M 201013
Octrooien in het MKB
drs. R. van der Poel drs. M. Seip drs. J. Snoei Zoetermeer, 7 oktober 2010
Octrooien in het MKB MKB-bedrijven vragen minder vaak octrooien aan dan grote bedrijven. 94% van de octrooiaanvragende bedrijven is afkomstig uit het MKB. Deze groep is echter verantwoordelijk voor ‘slechts’ 30% van de octrooiaanvragen. Octrooiaanvragende bedrijven uit het MKB zijn vooral afkomstig uit de industrie (onder andere metaalnijverheid, elektronica en chemie), reparatie en handel (groothandel) en zakelijke dienstverlening. In vergelijking met het grootbedrijf is het aandeel in de industrie (aanzienlijk) lager, maar juist in de zakelijke dienstverlening en reparatie en handel is het (veel) hoger. De meeste octrooiaanvragende MKB-bedrijven zijn gevestigd in Brabant. Ruim 15% van de bedrijven is afkomstig uit deze regio. Daarnaast komen ook veel bedrijven uit Oost Nederland (Twente) en de Randstadregio’s. In de regio Noordwest-Holland zijn de minste octrooiaanvragende bedrijven gevestigd. Als het aantal octrooibedrijven wordt afgezet tegen het aantal bedrijven uit deze regio, dan hebben vooral de regio’s Den Haag (Delft/Westland), Vallei, Twente, Achterhoek en Zuidoost-Brabant een hoge score. Regio’s met een technische universiteit (Twente, Delft en Zuidoost-Brabant) en een landbouwuniversiteit (Wageningen) scoren dus goed. Oostelijk Zuid-Limburg is de KvK-subregio met de laagste octrooidichtheid van Nederland. De technologiegebieden industriële processen, werktuigbouw en machines, consumentenproducten en bouw zijn vooral populair bij het MKB. Dit verschilt met grote bedrijven die vooral innoveren op het gebied van elektriciteit & elektronica, instrumenten, chemie en materialen en farmacie en biotechnologie. In 2010 hebben EIM en NL Octrooicentrum het onderzoek Octrooien in Nederland uitgevoerd waarin gekeken is verricht naar de herkomst van octrooien ten aanzien van sectoren, bedrijfsgrootte, regio’s en technologiegebieden. In dit onderzoek zijn octrooidata gekoppeld aan gegevens uit het handelsregister en het LISA werkgelegenheidsregister. Voor de volledige onderzoeksaanpak en verantwoording wordt verwezen naar de rapportage van dat onderzoek1. Uit dit onderzoek bleek dat het MKB een groot aandeel heeft in het aantal octrooiaanvragen. In deze minirapportage is de herkomst van octrooien voor het MKB nader uitgewerkt. Er zijn zes interviews gehouden met octrooiaanvragende MKB uit de top 10, die onder andere zijn bevraagd over succesfactoren en knelpunten ten aanzien van innovatie. De belangrijkste resultaten van de interviews zijn in kaders in dit rapport weergegeven. Deze minirapportage gaat in op de herkomst van octrooien in het MKB op de volgende onderdelen: − kerncijfers − top 10 MKB − sectoren − regio’s − technologiegebieden.
1
2
Octrooien in Nederland, EIM/NL Octrooicentrum, 2010. Dit rapport is te downloaden op de site www.ondernemerschap.nl.
1
Kerncijfers
In de periode 2003-2007 zijn bijna 35.000 octrooien aangevraagd door bijna 5.000 bedrijven. In het aantal octrooiaanvragende bedrijven heeft het MKB een aandeel van 94%, terwijl het aandeel van het MKB in het aantal octrooiaanvragen ‘slechts’ 30% is. Grote bedrijven vragen dus meer en vaker octrooien aan dan MKB-bedrijven. De ontwikkeling van het aantal MKB-bedrijven die octrooien aanvragen in de periode 2003-2007 is stabiel. Tabel 1
Octrooiaanvragende bedrijven en octrooiaanvragen per bedrijfsgrootte 20032007
octrooiaanvragende
aantal bedrijven
aandeel MKB
aandeel grootbedrijf
4.911
94%
6%
34.874
30%
70%
bedrijven octrooiaanvragen
Bron: EIM o.b.v. KvK/NL Octrooicentrum, 2010.
