS Monitor topsectoren3 geldt als basis voor de ‘factsheets’ en de gepresenteerde gegevens in de rapportage. De onderscheiden topsectoren tellen op tot meer dan 100% van het totaal van de topsectoren. Dit wordt veroorzaakt doordat bedrijven tot verschillende topsectoren kunnen behoren. De indeling naar topsectoren is gebaseerd op een sectorale benadering. Dit betekent dat voor de topsector logistiek is uitgegaan van een sectorale benadering – transport en opslag – waarbij de logistieke activiteiten in de industrie, handel, bouw en andere (top)sectoren niet zijn meegenomen. Voor de topsector tuinbouw en uitgangsmaterialen houdt de sectorale benadering in dat de gegevens betrekking hebben op alle productieprocessen van de branches binnen de topsector tuinbouw en uitgangsmaterialen, inclusief de geproduceerde nevenactiviteiten door de tuinbouw, zoals akkerbouwproductie door tuinbouwbedrijven. Verder is voor de sector agro&food uitgegaan van de smalle definitie. Zie voor een nadere toelichting op het onderscheid tussen de sectorale en functionele benadering de CBS Monitor topsectoren. 4 De CBS-gegevens zijn aangevuld met gegevens uit het Panteia topsectorenpanel. Zie voor een uitgebreide beschrijving van het topsectorenpanel het rapport Hoevenagel (2013). 5 De samenstelling van het topsectorenpanel is vastgesteld op basis van de afbakening van de negen topsectoren door het CBS. In de zomer van 2012 is de eerste telefonische enquête onder de deelnemers van het topsectorenpanel uitgevoerd. Met 1.620 ondernemers en directeuren van bedrijven uit de negen topsectoren is een gesprek gevoerd.

1

Kamerbrief ‘Naar de top: Het bedrijvenbeleid in actie(s)’. 13 september 2011.

2

Topsectoren portal via www.ondernemerschap.nl.

3

CBS (2012), ‘Monitor topsectoren, Uitkomsten eerste meting’, Den Haag.

4

CBS (2012), ‘Monitor topsectoren, Methodebeschrijving en tabellenset’, Den Haag.

5

Ruud Hoevenagel (2013), ‘Topsectorenpanel: methodologische verantwoording’, Panteia, Zoetermeer.

7

De onderwerpen van de eerste meting van het topsectorenpanel zijn: −

het ondernemingsklimaat

−

technisch geschoold personeel

−

vestigingsklimaat

−

innovatie

−

economische prestaties

De actualisatie van gegevens (2012) en de prognoses (2013 en 2014) zijn gemaakt met een topsectorenmodule, die gekoppeld is aan het reguliere PRISMAmodel. Met het PRISMA-model wordt voor twintig sectoren een prognose gemaakt van de verwachte ontwikkelingen voor de korte en middellange termijn. Deze prognoses worden opgesteld op basis van de macro-economische prognoses van het CPB. De topsectorenmodule die aan PRISMA is gekoppeld, is te beschouwen als een verdeelmodel. Op basis van trendmatige ontwikkelingen (deels gekalibreerd) worden de ontwikkelingen uit PRISMA doorvertaald naar de diverse topsectoren. Ook kan expertkennis worden ingebracht. Op basis hiervan kan de ontwikkeling van topsectoren bijgesteld worden, waarbij het PRISMA-model de interne consistentie tussen de verschillende sectoren garandeert. De informatie over de negen topsectoren wordt voorafgegaan door een hoofdstuk met daarin een drietal overzichten, waarin de topsectoren worden gepositioneerd binnen de Nederlandse economie en onderling aan de hand van de toegevoegde waarde, het aantal werkenden en de uitvoer. Daarna volgt een beeld van de ontwikkeling van deze indicatoren in de periode 2010-2014, waarbij de topsectoren worden vergeleken met Nederland als geheel. Dit totaalbeeld voor de topsectoren wordt gevolgd door hoofdstukken voor elk van de topsectoren. Daarin geven we, na een korte schets van de sector, informatie over:  de determinanten van economische groei;  de ontwikkeling van de toegevoegde waarde, de werkgelegenheid en de uitvoer;  de verwachting van de bedrijven in de sector ten aanzien van omzet en resultaat, het oordeel over de ontwikkeling van het algehele ondernemingsklimaat voor het bedrijf en het vertrouwen in het door de Nederlandse overheid gevoerde economische beleid;  de aanjagers van groei.

8

2

T opsectoren totaal 1B

De topsectoren samen zijn goed voor meer dan een kwart van de toegevoegde waarde van Nederland. Van de negen topsectoren neemt de sector hightech systemen en materialen bijna een kwart van de gezamenlijke toegevoegde waarde voor zijn rekening. Vier topsectoren zijn relatief klein: life sciences & health, tuinbouw en uitgangsmaterialen, creatieve industrie en water. Tabel 1

Toegevoegde waarde topsectoren

Niveau 2012,

Aandeel

Aandeel

mln. euro

in Nederland (%)

in topsectoren (%)

Totaal Nederland

527.074

100

Totaal topsectoren*

141.151

27

100

Agro&food

16.080

3

11

Chemie

14.877

3

11

Sector

Creatieve industrie

9.573

2

7

Energie

24.951

5

18

Hightech systemen en

33.452 6

24

2.710

1

2

28.733

5

20

2

7

2

6

materialen Life sciences & health Transport en opslag Tuinbouw en uitgangs-

9.265

materialen sectoraal Water

8.585

* De onderscheiden topsectoren tellen op tot meer dan 100% van het totaal van de topsectoren. Dit wordt veroorzaakt doordat bedrijven tot verschillende topsectoren kunnen behoren. De indeling naar topsectoren is gebaseerd op een sectorale indeling. Bron: Panteia/EIM.

Een op de vijf werkenden in Nederland werkt in een van de topsectoren. Afgezet tegen het aandeel van de topsectoren in de toegevoegde waarde betekent dit dat de arbeidsproductiviteit in de topsectoren hoog is. Ook wat betreft het aandeel in het aantal werkenden in de topsectoren bezet de sector hightech systemen en materialen met meer dan een kwart de eerste plaats. De sector transport en opslag komt op de tweede plaats. Samen zijn deze twee sectoren goed voor de helft van het aantal werkenden in de topsectoren. De bijdrage van de sector life sciences & health is wat betreft het aantal werkenden zeer beperkt. Ook de sectoren chemie, energie en water dragen elk maar enkele procenten bij aan het aantal werkenden in de topsectoren.

