1200_vnVa-krant
17-06-2003
14:27
Pagina 1
1
V
VN A
INHOUD
VERENIGING
2 ■
5 ■
7 ■
8 ■
VA N
NEDERLANDSE VR O U W E L I J K E
M/V in de zorg Ieder mens is uniek Een voorbeeld van diversiteitbeleid in een RIAGG Elisa Carter Zijn richtlijnen mannelijk of vrouwelijk? Sylvia Buis Integratie van Sekse in het Medisch Basiscurriculum Petra Verdonk, Linda Mans
ARTSEN
KRANT VNVA-KRANT
•
JAARGANG 31
•
JULI
2003
•
WWW.VNVA.NL
Redactioneel M/V in de zorg In dit nummer een thema dat we vaak in de media zien: M/V in de zorg. Dit thema ligt dicht bij de doelstelling van de VNVA om meer aandacht voor seksespecifieke aspecten in de gezondheidszorg te krijgen. De meewerkende auteurs hebben via ZONM/W subsidie voor hun werk ontvangen. Toch willen we niet echt in de zorgen zitten, getuige het artikel over de voortgang van de kennispagina over seksespecifieke aspecten in het basiscurriculum. Dat in de GGZ ook veel gebeurt op dit gebied blijkt wel uit de artikelen over diversiteit en het Henny Verhagen Centrum. Het stuk over richtlijnen geeft u een indruk van de richting die we op kunnen in de steeds meer door evidence based medicine gestuurde zorg. Blijvende aandacht voor seksespecifieke aspecten is broodnodig. In het verenigingsdeel komen weer hele andere veranderingen in de zorg aan bod in het
Seksespecificiteit in de psyciatrie Centrum voor Vrouwenhulpverlening Henny Verhagen Ilonka Boomsma
artikel over anders arts zijn (AGIKO) en in een bijzonder nieuws van het DB. Voor alle leden die de prijsuitreiking van de Corrie Hermannprijs hebben gemist, zie de zeer persoonlijke lezing van winnares Sylvia Dermout, en een verslag van het bijbehorende symposium ‘De eerste logeerpartij’. Weet u iemand voor de Corrie Hermannprijs 2004, lees dan in
VNV A
11 ■ 12 ■
■ 16
20 ■
22 ■
23 ■
ons jubileum Vrouwen en leiderschap in de geneeskunde op 4 oktober te Nijmegen.
Nieuws van het Dagelijks Bestuur
Lees hiervoor de inlegger van het jubileumprogramma in deze krant. (Wilt u extra
Genderonderscheid in organisaties Hardnekkig en complex Interview met Yvonne Benschop Annelies van Hommelen
thema biedt ook het interview met Yvonne Benschop.
programma’s vraag ze dan aan via het Bureau VNVA.) Een voorproefje van het jubileumVergeet u vooral niet om de bijgevoegde aanmeldingskaart voor het jubileumcongres in te vullen en deze te retourneren. 4 oktober belooft namelijk in Nijmegen een zeer bijzondere dag te worden die u niet mag missen!
Draagmoederschap, een prijs waard Lezing Corrie Hermannprijs Sylvia Dermout
Ingrid Pladdet en Annelies van Hommelen
De eerste logeerpartij Symposiumverslag Ingeborg van den Bold Recensie: Aquisition of Clinical Competence during Postgraduate Training in General Practice Mia Mol Meerdere wegen, die tot specialisatie leiden…
Ingrid Kruse
26 ■
deze krant alles over de aanmelding hiervoor. Verder veel aandacht en een vooruitblik op
Agenda
4 oktober 2003 Vrouwen en leiderschap in de geneeskunde. Jubileumcongres 1932-2003. Universitair Medisch Centrum St. Radboud Nijmegen. Zie bijgevoegde inlegger in deze krant.
Foto omslag: Coes Delprat ‘een liggende’
V
VN A
2003
1200_vnVa-krant
17-06-2003
14:27
Pagina 2
2
Ieder mens is uniek Een voorbeeld van diversiteitbeleid in een RIAGG door Elisa Carter
Elisa Carter, lid van de Raad van Bestuur van de RIAGG Maastricht, hield op het congres M/V in de zorg (15 mei 2003) een voordracht over het diversiteitbeleid in de organisatie van een RIAGG. De term diversiteit verwijst naar verschillen tussen mensen, niet alleen in sekse en gender, maar ook in etniciteit, leeftijd en cultuur. Een verkorte versie van haar voordracht.
Diversiteit
De verpleegster zoals Florence NG was, is
Bij de RIAGG Maastricht werken 150
verpleegkundige geworden, vrouw of man.
mensen, tweederde is vrouw. Om in de
Er is sprake van professionalisering waarbij waarden als
organisatie ‘gender en diversiteit’ op de agenda te plaatsen moet men behalve kennis van de
Sekse van professional is geen garantie voor genderspecifieke waarden.
sekseverdeling in de
kennis, methodische werkwijze en
Gender
protocollering
U zult zich afvragen wat deze informatie te
nagestreefd worden.
maken heeft met het thema gender en
Dit proces kent een
sekse en diversiteit. Alles!
groep cliënten en medewerkers ook kennis
prijs: roeping en passie lijken niet meer
Verschillen in gezondheid tussen mannen
hebben van de dynamiek van vrouwelijke
een eerste vereiste. Betrokkenheid en
en vrouwen hebben niet alleen te maken
en mannelijke waarden, de etniciteit van
emotionaliteit maken plaats voor
met sekse, maar ook met gender. Gender
mensen in de organisatie en de organisa-
standaardisatie en rationaliteit. De
interacteert eveneens met leeftijd en
tiecultuur. Zonder inzicht in al deze
oprechte wil om te helpen behoort niet
etnische herkomst. In theorie zou sekse
vraagstukken is een doeltreffend
meer tot de waarden.
van de hulpverlener niet uit moeten maken.
diversiteitbeleid vrijwel onmogelijk.
Bij psychotherapeuten zien we een
Professionaliteit veronderstelt immers een
vergelijkbaar proces. Psychotherapeuten
gemeenschappelijke beroepshouding en
Etniciteit en cultuur
die alle tijd namen voor analyse van de
manier van werken. Volgens mij geldt dit
Binnen de RIAGG Maastricht zijn mensen
zorgvraag moeten – weliswaar onder
alleen voor beroepen waarbij het product
van verschillende etniciteit aanwezig,
externe druk – kortere behandelingen
volledig afhankelijk is van een voorop
zichtbaar vanwege specifieke raskenmer-
uitvoeren die passen binnen het ‘moderne’
vastgestelde werkwijze. Binnen de
ken: Iranese Nederlanders, witte
beroepsethos. Daarnaast speelt de
geestelijke gezondheidszorg is het product
Nederlanders, Europeanen en Amerikanen,
worsteling ter behoud van status, omdat
– het resultaat van de therapie –
Indonesische Nederlanders, Surinaams
andere hulpverleners werden toegelaten
afhankelijk van het vermogen van de
creoolse Nederlanders.
tot de opleiding
Er is ook een diversiteit aan culturen.
psychotherapie.
Zowel bij de werknemers als de cliënten-
In de RIAGG
populatie wordt de grootste groep
Maastricht heeft de
gevormd door Limburgers, gevolgd door
reorganisatie van de
Hollanders, en een mengelmoes van
afdeling Psychothera-
andere culturen. Met Hollanders wordt in
pie en de afdeling
Maastricht bedoeld: iedereen die van
Psychosociale
boven Sittard komt.
hulpverlening geleid
hulpverlener om de
Mensen in topstructuur van gezondheidszorgorganisatie moeten inzicht hebben in gendervraagstukken en kennis van de brede definitie van professionaliteit.
tot vervlechting (lees:
diversiteit van zowel interactie tussen professional en cliënt als etnische variëteit en cultuursensitiviteit te kunnen managen. Tevens zijn feminiene, masculiene waarden in de beroepsuitoefe-
Dynamiek
betere samenwerking en afstemming) van
ning van wezenlijk belang voor het slagen
De dynamiek van de vrouwelijke en
de professionele waarden en de rollen van
van de interactie tussen professional en
mannelijke waarden speelt zich onder
mannen en vrouwen daarbinnen. Dit
cliënt en tussen professionals onderling.
meer af in opvatting over beroepsuitoefe-
proces duurde ongeveer drie jaar.
De sekse van een professional is dus geen
ning, persoonlijkheidskenmerken en professionele status. Het matchen in een organisatie tussen individuele waarden en waarden van de functie-eisen is belangrijk, maar ook tijdrovend.
2003
Elisa Carder.
V
VN A
garantie voor genderspecifieke waarden.
1200_vnVa-krant
17-06-2003
14:27
Pagina 3
3
Socialisatie
Binnen de GGZ heeft de psychiater en
Voorbeeld: Maastrichtse cliënt (man),
De professionele socialisatie in de
vooral de psychiater sociaalpsychiatrie, op
hoogopgeleid, wordt verwezen naar
gezondheidszorg is in mijn opvatting
vele aspecten van de professionele
‘Hollandse’ gedragstherapeut (vrouw), 8 jaar
masculien, ook voor vrouwen. Vrouwelijke co-assistenten blijken zich hier meer bewust van te zijn dan mannelijke en zij hebben ook meer moeite met de voorgeleefde masculiene cultuur,
Masculiene waarden van professionals: objectief, individueel, rationeel, rechten, rechtvaardigheid en verantwoordelijkheid. Fe m i n i e n e w a a r d e n : gesitueerd, relationeel, emotioneel, zorg.
zoals de noodzaak van
socialisatie van
wonend in Maastricht. Het goed uitleggen
zichzelf en van
van de zorgvraag gaat moeizaam. Cliënt
hulpverleners de juiste
spreekt tijdens de sessie steeds vaker
mix van feminiene en
Maastrichts. Therapeut verstaat hem wel
masculiene waarden
maar begrijpt hem niet. Zij vraagt cliënt
kunnen aanwenden.
enkele malen om stukjes te herhalen. Het
Dit proces heeft zich
protocol vereist dit ook en therapeut wil
met name binnen de
cliënt wijzen op onnodige details (objectief,
extramurale
rationeel). Uiteindelijk is zij zo professioneel
instellingen
om ruimte te scheppen voor meer uitgebreide
afgespeeld, zoals de
gespreksonderwerpen (gesitueerd, relatio-
competitie en rivaliteit om verderop te
RIAGG Maastricht. Om de machtsaspec-
neel). Therapeut respondeert niet in
komen. Deze onderlinge competitie en
ten te overbruggen heb ik met ondersteu-
Maastrichts en kan tevens niet inspelen op de
rivaliteit hebben geleid tot een rangorde in
ning van prof. mr. F.C.B. van Wijmen,
cultuurdimensie. Cliënt heeft na de
de specialistengroepen die met een
hoogleraar Gezondheidsrecht, een
mijnsluiting een toppositie bij een bedrijf
masculiene meetlat wordt bepaald.
professioneel statuut opgesteld. Hierin
gekregen. Het heeft hem veel moeite gekost
Psychiaters binnen de GGZ zijn laag
zijn alle disciplines met hun verantwoorde-
om daar zijn plek te vinden. Mijnwerkers –
gewaardeerd in deze rangorde. Recent
lijkheidsgebieden en de vereiste interactie
ongeacht hun positie bij de mijnen – worden
speelden de onderhandelingen over de
tussen allen beschreven. Bij de introductie
in Maastricht als een ander volk gezien.