Figuur 1
Ontwikkeling octrooiaanvragende bedrijven 2003-2007 (index 2003=100)
120
110
100
90
80
70
60 Nederland 2003
2004
2005
2006
2007
Bron: EIM o.b.v. KvK/NL Octrooicentrum, 2010.
3
AFA Dispensing Group: Innovatie als groeistrategie AFA is wereldspeler geworden in de markt voor vloeistofdispenseersystemen door in te zetten op innovatie en ontwikkeling. Naast een portfolio van technisch geavanceerde sprayers is een bekende innovatie waaraan het bedrijf gewerkt heeft, de BeerTender® van Heineken. AFA is in 1965 opgericht en telt ongeveer 120 medewerkers. De belangrijkste afzetmarkten zijn Europa en de VS. De heer Stevens is commercieel directeur van het bedrijf.
AFA heeft een duidelijke innovatiestrategie: onafhankelijk nieuwe technologieën ontwikkelen en op basis van deze technologieplatforms concurreren. Stevens: “Innovaties komen soms voort uit een vraag van een (potentiële) klant, maar worden veelal ontwikkeld op eigen initiatief. AFA ontwikkelt de innovaties liever zelf, zodat het volledig eigendom kan houden over de ontwikkelde technologie en octrooien.” Het kenmerk van een goede innovatie is volgens de heer Stevens dat deze concrete voordelen biedt ten opzichte van bestaande producten en dat ze eenvoudig toe te passen is en (relatief) goedkoop te produceren. Stevens: “Veel nieuw ontwikkelde technologieën blijken in de opstartfase erg duur waardoor de vraag tegenvalt en de aanbieder in de problemen komt. Onze sterkte is dat we nieuwe producten of technologieën al vanaf de start tegen een scherpe prijs kunnen aanbieden door slim te ontwikkelen en te commercialiseren.” Dat deze aanpak succesvol is, blijkt uit bijvoorbeeld de nieuwste sprayertechnologie die AFA heeft geintroduceerd. Deze OpUs breekt alle verkooprecords in de markt en AFA kan de vraag nauwelijks aan.
4
2
Top 10 octrooiaanvragende bedrijven MKB
Op basis van het aantal octrooiaanvragen door het MKB is een top 10 samengesteld van MKB-bedrijven. Zie tabel 2. Voorwaarde om in deze MKB-top 10 van Nederland te komen is dat een bedrijf minder dan 250 werknemers heeft en geen onderdeel is van een groot bedrijf. Verder mag het niet een holding betreffen. Nummer 1 is het bedrijf Logiqs Agro/Leen Huisman B.V. Dit bedrijf adviseert, ontwerpt en produceert complete geautomatiseerde logistieke systemen voor kwekerijen van potplanten, snijbloemen, bomen, bloembollen en groenten, samen met moederbedrijf Leen Huisman B.V. Op de tweede plaats staat Maxi Miliaan, een producent van producten voor baby’s en jonge kinderen. Enkele bekende merken zijn Maxi-Cosi, Quinny en Safety 1st. De derde plaats is voor Keygene dat de moleculaire en genetische eigenschappen van planten onderzoekt. Trioliet Mullos staat op de vierde plaats. Zij ontwikkelen voertechnieken voor de landbouw. Tabel 2
Top 10 MKB 2003-2007
Bedrijfsnaam
gemeente
octrooiaanvragen
De Lier
40
Helmond
34
Wageningen
24
1.
Logiqs Agro/Leen Huisman B.V.
2.
Maxi Miliaan B.V.
3.
Keygene N.V.
4.
Trioliet Mullos B.V.
Oldenzaal
23
5.
Pamgene B.V.
Den Bosch
23
6.
Pantarhei Bioscience B.V.
Zeist
23
7.
Rexnord Flattop Europe B.V.
's-Gravenzande
21
8.
Afa Polytek B.V.
Helmond
21
9.
Silicon Hive B.V.
Eindhoven
20
10.
Weweler B.V.
Apeldoorn
20
Bron: EIM o.b.v. KvK/NL Octrooicentrum, 2010.
In de landelijke top 10 waarin ook het grootbedrijf is meegenomen, staat Philips op nummer 1 met 11.200 aangevraagde octrooien. Dit is maar liefst 30% van het totaal aantal aangevraagde octrooien in Nederland gedurende de periode 2003-2007. In de top 10 staan daarnaast bedrijven zoals NXP (2.235), Unilever (1.407), Shell (1.144) en DSM (1.105).