9

Tabel 2

Aantal werkenden topsectoren Aandeel

Aandeel

Niveau 2012

in Nederland (%)

in topsectoren (%)

Totaal Nederland

8.463.199

100

Totaal topsectoren

1.618.067

19

100

265.888

3

16

77.727

1

5

205.408

2

13

Sector

Agro&food Chemie Creatieve industrie Energie

44.770

1

3

474.394

6

29

39.319

0

2

Transport en opslag

362.323

4

22

Tuinbouw en uitgangs-

139.328

2

9

81.203

1

5

Hightech systemen en materialen Life sciences & health

materialen sectoraal Water Bron: Panteia/EIM

De betekenis van de topsectoren voor de goederenuitvoer van Nederland ligt op een duidelijk hoger niveau als de betekenis voor de toegevoegde waarde. En ook hierbij dragen de sector hightech systemen en materialen en de sector chemie fors bij aan de uitvoerwaarde. Samen zijn deze twee sectoren goed voor de helft van de uitvoer van de topsectoren. Binnen de topsectoren dragen de creatieve industrie en de sectoren water en life sciences & health weinig bij aan de goederenexport. Tabel 3

Uitvoer van goederen topsectoren

Niveau 2012,

Aandeel

Aandeel

mln. euro

in Nederland (%)

in topsectoren (%)

Totaal Nederland

406.904

100

Totaal topsectoren

157.572

39

100

Agro&food

26.780

7

17

Chemie

31.227

8

20

695

0

0

Sector

Creatieve industrie Energie

15.465

4

10

High tech systemen en

45.188

11

29

6.586

2

4

Transport en opslag

17.853

4

11

Tuinbouw en uitgangs-

14.140

3

9

4.037

1

3

materialen Life sciences & health

materialen sectoraal Water Bron: Panteia/EIM

10

Ondanks de wereldwijde economische crisis was er in 2010 sprake van groei van de toegevoegde waarde van Nederland. De topsectoren realiseerden in dat jaar zelfs een veel grotere groei. In 2011 was de groei van de toegevoegde waarde van de topsectoren ook groter dan van Nederland, maar beide lagen op een lager niveau en de groei van de topsectoren was veel minder aanzienlijk dan het jaar daarvoor. Gelijktijdig is er sprake van een aanzienlijke terugval van de groei van de uitvoer. In 2012 neemt de toegevoegde waarde van Nederland en van de topsectoren af. In 2013 en 2014 zal de toegevoegde waarde van de topsectoren weer een licht herstel tonen. Hiermee doen de topsectoren het relatief goed in de Nederlandse economie. Ook de uitvoer in de topsectoren zal in 2013 en 2014 weer een groei tonen als gevolg van een toenemende wereldhandel. In de periode 2010-2014 laat de ontwikkeling van het aantal werkenden een ander beeld zien. In 2010 daalde het aantal werkenden in Nederland licht en sterker in de topsectoren. In 2011 kon Nederland een bescheiden groei realiseren, maar bleef het aantal werkenden in de topsectoren stabiel. In 2012 en ook in 2013 daalt het aantal werkenden weer, en wel in de topsectoren sterker dan in Nederland als geheel. In 2014 zal de werkgelegenheid in de topsectoren nog steeds blijven afnemen, terwijl de werkgelegenheid in Nederland als totaal weer iets zal groeien. Met deze ontwikkelingen, een lagere werkgelegenheid maar een hogere toegevoegde waardeontwikkeling in vergelijking met Nederland als totaal, neemt de arbeidsproductiviteit in de topsectoren sterker toe. Figuur 1

Ontwikkeling topsectoren, 2010-2014, mutaties ten opzichte van voorgaand jaar in procenten

10,00

8,00

6,00

4,00

2,00

-4,00

2010

2011 toegevoegde waarde

2012 werkenden

2013

Nederland

Topsectoren

Nederland

Topsectoren

Nederland

Topsectoren

Nederland

Topsectoren

Nederland

-2,00

Topsectoren

0,00

2014 uitvoer

Bron: Panteia/EIM

11

3

A gro&Food 2B

De sector agro&food1 omvat een breed scala van activiteiten, lopend van producenten van agrarische producten (akkerbouw en veeteelt) tot voedingsmiddelenfabrikanten, waaronder multinationale bedrijven als FrieslandCampina (o.a. Campina, Friese Vlag, Appelsientje), Danone (o.a. Nutricia), Unilever (o.a. Unox, Ola, Calvé) en Heinz (o.a. Honig). De Nederlandse agro&food-sector speelt een grote rol in de wereldhandel van agro&food-producten. Daardoor is de sector in hoge mate afhankelijk van de ontwikkelingen op de wereldmarkt, waar sommige grondstoffen schaars zijn geworden en de prijzen navenant oplopen. De agro&food-sector is nauw verbonden met de research op het terrein van agrarische producten als ook op het terrein van voedselproductie. De spil daarin is Wageningen Universiteit en Researchcentrum, inclusief de DLO-instituten. Maar ook grote bedrijven verrichten topresearch. Een belangrijke uitdaging voor de sector is duurzame voedselproductie. Daarnaast moet de deelsector van de agrarische productie de balans zien te vinden tussen de schaalvergroting van de productie en de maatschappelijke acceptatie daarvan. Om de sector heen heeft zich een netwerk van logistieke diensten gevormd, dat zorgt voor een efficiënte aanlevering vanuit de deelsector agrarische producten aan de voedingsmiddelfabrikanten, en voor een efficiënte wereldwijde handel (import en export). Deze dienstverleners worden echter niet tot de topsector agro&food gerekend. Tabel 4

Determinanten van economische groei Agro&Food

Toegevoegde waarde (mln. euro, 2012)*

Agro&Food

Aandeel in Nederland (%)

16.080

3

Aantal werkenden (2012)*

265.888

3

Uitvoer (mln. euro, 2012)*

26.780

7

878

7

Innovatie-uitgaven (mln. euro, 2010)** Investeringen (mln. euro, 2010)** Starters (2011)**

1.601

4

n.b.

n.b.

Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS.

De agro&food-sector kan profiteren van het feit dat de vraag naar levensmiddelen minder conjunctuurgevoelig is dan voor veel andere producten. Toch ontkwam de sector er niet aan dat de toegevoegde waarde als gevolg van de wereldwijde economische crisis enigszins is teruggelopen en dat de groei van de uitvoer is vertraagd. Als gevolg daarvan zet de afname van werkgelegenheid zich versterkt door. Hoewel de stemming onder de bedrijven in de sector ten aanzien van de verandering van het ondernemingsklimaat licht positief is en het vertrouwen in het overheidsbeleid relatief groot, houden de aandelen van de bedrijven die positieve

1

Zie voor nadere economische kerncijfers van het totale agrocomplex de publicatie ‘Het Nederlandse agrocomplex 2012’, LEI Wageningen UR, december 2012.

13

respectievelijk negatieve ontwikkelingen verwachten wat betreft de omzet en het bedrijfsresultaat elkaar in evenwicht. Figuur 2

Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Agro&Food, 2010-2014, volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten

5,00 4,00 4,00 2,75

3,00

2,00 2,00 1,00 1,00

0,50

1,00

0,75

0,50

0,00 -0,25 -1,00

-0,75 -1,25 -1,50

-2,00

-1,50

-1,75

-2,00

-3,00 2010

2011

2012

toegevoegde waarde

2013

2014

werkenden

uitvoer

Bron: Prognose Panteia/EIM.