AMS (Arbeidsvoorwaardenregeling
hiervan is veel ophef geweest over de
In het multidisciplinair overleg werd een
Medisch Specialisten) waarbij de
medische eindverantwoordelijkheid, omdat
match met een andere hulpverlener
ongelijkheid in honorering en werktijden
de beschrijving en de gewenste professio-
geadviseerd. Cliënt stemde in mits hij geen
van psychiaters in de GGZ ten opzichte
naliteit afwijken van het klinisch-medisch
mannelijke Maastrichtse psychiater kreeg,
van hun collega’s in ziekenhuizen een
model. In het statuut kan iedere discipline
omdat deze uit de ‘hogere’ sociale klasse zou
nijpend vraagstuk was. Dit probleem heb
binnen de RIAGG Maastricht hoofdbehan-
komen en hem niet zou begrijpen vanwege
ik, vooruitlopend op de uitkomst van de
delaar zijn.
cultuurverschillen en pikorde. Hij had de
onderhandelingen, opgelost door alle
voorkeur voor een Limburgse vrouw, ‘hogere’
psychiaters in de RIAGG Maastricht de
Professionaliteit
sociale klasse geen probleem. Zij moest het
mogelijkheid te bieden om conform de
Professionaliteit is een samenhang van
dialect spreken en op de hoogte zijn van de
AMS - die regionaal reeds in ziekenhuizen
persoonlijkheid, kennis, kunde, sociaal -
was toegepast – voor een 45-urige
cultuursensitiviteit en emotionele
werkweek met de daarbijbehorende
intelligentie, die onderling afhankelijk van
honorering te kiezen. Deze actie viel samen
de situatie, cliënt en de zorgvraag kan
met de invoering van de Functiewaardering
wisselen in kracht/verhouding. Deze
Gezondheidszorg voor de overige
onderdelen van professionaliteit hebben
disciplines. Hiermee werd negatieve
zowel masculiene als
‘precedentwerking’ ondervangen.
feminiene connotaties. Objectief, individueel, rationeel, rechten, rechtvaardigheid en verantwoordelijkheid worden vooral als masculiene waarden
Betrokkenheid en emotionaliteit van verpleegkundigen en psychiaters maken plaats voor standaardisatie en rationaliteit.
gezien. Gesitueerd, relationeel, emotioneel en zorg worden als feminiene waarden gezien.
V
VN A
2003
1200_vnVa-krant
17-06-2003
14:27
Pagina 4
4
gevoelens en sociaal-culturele problemen van mijnwerkers (rationeel, individueel, rechtvaardigheid, relationeel en emotioneel). het van wezenlijk belang dat alle
Conclusie: een vervlechting van feminiene en
opleidingen in de gezondheidszorg en
masculiene waarden in beide seksen en een toevoeging van een culturele dimensie ter
Tenslotte
management deze competenties
vergemakkelijking van de interactie en
Sekse van een professional is dus geen
toevoegen aan de curricula. Organisaties
bevordering van de doeltreffendheid van de
garantie voor genderspecifieke waarden.
moeten een afspiegeling
therapie. In dit geval had geprotocolleerd
Uitgangspunt dient te zijn dat gender,
zijn van de maatschappij waar gender,
behandelen wellicht averechts gewerkt.
cultuursensitiviteit en professionaliteit de
diversiteit en etnische variëteit zichtbaar
belangrijkste componenten zijn van het
en tastbaar zijn. Dit impliceert dat er
functioneren van de verschillende
binnen professionele organisaties ook
beroepsgroepen in de gezondheidszorg.
mensen moeten zijn die bruggen kunnen
Voor het management geldt diversiteitma-
bouwen tussen de diversiteit aan mensen
nagement binnen de context van
en hun competenties en die het continue
Competitie en rivaliteit in socialisatie van gezondheidszorg zijn masculien.
situationeel
proces van feminiene en masculiene
leiderschap. De
waarden van de professionals in balans
mensen in de
houden.
topstructuur van een gezondheidszorgorganisatie moeten inzicht
hebben in gendervraagstukken en kennis van de brede definitie van professionaliteit zoals ik die eerder formuleerde. Tevens is
2003
V
VN A
1200_vnVa-krant
17-06-2003
14:27
Pagina 5
5
Zijn richtlijnen mannelijk of vrouwelijk? door Sylvia Buis
Wie kan zich het artsenberoep nog indenken zonder standaarden of richtlijnen (1)? Velen van ons zijn zo langzamerhand wel gewend geraakt aan deze vorm van ‘evidence based’ medisch denken en handelen. Maar over wie gaat die ‘evidence’ eigenlijk: mannen of vrouwen? In het geval van cervixuitstrijkjes en uretritis is het sekseverschil vanzelfsprekend, maar vaak is de ‘richtlijnpatiënt’ onzijdig. Kun je dan zomaar aannemen dat de sekse van de patiënt niet uitmaakt? Joke Haafkens en Debby Keuken gingen na in hoeverre sekse een rol speelt bij het maken van richtlijnen. Een interview.
opmerkelijke bevindingen is het weinig consequente beleid om (het ontbreken van) sekseverschillen wetenschappelijk te verantwoorden. Zo meldt de osteoporoserichtlijn expliciet dat de resultaten zijn verkregen uit onderzoek naar vrouwen, en aangenomen wordt dat deze geëxtrapoleerd kunnen worden naar mannen. De richtlijnen hypertensie, reuma en depressie geven echter niet aan dat het
Gender en richtlijnen
de ontwikkeling van richtlijnen. Bij ons
meeste bewijs afkomstig is uit onderzoek
Joke Haafkens is psycholoog en werkzaam
kwam toen de gedachte op om genderas-
bij mannen.
als universitair docent bij de taakgroep
pecten te integreren in de richtlijnen.’
De onderzoekers zijn voorzichtig in hun verklaringen, maar noemen het opmerke-
gender en etniciteit van de afdeling Huisartsgeneeskunde van het AMC.
Vier richtlijnen
lijk dat de werkgroep voor de richtlijn
Zij is nu projectleider van het project
Haafkens heeft daarop bij ZonMW een
osteoporose uit relatief meer vrouwen
Gender bias in richtlijnontwikkeling ten
projectvoorstel ingediend om te
bestond dan voor de andere drie
behoeve van de Nederlandse
onderzoeken of sekseverschillen een rol
richtlijnen. Verder krijgen sekseverschillen,
gezondheidszorg, waarin Debby Keuken de onderzoeker is. De projectgroep bestaat verder bestaat uit Clara Moerman,
Genderaspecten dienen systematisch te worden gebruikt bij de constructie van richtlijnen.
Niek Klazinga
spelen bij richtlijnont-
noch in de uitgangsvragen, noch in de
wikkeling. De
onderzoeksstrategieën expliciete aandacht.
projectgroep is
Joke: ‘Wij hebben daarom de zoekstrategie
vervolgens aan de
herhaald met specifieke aandacht voor
slag is gegaan met
sekse - dat is heel ingewikkeld. Bij
vier richtlijnen:
hypertensie hebben we onze resultaten
reumatoïde artritis,
voorgelegd aan de werkgroep, maar ze
en Gerben ter Riet.
depressie, hypertensie en osteoporose. De
doen er niets mee omdat de richtlijnen
‘Met vrouwenstudies kwamen we
keuze voor deze vier ziektebeelden was
niet over die resultaten gaan. Waar je
regelmatig in de Verenigde Staten’, vertelt
niet toevallig. ‘Ten eerste waren deze
denkt relevante man/vrouwverschillen te
Joke over de achtergrond van dit project.
richtlijnen in ontwikkeling, zodat we het
vinden, bijvoorbeeld wat betreft gedrag en
‘Daar is al in 1993 een wet aangenomen
productieproces konden volgen. Ten
de gevolgen van bepaalde medicatie op
die verplicht dat in klinisch-wetenschappe-
tweede waren zowel het CBO, dat
lange termijn, blijken de onderwerpen niet
lijk onderzoek vrouwen evenredig
richtlijnen maakt voor specialisten, als de
relevant te worden geacht voor de
vertegenwoordigd moeten zijn. Omdat we
verantwoordelijke voor huisartsenstan-
richtlijn.’
weten dat mannen en vrouwen verschillend
daarden, het NHG, bezig met (vernieuw-
kunnen reageren, moeten er betekenisvolle
ing van) deze richtlijnen. Bovendien
Depressie
subgroepanalyses plaatsvinden (bijvoor-
verwachtten we bij deze aandoeningen ook
Heeft het dan wel zin om in standaarden
beeld effect naar leeftijd) binnen zowel de
man/vrouw verschillen.’
aandacht te besteden aan sekseverschil-
groep vrouwen als mannen. In Nederland
len? Het lijkt voor
ontbreekt een dergelijke wet, we lopen dus
Inconsequentie
verschrikkelijk achter.’
Tijdens het onderzoek zijn
Joke schetst de ontwikkeling van seksespe-
alle fasen in het proces van
cifieke aandacht binnen de geneeskunde:
richtlijnontwikkeling in
‘eind jaren negentig gaf de toenmalige
kaart gebracht, waarbij
minister van VWS, mevrouw Borst, de
steeds de vraag is gesteld
opdracht om de vrouwenhulpverlening te
of sekseverschillen
integreren in de reguliere zorg. Tegelijker-
aandacht kregen. Hierbij is
tijd gingen we in de zorg meer evidence
nauw samengewerkt met de opstellers van
verschillen vaker ter sprake, bijvoorbeeld
based werken, wat onder andere leidde tot
de richtlijnen. Een van de meest
in de richtlijn voor depressie. In Nederland
Sekseverschillen krijgen in de uitgangsvragen en onderzoeksstrategieën voor de richtlijnen geen expliciete aandacht.
Joke en Debby vanzelfsprekend: ‘In het buitenland - we hebben vooral de V.S. bestudeerd komen man/vrouw
V
VN A
2003
1200_vnVa-krant
17-06-2003
14:27
Pagina 6
6
doen we zelfs een stap terug: ten opzichte
wikkeling bij het CBO en het NHG. De
Toekomst
van de vorige depressierichtlijn zijn
reacties van de werkgroepsleden zijn
Beide onderzoekers zijn niet somber over
man/vrouwverschillen verdwenen omdat
wisselend. Sommigen vinden het heel
de toekomst van sekseverschillen in
er geen uitgangsvraag gesteld is over dit aspect. En er zijn wel degelijk verschillen tussen mannen en vrouwen, bijvoorbeeld
Sekse van patiënt is niet van belang voor diagnose en behandeling.
in het onderkennen
relevant, maar in de
richtlijnen en gaan door met hun
werkgroepen die de
onderzoek. Joke merkt op dat richtlijnorga-
richtlijnen voorberei-
nisaties steeds meer aandacht willen
den wisten ze vaak
besteden aan specifieke groepen zoals
niet wat je komt doen
sekse, maar ook sociale klasse en
met gender. Als het
etniciteit. ‘Het is alleen de vraag of
van belang zou zijn,
werkgroepsleden er zin in hebben’. ‘Wij
van een depressie. Bij mannen uit het zich
zou het er toch wel vanzelf uitrollen als je
hebben voorgesteld om werkgroepen te
vaker in lichamelijke klachten en bij
evidence-based werkt?’ Het is opvallend dat
trainen meer seksespecifiek te werken,
vrouwen is er vaker een verleden van
het merendeel van de richtlijnmakers
maar dat is nog afwachten.’
seksueel geweld. Als je een depressie hebt
aangeeft in de praktijk
is de uitwerking ook vaak anders op gezin
wel rekening te houden
en werk. Bovendien hebben mannen meer
met man/vrouw-
baat bij kortdurende cognitieve therapie
verschillen, maar het
naast antidepressiva, terwijl vrouwen
niet nodig vindt dit
minder goed reageren.’
expliciet in een standaard op te nemen.
Tot slot ben ik nog benieuwd naar de gebruikers van richtlijnen. Wie houden zich beter aan richtlijnen: mannen of
Weinig seksespecifiek onderzoek
De onderzoekers
‘Onze bevinding is dat er bij de constructie
hebben niet gepeild of
van richtlijnen nog helemaal niet
er behoefte (aan een
systematisch gelet wordt op gender’,
standaard?) bestaat onder gebruikers van
jongeren zijn meer gewend zich aan de
concludeert Joke.
richtlijnen. Verder is slechts een beperkt
richtlijnen te houden, maar het zou een
Zij relativeert haar conclusie met de
aantal richtlijnen onderzocht. Debby ziet
leuke vraag zijn om uit te zoeken.’
opmerking dat er nog te weinig seksespe-
het onderzoek dan ook als een begin, maar
cifiek onderzoek is verricht om op te
vindt het wel belangrijk verder in gesprek
(1) richtlijnen en standaarden worden hier
nemen in richtlijnen.
te gaan met de makers van richtlijnen.
door elkaar gebruikt.