5
Rexnord FlatTop Europe: Sterk octrooi leidt tot overname bedrijf Kees Menke is manager Research & Development bij Rexnord FlatTop Europe. Rexnord is wereldwijd marktleider als het gaat om het produceren van onder andere transportkettingen voor de dranken- en voedingsmiddelenindustrie. Zij maken systemen om het hele productieproces van onder andere flesjes bier en frisdrank te begeleiden. Rexnord heeft vestigingen in o.a. Amerika, Italië en China. Bij de Nederlandse vestiging werken in totaal 170 medewerkers.
In 1997 werd het toenmalige MCC Nederland overgenomen door concurrent Rexnord. Deze overname had te maken met een zeer sterk octrooi dat MCC had op een bochtensysteem. “Dat octrooi zat Rexnord zó in de weg, dat het bedrijf ervoor koos om MCC over te nemen”, aldus Menke. Rexnord denkt goed na over hun octrooistrategie. “We vragen onze octrooien aan via ons octrooigemachtigdenbureau. Onze innovaties komen veelal voort uit vragen van de drankenindustrie zelf. Wij luisteren goed en proberen te helpen bij het oplossen van een bepaald probleem”, licht Menke toe. “We maken een ruwe schets bij een nieuw idee en vragen onze octrooigemachtigde daarna of het zinvol is om te octrooieren. Rexnord is ook geabonneerd op een octrooisignaleringssysteem. Ik krijg elke maand de relevante ontwikkelingen uit de voor ons interessante gebieden uit de octrooidatabanken op mijn bureau. Maar we kijken ook in de octrooiliteratuur wat onze concurrenten doen”, vervolgt Menke. Wel overweegt Rexnord om in de toekomst minder octrooien aan te vragen en te kijken naar alternatieve beschermingsvormen. “Het is in onze branche lastig om inbreuk aan te tonen en procedures lopen vaak eindeloos lang”, licht Menke toe. “Zeker in Amerika. Vooral bij producten met een korte productlevenscyclus is het niet meer rendabel. Soms kunnen we dan beter overwegen een licentie te nemen. In Europa ligt de situatie gelukkig anders.” Het succesvolste octrooi, de magneetbocht, is inmiddels bijna verlopen. Maar Rexnord blijft innoveren en is bezig met de ontwikkeling van nieuwe systemen. Als gouden tip voor innovatie geeft Menke nog mee: “Leer op tijd te stoppen als 6
je ziet dat het product niets wordt. Blijf niet eindeloos investeren. Een goede technische oplossing betekent nog niet dat het product commercieel succesvol is.”
3
Sectoren
Ruim een kwart van de octrooiaanvragende bedrijven is afkomstig uit de industrie. Dit zijn vooral bedrijven uit de metaalnijverheid en de chemie. Ruim een kwart komt uit de verhuur en zakelijke dienstverlening. Dit betreft vooral ontwerpers, architecten- en adviesbureaus en bedrijven met speur- en ontwikkelingswerk als hoofdactiviteit. Bijna 20% van de bedrijven komt uit de sector reparatie en handel. Dit zijn voornamelijk bedrijven uit de groothandel. Uit de landbouw, visserij, nutsbedrijven, horeca, overheid en onderwijs zijn nauwelijks octrooiaanvragende bedrijven afkomstig. In vergelijking met grote bedrijven valt een aantal zaken op. Bij de grote bedrijven is het aandeel van de industrie in het aantal octrooiaanvragen veel groter (59%), terwijl het aandeel van de reparatie en handel veel lager is (6%). In deze sector zijn het dus voornamelijk MKB’ers die octrooien aanvragen. Hetzelfde geldt voor verhuur en zakelijke dienstverlening. Het aandeel van de gezondheids- en welzijnszorg en onderwijs is bij de grote bedrijven juist weer groter. Tabel 3
Sectoren MKB 2003-2007
Sector
MKB
grootbedrijf
Landbouw, jacht en bosbouw
0,2%
0,0%
Visserij
0,1%
0,0%
Winning van delfstoffen
1,0%
0,3%
27,8%
58,7%
Nutsbedrijven
0,3%
2,3%
Bouwnijverheid
4,7%
4,2%
19,8%
6,1%
Horeca
0,2%
0,0%
Vervoer, opslag en communicatie
1,1%
1,9%
Financiële instellingen
1,9%
1,3%
26,3%
10,6%
Overheid
0,1%
2,3%
Onderwijs
0,4%
4,5%
Gezondheids- en welzijnszorg
1,2%
5,2%
Milieudienstverlening, cultuur
1,3%
1,0%
Holdings
9,1%
1,3%
Vermarkten van octrooien
3,6%
0,3%
Totaal
100%
100%
Industrie
Reparatie en handel
Verhuur en zakelijke dienstverlening
7
Pamgene: Juiste octrooistrategie essentieel voor investeerders “Zonder octrooien was Pamgene er niet geweest.” Dat stelt Rinie van Beuningen van het biotechbedrijf Pamgene. Het bedrijf dat 28 medewerkers telt, verkoopt Life Sciences-producten aan farmaceutische bedrijven om medicijnontwikkelingsprogramma's beter te kunnen sturen. Daarnaast wordt in Pamgene’s eigen laboratorium veel baanbrekend werk verricht voor de farmaceutische industrie. Met name op het gebied van kankeronderzoek loopt het Brabantse bedrijf voorop.