Figuur 3

Verwachting van de sector Agro&Food voor 2012 (% saldo positief/negatief)

omzetverwachting

-1,5

resultaatverwachting

-0,4

verandering ondernemingsklimaat

7,3

vertrouwen in overheidsbeleid

-50

25,4

-40

-30

Bron: Topsectorenpanel Panteia/EIM.

14

-20

-10

0

10

20

30

40

50

De rol van de Nederlandse agro&food-sector op de wereldmarkt mag dan groot zijn, het aandeel van de exporterende bedrijven is lager dan in de meeste andere topsectoren. Veel bedrijven exporteren hun producten niet zelf rechtstreeks naar het buitenland. Vaak gaat dit indirect via groothandel of veiling. Er zijn in de agro&food-sector weliswaar meer bedrijven die positief oordelen over de verandering van het ondernemingsklimaat in het algemeen, maar dit geldt niet voor de financieringsmogelijkheden. Op termijn kan dit net als in de andere topsectoren een drukkend effect hebben op zowel de investeringen als de innovatie-uitgaven. Binnen de agro&food-sector is het vooral de deelsector voedingsmiddelenproductie die verantwoordelijk is voor de innovatie-uitgaven. Omdat de deelsector agrarische producten veel bedrijven telt, is het aandeel innoverende bedrijven in de agro&food-sector als geheel relatief laag, evenals het omzetaandeel van vernieuwde producten bij bedrijven die innoveren. Tabel 5

Aanjagers van groei Agro&Food

Aspecten Uitvoer Uitvoerwaarde (mln. euro, 2012)* Aantal exporteurs (%, 2011)** Aantal (% van exporteurs) bedrijven met meer dan 25% omzet uit uitvoer***

26.780 8 53

Investeringen Investeringen (mln. euro, 2010)** Financieringsmogelijkheden (% saldo verbeterd/verslechterd)***

1.601 -32

Ondernemerschap Oprichtingen en opheffingen van bedrijven (saldo, 2011)**

n.b.

Aantal bedrijven (2011)**

57.310

Aantal zelfstandigen (2010)*

91.430

Innovatie Innovatie-uitgaven (mln. euro, 2010)**

878

Aantal (%) innoverende bedrijven (2010)**

45

Omzetaandeel (%) vernieuwd product of dienst (2010)**

15

Aantal bedrijven (% bedrijven dat in afgelopen 12 maanden heeft geïnvesteerd in innovatie) met minstens 10% arbeidsinzet aan innovatie***

44

Aantal bedrijven (%) dat gebruikmaakt van een innovatieregeling (WBSO, RDA, Innovatiebox)***

1

Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, ***Topsectorenpanel Panteia/EIM.

15

4

C hemie 3B

De topsector chemie is, naast de topsector energie, bij uitstek een sector van de grote multinationale bedrijven. Grote spelers op de wereldmarkt, zoals Shell, DSM en AkzoNobel hebben hun roots in Nederland. De activiteiten in de sector lopen van productie van grondstoffen (basischemie) tot kunststofproducten. De sterke integratie binnen de sector ligt aan de basis van de concurrentiekracht van de sector, waaraan verder wordt bijgedragen door de universiteiten in Eindhoven, Twente, Delft, Utrecht en Wageningen en kennisinstituut TNO. Naast de sterke integratie van de bedrijven binnen de sector zijn de bedrijven als toeleverancier ook nauw verbonden met bedrijven in andere sectoren. Eindproducten vormen maar een klein deel van de output van de chemiebedrijven. De topsector chemie is duidelijk een arbeidsextensieve sector en is sterk internationaal georiënteerd. De uitgaven aan innovatie van chemie zijn relatief hoog. Tabel 6

Determinanten van economische groei Chemie

Chemie



14.877

3


77.727

1


31.227

8

Innovatie-uitgaven (mln. euro, 2010)**

1.325

10

Investeringen (mln. euro, 2010)**

1.656

4

160

0

Starters (2011)** Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS.

De sector is in hoge mate afhankelijk van de wereldmarkt. Dat geldt zowel voor de aanvoer van grondstoffen als voor de afzet van de producten. Een groot deel van de afzet vindt zijn weg op de Europese markt, maar de buiten-Europese markt is een snelgroeiende afzetmarkt. De wereldwijde economische crisis is weliswaar niet geheel voorbijgegaan aan de sector, maar de vraag naar producten van de chemische industrie is toch niet erg conjunctuurgevoelig gebleken. Mede door de groeiende uitvoer zit de toegevoegde waarde van de sector weer in de lift. Er zijn in de sector chemie dan ook veel bedrijven die positief zijn gestemd over de verwachte ontwikkeling van de omzet en het bedrijfsresultaat. Daar komt bij dat in deze sector veel bedrijven vertrouwen hebben in het overheidsbeleid. Het oordeel over de verandering van het ondernemingsklimaat wordt door de tegenvallende ontwikkelingen in het afgelopen jaar nog wel enigszins gedrukt, maar steekt toch gunstig af bij veel andere topsectoren.

17

Figuur 4

Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Chemie, 2010-2014, volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten

8,00 7,00 5,50

6,00

4,00 2,75 2,00

1,50

1,25

2,50

1,75 1,00

0,00 -0,75-0,75 -1,25

-1,50

-2,00

-1,75 -2,50

-2,50

2013

2014

-4,00 2010

2011

2012

toegevoegde waarde

werkenden

uitvoer


Figuur 5

Verwachting van de sector Chemie voor 2012 (% saldo positief/negatief)

23,1

omzetverwachting

24,3



5,6


-50

33,1

-40

-30

-20

-10

0

10

20

30

40

50


Het hoge aandeel exporterende bedrijven geeft aan dat de wereldmarkt voor de sector als geheel zeer belangrijk is, maar bij slechts een op de twee exporterende bedrijven maakt uitvoer meer dan een kwart van de omzet uit.

18

Er zijn in de sector chemie weliswaar veel bedrijven die positief oordelen over de verandering van het ondernemingsklimaat in het algemeen, maar dit geldt niet voor de financieringsmogelijkheden. Op termijn kan dit net als in de andere topsectoren een drukkend effect hebben op zowel de investeringen als de innovatieuitgaven. Op dit moment is het aandeel innoverende bedrijven in de sector chemie het hoogst van alle topsectoren. Tabel 7

Aanjagers van groei Chemie

Aspecten Uitvoer Uitvoerwaarde (mln. euro, 2012)*

31.227

Aantal exporteurs (%, 2011)**

65

Aantal (% van exporteurs) bedrijven met meer dan 25% omzet uit uitvoer***

54


1.656 -23

Ondernemerschap Oprichtingen en opheffingen van bedrijven (saldo, 2011)** Aantal bedrijven (2011)** Aantal zelfstandigen (2010)*

50 2.120 710


1.325


73


10


52


38


19

5

C reatieve industrie 4B

Belangrijke onderdelen van de creatieve industrie zijn architectuur, mode, design, gaming en (nieuwe) media. De sector spreekt vooral tot de verbeelding door namen van wereldwijd bekende Nederlandse architecten (zoals Rem Koolhaas van bureau OMA), modeontwerpers (zoals Viktor & Rolf), designers (zoals het collectief Droog Design) en tv-programma’s (zoals Big Brother). Maar ook het fashionlabel G-Star maakt deel uit van de creatieve industrie, evenals mediabedrijf Endemol. De topsector creatieve industrie is relatief arbeidsintensief en haar afzet vindt vrijwel volledig in Nederland plaats. De uitgaven aan innovatie zijn relatief laag. In de creatieve sector kan een ondernemer relatief eenvoudig met een onderneming starten. Het aantal starters ligt op een hoog niveau. Tabel 8

Determinanten van economische groei Creatieve industrie Creatieve industrie


9.573

2


205.408

2


695

0



233

2


n.b.

n.b.