Het is volgens haar wel de taak van de richtlijnenontwikkelaars om seksespecifiek onderzoek aan te moedigen, al was het alleen maar om wetenschappelijk te funderen dat de sekse van de patiënt inderdaad niet van belang is voor diagnose en behandeling. Binnen de vrouwenhulpverlening is weliswaar veel onderzoek verricht naar sekseverschillen, maar dit (kwalitatieve) onderzoek voldoet meestal niet aan de eisen die richtlijnmakers stellen. Of dergelijk onderzoek toch een rol kan spelen zal nog worden onderzocht.
Richtlijnmakers Op mijn vraag of er weerstand was onder de richtlijnmakers wordt ontkennend geantwoord. Joke: ‘Er was een goede medewerking van de hoofden richtlijnont-
2003
Merendeel van richtlijnmakers houdt in de praktijk wel rekening met man/ vrouwverschillen, maar wil het niet expliciet in de standaard opnemen.
V
VN A
vrouwen? Joke : ‘Ik weet het niet. Het is wel leeftijdsgebonden:
1200_vnVa-krant
17-06-2003
14:27
Pagina 7
7
Integratie van Sekse in het Medisch Basiscurriculum In 2002 zijn wij onder leiding van professor Toine Lagro-Janssen in Nijmegen met het project ‘Integratie van Sekse in het Basiscurriculum Geneeskunde’ gestart. Doel van het project: te komen tot integratie van de factor sekse daar-waar-relevant in het medische onderwijs aan geneeskundestudenten van alle faculteiten in Nederland. Op dit moment is er onvoldoende aandacht voor sekse in het medische curriculum. Mede daarom is op 24 april 2003 de website www.vrouwenstudiesgeneeskunde.nl geopend, een digitaal kenniscentrum, waar onderwijsmakers (na autorisatie) toegang kunnen krijgen tot onderwijsmateriaal met betrekking tot sekse in de geneeskunde.
alleen vrouwengezondheidszorg bedoelen. Daarmee leverde ook de evaluatie zelf een positieve bijdrage aan de integratie van sekse. Inmiddels hebben we contact gelegd met vrijwel alle medische faculteiten in Nederland, waar momenteel een grote curriculumwijziging gaande is. Voor het integreren van sekse lijkt ons dit een goed moment, omdat besprekingen over het curriculum in volle gang zijn, en aandacht voor sekse(verschillen) aan kwaliteitsverbetering van het onderwijs
Aandacht voor sekse is hard nodig. Kijk
Het (digitale) kenniscentrum dient als
bijdraagt. Iedere faculteit ‘kleurt’ het
bijvoorbeeld naar farmacotherapie.
ondersteuning bij de implementatie van
project op eigen wijze. Sommige
Vrouwen worden veelal niet geïncludeerd
het project aan de Nederlandse faculteiten.
faculteiten hebben meer oog voor de biomedische kant van gezondheid en
in geneesmiddelenonderzoek, vanwege de mogelijke gevaren voor de ongeboren
Toename integratie van factor sekse
ziekte, terwijl andere faculteiten meer
vrucht en pasgeboren baby’s, maar ook
In 1998 is Toine Lagro-Janssen reeds
sociaal-cultureel georiënteerd zijn. Voor
vanwege de interactie van geneesmiddelen
gestart met een pilotproject in Nijmegen.
de ene faculteit betekent diversiteit vooral
met de hormonale cyclus van vrouwen en
We hebben blokcoördinatoren die
aandacht voor etnische verschillen, maar
de anticonceptiepil. Vaak wordt gedacht
toentertijd bij het pilotproject betrokken
voor de andere faculteit zijn verschillen in
dat mannen en vrouwen op terreinen die
waren geïnterviewd en hun onderwijsmate-
incidentie van hart- en vaatziekten tussen
níet de reproductie betreffen hetzelfde
riaal gescreend op de vraag in hoeverre zij
Brabant en Groningen een duidelijk
zijn, maar niets is minder waar. Mannen
destijds gedane aanbevelingen hebben
voorbeeld waarom artsen rekening moeten
en vrouwen reageren anders op medicij-
ingevoegd. Zo wordt de studenten in het
houden met de achtergrond van iedere
nen, onder andere vanwege genoemde
blok Stofwisseling bijvoorbeeld geleerd dat
patiënt, of ze nou allemaal Nederlands zijn
hormonale verschillen, maar ook vanwege
seksueel misbruik in de voorgeschiedenis
of niet. Ook verschillen de faculteiten in
de verschillen in vet-vochtverdeling, een
een rol kan spelen bij buikklachten.
onderwijsmethoden. Met genoemde
trager werkende maag bij vrouwen, een
Regelmatig wordt in zelfstudieopdrachten
verschillen wordt in het project rekening
hogere motiliteit van de dunne darm bij
en werkgroepen de vraag toegevoegd: wat
gehouden.
mannen, of sekseverschillen in enzymacti-
zou u doen als deze patiënt een
In 2005 zullen minimaal zes van de acht
viteit. Zo wordt paracetamol bij vrouwen
man/vrouw was?
faculteiten een samenhangend programma
die de pil gebruiken sneller afgebroken, en
Duidelijk bleek dat concreet onderwijsma-
bieden over sekse in gezondheid en ziekte,
reageren vrouwen beter op SSRI’s dan
teriaal een gunstige rol had gespeeld.
ingebed in het reguliere programma.
mannen. Het effect van exclusie van
Hoewel blokcoördinatoren sekseverschil-
De kwaliteit van de toekomstige arts zal
kwetsbare groepen in onderzoek is dat zij
len regelmatig signaleren in hun eigen
hierdoor evident verbeteren.
het minst beschermd worden voor
werkzaamheden als arts, zagen ze niet
bijwerkingen en effecten van medicatie en
altijd duidelijk op welke wijze sekse
dat de juiste dosering van medicijnen
relevant is voor de dagelijkse praktijk.
onbekend blijft.
Ook konden we andere factoren die een
Een kenniscentrum met onderwijs-
rol hadden gespeeld signaleren. Voor het
materiaal op het gebied van sekse en
landelijk project is deze evaluatie leerzaam
geneeskunde is ingericht bij het Centrum
gebleken. Tijdens de interviews ontston-
voor Vrouwenstudies. Ook stellen we
den nieuwe ideeën en konden we
zoveel mogelijk onderwijsmateriaal
misverstanden wegnemen, zoals
vrij beschikbaar via onze site
bijvoorbeeld dat sekse ook echt over
www.vrouwenstudiesgeneeskunde.nl.
mannen en vrouwen gaat, en dat we niet
Petra Verdonk, Linda Mans
V
VN A
2003
1200_vnVa-krant
17-06-2003
14:27
Pagina 8
8
Seksespecificiteit in de psychiatrie Centrum voor Vrouwenhulpverlening Henny Verhagen door Ilonka Boomsma
Onderlinge herkenning en erkenning speelden hierin een grote rol. In de opvolgende jaren kwam er in de psychiatrie belangstelling voor de methodieken die in de zelfhulpgroepen waren ontwikkeld. Omgekeerd had men in de zelfhulpgroepen soms de psychiatrie weer nodig. Sommige vrouwen konden bijvoorbeeld de aanpak in een zelfhulpgroep niet aan en decompenseerden. Binnen de psychiatrische ziekenhuizen en RIAGG’s werden op verschillende plaatsen experimentele vrouwengroepen gestart. Ik was in die tijd (1982-1984) als artsassistent in opleiding werkzaam op een opnameafdeling van Psychiatrisch ziekenhuis Sancta Maria in Noordwijker-
Ilonka Boomsma is psychiater bij het Centrum voor Vrouwenhulpverlening Henny Verhagen in Haarlem. Op het Congres M/V in de zorg op 15 mei 2003 hield zij een voordracht over seksespecifieke hulpverlening in de psychiatrie. In onderstaand artikel beantwoordt Ilonka Boomsma een aantal vragen over dit unieke centrum.
hout. Wij zijn daar met een vrouwenthemagroep gestart. Vrouwen bleken veel aan zichzelf te wijten. In de groep herkenden de deelneemsters veel bij elkaar, ze gingen verbanden zien met hun leefsituatie en achtergrond, benoemden hun problemen anders en vonden aangrijpingspunten om
Hoe is het Centrum voor Vrouwenhulp-
te weinig erkend. We zagen dit bijvoor-
er zelf iets aan te gaan doen. Wij waren
verlening Henny Verhagen ontstaan en
beeld heel duidelijk bij de ‘ontdekking’ van
onder de indruk van dit effect, omdat
waarom werd het opgericht?
seksueel geweld. Onderzoek wees uit dat
opgenomen cliënten doorgaans het gevoel
Vrouwenhulpverlening is ontstaan in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw, in het zogenaamde ‘alternatieve circuit’, dus buiten de reguliere psychiatrie. Men had het idee dat problemen van vrouwen in de psychiatrie te veel geïndividualiseerd werden en te weinig in verband werden gebracht met de positie
H e t Ce n t r u m v o o r Seksespecifieke Hulpverlening in Haarlem kan een rol vervullen in het ontwikkelen van nieuwe behandelmethoden, het doen van onderzoek en het opleiden van psychotherapeuten, sociaalpsychiatrisch verpleegkundigen, psychiaters en andere hulpverleners.
van vrouwen in de
2003
seksueel geweld veel
hebben dat ze zich in een uitzichtloze
voorkomt bij meisjes
situatie bevinden.
en vrouwen.
Toen ik de opleiding tot psychiater had
Daarnaast werd
afgerond werkte ik een aantal jaren in,
duidelijk dat het kan
eigen praktijk. Al snel kon ik het werk niet
leiden tot een grote
meer aan. De vraag naar psychiatrische en
verscheidenheid aan
psychotherapeutische hulp was groot en
psychische
met name naar een vrouwelijke psychiater
problemen, variërend
of psychotherapeut. In 1993 kwamen twee
van depressies,
psychotherapeuten in opleiding en een
angsten en fobieën
coördinator/trainster bij mij in dienst en
tot suïcidaliteit,
werd het Centrum voor Vrouwenhulpverle-
automutilatie en
ning Henny Verhagen opgericht. Het
borderlineproblema-
Centrum werd genoemd naar Henny
tiek.
Verhagen, psychiater en eerste vrouwelijke
Er ontwikkelden zich
hoofdinspecteur voor de Geestelijke
maatschappij en hun opvoeding. Dat
dus vrouwenzelfhulpgroepen buiten de
Gezondheidszorg. Zij was inmiddels
vrouwen lijden onder de gevolgen van hun
psychiatrie, zoals incestverwerkingsgroe-
overleden en had als voorzitter van een
plaats en positie in de samenleving werd
pen. Vrouwen bleken hiervan te profiteren.
landelijke commissie veel gedaan voor de
V
VN A
1200_vnVa-krant
17-06-2003
14:27
Pagina 9
9
integratie van vrouwenhulpverlening in de
digen, psychiaters en andere hulpverleners.
uitgenodigd. Het Centrum voor seksespecifieke
Geestelijke Gezondheidszorg. Het centrum had toen behalve een
Denkt u dat er in de toekomst meer sekse-
hulpverlening, dat nu gevormd wordt en
poliklinische ook een trainingsfunctie.
specifieke centra komen of verwacht u dat de
dat naar ik hoop ook naar Henny Verhagen
Er werden trainingen
seksespecifieke genees-
vernoemd blijft, is echter zowel voor
vrouwenhulpverlening
kunde geïntegreerd zal
vrouwen als voor mannen bedoeld.
worden in de algemene
Bij de vrouwen die zich nu aanmelden
psychiatrie?
heeft een groot deel te maken gehad met
Beide zijn nodig. Een
seksueel geweld in de jeugd. Veel vrouwen
centrum of meerdere
melden zich aan met stemmingsproble-
centra voor
men, angst- en spanningsklachten en/of
seksespecifieke
eetproblemen.
hulpverlening zijn
Van al deze problemen is bekend dat ze
nodig als kenniscentra
veel meer voorkomen bij vrouwen dan bij
om de integratie van
mannen. Onderliggend is er vaak sprake
en later seksespecifieke hulpverlening (ook mannenhulpverlening) gegeven aan hulpverleners binnen de instellingen. In 1995 fuseerden we met de Geestgronden,
H e n n y Ve r h a g e n , psychiater en eerste vrouwelijke hoofdinspecteur voor Geestelijke Gezondheidszorg, heeft veel gedaan voor de integratie van vrouwenhulpverlening.