Van Beuningen, Vice President Business Development bij Pamgene: “Durfkapitalisten investeren alleen maar in bedrijven als de technologie die ze voortbrengen, beschermd is. We hebben een soort biomarker ontwikkeld, waarbij we buiten het lichaam kunnen zien of een bepaald kinase medicijn werkzaam is. Door dit toe te passen in een grootschalige studie kunnen we heel veel meten bij elk uniek individu. Deze methodiek, maar ook de toepassing, is uiteraard geoctrooieerd.”
Pamgene bestaat sinds 2000 en is voortgekomen uit een spin-off van Akzo Nobel. Een groot gedeelte van het budget wordt ingezet voor R&D-doeleinden. Van Beuningen is van mening dat je meerdere schillen rondom je bedrijf moet hebben om je kernactiviteiten te beschermen: “Je vindingen octrooieren is een van die schillen. Momenteel hebben wij de meeste octrooien op onze biomarkers, maar soms is het strategisch slimmer om ‘productie-knowhow’ geheim te houden. Daarnaast hebben we exclusieve overeenkomsten met leveranciers en overeenkomsten met een groot netwerk van academische instellingen waarmee we samenwerken. Innovatie ontstaat vaak als je verschillende mensen uit meerdere disciplines bij elkaar brengt, dus je bedrijf moet zich echt richten op de buitenwereld. Als je écht meewilt met innovatie zijn partnerships onontbeerlijk.” Of je al je vindingen moet octrooieren? Van Beuningen denkt van niet. “Je moet goed kijken naar je portfolio; octrooien zijn alleen maar zinvol als je ze ook kunt 'enforcen'. Soms is publiceren of juist geheim houden ook afdoende. 8
Dat hangt helemaal van de aard van het bedrijf af.”
4
Regio’s
Ruim 4.000 MKB-bedrijven hebben in de periode 2003-2007 één of meerdere octrooien aangevraagd. De KvK-regio Brabant is koploper met een aandeel van ruim 15% in het aantal octrooiaanvragende bedrijven. Andere regio’s waar veel octrooiaanvragende MKB-bedrijven zitten, zijn Oost-Nederland en de KvK-regio’s uit de Randstad. Noordwest-Holland staat onderaan met een aandeel van 4,5%. Ook bij het grootbedrijf staat Brabant bovenaan. Amsterdam staat op de tweede plaats en Midden-Nederland op de derde plaats. Opvallend is het verschil in Centraal Gelderland tussen het aandeel MKB (7,1%) en het aandeel grootbedrijf (10,3%). Tabel 4
Octrooiaanvragende bedrijven per KvK-regio
KvK regio
MKB (%)
grootbedrijf (%)
Brabant
15,7
14,2
Oost-Nederland
10,8
10,3
Amsterdam
9,6
13,5
Den Haag
9,5
7,1
Midden-Nederland
9,0
11,3
Rotterdam
8,4
10,6
Noord-Nederland
7,2
6,1
Centraal Gelderland
7,1
10,3
Zuidwest-Nederland
6,1
5,2
Gooi-, Eem- en Flevoland
6,1
4,8
Limburg
5,0
5,2
Noordwest-Holland
4,5
1,3
100%
100%
Totaal Bron: EIM o.b.v. KvK/NL Octrooicentrum, 2010.