18.910

12

Starters (2011)** Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS.

De creatieve industrie heeft eerder dan andere topsectoren de gevolgen gemerkt van de economische crisis. Terwijl de ontwikkeling van de toegevoegde waarde van de topsectoren tezamen in 2010 nog zeer positief en in 2011 weliswaar flink minder maar toch nog steeds positief was, verkeerde de creatieve industrie al in de krimpfase. De voor de topsectoren verwachte ommekeer in 2013 zal nog aan de creatieve industrie voorbijgaan. Pas in 2014 wordt een licht herstel verwacht. Debet daaraan is het ontbreken van de impuls van het aantrekken van de uitvoer. De activiteiten van de creatieve sector zijn meer dan in andere topsectoren mensenwerk, hetgeen een gunstige uitwerking heeft op de werkgelegenheidsontwikkeling, die relatief minder krimp laat zien. De minder florissante vooruitzichten worden gedeeld door de bedrijven waar per saldo de stemming ten aanzien van de omzet- en resultaatverwachting licht negatief is. Dit wordt onderstreept door een per saldo negatief oordeel over verandering van het ondernemingsklimaat. Ook het vertrouwen in het overheidsbeleid blijft achter bij dat in de meeste andere topsectoren.

21

Figuur 6

Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Creatieve industrie, 2010-2014, volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten

3,50 3,00 3,00 2,50 2,00

1,75 1,50

1,50 1,00 0,50 0,50

0,25 0,00

0,00

0,00

0,00 -0,25

-0,50 -0,50

-0,50

-1,00 -1,00

-1,00 -1,25-1,25

-1,50 2010

2011

2012

toegevoegde waarde

2013

2014

werkenden

uitvoer


Figuur 7

Verwachting van de sector Creatieve industrie voor 2012 (% saldo positief/ negatief)

omzetverwachting

-5,8


-3,8


-8,3


-50

15,4

-40

-30

-20

-10

0

10

20

30

40

50


Vergeleken met andere topsectoren komt de uitvoer van de sector creatieve industrie voor rekening van een zeer beperkt deel van de bedrijven, en als bedrij-

22

ven exporteren, is dit veelal van geringe betekenis. Belangrijk is om op te merken dat de exportcijfers voor de topsectoren (afkomstig van het CBS) alleen de goederenuitvoer betreffen. De uitvoer van diensten is buiten beschouwing gelaten, terwijl voor de creatieve industrie met name de dienstenuitvoer van belang is. Het oordeel van de bedrijven in de creatieve industrie over de verandering van het ondernemingklimaat is dan wel het meest negatief van alle topsectoren, wat betreft het oordeel over de verandering van de financieringsmogelijkheden komt het oordeel overeen met dat in de andere topsectoren. Vanuit het perspectief van de bedrijvendynamiek is de creatieve industrie de meest dynamische topsector. In geen van de topsectoren is de groei van het aantal bedrijven – ook als die wordt gerelateerd aan de omvang van de sector – zo groot als in de creatieve industrie. Gelet op de naam van de sector mag verwacht worden dat de sector veel innovatieve bedrijven kent. Bijna twee derde van de bedrijven is als innovatief bedrijf te typeren. Het aandeel van de innovatieve bedrijven - die bedrijven die meer dan een kwart van de omzet uit nieuwe producten halen - is met ongeveer een kwart hoger dan in de meeste andere topsectoren. Van de bedrijven die in de laatste 12 maanden hebben geïnvesteerd in innovatie, is bij twee derde van de bedrijven minstens 10% van de arbeidsinzet hierbij betrokken. Tabel 9

Aanjagers van groei Creatieve industrie


695 8 34


n.b. -31


11.600 106.820 88.440


233


62


23


63


1


23

6

E nergie 5B

In de topsector energie draait het niet alleen om de traditionele energievoorziening, verzorgd door de bekende grote energiebedrijven zoals NUON (onderdeel van Vattenfall) en Essent (onderdeel van RWE), maar ook om de ontwikkeling en opwekking van nieuwe, duurzame energie, door zowel de grote energiebedrijven als door meer gespecialiseerde bedrijven zoals Ecofys en Amtech Systems, ondersteund door onderzoekinstituten zoals ECN en DNV KEMA. De ontwikkeling van nieuwe en duurzame energie uit wind, zon en biomassa vindt plaats met het oog op het realiseren van de internationale doelstellingen voor het terugdringen van de CO2-emissies.1 Ook de winning en distributie van aardgas maakt deel uit van de topsector energie. Tabel 10

Determinanten van economische groei Energie

Energie



24.951

5


44.770

1


15.465

4

859

7

4.887

12

100

0

Innovatie-uitgaven (mln. euro, 2010)** Investeringen (mln. euro, 2010)** Starters (2011)** Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS.

De ontwikkeling van de toegevoegde waarde en de uitvoer van de sector energie is in grote mate gerelateerd aan de ontwikkeling van de (internationale) vraag naar energie. De economische ontwikkeling is daarbij een van de factoren die een rol speelt, maar zeker zo belangrijk zijn klimatologische schommelingen en veranderingen in de internationale energiestromen. Daarnaast missen veranderingen in het beleid (bijvoorbeeld ten aanzien van het stimuleren van windenergie) hun uitwerking op de sector niet. Onder de bedrijven in de energiesector overheersen positieve verwachtingen ten aanzien van de omzet en het bedrijfsresultaat ruimschoots. Wat dit betreft, voegt de sector zich bij de topsectoren chemie en tuinbouw en uitgangsmaterialen. In overeenstemming met de positieve verwachtingen is dat de bedrijven per saldo een positief oordeel hebben over de verandering van het ondernemingsklimaat gepaard aan een hoge mate van vertrouwen in het overheidsbeleid.

1

Zie voor nadere economische kerncijfers van de duurzame energiesector de CBS publicatie ‘Economic Radar of the Sustainable Energy Sector in the Netherlands (juli 2012).