een instelling voor Geestelijke Gezondheidszorg. We bleven
seksespecifieke diagnostiek en behande-
van autonomieproblematiek. Vrouwen
daarbinnen duidelijk herkenbaar met een
ling in de algemene psychiatrie te
beleven zichzelf nogal eens te veel in
eigen locatie. Momenteel wordt gewerkt
bevorderen. Er blijven voorlopig centra
relatie met anderen: ‘Ik ben de moeder
aan de totstandkoming van een Centrum
nodig waar expliciet aandacht wordt
van…, de dochter van…, de partner van…’.
voor Seksespecifieke hulpverlening in
gegeven aan de verschillen tussen mannen
Dit in tegenstelling tot mannen die hun
Haarlem, waar naast de reeds bestaande
en vrouwen in de psychiatrie en de
zelfgevoel meer ontlenen aan wat ze
poliklinische functie en deeltijdfunctie ook
gevolgen voor de behandeling.
kunnen, bijvoorbeeld hun beroep: ‘Ik ben vrachtwagenchauffeur’ of ‘ik ben tandarts’.
een opnamecapaciteit aanwezig is. Kunt u iets vertellen over de vrouwen die zich Wat is het belang
nu aanmelden, hun
van een dergelijk centrum?
problematiek en het
Het bestaat nog niet in Nederland. Het kan
behandelaanbod?
een rol vervullen in het ontwikkelen van
Momenteel melden zich
nieuwe behandelmethodieken, het doen van
vooral vrouwen aan,
onderzoek en het opleiden van psychothera-
soms ook mannen,
peuten, sociaal-psychiatrische verpleegkun-
bijvoorbeeld wanneer er
Over de achtergrond hiervan bestaan allerlei theorieën. Het
Bij vrouwen die zich momenteel aanmelden hebben velen te maken gehad met seksueel geweld in de jeugd.
betekent voor vrouwen dat ze zichzelf vaak moeilijker dan mannen kunnen afgrenzen, veel last
sprake is van seksueel geweld in de jeugd. In het kader van echtpaarrelatietherapie of gezinstherapie worden mannen ook
V
VN A
2003
1200_vnVa-krant
17-06-2003
14:27
Pagina 10
10
hebben van interpersoonlijke en relatieproblemen.
Een voorbeeld
Naast individuele behandeling, echtpaarre-
Een vrouw meldt zich aan met depressieve klachten en relatieproblemen in het kader
latietherapie en gezinstherapie wordt er
van posttraumatische stressproblematiek naar aanleiding van incest in haar jeugd.
binnen het centrum veel gewerkt met
Wanneer deze vrouw in de gelegenheid wordt gesteld om haar ervaringen in een kader
groepstherapie. Zo zijn er groepen voor
te plaatsen middels een groepstherapie (eventueel in deeltijd) voor vrouwen met
vrouwen met eetproblemen, met burn-out,
ervaringen met seksueel geweld in de jeugd, kan ze daar steun aan ontlenen. Wanneer
voor autonomieproblemen en voor
er daarnaast of daarna enkele relatiegesprekken plaatsvinden kan, de vaak aanwezige
problemen in verband met seksueel
relatie van deze problemen met de echtpaarproblemen makkelijker gelegd worden.
geweld in de jeugd. Wat is uw functie binnen het centrum en wat is uw drijfveer om dit werk te doen? Ik ben Hoofd Behandeling. Ik doe mijn
Een voorbeeld
werk met plezier, want het team van het
Een vrouw meldt zich aan met angst- en spanningsklachten in verband met autonomie-
Centrum Henny Verhagen is leuk,
problemen. In een groepstherapie voor vrouwen met autonomieproblemen kan zij door
innovatief en erop gericht om bestaande
middel van herkenning en steun van andere vrouwen gaan zien dat haar problemen
hulpverleningspraktijken te verbeteren. Ik
ook samenhangen met wat ze van zichzelf verwacht, eventueel haar opvoeding als
heb ervaren dat het werken in een
meisje e.d. Dit kan ertoe leiden dat ze echt keuzes gaat maken en zich minder laat
vrouwenteam anders is dan in een
leiden door anderen.
gemengd team. De onderlinge bejegening en de bejegening ten opzichte van de cliënt is anders. Er worden andere vragen gesteld in de intakestaf en het leidt tot een andere en vaak vernieuwende aanpak.
2003
V
VN A
1200_vnVa-krant
17-06-2003
14:27
Pagina 11
11
Nieuws van het Dagelijks Bestuur
collega wier zus weer aan de chemokuur moet, ben ik bezorgd over mijn dementerende moeder die kortgeleden is opgenomen in het verpleeghuis, hoor ik dat een goede vriendin waarschijnlijk kanker heeft en dan heb ik net ook nog Wat ander DB–nieuws dan gewoonlijk,
mannen en hoewel dat een groot talent is
mijn dochter met kiespijn en zelfs een
persoonlijker, maar er wil niks anders uit
zijn ze daardoor niet altijd glashelder in
paracetamolletje in bed gestopt.
mijn pen komen.
wat ze willen of niet willen. Vrouwen
De volgende keer gaat het vast beter!
zouden meer vanuit eigen kracht moeten Om mij heen liggen notulen en vergader-
werken aan zaken die voor hen belangrijk
Op de valreep nog een stukje ‘echt’
stukken van de laatste weken van het DB,
zijn, meer stil moeten staan bij wat
DB-nieuws. De HECHTING wordt
de laatste berichten van congresorganisatie
belangrijk is voor hen in hun leven om tot
verzonden naar 11.000 vrouwelijke artsen.
PIT-actief met voorstellen voor ons lustrum-
een gewogen evenwicht te komen tussen
Lees de aantrekkelijke inhoud van ons
congres op 4 oktober en de VNVA-krant met
werk en privé.’
jubileumcongres op 4 oktober aanstaande.
als thema de consultatiebureauarts.
Zij slaat de spijker op de kop; ik zeg het
Zie hiervoor o.a. de inhoud van VNVA-krant
Het papier – ik schrijf altijd eerst (heel
dus nu ook maar glashelder: ik ben
3, voor inschrijfformulier zie de brochure
ouderwets) en typ dan pas in Word – blijft
gewoon even uit balans. Ik beschouw
of onze website www.VNVA.nl en schrijf
maagdelijk wit. Flarden van aanzetten in
mezelf als een sterk mens, die doorgaans
je in!
mijn hoofd, maar het wordt maar geen
werk en privé aardig in evenwicht heeft, al
Vergeet ook niet het programma van je
leesbaar geheel. Een soort ‘writers block’ in
heb ik vaak een drukke agenda. Nu lukt het
afdeling op de site te zetten en schrijf
miniatuur. Ik heb mezelf in deze positie
even niet: ik heb te veel op mijn bordje
of reageer op een stelling op het FORUM.
gemanoeuvreerd, want de kopij had allang
geschoven gekregen en mijn agenda is te
af moeten zijn en de uiterste deadline grijnst
vol met vergadering, verslag, stuk,
mij toe: morgen redactievergadering van de
waarvoor ik me (mede)verantwoordelijk
krant, toch maar wat op papier zetten…
voel. Is dat trouwens niet een van de
Zoals Ina Vader (bekend als coach van
workshops op het lustrumcongres: Leiding
onze Kadertrainingen en verschillende
geven aan je agenda?
4 oktober 2003
workshops) in haar rede bij het uitreiken
De laatste tijd tob ik in mijn huisartsen-
Vrouwen en leiderschap in de
van de Balansprijs 2003 aan Anna Hinze
praktijk over een ernstig zieke patiënt die
geneeskunde. Jubileumcongres.
zei: ‘Vrouwen zijn in hun communicatie
met mij praat over de mogelijkheid van
1933 – 2003, 70 jaar VNVA. Locatie:
vaker op relatie en sfeer gericht dan
euthanasie op termijn, leef ik mee met een
Universitair Medisch Centrum St.
Clara Peters
Radboud, Nijmegen. Programma is afwisselend en interactief. Zie de bijgevoegde inlegger in deze krant. Vergeet ook niet u aan te melden! (zie
www.vrouwenstudiesgeneeskunde.nl
aanmeldingskaart in gestoken in de
Nieuwe website van het Digitaal Kenniscentrum Seksespecifiek Medisch Onderwijs.
collegae te spreken en ervaringen uit
Op deze site kunnen onderwijsmakers van de medische faculteiten en andere
te wisselen o.a. tijdens feestelijk buffet
geïnteresseerden onderwijsmateriaal raadplegen of downloaden om hiermee hun
na afloop congres.
eigen onderwijs seksesensitiever te maken. Onderwijsmateriaal zoekt u op trefwoorden
U kunt extra programma’s aanvragen
en wordt beschikbaar gesteld via Blackboard.Toegang tot onderwijsmateriaal is gratis.
bij Bureau VNVA.
brochure). Er is veel gelegenheid
V
VN A
2003
1200_vnVa-krant
17-06-2003
14:27
Pagina 12
12
Genderonderscheid in organisaties Hardnekkig en complex
foto: Arenda Oomen
door Annelies van Hommelen
Yvonne Benschop.
Ze woont op drie minuten fietsen afstand van haar werkplek; krijgt binnenkort haar tweede kind en werkt fulltime (vijf dagen verspreid over vier) als associate professor aan de School of Management Department of Business Administration in Nijmegen. Al jaren, want ze kreeg steeds betere voorwaarden. Plezier hebben in je werk vindt ze belangrijk en genderongelijkheid in organisaties heeft al sinds haar studie haar belangstelling. Aan het woord is dr. Yvonne Benschop.
organisatievorm. Maar niemand had nagedacht wat zo’n productieconcept betekent voor de mensen die er mee gaan werken en al helemaal niet voor verschillende groepen mensen. Dat wilde ik dus betrekken op het gendervraagstuk. Ik vroeg mij af hoe het kon dat mensen het idee hebben dat emancipatie passé is en dat de strijd op dit terrein gestreden is,
Je promoveerde in 1996 op het proefschrift
vroegen of ik wilde promoveren op mijn
terwijl er nog ongelooflijk veel ongelijkheid
De Mantel der Gelijkheid. Gender in
onderwerp: hoe reorganisaties vaker
in posities tussen mannen en vrouwen
organisaties (Van Gorcum, Assen).
nadeliger uitpakken voor vrouwen dan
voorkomt. Ook de betekenisgeving
Wat is destijds de motivatie geweest om het te schrijven? ‘Toen ik mijn scriptie ‘Is reorganiseren alleen
Vr o u w e n n e t w e r k w o r d t afgerekend op normen gemaakt voor mannennetwerk.
voor heren?’ aan het
2003
voor mannen. Bij het
rondom mannelijkheid en vrouwelijkheid
schrijven van een
laat nog zulke verschillen zien in
voorstel kreeg het
organisaties dat je ondanks het feit dat
onderwerp me steeds
iedereen enerzijds zegt: ‘Nee, dat komt
meer in zijn greep.
hier niet meer voor’, je er anderzijds nog
Daarnaast was men
veel van terugvindt en dat het niet als
afronden was, bleek er een plaats te zijn
hier binnen bedrijfswetenschappen bezig
zodanig wordt opgepakt. Hoe kan er
voor Vrouwenstudies in de Bedrijfsweten-
met het verder uitdenken en uitwerken van
tegelijkertijd zo’n ideologie van gelijkheid
schappen. Mijn scriptiebegeleiders
de sociotechniek als een alternatieve
bestaan naast een praktijk van ongelijk-
V
VN A
1200_vnVa-krant
17-06-2003
14:27
Pagina 13
13
heid. Hoe verhouden die twee zich tot
genderonderscheid steeds gereproduceerd
was wordt nu onder de noemer ‘diversiteit’
elkaar? Dat is de kern van het proefschrift.
wordt. Netwerken is er daar een van. Er
geschaard. Opportunity in bedrijf is een
Mijn onderzoek betrof de banksector. Dat
zijn nogal wat old-boysnetwerken in die
organisatie die daar actief in is. Het is een
was en is nog steeds een interessante
top; vrouwennetwerken zijn er naast
samenwerkingsverband van grote
sector voor dit soort onderzoek, omdat er
ontstaan met het idee van we snappen het
organisaties die zich allemaal committeren
net zo veel vrouwen voorkomen als in de
belang van netwerken. Maar het verschil in
aan meer diversiteit in het personeelsbe-
Nederlandse beroepsbevolking gemiddeld
hoe er naar die mannen- en vrouwennet-
leid. De doelstellingen die ze altijd al
genomen over de hele sector. En de banksector is een van de eerste geweest om zich bezig te houden met positieve actie,
Ve e l v a n w a t v r o e g e r emancipatiebeleid werd genoemd, wordt nu onder de noemer ‘diversiteit’ geschaard.
met emancipatiebeleid
werken gekeken wordt
hadden, ook binnen positieve actie en
is groot. Mannennet-
binnen emancipatiebeleid van de jaren ’80
werken zijn informeel,
af: ‘meer vrouwen op hogere posities’,
daar hoor je op een
blijf je er steeds maar in terugvinden.
gegeven moment bij.