In figuur twee zijn alle octrooiaanvragende MKB-bedrijven op de postcodegebieden in Nederland geprojecteerd. Er zijn concentraties te zien in de Randstad, in Brabant en in de regio Twente.
9
Figuur 2
Octrooiaanvragende MKB-bedrijven en instellingen
Bron: EIM o.b.v. KvK/NL Octrooicentrum, 2010.
Om regionale verschillen in octrooiaanvragen te kunnen meten is de octrooidichtheid een goede maatstaf. Het aantal octrooiaanvragende bedrijven uit het MKB wordt dan gedeeld door het totaal aantal bedrijven in de KvK-regio’s. Dit wordt de octrooidichtheid genoemd. De KvK’s onderscheiden diverse subregio’s in hun kamergebied. Om de resultaten nog meer te differentiëren zijn de octrooidichtheden van de subregio’s berekend. Figuur 3 toont de octrooidichtheid van de subregio’s. Regio’s waar relatief veel octrooiaanvragende bedrijven uit het MKB zijn gevestigd, zijn Den Haag (Delft/Westland), de Gelderse Vallei, Zuidoost-Brabant, Twente en Noord-Limburg. Opvallend is dat in vergelijking met de octrooidichtheid van alle bedrijven, ook de Achterhoek en de Veluwe goed scoren. Blijkbaar zijn daar relatief veel octrooiaanvragende MKB-bedrijven gevestigd. Daarnaast valt op dat regio’s met een technische universiteit (Delft, Zuidoost-Brabant en
10
Twente) en een landbouwuniversiteit (Wageningen) goed scoren. Oostelijk ZuidLimburg is de KvK-subregio met de laagste octrooidichtheid van Nederland. Figuur 3
Octrooidichtheid per KvK-subregio
Bron: EIM o.b.v. KvK/NL Octrooicentrum, 2010.
11
Trioliet: gat dichten tussen kennisinstellingen en bedrijfsleven Trioliet is een familiebedrijf en is in 1950 door drie (trio) broers Liet opgericht. Het bedrijf houdt zich bezig met de ontwikkeling en productie van landbouwmachines voor het voeren van rundvee. Een belangrijke innovatie door de jaren heen is de unieke kuilvoersnijder. Hiervan zijn er tot nu toe 40.000 van geproduceerd. Er werken bij het bedrijf ongeveer 160 medewerkers waarvan 20 op de innovatie afdeling. De heer Liet is directeur van Trioliet.
Innovatie is voor Trioliet heel belangrijk. Liet zegt hierover: “Dit komt ook tot uiting in onze slogan: Trioliet ontwikkelt voor u. Bij het ontwikkelen gaat het er niet alleen om dat het product functioneel verbeterd wordt, maar is ook de kostprijs belangrijk. Het product moet gebruiksvriendelijk zijn, maar ook economisch een succes worden. Het product moet aan een brede doelgroep kunnen worden verkocht. Het topje van de markt is namelijk niet voldoende om de ontwikkelkosten terug te verdienen.” Octrooien zijn voor Trioliet van levensbelang. “Het is belangrijk dat de ontwikkeling en investering die in een product zijn gestoken, beschermd worden. Octrooien worden vooral defensief aangevraagd. Het moet voor andere bedrijven duidelijk zijn dat er op een bepaald terrein niets meer te halen is.” Trioliet wil voorop blijven met de techniek en kwaliteit door de ontwikkeling van slimme dingen. Liet zegt: “Tijdens de economische crisis is het aantal innovaties alleen maar toegenomen. Doordat de markt inzakte, zien veel bedrijven zich uiteindelijk genoodzaakt om te gaan innoveren.” De heer Liet merkt op dat er een kloof gaapt tussen kennisinstellingen en het bedrijfsleven. De samenwerking met deze instellingen verloopt niet altijd soepel. “Trioliet maakt soms gebruik van kennisvouchers waarop kennisinstellingen een rapport afleveren. In de praktijk kan Trioliet hier dan helaas nog weinig mee.”