25

Figuur 8

Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Energie, 2010-2014, volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten

10,00 5,75

5,00

4,50

5,00 0,00

0,00

0,75

0,00

1,50

1,50 0,00 0,00

0,00 -0,50

-0,75

-5,00 -6,25 -10,00

-15,00 -16,00 -20,00 2010

2011

2012

toegevoegde waarde

2013

werkenden

2014 uitvoer


Figuur 9

Verwachting van de sector Energie voor 2012 (% saldo positief/negatief)

omzetverwachting

22,9


13,8


9,4


-50,0

33,0

-40,0

-30,0

-20,0

-10,0

0,0

10,0

20,0

30,0

40,0

50,0


De energiesector kent het relatief laagste aandeel exporterende bedrijven. Net als in veel andere topsectoren haalt de helft van de exporterende bedrijven meer dan een kwart van de omzet uit uitvoer.

26

Wat betreft het aandeel innovatieve bedrijven bevindt de energiesector zich in de middenmoot. Het omzetaandeel van vernieuwde producten of diensten is met 8% betrekkelijk gering. Tabel 11

Aanjagers van groei Energie


15.465 n.b. 55


4.887 -38


40 1.270 630

Innovatie Innovatie-uitgaven (mln. euro, 2010)** Aantal (%) innoverende bedrijven (2010)** Omzetaandeel (%) vernieuwd product of dienst (2010)**

859 49 8


58


36


27

7

H ightech systemen en materialen 6B

De sector hightech systemen en materialen bestrijkt de machine- en systeemindustrie, automotive, lucht- en ruimtevaart en materialentechnologie. De sector hightech systemen en materialen is onder de topsectoren één van de grootste. De output van hightechbedrijven vormt een belangrijke pijler onder de innovaties in andere (top)sectoren, zoals life sciences, chemie, mobiliteit en energie. Belangrijke ontwikkelingen op het gebied van duurzaamheid vinden hun oorsprong in de sector hightech systemen en materialen. De bedrijven in deze topsector zijn in vergaande mate ruimtelijk geclusterd. met een zwaartepunt rond Eindhoven (onder andere Philips en ASML), en daarnaast rond Delft (onder ander Airborne) en Twente. De universiteiten in deze regio’s maken, net als TNO, deel uit van de netwerken van hightechbedrijven, waaronder spin offs van de universiteiten. De sector hightech systemen en materialen is niet alleen zeer groot wat betreft de toegevoegde waarde en het aantal werkenden, maar vooral ook in termen van de innovatie-uitgaven en de uitvoer. De sector is goed voor ongeveer een derde van de totale innovatie-uitgaven in Nederland. Tabel 12

Determinanten van economische groei Hightech systemen en materialen

Hightech systemen en materialen


33.452

6


474.394

6


45.188

11


4.190

32


2.430

6

Starters (2011)**

8.815

5



De eerste jaren van de wereldwijde economische crisis leek de sector hightech en materialen onberoerd te laten: de toegevoegde waarde groeide veel sterker dan in welke topsector ook en hetzelfde gold voor de uitvoer. Tot in 2012 ook hier de crisis zich deed gelden. Na de positieve jaren ervoor daalden de toegevoegde waarde en de uitvoer van het ene op het ander jaar, en sterker dan in de topsectoren tezamen. De kentering ten goede, die voor de topsectoren in 2013 en 2014 wordt verwacht, is ook van toepassing op de sector hightech systemen en materialen. De ondernemers zijn gematigd optimistisch. Dit komt tot uitdrukking in de licht positieve verwachting van de bedrijven wat betreft de ontwikkeling van de omzet en het bedrijfsresultaat, tegen de achtergrond van een per saldo negatieve opvatting wat betreft de verandering van het ondernemingsklimaat, en een slechts zeer licht positief saldo wat betreft het vertrouwen in het overheidsbeleid.

29

Figuur 10 Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Hightech systemen en materialen, 2010-2014, volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten

25,00

20,00

18,75

19,75

15,00

12,25 10,75

10,00

5,00

3,00

4,00

2,75

1,00

0,00 0,00 -0,75 -5,00

-1,50

-1,50

2013

2014

-3,00 -4,50

-5,50

-10,00 2010

2011

2012

toegevoegde waarde

werkenden

uitvoer


Figuur 11 Verwachting van de sector Hightech systemen en materialen voor 2012 (% saldo positief/negatief)

omzetverwachting

7,9


9,3


-5,1


-50

3,4

-40

-30


30

-20

-10

0

10

20

30

40

50

De ontwikkeling van de uitvoer van de sector hightech en materialen is bijzonder goed, maar het aandeel exporterende bedrijven in de sector is niet hoog. Net als in verschillende andere topsectoren, haalt ongeveer de helft van de exporterende bedrijven meer dan een kwart van de omzet uit uitvoer. De toetredingsdrempel ligt in deze sector laag, want wat betreft de groei van het aantal bedrijven komt de sector op de tweede plaats na de topsector creatieve industrie. Tabel 13

Aanjagers van groei Hightech systemen en materialen


45.188


20


45


2.430 -28


4.500


66.850


42.100


4.190


64


36


75


21


31

8

L ife sciences & health 7B

De topsector life sciences & health richt zich op de gezondheid van mens en dier en bestrijkt het gebied van farmaceutische industrie, biotechnologie en materialen tot diagnostiek en medische technologie. Tot de sector behoren veel bedrijven die deel uitmaken van multinationale ondernemingen. De markt voor deze topsector groeit door de vergrijzing, door de toename van sommige ziekten en door medische innovaties. De sector life sciences & health is nauw verbonden met de topsectoren agro&food, chemie en tuinbouw en uitgangsmaterialen. De basis van de vooruitgang in de sector wordt gevormd door de grote R&Dinspanningen van de bedrijven en van de bedrijven samen met universiteiten, met name die van Leiden, Amsterdam, Maastricht, Groningen en Wageningen en kennisinstellingen zoals het Nederlands Kanker Instituut. De topsector life sciences & health is een relatief kleine sector. Kenmerkend voor de sector zijn de hoge uitgaven aan innovatie. Tabel 14

Determinanten van economische groei Life sciences & health

Life sciences & health


2.710

1


39.319

0


6.586

2



1.121

9


245

1

Starters (2011)**

160

0


In 2010 was de sector life sciences & health nog een van de snelst groeiende sectoren wat betreft de toegevoegde waarde. Ook in 2011 scoorde de sector nog relatief goed. Sindsdien moet de sector genoegen nemen met dezelfde matige groeicijfers. De uitvoer van de sector vertoont een grillig ontwikkelingspatroon, dat soms sterk afwijkt van de ontwikkeling in de rest van de economie. De omzet- en resultaatverwachting van de bedrijven in de sector life sciences & health is negatiever dan het macro-economische beeld van de sector zou doen vermoeden. In geen enkele topsector zijn de verwachtingen van de bedrijven zo negatief als in de topsector life sciences & health. Ook het vertrouwen in het overheidsbeleid is lager dan in menige andere topsector. Wat betreft het oordeel over de verandering van het ondernemingsklimaat houden de optimisten en de pessimisten elkaar in evenwicht.