Het schiet mondjesmaat wel iets op,
De werking van dat
en toen de krapte op de arbeidsmarkt
proces is ondoorzich-
op zijn hoogtepunt was kreeg je ook wat
in de tijden dat het opkwam. In deze
tig. Vrouwennetwerken zijn meer
meer aandacht voor minder traditionele
sector zit een rare discrepantie: enerzijds
georganiseerd, daar kun je lid van worden,
werkarrangementen. Qua sector maakt het
is het een traditioneel mannenbastion, hier
er zijn contactpersonen voor. Vrouwennet-
tegenwoordig niet veel meer uit.
wordt het grote geld verdiend; en
werken worden ook afgerekend op de
Op het terrein van emancipatie/diversiteit
anderzijds is er een imago op te houden
normen die zijn gemaakt voor mannennet-
heeft de overheid lang voorgelopen op het
van vrouwvriendelijke werkgevers.
werken; men vindt ze eng. En ‘men’ zijn
bedrijfsleven, omdat ze veel duidelijker
Verschillende mechanismen spelen een rol
mannen en vrouwen in de organisatie.
een maatschappelijke taak had. Een
bij het reproduceren van genderongelijk-
Het is ook een van de grootste misvat-
belangrijk verschil tussen bedrijfsleven en
heid. Het heeft te maken met de normale
tingen op dit terrein om te veronderstellen
overheid wat met de diversiteitsdiscussie
manier van organiseren, met de normale
dat vrouwen hier anders over denken dan
omhoog is gekomen: vroeger deden we dit
gang van zaken en bovendien betitelen we
mannen. Heel wat mensen begrijpen niet
soort dingen vaak vanuit een idee van
het als ‘normaal’. Het is ‘normaal’ dat de
hoe genderongelijkheid werkt en voor veel
sociale rechtvaardigheid, sociale
baas een man is, want hij is toevallig de
vrouwen zijn vrouwennetwerken ‘enge
gelijkheid: het is niet goed dat er minder
beste. Dat denken bewerkstelligt van
feministen’. Ze willen niet met het stigma
vrouwen voorkomen, die posities moeten
zichzelf een onderscheid tussen mannen
‘feminisme’ geïdentificeerd worden.’
gelijk verdeeld zijn over mannen en vrouwen. Inmiddels is er een hele serie
en vrouwen, tussen mannelijkheid en vrouwelijkheid. Ook maakt het blijkbaar
Zie je nog ontwikkelingen in gender binnen
nieuwe argumenten op tafel gekomen
weinig uit of je nou op een klassieke of op
organisaties na ‘96?
die zegt dat het beter is voor je bedrijf.
een moderne manier organiseert. Het
‘Binnen de ontwikkelingen van organisa-
Een gemengd bedrijf, een diverse
genderonderscheid werkt op verschillende
ties, bedrijfsleven en non-profit leeft het
samenstelling, is beter voor je creativiteit
manieren weliswaar uit, maar blijft als
idee het gendervraagstuk weer verder
en innovativiteit. Die mensen brengen
onderscheid duidelijk aanwijsbaar. Het
gehad te hebben dan dat we dat in ‘95, ‘96
nieuwe inzichten met zich mee, daar kun
maakt ook niet uit of mensen veel
al gehad hadden. Anno 2003 zijn ze
je concurrentievoordeel mee behalen.
verantwoordelijkheid krijgen in teams.
geïnteresseerd in de brede diversiteit. Een
Met een mooi woord ‘businesscase’
Genderonderscheid is hardnekkig en
heleboel verworvenhe-
complex, juist omdat het zich afspeelt op
den en inzichten uit de
veel verschillende niveaus. Het is niet
emancipatiehoek
alleen de organisatie, het is ook de manier
verdwijnen en bij
waarop mensen met elkaar omgaan en het
diversiteit (leeftijd,
is ook de manier waarop mensen naar
etniciteit en vaak ook nog gender,
demografisch argument, er zijn minder
zichzelf en anderen kijken.
afhankelijk in welke groep het is) moet
mensen, dus je moet er wel aan en je moet
Ik heb in mijn proefschrift acht thema’s
opnieuw het wiel uitgevonden worden.
de beste voor de functie hebben. Als je
onderscheiden om te laten zien hoe dat
Veel van wat vroeger emancipatiebeleid
niet eens kunt zien dat de kwaliteiten van
genoemd en dat
Ve r s c h i l d e n k e n h e e f t heel gevaarlijke kanten.
wordt rondom vrouwen ook vaak gehanteerd. Ofwel vanuit een
V
VN A
2003
1200_vnVa-krant
17-06-2003
14:27
Pagina 14
Advertentiepagina 14
1200_vnVa-krant
17-06-2003
14:27
Pagina 15
15
iemand die net iets anders zijn dan de
voor wat degene aan wie je leiding geeft
effectiever zijn op het terrein van transfor-
kwaliteiten van mannen waar je altijd aan
inbrengt, en vervolgens kijken hoe je die
matief leidinggeven. Ze zijn meer in staat
gewend bent, de beste kwaliteiten zijn om
het best kunt ondersteunen in zijn
om als leider transformaties te bewerkstel-
deze specifieke functie uit te oefenen, dan
ontwikkeling. Aan deze trend zitten ook
ligen, hun mensen zo te inspireren dat ze
vis je natuurlijk in een te kleine vijver van
haken en ogen. Feminisering veronderstelt
de visie die jij voorleeft mee gaan leven.’
talent. Je moet inderdaad de beste kunnen
verschildenken: vrouwen kunnen beter
selecteren, maar je moet bij iedereen de
coachen, ondersteunen dan mannen.
genderkwaliteiten kunnen zien. Daar zit ook een ideologisch punt aan vast: zijn
Niveauverschil haal je niet weg met coachend leiderschap en dat hoeft ook niet.
mannen en
C. van der Beek, directeur van de Sint
Coachen en ondersteunen
Maartenkliniek in Nijmegen zei eens:
zijn echter begrippen met
‘Zorg dat je goed weet of je kwaliteiten wel
een feminiene connotatie,
in het management liggen. Veel mensen
geen eigenschappen die
stranden hierin omdat ze zichzelf niet goed
vrouwen van nature
genoeg kennen.’.
hebben en mannen niet.
‘Een goeie uitspraak. Het is geen wet van
vrouwen nou verschillend? Als ze
Coachen is voor leiders een belangrijke
meden en persen dat je perse omhoog
verschillend zijn, zijn er heel goeie
kwaliteit en tegenwoordig de nieuwe norm.
moet. Als daar je ambities en pret liggen
argumenten te bedenken om juist ook die
Het wordt allemaal wat minder dirigerend,
moet je het doen. Kijk, dat je nog van alles
vrouwelijke kwaliteiten in de organisatie te
maar uiteindelijk is er nog steeds één de
kunt ontwikkelen is een gezonde instelling.
krijgen. Verschildenken zie je ook binnen
coach en één de gecoachte. Niveauverschil
Dat zit ook in de leiderschapstheorie. Eerst
de geneeskunde. Het heeft heel gevaarlijke
haal je niet weg met coachend leiderschap
dacht men dat leiders geboren werden, de
kanten, want daarmee kun je gemakkelijk
en dat hoeft ook niet. Ik weet ook niet of
tweede theorie gaf aan dat je het meer
beargumenteren dat vrouwen geschikter
het nivellerend werkt, dat zou je moeten
kunt ontwikkelen, daarna kwam dat de
zijn voor een ander domein, omdat ze daar
onderzoeken.
situatie de leider maakt en tegenwoordig
de kwaliteiten voor hebben. Bijvoorbeeld:
Andere begrippen met een feminiene
golft het heen en weer. Nu dient een leider
als vrouwen zorgzaam zijn, moeten ze in
connotatie zijn luisteren, wat meer sociaal
transformationeel te zijn en dat gaat weer
zorgzame functies en niet in topfuncties
gevoel en gevoel voor omgangsvormen, tact.
terug op de geboren leider. Charisma en
waar ze harde beslissingen moeten
Over de vraag of vrouwen andere kwaliteiten
uitstraling zijn belangrijk, je moet in staat
nemen. Maar waarom zouden alle vrouwen
hebben dan mannelijke leiders zijn de
zijn om mensen te enthousiasmeren, ze
zorgzaam zijn?
meningen ernstig verdeeld. Het ene kamp
mee te krijgen in jouw visie. Zoiets kun je
Feminisering moet in je denken en
vindt op basis van grootschalig onderzoek
gedeeltelijk ontwikkelen, maar een zekere
handelen verankerd zijn. Zolang de
en veel mensen ondervragen, dat er eigenlijk
aanleg en pret moeten er zijn. Plezier,
verdeling werk en gezin/privé niet veel
geen verschil is. Het ligt meer aan de
humor en relativeringsvermogen zijn ook
verandert, blijft dit een belangrijke sta in
situatie waarin ze leiding geven, wat voor
essentieel. Als al die topbazen van grote
de weg voor de arts. Zeker met de
stijl ze vertonen en hoe ze zich gedragen.
bedrijven wat meer konden relativeren zou
beschikbaarheid die het vak van je vraagt
Het andere kamp, wat journalistieker van
het een hoop schelen.’
en de tijd die nodig is voor een hoge
aard, ziet wel grote verschillen. Die ziet die
positie. Pas als er meer mensen komen die
patronen van ‘mannen sturen aan’ en
Yvonne Benschop studeerde Politicologie en
dit werkarrangement van 80 uur werken in
‘vrouwen creëren meer een webachtige
Bestuurs- en beleidswetenschappen
de week niet meer accepteren, verandert er
structuur om zich heen’. Vrouwen coachen
aan de KUN. Ze werkt momenteel als
wat in die cultuur. Je brandt je mensen
meer. Vooral psychologen onderzoeken dit.
universitair hoofddocent
minder op, en ze worden er waarschijnlijk
De laatste metastudies laten hierin
Bedrijfswetenschappen en Vrouwenstudies
ook menselijker door.’
bijvoorbeeld zien dat vrouwen iets
aan de KUN. Zij geeft onderwijs en doet onderzoek op het terrein van gender
Wat voor kenmerken heeft de feminisering
en diversiteit, organisatiecultuur
van leiderschap t.o.v. het traditionele
en emancipatiebeleid.
leiderschap? ‘De stijl van leidinggeven is meer coachend geworden: meer gehoor hebben
V
VN A
2003
1200_vnVa-krant
17-06-2003
14:27
Pagina 16
16
Draagmoederschap, een prijs Bij onderzoek bleek de baarmoederhals er afwijkend uit te zien. Dus naar een gynaecoloog en meteen de gynaecoloog van het naastgelegen oncologisch centrum erbij gehaald: tja, het zag er niet best uit. Na voorzichtige uitleg kon hij met grote zekerheid vertellen dat het om kanker ging. Kort erna volgde een operatie van 6 uur in het Antoni van Leeuwenhoekhuis. Eerst: kanker en ziek. Daarmee: kinderloosheid! Net 33 jaar oud en alle mogelijkheden tot moederschap binnen een week vervlogen. Het herstel duurde een paar maanden, geestelijk heb je jaren last van een dergelijke uitgebreide ingreep en angst voor de prognose.