12
5
Technologiegebieden
In deze paragraaf wordt gekeken in welke technologiegebieden octrooien worden aangevraagd in het MKB. Zo wordt een beeld verkregen van de sterke en de zwakke technologiegebieden van de MKB-bedrijven van Nederland. Daarnaast wordt dit ook vergeleken met het totale bedrijfsleven. Aan de hand van de Fraunhofer/OST/INPI-tabel (2003) wordt iedere octrooiaanvraag aan de hand van de technologie-codes waarop de aanvraag betrekking heeft, toegekend aan één of meerdere hoofdgebieden: 1
Elektriciteit en elektronica
2
Instrumenten
3
Chemie en materialen
4
Farmacie en biotechnologie
5
Industriële processen
6
Werktuigbouw en machines
7
Consumentenproducten, bouw en mijnbouw.
Tabel 5
Technologiegebieden MKB
MKB (%) technologiegebied
Bedrijfsleven
Bedrijfsleven
totaal (incl.
totaal (excl.
Philips, %)
Philips, %)
I. Elektriciteit en elektronica
13,5
32,7
19,7
II. Instrumenten
13,0
15,6
14,8
III. Chemie en materialen
5,5
9,8
7,3
IV. Farmacie en biotechnologie
6,2
7,7
5,4
V. Industriële processen
16,6
9,3
15,2
VI. Werktuigbouw en machines
15,1
6,8
13,0
VII. Consumentenproducten, bouw,
21,2
10,0
mijnbouw VIII. Overig - niet toegedeeld Totaal
17,6 8,8
4,4
7,0
100,0
100,0
100,0
Bron: NL Octrooicentrum, 2010.
Er is een duidelijk verschil in de technologiegebieden van de octrooiaanvragen door het MKB en de octrooiaanvragen door het totale bedrijfsleven (die worden gedomineerd door het grootbedrijf). De technologiegebieden industriële processen, werktuigbouw en machines, consumentenproducten en bouw zijn vooral populair bij het MKB. De grote bedrijven innoveren vooral op het gebied van elektriciteit & elektronica, instrumenten, chemie en materialen en farmacie en biotechnologie.
13
KeyGene: Target op het aantal octrooiaanvragen KeyGene is in 1989 opgericht door een aantal Nederlandse zaadbedrijven, met als doel het creëren van synergie door het opzetten van een onderzoeksbedrijf dat de moleculaire en genetische eigenschappen van planten onderzoekt. Hiermee kunnen bijvoorbeeld de kwaliteit, kleur of groei-eigenschappen van planten veranderd of verbeterd worden. Het product dat KeyGene levert is kennis. KeyGene heeft 135 medewerkers in dienst.
KeyGene heeft in de periode 2003-2007 24 octrooien aangevraagd. Sinds 2004 heeft KeyGene een strategie ontwikkeld waarbij innovatie gestimuleerd wordt. Prof. Dr. A.J. van Tunen, CEO van KeyGene, zegt: “KeyGene stelt jaarlijks een target ten aanzien van het aantal octrooiaanvragen. Dit beleid werpt haar vruchten af. Sindsdien is het aantal innovaties flink toegenomen. KeyGene vraagt niet voor alle innovaties octrooien aan. De verhouding is ongeveer 50-50. In sommige gevallen is geheimhouding al voldoende zoals bij bioinformaticatoepassingen. Voor nieuwe technologieën, methodes en planteigenschapsverbeteringen worden vaak wel octrooien aangevraagd.” Ook in het personeelsbeleid is de innovatiestrategie terug te vinden. “Elke medewerker heeft bij KeyGene 50 uur gekregen om hele nieuwe dingen te bedenken.” Personen die van buiten het bedrijf inkomen, zijn belangrijk bij het bedenken van nieuwe ideeën. KeyGene maakt daarbij bijvoorbeeld gebruik van postdocs. Van Tunen: “Deze mensen moeten wel publiceren, maar voor publicatie wordt de innovatie beschermd. De postdocs dragen ook bij aan de zichtbaarheid van KeyGene.” Met kennisinstellingen moet samenwerking verder verbeterd worden. “Kennisinstellingen kunnen zich niet begeven op de terreinen waar bedrijven actief zijn. Om nieuwe technologieën te ontwikkelen, is een privaat-publieke samenwerking nodig en niet andersom. KeyGene vindt dat het erg uitmaakt wie de lead neemt bij dergelijke projecten.” Ook de kosten van een octrooi zijn hoog. Wat enorm zou schelen is een Europees octrooi in één taal, namelijk het Engels. Daarmee zou mogelijk ruim de helft van 14
de kosten van het vertalen, verlengen en beheren bespaard kunnen worden.