33

Figuur 12 Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Life sciences & health, 2010-2014, volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten

12,00 10,25 10,00 8,00 6,00 4,25 4,00

3,25

2,00

3,00

2,50

2,25 1,00 0,00 0,00 -1,00-1,25 -1,50

-2,00 -4,00

-1,50

-2,00

-2,75 -3,25 2010

2011

2012

toegevoegde waarde

2013

werkenden

2014 uitvoer


Figuur 13 Verwachting van de sector Life sciences & health voor 2012 (% saldo positief/ negatief)

omzetverwachting

-19,1


-13,5


0,1


-50

14,4

-40

-30

-20

-10

0

10

20

30

40

50


Voor een sector die wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van veel multinationale bedrijven valt het aandeel van een kwart exporterende bedrijven tegen. De

34

betekenis die de uitvoer heeft voor de bedrijven die exporteren is echter aanmerkelijk: drie kwart haalt meer dan een kwart van de omzet uit uitvoer. Het hoge aandeel innovatieve bedrijven in de sector life sciences & health weerspiegelt het belang dat R&D heeft in deze sector. Voor veel bedrijven zijn het echter toch bestaande producten waar men het wat betreft de omzet vooral van moet hebben, want met een aandeel van een op de drie bedrijven die meer dan een kwart van de omzet uit nieuwe producten halen, springt de sector er niet uit. In de sector life sciences & health is de groei van het aantal bedrijven laag. De toetredingsdrempels, waaronder de hoge kapitaalintensiteit, zijn dan ook hoog. Het zijn echter niet alleen potentiële nieuwe toetreders die financiële barrières zullen ervaren, want het oordeel van de bedrijven in de life sciences over de ontwikkeling van de financieringsmogelijkheden is vrij negatief. Tabel 15

Aanjagers van groei Life sciences & health


6.586


22


72

Investeringen Investeringen (mln. euro, 2010)**

245

Financieringsmogelijkheden (% saldo verbeterd/verslechterd)***

-28


30


2.280


1.530


1.121


52

Omzetaandeel (%) vernieuwd product of dienst (2010) **

33


60


19


35

9

T ransport en opslag 8B

De sector transport en opslag omvat het goederenvervoer over de weg (bijvoorbeeld Jan de Rijk Logistics) en rail, over zee (bijvoorbeeld Jumbo Shipping) en binnenwater en door de lucht en hiermee verbonden activiteiten zoals opslag en logistieke dienstverlening (bijvoorbeeld ECT)1. De betekenis van de sector is in belangrijke mate verbonden met de positie van de haven van Rotterdam, in het bijzonder wat betreft containervervoer, en Amsterdam Schiphol Airport. Nederland speelt een belangrijke rol in de doorvoer van goederen naar en vanuit andere Europese landen. Meer dan de helft van de Europese distributiecentra van Amerikaanse en Aziatische ondernemingen is in Nederland gevestigd. Door deze schakelfunctie is de sector voor de afzet in hoge mate afhankelijk van de economische ontwikkelingen in het buitenland. De sector telt daarnaast een groot aantal kleine bedrijven die met name actief zijn in het wegvervoer en vervoer over de binnenwateren. De sector transport en opslag is een relatief grote sector in termen van werkgelegenheid en toegevoegde waarde. De toegevoegde waarde per werkende is beperkter dan bij veel andere sectoren het geval is. De sector is vrij kapitaalintensief. Tabel 16

Determinanten van economische groei Transport en opslag

Transport en opslag


28.733

5


362.323

4


17.853

4

424

3


4.674

12

Starters (2011)**

3.080

2




De wereldwijde economische crisis heeft zich in de sector transport en opslag duidelijk laten voelen. Waar de uitvoer van de topsectoren toen een flinke toename kende, zag de sector transport en opslag zich geconfronteerd met een afname van de uitvoer. Desondanks kon de sector een bescheiden groei van de toegevoegde waarde realiseren. Dat lukte de sector ook in 2011, toen ook de uitvoer weer groeide. Dat het herstel nog broos is, wordt weerspiegeld in de per saldo licht negatieve verwachtingen van de bedrijven wat betreft de omzet en het bedrijfsresultaat. Uiteindelijk is de toegevoegde waarde in 2012 licht afgenomen. Pas in 2014 is voor deze sector weer een verbetering te zien. Wat betreft

1

Hierbij volgen we een sectorale benadering transport en opslag. Dit houdt in dat logistieke activiteiten in de industrie, handel, bouw en andere (top)sectoren niet zijn meegenomen. Zie voor nadere economische kerncijfers van de topsector logistiek volgens de functionele benadering de CBS-publicatie ‘Monitor topsectoren, Methodebeschrijving en tabellenset’, september 2012, waarvoor aanvullend onderzoek is verricht door Buck Consultants International en TNO.

37

het oordeel over de verandering van het ondernemingsklimaat houden de optimisten en de pessimisten elkaar in evenwicht. Het vertrouwen in het overheidsbeleid is weliswaar positief, maar lager dan in menige andere topsector. Figuur 14 Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Transport en opslag, 2010-2014, volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten

5,00 3,75

4,00

3,00 3,00

2,25

2,00

2,00

2,00 1,00

0,75

1,00

0,75

0,00

0,00 0,00

2012

2013

0,75

0,00 -1,00 -1,00 -2,00

-1,75

-3,00 -4,00

-3,75

-5,00 2010

2011 toegevoegde waarde

2014

werkenden

uitvoer


Figuur 15 Verwachting van de sector Transport en opslag voor 2012 (% saldo positief/negatief)

omzetverwachting

-1,1


-5,2


-0,1


-50

17,2

-40

-30


38

-20

-10

0

10

20

30

40

50

De internationale rol van de sector transport en opslag is breed geworteld in de sector: een op de vijf bedrijven exporteert, en van de exporterende bedrijven haalt ruim de helft meer dan een kwart van de omzet uit uitvoer. De bedrijven in de sector transport en opslag zijn behoorlijk negatief over de ontwikkeling van de financieringsmogelijkheden. De innovativiteit van de sector transport en opslag is relatief gering. Niet alleen de innovatie-uitgaven zijn relatief beperkt, maar ook het aandeel innovatieve bedrijven is relatief laag. Tabel 17

Aanjagers van groei Transport en opslag


17.853


20


54


4.674 -39


1.050


24.150


23.560


424


35


23


48


7


39

10 T uinbouw en uitgangsmaterialen 9B

De topsector tuinbouw en uitgangsmaterialen is zeer zichtbaar door zijn producten: groenten, fruit, bomen, planten, bloembollen en bloemen. De teelt hiervan is binnen Nederland in hoge mate geconcentreerd in enkele clusters: de Greenports. Tot de sector behoren niet alleen de producenten van primaire producten, de tuinbouwbedrijven, maar ook gerelateerde bedrijven op het gebied van pootgoed en zaden, zoals Enza Zaden, en handel en distributie, zoals Bakker Barendrecht en FloraHolland. 1 De sector is nauw verbonden met gespecialiseerde kenniscentra, met name Wageningen Universiteit & Research Center met het onderzoekinstituut Plant Research International. Daarnaast heeft de sector tuinbouw en uitgangsmaterialen nauwe relaties met de topsectoren agro&food en life sciences en health. Met de attracties als de bollenvelden en de Floriade is de sector ook een belangrijke peiler voor het toerisme in en naar Nederland. De topsector tuinbouw en uitgangsmaterialen is een relatief kleine sector. Kenmerkend voor de sector is de sterke uitvoeroriëntatie. Ook de uitgaven aan innovatie zijn relatief hoog. Tabel 18

Determinanten van economische groei Tuinbouw en uitgangsmaterialen sectoraal Tuinbouw en uitgangsmaterialen sectoraal


9.265

2


139.328

2


14.140

3



478

4


n.b.

n.b.