Olijf Men vroeg mij voor het voorzitterschap van stichting Olijf, netwerk van vrouwen met gynaecologische kanker. De combifoto: Akke van Eck
natie van lotgenote en aanstaand gynaecoloog was aantrekkelijk. 8 Jaar ben ik voorzitter geweest en sindsdien lid van de Raad van Advies. Het vrijwilligerswerk bestond uit lotgenotencontact, belangenbehartiging en informatie-uitwisseling. Inmiddels had ik mijn kinderloosheid
Op zaterdag 29 maart 2003 ontving Sylvia Dermout de Corrie Hermannprijs voor haar werk. Met veel dank. Diezelfde middag gaf zij een lezing over het onderwerp dat haar zo na aan het hart ligt. Onderstaand treft u een geschreven versie aan van haar verhaal.
noodgedwongen moeten accepteren. Bovendien kwam draagmoederschap voor mij niet alleen te laat, maar bleek ook niet mogelijk: mijn zusje had zelf nog geen kinderen, een eis die nodig is om draagmoeder te mogen zijn. Mijn nichtje,
Dames en heren,
2003
gynaecologische kanker had, terwijl ik zelf
die het vast ook voor mij had willen doen,
dacht zwanger te zijn: over tijd, vaag
had tweemaal een vroeggeboorte achter de rug van inmiddels twee
betrokkenheid bij draagmoederschap;
bloedverlies, wat
DAT deel ik met u. Het houdt mij al 13 jaar
onbestemde klachtjes.
bezig. Vandaag moet er duidelijkheid
Ik zie mij daarvoor
komen over de financiering van het
nog bij een etentje;
landelijk intake- en expertisecentrum.
gniffelend en
Ik wil u graag vertellen WAAROM
fantaserend over hoe
financiering zo belangrijk is. Gedachtig
nu verder: net in op-
aan ons logo is de vraag: wordt het een
leiding tot gynaecoloog en zwanger…
Maar je kunt je alleen op een goede
zwanenzang of een doorstart?
Ik besloot de volgende dag naar de
manier voor andermans problemen
15 Jaar geleden hoorde ik plotsklaps dat ik
huisarts te gaan.
inzetten als je begrijpt wat iemand
V
VN A
Draagmoeder moet zelf kinderen hebben en bevallen zijn zonder grote complicaties.
gezonde kinderen. Complicaties bij eigen zwangerschappen sluiten je uit van draagmoederschap.
1200_vnVa-krant
17-06-2003
14:27
Pagina 17
17
s waard
deze vorm in onderzoeksverband te laten
uitgebreid worden doorgenomen.
uitvoeren. De publicaties in Nederland
Er zijn 91 aanvragen geweest. Bij 22
waren summier en men wilde meetbare resultaten voordat er meningsvorming
viertallen is na een
Als je echt geen kinderen meer kunt krijgen kom je in aanmerking voor draagmoederschap.
volledige psychologische screening de IVF-procedure gestart,
doormaakt, en als je zelf voldoende
kwam. Logisch dat ik
afstand hebt. Inmiddels had ik helemaal
het onderzoek op
begrepen dat het kinderloos blijven
mij nam, resulterend
definitief was, hoezeer de pijn op de
in een proefschrift in 2001. De promotoren
werden 14 kinderen geboren, dus
achtergrond aanwezig blijft. Dat geldt ook
waren hoogleraren die al langer bij Olijf
inderdaad twee tweelingen.
voor mijn ouders, die nooit opa en oma
betrokken waren vanuit medisch,
zijn geworden en die ik daarover ook nooit
oncologisch of psychologisch gebied.
De samenvatting van mijn proefschrift
hoor klagen.
Ze kwamen uit het gehele land, evenals
is te lezen op www.draagmoederschap.nl.
de patiënten.
Het is een Nederlands boek geworden.
Het begin
12 daarvan kregen een doorgaande zwangerschap; er
Een van de promotoren noemde het
Lotgenoten vroegen mij hoe zij toch aan
Promotieonderzoek
‘Het Handboek Draagmoederschap’,
kinderen konden komen. Een gynaecoloog
Belangrijke onderzoeksgegevens:
een classificatie, waar ik erg trots op ben.
in opleiding moest iets kunnen bedenken…
1. Indicaties. Voor vrouwen met kanker
Ook na rondzenden van het proefschrift
Baarmoedertransplantaties? Nog niet
zijn er vrouwen toegelaten, geboren
in Nederland zijn de reacties zeer
reëel. Draagmoederschap? Alleen maar
zonder baarmoeder, of vrouwen bij
lovend geweest.
ellende in het buitenland: commercieel,
wie de baarmoeder verwijderd was
duur, misbruik, wantoestanden, niet
(bijvoorbeeld een verbloeding tijdens
Stoelendans om de centen
afstaan van kinderen, illegaliteit…
een bevalling). Een kleine restgroep is
Behoudens wat incidentele donaties voor
Ik bedacht een opzet hoe je hoogtechnolo-
voor de vrouwen met een anatomisch
enkele materiële onkosten, zijn er geen
gisch draagmoederschap WEL zou kunnen
afwijkende baarmoeder of levensbe-
structurele vergoedingen geweest.
doen op een veilige manier voor wens- en
dreigend ziek, indien zelf zwanger.
Weekenden en avonden heb ik, met steun
draagouders, toekomstige baby en
2. Leeftijdgrenzen gelijk aan IVF.
van mijn zusje die de secretariële
behandelaar. Met psychodiagnostisch
3. De draagmoeder moet kind(eren)
werkzaamheden op zich nam, hieraan
onderzoek vooraf.
hebben en zwangerschappen en
gewerkt. Duidelijkheid was nodig, alvorens
Hoogtechnologisch betekent: de eicellen
bevallingen die zonder al te grote
we verder konden gaan met het centrum.
van de wensmoeder via een punctie
complicaties zijn verlopen.
Verzoeken werden ingediend bij VWS, de
wegnemen en vermengen met de zaadcellen van de wensvader. Het embryo inbrengen in de baarmoeder van de
4. Ideële motieven, de draagmoeder is
NVOG en Zorgverzekeraar. Ik zal u de
meestal een zusje of goede vriendin.
stoelendans besparen van de brievenin-
5. Ultimum remedium: geen kans meer
houd die weliswaar waardering voor de
draagmoeder. Na de bevalling wordt de
om op welke manier dan ook nog zelf
zorgvuldigheid van het project uitsprak,
baby ‘terug’ gegeven aan de wensouders,
kinderen te kunnen krijgen, waarmee
doch ieder voor zich verwezen ze naar
die daardoor een honderd procent
het ministerie van VWS de gehele
de volgende instantie, tot de cirkel weer
genetisch eigen kind krijgen.
IVF-groep uitsloot.
rond was.
Ik legde contacten met VWS en de
Aanvankelijk waren we sterk gericht op
Inmiddels wordt de wachtlijst langer en
zorgverzekeraar. Grote complicatie:
het medische vlak, gecombineerd met
mensen kun je niet eeuwig aan het lijntje
draagmoederschap was wettelijk strafbaar.
de psychologische geschiktheid van de
houden. Hun leeftijden nemen toe, hun
kandidaten.
situaties zijn schrijnend. Heb je al een
Na lang lobbyen, een ordner vol
Later bleek de juridische kant steeds
ernstige ziekte meegemaakt, moet je ook
correspondentie en netwerken ontstond
belangrijker te worden en natuurlijk
nog eens wachten op het al dan niet
uiteindelijk een toevoeging aan de wet.
kwamen er ook veel ethische aspecten
doorgaan van draagmoederschap.
Ideëel draagmoederschap werd uit het
aan bod, resulterend in een 43 pagina’s
strafrecht gehaald. (Bemiddelen in)
tellend hoofdstuk in het proefschrift.
Mogelijkheden
commercieel draagmoederschap is nog
Voor de juridische zaken ontwikkelde ik
Ik kon een privé-kliniek oprichten
steeds, en mijns inziens terecht, strafbaar.
een contract, met eerst 25 later 100 items.
of een gereguleerd centrum.
Ideëel draagmoederschap werd gedoogd,
Medische handelingen, verzekeringen,
Bij het oprichten van een privé-kliniek
maar het Ministerie van VWS gaf de
testamenten, adoptie, maar ook
zouden de wensouders bijvoorbeeld
gynaecologenvereniging NVOG het advies
‘levensvragen’ moesten door het viertal
10.000 euro betalen, een lager bedrag dan
V
VN A
2003
1200_vnVa-krant
17-06-2003
14:27
Pagina 18
Advertentiepagina 18
1200_vnVa-krant
17-06-2003
14:27
Pagina 19
19 bij adoptie, maar daarbij weet je dat je een
verslaglegging naar het Ministerie van VWS,
of er nu 50 of 500 patiënten komen:
kind krijgt. Bij ons vallen er veel mensen af in
NVOG en indirect dus ook naar de maat-
de maatschappij krijgt zo inzicht in deze
het voortraject en via IVF wordt maar de helft
schappij. ELK geval van hoogtechnologisch
behandelingsvorm en kan erop reageren.
zwanger. Bovendien zou heel Nederland
draagmoederschap is terug te vinden, en
zeggen dat ik geld verdien via de ellende
daarmee toegankelijk voor een naonderzoek
Mijn drive is uitgelegd, maar uit dezelfde
van anderen, een onwenselijke situatie.
van de ouders en kinderen na jaren.
achtergrond wordt het tijd ook van wat andere zaken in het leven te gaan
Kijk naar de louche buitenlandse bureautjes (Amerika en de Oostbloklanden). Her en
Pleidooi
genieten. Eindelijk de weekenden voor
der zullen deze IVF-ingrepen in Nederland
Inmiddels heb ik veel voor elkaar: een
mijzelf terug te nemen, want naast deze
verricht gaan worden, zonder psychodia-
voorstel voor het centrum, een website,
‘uit de hand gelopen hobby’ ben ik ook
gnostische screening, juridisch voortraject
een begroting, een klankbordgroep en een
gewoon gynaecoloog.
en centrale gegevensverzameling. De bron
juristenwerkgroep. Vaste psychologen zijn
Mijn daadkracht en uithoudingsvermogen
voor wantoestanden is gelegd.
weer benaderbaar. Wat ontbreekt zijn ‘de
heb ik wel bewezen. En vrije weekenden
Streef je echter transparantie na en stel je
centen’ en die moeten op twee manieren
houdt niet in dat mijn werk gedurende de
evaluatierapporten op, dan doe je recht
worden verstrekt:
week verslapt: men is nog niet van mij af!
aan dit maatschappelijk zo beladen
1.
onderwerp. Een van de taken van een
Gezien het geringe aantal vrouwen lijkt een
een financiële toezegging door een van de
landelijk gereguleerd centrum is
aparte DBC niet zinvol. Naar analogie van
sprekers. Met behulp van de ingestelde
verantwoording afleggen. Van te voren
tarieven bij Klinische Genetica zou er een
werkgroepen zal ik er dan voor zorgen dat
wordt elk verzoek geheel in kaart gebracht
tarief Complexe behandeling kunnen wor-
het landelijk centrum een maatschappe-
en voorgelegd aan de opgestelde
den toegekend door de zorgverzekeraar.
lijke transparantie biedt.
klankbordgroep van gynaecologen,
2. via landelijk centrum
psychologen en een ethicus. Nadien volgt
Het centrum moet worden gefinancierd,
via patiëntenzorg
Ik hoop vanmiddag verrast te worden met
Dr. Sylvia Dermout, gynaecoloog
Aanmelding Corrie Hermannprijs 2004 In 2003 is de prijs uitgereikt aan Dr. Sylvia
maatschappelijke projecten van een
Dermout, gynaecoloog in De Heel Zaans
vrouwelijke arts komen in aanmerking.
Medisch Centrum. Zij vervult sedert vele
Ingezonden voordrachten dienen gedegen
jaren een voortrekkersrol in het totstand-
onderbouwd te zijn door een samenvatting
komen van hoogtechnologisch ideëel
van een onderzoek of project of de
draagmoederschap in Nederland voor
betekenis ervan voor het vakgebied. Ook
vrouwen die door kanker of door een
kan de inzending bestaan uit een
congenitale afwijking hun baarmoeder
gedetailleerde beschrijving van een activi-
verloren. Daarnaast streeft Dermout naar
teit die voor deze prijs in aanmerking zou
de totstandkoming van een nationaal
komen. Er dient altijd naast een
kenniscentrum om deze vrouwen en de
uitgebreide motivatie, ook een curriculum
draagmoeders en partners professioneel te
vitae, aangevuld met persoonlijke
begeleiden en is ze sinds 1988 actief
gegevens, meegestuurd te worden
binnen de Stichting Olijf, de lotgenoten-
inclusief een correspondentieadres. De
groep die de belangen behartigt voor
De VNVA kent de Corrie Hermannprijs
commissie Corrie Hermannprijs toetst de
vrouwen met gynaecologische kanker.
periodiek toe aan vrouwelijke artsen die
inzending onder meer op wetenschap-
zich binnen hun werk profileren en
pelijke en maatschappelijke relevantie, de
daarmee bijdragen aan de realisering van
relatie met de vrouwen-gezondheidszorg
de doelstellingen van de vereniging. Enkele
en uiteraard het emancipatoire aspect.
Kandidaten dienen uiterlijk vóór
van deze doelstellingen zijn: versterking
Belangrijk is ook of de kandidaat al dan
15 oktober 2003 aangemeld te zijn
van de positie van de vrouwelijke arts in de
niet een pioniersrol heeft vervuld. De prijs
bij het Bureau VNVA, Postbus 8256,
medische professie, bestrijding van
is genoemd naar de vrouw die als
3503 RG Utrecht of e-mail
discriminatie op grond van geslacht (met
voorzitter van de VNVA van 1975 tot 1981
VN V A mail@ VN V A .nl.
name binnen de gezondheidszorg) en
een belangrijke rol heeft gespeeld bij de
Het initiatief voor aanmelding kan
stimulering van wetenschappelijk
ontwikkeling van de doelstellingen van de
nadrukkelijk óók van de kandidaat zelf
onderzoek op het gebied van vrouwen en
vereniging. Corrie Hermann was tot voor
uitgaan.
gezondheidszorg.
kort actief in de landelijke politiek.
l. Ineke van Seumeren, r. Sylvia Dermout.
foto: Rob Boogerd
Zowel wetenschappelijk onderzoek als
V
VN A
2003
1200_vnVa-krant
17-06-2003
14:28
Pagina 20
20
De eerste logeerpartij symposiumverslag
autonoom en uit vrije wil beslist. Sylvia Dermout heeft in haar proefschrift aangegeven dat de autonomie van de draagmoeder streng bewaakt moet worden. Voor de wensouders is het grootste probleem schuld en dankbaarheid naar de draagouders. Er zijn nog geen wetenfoto: Rob Boogerd
schappelijke gegevens bekend over de effecten op het kind. Het belang van het kind staat in de procedure wel voorop en er wordt alles aan gedaan
Panel in discussie met het publiek.
om dat te waarborgen. Draagmoederschap
Op een zonnige zaterdag wisten velen de weg te vinden naar de Gertrudis Kapel in Utrecht. Hier vond op 29 maart 2003 ter ere van de uitreiking van de Corrie Hermannprijs aan dr. Sylvia Dermout een symposium plaats over hoogtechnologisch draagmoederschap. Sylvia Dermout hield een boeiende voordracht over haar promotieonderzoek die u elders in dit nummer kunt lezen. Hieronder vindt u een impressie van de andere lezingen en de afsluitende paneldiscussie.
is niet zonder risico’s en kan alleen als de procedure zeer zorgvuldig is, Sylvia Dermout heeft laten zien hoe dit kan. Er zal follow-up onderzoek moeten plaatsvinden van alle partijen, maar vooral van de kinderen. Mevrouw dr. Els Borst-Eilers, voorheen Minister van Volksgezondheid, sprak over
2003
De dag begon met het persoonlijke verhaal
waarover zij met zijn vieren moesten
de beleidsmatige aspecten van het
van mevrouw Aline Rütter-van de Poll die
praten, zoals prenatale diagnostiek.
draagmoederschap. Laagtechnologisch
eens wensmoeder was. Bij haar werd
Daarna volgde de IVF-behandeling die
draagmoederschap waarbij de draagmoe-
baarmoederkanker ontdekt toen de
uiteindelijk resulteerde in een voorspoe-
der langs de natuurlijke weg of via KID
zwangerschap uitbleef die zij zo graag
dige zwangerschap bij haar vriendin. En
wenste. Drie weken daarna was haar
toen was er dat moment waar Aline zo
baarmoeder al verwijderd en begonnen
naar uitgezien had: haar eigen dochter in
twee verdrietige verhalen door elkaar heen
haar armen te kunnen houden. Aline gaf
te spelen. Aan de ene kant was er het
aan zich een rijk en bevoorrecht mens te
verdriet om de kanker, aan de andere kant
voelen en dit bleek ook uit de intense
de onvervulde kinderwens. Het verdriet
dankbaarheid en vreugde waarmee zij haar
van het onvervulde verlangen naar een
verhaal heeft verteld.
kind bleef. De enige mogelijkheid voor
Mevrouw prof. dr. Didi Braat, gynaecoloog,
haar en haar echtgenoot om nog een
ging in op de ethische overwegingen bij
genetisch eigen kind te krijgen, was
hoogtechnologisch draagmoederschap.
draagmoederschap. Aline vertelde hoe zij
Hoogtechnologisch draagmoederschap
zich opgetild voelde door het leven toen zij
betreft een medische ingreep zonder
begreep dat een goede vriendin voor haar
noodzaak en houdt een instrumenteel
draagmoeder wilde zijn. Er volgde een
gebruik van de draagmoeder in. Dit is
intake bij dr. Dermout, psychologische
moreel aanvaardbaar indien de draagmoe-
testen; en de wens- en draagouders kregen
der goed wordt geïnformeerd over de
een aantal onderwerpen mee naar huis
belasting en de risico’s en vervolgens
V
VN A
Een volle zaal.
1200_vnVa-krant
17-06-2003
14:28
Pagina 21
21
bevrucht wordt, werd door de overheid in 1993 toegestaan met de beperking dat commercieel draagmoederschap verboden was. In 1997 bracht de Gezondheidsraad foto: Rob Boogerd
advies uit om ook het hoogtechnologisch draagmoederschap mogelijk te maken. Mevrouw Borst heeft zich er als minister sterk voor gemaakt om dit advies zo snel mogelijk in een wetswijziging vertaald te krijgen, omdat zij van Sylvia Dermout wist
l. De heer Bos, r. Didi Braat.
hoeveel vrouwen op deze mogelijkheid wachtten. De wetswijziging kwam er, maar
behandelingen komen, wordt dit eerst
levendige paneldiscussie. De eerste vragen-
de overheid juicht het draagmoederschap
vergoed middels een subsidie en later kan
steller, beleidsmedewerker bij de Raad voor
niet toe. Haar beleid is gebaseerd op
het dan in het vergoedingssysteem worden
de Kinderbescherming, beklemtoonde dat
terughoudendheid, omdat zij het belang
opgenomen. Tot nu toe is het hoogtechno-
deze middag het belang van het kind nadruk-
van het kind vooropstelt. Vanuit die
logisch draagmoederschap hierin nog niet
kelijk aan de orde is geweest en informeerde
terughoudende opstelling is te verklaren
opgenomen. Een van de aanbevelingen
naar het follow up-onderzoek van de kinderen
dat de opeenvolgende kabinetten het
van het onderzoek van Sylvia Dermout is
die via draagmoederschap geboren worden.
familierecht niet hebben willen aanpassen,
het instellen van een landelijk expertise- en
Sylvia Dermout gaf aan dat als het landelijk
waardoor de draagmoeder nog steeds de
intakecentrum. De heer Bos heeft
expertisecentrum er komt, er tevens met dit
wettelijke ouder is van het kind. Onder
toegezegd te kijken of er vanuit de
onderzoek begonnen kan worden. Ook me-
invloed van Sylvia’s onderzoek kunnen de
Zorgverzekeraars een financiering voor dit
vrouw Borst beaamde de belangrijkheid van
wensouders nu na één jaar een verzoek tot
centrum kan komen.
onderzoek naar de gevolgen voor de kin-
adoptie indienen, dit was vier jaar.
Mevrouw Hannie van Leeuwen, voorzitter
deren. Andere vragenstellers gingen in op de
Mogelijk kan de adoptieperiode in de toe-
van de Stichting Olijf, netwerk voor
financiering van de behandeling. De heer Bos
komst al tijdens de zwangerschap starten.
vrouwen met gynaecologische kanker,
antwoordde dat er bij financiering ook altijd
vertelde hoe belangrijk de inzet van Sylvia
gediscussieerd moet worden over doelmatig-
Dermout geweest is voor jonge vrouwen
heid en werkzaamheid, en in andere groe-
de financiële aspecten toe.
die gynaecologische kanker hebben
pen kan weer heel anders gedacht worden
Ons zorgsysteem is gebaseerd op soli-
meegemaakt. Velen van hen zeiden de pijn
over de noodzakelijkheid van deze behan-
dariteit waarbij voor iedereen dezelfde zorg
en angst van de kanker te vergeten, maar
deling. Hierop sloot mevrouw Corrie
toegankelijk moet zijn. Als er nieuwe
hun pijn van de kinderloosheid blijft. Me-
Hermann aan met de bijna retorische
vrouw van Leeuwen sprak haar bewonde-
vraag of het bij de besluitvorming over
ring uit voor de vasthoudendheid waarmee
financiering uitmaakt wat de sekseverde-
het Sylvia Dermout uiteindelijk gelukt is
ling van de besluitvormende gremia is,
om erkenning te krijgen voor het hoog-
omdat de emotionele waarde van het zelf
technologisch draagmoederschap. Wie
kinderen kunnen krijgen voor vrouwen
intensief kennis heeft genomen van het
misschien duidelijker is dan voor mannen.
proefschrift krijgt ook een indruk van de
De feestelijke prijsuitreiking van de Corrie
uiterst zorgvuldige wijze waarop Sylvia te
Hermannprijs aan Sylvia Dermout door
werk is gegaan, maar ook van de energie
mevrouw dr. Ineke van Seumeren volgde.
en tijd die zij in het onderzoek heeft gesto-
De meeste aanwezigen zullen ervan
ken. Geen wonder dat de wensouders haar
overtuigd geraakt zijn dat deze prijs voor
in het hart hebben gesloten. Het is dus
wetenschappelijk relevant en baanbrekend
heel belangrijk dat er financiering komt
pionierswerk binnen de vrouwengezond-
voor het landelijk intake- en expertisecen-
heidszorg terecht aan haar is uitgereikt.
foto: Rob Boogerd
De heer Bos, directeur Zorg van Zorgverzekeraars Nederland, lichtte vervolgens
trum, de strijd om erkenning over de hele linie zal moeten worden voortgezet, nu
Ingeborg van den Bold
samen met Zorgverzekeraar Nederland. Het symposium werd afgesloten met een
V
VN A
2003
1200_vnVa-krant
17-06-2003
14:28
Pagina 22
22
Recensie Acquisition of Clinical Competence during Postgraduate Training in General Practice. Proefschrift van Anneke Kramer, promotie aan de Universiteit van Maastricht op 11 juni 2003.
Als motivatie voor het opleiderschap heb ik meer dan eens het argument gehoord dat men het idee heeft als opleider beter bij de tijd te blijven. Dat lijkt geen vreemde gedachte wanneer je kennis neemt van dit onderzoek. Promovendus Anneke Kramer is vanaf 1984 praktiserend als huisarts. Ze werkte als parttime docente aan de Vrije Universiteit van Amsterdam. Vanaf 1987 is als ze part-time onderzoeker bezig met het ontwikkelen van kennis- en vaardigheidstesten. Anneke startte haar promotieonderzoek als onderdeel van een landelijk evaluatieonderzoek (EVA-H-project) naar de acht huisartsenopleidingsinstituten die ons land telt.
doelen van het nieuwe curriculum daadwerkelijk worden gehaald. Niet alle kennis, vaardigheden en attitude kunnen geleerd worden in de leeromgeving van een huisartsenpraktijk. Onderzoek wordt aanbevolen naar leeromgeving in relatie tot leerdoel, hoe bepaald onderwijs moet plaatsvinden en hoe dat vervolgens weer zou moeten worden getoetst. Met name de bevindingen betreffende de communicatievaardigheden roepen veel nieuwe vragen op.