Starters (2011)**

n.b.

n.b.


Terwijl de ontwikkeling van de toegevoegde waarde van de sector weinig schommelingen laat zien, kent de ontwikkeling van de uitvoer een grotere mate van variatie. Was de ontwikkeling in 2010 nog positief, in 2011 ontwikkelde de uitvoer zich negatief. Pas in 2013 lijkt de sector weer de weg naar boven te zullen oppakken. De negatieve ontwikkeling van de werkgelegenheid, die de meeste topsectoren kenden in 2010, ging aan de sector tuinbouw en uitgangsmaterialen voorbij, maar vanaf 2011 maakt de sector wat dit betreft een inhaalslag met een relatief groot werkgelegenheidsverlies.

1

Hierbij volgen we een sectorale benadering tuinbouw en uitgangsmaterialen. Dit houdt in dat de gegevens betrekking hebben op alle productieprocessen van de branches binnen de topsector tuinbouw en uitgangsmaterialen, inclusief de geproduceerde nevenactiviteiten door de tuinbouw, zoals akkerbouwproductie door tuinbouwbedrijven. Zie voor nadere economische kerncijfers van de topsector tuinbouw en uitgangsmaterialen volgens de functionele benadering de CBSpublicatie ‘Monitor topsectoren, Methodebeschrijving en tabellenset’, september 2012 en de publicatie ‘Het Nederlandse agrocomplex 2012’, LEI Wageningen UR, december 2012.

41

Figuur 16 Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Tuinbouw en uitgangsmaterialen sectoraal, 2010-2014, volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten

5,00 3,75

4,00 3,00 2,00

1,75

1,50 1,00

1,25

1,00

1,00 0,00

0,00

0,00 -1,00

-0,25

-0,50 -1,00

-2,00

-1,75

-1,50

-1,50

2013

2014

-3,00 -3,50

-4,00 -5,00 2010

2011

2012

toegevoegde waarde

werkenden

uitvoer


Figuur 17 Verwachting van de sector Tuinbouw en uitgangsmaterialen sectoraal voor 2012 (% saldo positief/negatief)

omzetverwachting

19,1


16,3


1,7


-50,0

35,0

-40,0

-30,0

-20,0

-10,0

0,0

10,0

20,0

30,0

40,0

50,0


Het minder positieve macro-economische perspectief voor de sector tuinbouw en uitgangsmaterialen wordt niet gedeeld door verwachting van de bedrijven wat betreft omzet en resultaat. Ook wat betreft het oordeel over de verandering van 42

het ondernemingsklimaat zijn de bedrijven in de sector, zij het in lichte mate, per saldo positief. Dit gaat gepaard met een hoge mate van vertrouwen in het overheidsbeleid. In de sector tuinbouw en uitgangsmaterialen zijn veel bedrijven internationaal actief. Ruim een kwart van de bedrijven in deze sector exporteert. Alleen in de topsector chemie zijn naar verhouding meer exporterende bedrijven. Voor veel individuele bedrijven is de uitvoer belangrijk: bij meer dan de helft van de exporterende bedrijven maakt uitvoer meer dan een kwart van de omzet uit. Het aandeel innovatieve bedrijven is gemiddeld. De bedrijven in de sector tuinbouw en uitgangsmaterialen zijn weliswaar positief over het ondernemingsklimaat en over het overheidsbeleid, maar wat betreft de ontwikkeling van de financieringsmogelijkheden zijn de bedrijven net zo negatief als de bedrijven in veel andere topsectoren. Een kwart van de omzet in deze sector komt voor rekening van vernieuwde producten en diensten. Dit is binnen de topsectoren bovengemiddeld. De arbeidsinzet bij de bedrijven die in de afgelopen 12 maanden hebben geïnvesteerd in innovatie, is echter relatief laag. Tabel 19

Aanjagers van groei Tuinbouw en uitgangsmaterialen sectoraal


14.140


26


60


n.b. -26


n.b.


19.210


24.190


478


50


24


32


6


43

11 W ater 10B

De topsector water richt zich op de maritieme sector van scheepswerven, zoals Damen Shipyards en bouwers van luxe jachten, en de offshore-industrie, maar de sector richt zich ook op de delta- en watertechnologie, met bedrijven als BallastNedam en DHV. Als voorbeeld in de waterzuivering is Norit als watertechbedrijf te noemen. Kenniscentra zoals Deltares, Marin en Wetsus dragen bij aan de ontwikkeling van de watersector. Enigszins in tegenspraak met het imago van de sector, waarbij grote waterprojecten die wereldwijd door Nederlandse bedrijven worden uitgevoerd een belangrijke rol spelen, blijkt dat de topsector water een relatief kleine sector is. De toegevoegde waarde, de uitvoer en de innovatie-uitgaven zijn relatief laag. Ook kent de sector weinig starters. Tabel 20

Determinanten van economische groei Water Water


8.585

2


81.203

1


4.037

1

363

3

1.339

3

270

0


Innovatie-uitgaven (mln. euro, 2010)** Investeringen (mln. euro, 2010)** Starters (2011)** Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS.

Hoewel in 2010 de toegevoegde waarde van de watersector zich nog voorspoedig ontwikkelde, moest de sector een forse krimp van de uitvoer incasseren. Dat verlies kwam de sector een jaar later echter alweer te boven, waarna de sector eveneens getroffen werd door de volgende crisis en zowel met een uitvoer- als toegevoegde waardedaling werd geconfronteerd. Een toenemende uitvoer zal weer tot een licht herstel leiden. De bedrijven met positieve en negatieve verwachting in de omzet- en resultaatverwachtingen houden elkaar in evenwicht, waarbij de watersector de enige topsector is waar het vertrouwen van de bedrijven in het overheidsbeleid per saldo - licht - negatief is. Een per saldo eveneens licht negatief oordeel van de bedrijven over de verandering van het ondernemingsklimaat deelt de sector met de topsector creatieve industrie.

45

Figuur 18 Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Water, 2010-2014, volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten

10,00

8,50

8,00 6,00 4,00

3,75

3,75

3,50 2,25

2,00

1,25

0,75

0,00

-4,00

-0,50

-0,75

-2,00

-0,75

-1,75

-2,50 -3,25

-3,75

-6,00 -8,00

-7,75

-10,00 2010

2011

2012

toegevoegde waarde

2013

werkenden

2014 uitvoer


Figuur 19 Verwachting van de sector Water voor 2012 (% saldo positief/negatief)

omzetverwachting

0,1


-0,5


-3,9


-3,4

-50

-40

-30

-20

-10

0

10

20

30

40

50


Ondanks de relatief kleine omvang van de uitvoer van de topsector water exporteert één op de vijf bedrijven in deze sector. Het aandeel van de exporterende

46

bedrijven die meer dan een kwart van de omzet uit uitvoer halen is vergeleken met andere topsectoren wel aan de lage kant. De bedrijven in de watersector zijn betrekkelijk negatief over de ontwikkeling van de financieringsmogelijkheden. Mogelijk belet dit de bedrijven om te innoveren, want het aandeel innovatieve bedrijven in de watersector is relatief matig. Ook is het belang van nieuwe producten of diensten voor de omzet van de bedrijven relatief gering. Voor de vernieuwing in de sector is de bedrijvendynamiek van beperkte betekenis. Tabel 21

Aanjagers van groei Water


4.037


21


43


1.339 -35


90


2.920


1.940


363


46


14


50


14


47

De resultaten van het Programma MKB en Ondernemerschap worden in twee reeksen gepubliceerd, te weten: Research Reports en Publieksrapportages. De meest recente rapporten staan (downloadable) op: www.ondernemerschap.nl. A201315

07-05-2013

MKB verdeeld over kabinetsbeleid

A201314

02-05-2013

Topsectoren in beeld

A201313

28-03-2013

Concurrentie in het MKB

A201312

25-03-2013

Alles flex, is dat een mismatch?

A201311

09-04-2013

Challengers: hun kenmerken en succesfactoren

A201310

04-04-2013

Wie wordt werkgever?

A201309

16-04-2013

Oudedagsvoorziening in het MKB

A201308

11-04-2013

Benchmark klanten Qredits

A201306

21-02-2013

De waarde van sociaal ondernemerschap

A201305

24-01-2013

Grondstofschaarste?

A201304

02-04-2013

Gezocht: werklocatie 3.0

A201303

24-01-2013

Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2012 en

A201302

08-01-2013

Financiering van innovatie in het MKB

A201218

15-01-2013

Samen starten

A201217

17-01-2013

Inkomen, vermogen en dynamiek van zelfstandigen zonder

A201216

9-1-2013

A201215

19-12-2012

A201214

7-12-2012

Meer innovatie door buitenlanders?!

A201213

4-12-2012

Meerwaarde van studentbedrijven

A201212

4-12-2012

Duurzaam ondernemen in het MKB

A201211

12-11-2012

Global Entrepreneurship Monitor 2011 The Netherlands

A201210

19-11-2012

Gebruikers en communities

A201209

8-8-2012

Wagenpark MKB en Grootbedrijf 2010

A201208

6-7-2012

Nieuwe financieringsvormen voor het MKB

A201207

20-6-2012

Monitor Inkomens Ondernemers

A201206

20-6-2012

Een typologie van ondernemers met lage inkomens

A201205

28-6-2012

Kleinschalig Ondernemen 2012

A201204

30-5-2012

Hoe ondernemend zijn zzp'ers?

A201203

22-5-2012

Duurzaam ondernemen in het kantoorhoudende MKB

A201202

16-4-2012

Vergrijzing en ondernemerschap

A201201

4-4-2012

A201113

22-11-2011

Ondernemen in de Sectoren 2011

A201112

22-11-2011

Zelfbewust een Zelfstandige Positie

A201111

21-9-2011

Kerngegevens MKB 2011

A201110

25-8-2011

Financieringsmonitor 2011

A201109

22-8-2011

Arbeidsproductiviteitstrends in klein-, midden- en grootbe-

A201108

14-7-2011


A201107

19-5-2011

Ondernemen voor de toekomst

A201106

27-4-2011

Trendstudie MKB en Ondernemerschap: Synthese

A201105

20-4-2011

Uitvinders in Nederland

A201104

28-4-2011


A201103

10-3-2011

Trendstudie MKB en Ondernemerschap

A201102

8-3-2011

Monitor vrouwelijk en etnisch ondernemerschap 2010

A201101

5-1-2011

Startende ondernemers

A201012

8-12-2010

2013 - Update december

personeel Financieringsmonitor topsectoren 2012 Ondernemen zonder personeel

Hoe werken bedrijven samen in projecten?

drijf 1995-2015

48

Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid

A201011

16-11-2010

A201010

9-11-2010


A201009

14-10-2010

De arbeidsmarkt van Midden-Nederland

A201008

14-10-2010


A201007

30-9-2010

Stand van Zaken Zonder Personeel

A201006

23-6-2010

Internationale benchmark ondernemerschap 2010

A201005

31-5-2010

Bedrijfsbeëindigingen in het kleinbedrijf

A201004

april 2010

Octrooien in Nederland

A201003

12-4-2010

Ondernemen voor anderen!

A201002

15-2-2010

Een kwestie van ondernemen

A201001

11-1-2010

Innovatief ondernemerschap in detailhandel, horeca en

A200918

1-12-2009

Slim en gezond afslanken

A200917

2-11-2009

Ondernemen in de Sectoren

A200916

30-10-2009

A200915

17-8-2009

Criminaliteitspreventie door kleine bedrijven

A200914

16-6-2009

Global Entrepreneurship Monitor 2008

A200913

15-5-2009

Internationale benchmark ondernemerschap 2009

A200912

20-5-2009


A200911

3-4-2009

Kopstaartbedrijven

A200910

1-4-2009

Ondernemerschap in de wijk

A200909

27-3-2009

A200908

half juni 2009

A200907

24-3-2009


A200906

19-3-2009

Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid

A200905

17-3-2009

Afhankelijkheid in de metaalsector

A200904

12-3-2009

Beter inzicht in multicultureel ondernemerschap

A200903

5-2-2009

A200902

13-1-2009

Toekomst concurrentiepositie MKB

A200901

13-1-2009

MKB in regionaal perspectief

A200815

19-12-2008

Succes met samenwerking

A200814

16-12-2008

Tijdelijke samenwerkingsverbanden in het Nederlandse MKB

A200813

8-12-2008

Sociaal ondernemerschap

A200812

8-12-2008

Ondernemen in de Sectoren

A200811

28-10-2008

A200810

23-9-2008

A200809

8-9-2008

Internationale benchmark ondernemerschap

A200808

3-9-2008

Nalevingskosten van wetgeving voor startende bedrijven

A200807

september 2008

Ondernemen in de sectoren 2010 – 10 brochures

ambacht

Springen over de Grens

The Netherlands

Van werknemer tot ondernemer Review: Internationalisering van het Nederlandse MKB

Ten years entrepreneurship policy: a global overview

Ondernemerschap in de zorg In- en uitstroom in de detailhandel

Stimulering van ondernemerschap in middelgrote gemeenten

A200806

18-9-2008

A200805

8-7-2008

HRM-beleid in het MKB Global Entrepreneurship Monitor 2007 The Netherlands

49

Topsectoren: beeld en ontwikkeling. drs. K.L. Bangma drs. A. Bruins drs. D. Snel

Recommend Documents