In het Basistakenpakket van de Landelijke
mende (en dus gemotiveerde) huisartsop-
Nader onderzoek wordt aanbevolen naar de
Huisartsen Vereniging worden (naast twee
leiders. De meeste kennistoename heeft
rol van de ervaren huisarts als opleider in
andere) de volgende twee hoofdtaken
plaats aan het begin (de eerste 8
klinische en communicatievaardigheden en
onderscheiden:
maanden) en aan het einde van de
als leermodel voor HAIO’s. Studie is nodig
1.
Taken afgeleid van het hulpverlenings-
opleiding. Stages in ziekenhuizen,
om de juiste toetsen (als onderzoeksinstru-
proces in de huisartsengeneeskunde.
verpleeghuizen en GGZ-instellingen gaven
menten) te ontwikkelen.
stagnatie in kennisgroei. De driejarige
De aanbeveling van Een zelfstandig
rieën patiënten, klachten en ziekten.
huisartsenopleiding bleek voldoende bij te
Nationaal Evaluatiecentrum voor
Bovenstaand proefschrift is een onderzoek
dragen aan het eigen gevoel van klinische
onderzoek naar huisartsenonderwijs is met
naar opleidingsresultaten die betrekking
competentie. Communicatievaardigheden
dit proefschrift niet voldoende beargumen-
hebben op het voorbereid worden voor
werden beoordeeld aan de hand van
teerd. Samenwerken en verbeteren kan
deze hoofdtaken. In een zestal hoofdstuk-
consulten uit de dagelijkse praktijk die op
altijd, zelfs als de doelen van het
ken worden onderzoeksdeelvragen
video waren gezet. De consulten werden
opleidingscurriculum gehaald blijken.
beantwoord. Twee hoofdstukken worden
beoordeeld met een bepaalde scoringslijst
Nut en noodzaak van dergelijke studies
gewijd aan onderzoek met specifieke
op elementen als empathie, intonatie,
staat buiten kijf. Het gaat om zeer
onderzoeksinstrumenten: het zijn de
gebaar, oogcontact, adequate tijd/ruimte
specifieke kennis. Te overwegen is dit
methodologische studies die ten dienste
voor de patiënt. Voor dit onderzoeksdeel
soort kennis ook aan te wenden bij het
staan van de hoofdvragen.
nam men een landelijke steekproef van
evalueren en verbeteren van andere
De onderzoeksvragen luiden:
HAIO’s, die zowel aan het begin als aan
medische opleidingen (bijvoorbeeld tot
1.
In welke mate beheersen HAIO’s aan
het einde van hun opleiding werden
psychiater en tot bedrijfsarts.) Een
het einde van hun opleiding de taken
getoetst. Opmerkelijk is de bevinding dat
Nationaal Evaluatiecentrum voor
van het Basistakenpakket?
de communicatievaardigheden niet
onderzoek naar medisch onderwijs lijkt
verbeteren gedurende de driejarige
daarom op den duur meer voor de hand te
opleiding. De resultaten werden
liggen. Zo valt op het gebied van de
vergeleken met die van een referentiegroep
verschillende leerstijlen nog veel te doen
van ervaren huisartsen. Huisartsen en
voor medici. Tevens kan het concept
HAIO’s aan het einde van hun opleiding
competentie breder onderzocht worden
scoren onvoldoende.
door naast de elementen kennis, attitude
2. Taken afgeleid van bepaalde catego-
2. Is er een verschil tussen de tweejarige en de driejarige opleiding? 3. Hoe ontwikkelt de klinische competentie zich gedurende de opleiding? Uit de onderzoeksresultaten blijkt dat verlenging van de tweejarige naar de
2003
en vaardigheden, ook de elementen
driejarige opleiding tot een hoger
Nieuwe vragen
ervaring en netwerk systematisch mee te
kennisniveau leidt. Aangetoond wordt dat
Het onderzoek roept tal van nieuwe vragen
nemen in onderzoek.
een driejarige opleiding, waarin de
op naast diverse aanbevelingen.
verwerving van klinische vaardigheden een
Omdat een nieuw curriculum gebaseerd
Al met al is er veel en belangrijk werk
belangrijk doel is, bijdraagt aan een
op de uitgangspunten van modulair
samengebracht in dit proefschrift. Het is
voldoende toename van deze vaardighe-
onderwijs, zelf gestuurd leren en met
helder geschreven en heeft een plezierige
den. HAIO’s bleken aan het einde van hun
nieuwe eindtermen, geïmplementeerd gaat
lay-out.
opleiding op onderdelen zelfs beter te
worden, wordt evaluatieonderzoek
scoren dan een groep vrijwillig deelne-
aanbevolen. Zo wordt zichtbaar of de
V
VN A
Mia Sol
1200_vnVa-krant
17-06-2003
14:28
Pagina 23
23
Meerdere wegen, die tot specialisatie leiden… Een interview met een AGIKO in haar tweede jaar over de (on)mogelijkheden van een dergelijke opleiding. door Ingrid Kruse, agnio
In de afgelopen decennia is er nogal wat veranderd in de opleiding tot arts en de vervolgopleiding tot specialist. Er wordt nu gestudeerd in groepen met het zogenaamde probleem-gestuurd-onderwijs. Colleges volgen bestaat nauwelijks meer. De practica zijn behoorlijk ingeperkt. Het beeld van studenten aan het werk in de anatomische snijzaal is verruild voor het bestuderen van kant-en-klare preparaten. Ook vakinhoudelijk (qua ziekten en achtergronden, behandelingen en technische mogelijkheden) is er - door voortschrijdende wetenschap - meer bijgekomen. En tot slot, waar het grotendeels in dit interview om gaat, de verandering van het oude concept van leerling en leermeester tot zelfstandige assistent en de opleider of begeleider als coördinator.
Hoe is de wisselwerking tussen promoveren en specialiseren? “De opzet om binnen drie jaar te promoveren blijkt in de praktijk vaak niet te lukken.De reden daarvan is Zelfs een het feit dat het deAIO lukt het meestal niet lukt om in vier jaar tijd zijn of haar proefschrift te schrijven. Het komt er dus op neer dat er tijdens de specialisatie nog gepromoveerd moet worden. Dat is erg moeilijk te combineren en daarom moet de promotie zo snel mogelijk afgemaakt worden om niet ten koste te gaan van de kwaliteit van de specialisatie (en vice
Het tekort aan artsen en specialisten heeft
Hoe zit deze constructie precies in elkaar?
versa). Anders blijf je het gevoel houden
het noodzakelijk gemaakt opnieuw de
“De gehele opleiding duurt acht jaar. De
tussen twee vuren te zitten en alles maar
opleidingen onder de loep te nemen. Zo
invulling hiervan verschilt enigszins per
half te doen, dat is erg onbevredigend.”
zijn er meer opleidingsplaatsen bijgeko-
ziekenhuis. Zo kan er afwisselend een jaar
men. Het promoveren is geen must meer,
onderzoek en een jaar kliniek gedaan
Wat is het belang van eigen initiatief in deze
wel een pre. Er zijn verschillende
worden, maar standaard is: eerst drie jaar
opleiding t.o.v. de gewone specialisatie?
opleidingsvormen gekomen. Het meest
onderzoek doen en dan vijf jaar de
“Het is belangrijker voor de AGIKO, omdat
standaard is de AGIO, assistent
specialisatie in de kliniek. Soms wordt er
die zijn onderzoek zelf moet doen. Daarbij
geneeskundige in opleiding of afhankelijk
ook in de eerste drie jaar beperkt klinisch
is promotieonderzoek meer abstract dan
van het vakgebied een andere naam, bv. de
werk verricht.”
de klinische werkzaamheden, het is nooit
HAIO, huisarts in opleiding. Indien bezig
goed en nooit echt af. Als AGIO kom je in
met de promotie, geldt de naam AIO,
een kant-en-klaartraject. Dat is goed te
assistent in opleiding. Tegenwoordig is de
overzien en een afgebakend geheel. Je
combinatie, dat wil zeggen tegelijkertijd
Als je eenmaal bedacht hebt dat je
kennis en vaardigheden leer je voorname-
promoveren en specialiseren mogelijk.
later als je groot bent dokter wilt
lijk door concreet bezig te zijn met de
Degenen, die hiervoor kiezen worden de
worden, begint er een weg met velerlei
behandeling van de patiënt. Eigen initiatief
AGIKO’s, assistenten geneeskundige in
hobbels. Eerst moet je ingeloot worden
blijft echter overal belangrijk.”
klinisch onderzoek, genoemd. Voordeel
voor de studie geneeskunde, daarna
van deze combinatie is dat jonge
volgen er allemaal keuzemomenten die,
Waarom kies je voor deze opleiding? Wat zijn
basisartsen gemotiveerd worden tot het
indien goed gekozen, al richting kunnen
de voor- en nadelen?
doen van promotieonderzoek en zeker zijn
geven aan je specialisatie. Een onder-
“De combinatie om eerst onderzoek te
van een opleiding tot specialist. Door op
zoekje bij de professor, een extra
doen, wetenschappelijk gevormd te
deze manier promoveren aantrekkelijker te
co-schapje in je lievelingsvakgebied;
worden en daarna te specialiseren, maakt
maken, bestaat er ook een zekere
naams- en gezichtsbekendheid kweken
het tot een topopleiding. Dit is een
waarborg voor verdere ontwikkeling binnen
is een voordeel om in opleiding te
uitdaging, zeker wanneer je jong bent. De
de medische wetenschap.Tevens bindt het
komen. En wanneer je nog eens
combinatie heeft ook invloed op hoe je
ziekenhuis hiermee artsen voor langere
promoveert dan is je kans helemaal
staat in de kliniek (o.a. de benadering van
tijd aan zich, zodat zij gevormd kunnen
groot om ook de weg naar specialist
de patiënt en zijn behandeling).
worden naar de aldaar heersende
in te slaan.
Een nadeel is de druk die er ontstaat. Je
maatstaven.
loopt tegen allerlei zaken aan, zoals de
V
VN A
2003
1200_vnVa-krant
17-06-2003
14:28
Pagina 24
Advertentiepagina 24
1200_vnVa-krant
17-06-2003
14:28
Pagina 25
25 structuur om je heen, de organisatie, de
bijvoorbeeld een jeonderzoekstechniek.
Welk effect heeft deze opleiding op je privé-
begeleiding, je eigen vaardigheden, etc. Dit
Goede begeleiding speelt hierin een
leven en je persoonlijkheid?
kan de frustratie nogal doen oplopen. Al
belangrijke rol. Het mooiste is eigenlijk om
“Je moet offers brengen. Het promoveren
begin je - in het algemeen - idealistisch
in een reeds lopend onderzoek in te kunnen
doe je in het algemeen na de eerste drie
aan deze opleiding met het idee mooi
stappen. De structuur is hier meestal
jaar in je eigen tijd en dat betekent minder
onderzoek te doen, het wordt al gauw
zodanig, dat er efficiënt gewerkt kan worden
vrije tijd. Maar als je houdt van onderzoek
belangrijker om ‘je boekje’(het proef-
en er geen tijd verloren gaat aan bijzaken.”
doen, dan heb je dit ervoor over. In de eerste drie jaar heb je relatief veel
schrift) op een vlotte manier af te krijgen. Toch wil je eer van je werk, een inhoudelijk
Welke problemen kom je tegen op de
vrijheid om je eigen tijd in te delen en is er
goed en mooi proefschrift.
werkvloer?
ruimte voor hobby’s en je sociale leven. De
Er worden dus hoge eisen aan de AGIKO
“Bij goed contact met je collega’s zullen er
tweede periode wordt extra druk, onder an-
gesteld. Ze moeten wetenschappelijk zijn
nauwelijks problemen op de werkvloer
dere door ook nog diensten te moeten doen.
aangelegd en onderzoek doen echt leuk
bestaan. Er bestaat in het algemeen ook
Het proces van promoveren is eigenlijk
vinden. Ze moeten beschikken over een
geen concurrentie tussen de AGIKO’s
leerzamer dan het promotieonderzoek zelf
flinke dosis doorzettingsvermogen, eigen
onderling, want ieder heeft zijn eigen
wanneer je het bekijkt op het niveau van
initiatief en hard kunnen werken. Maar
onderzoek(sproject). De AGIO’s en
de persoonlijke ontwikkeling. Uiteindelijk
persoonlijke verrijking en een goede
AGNIO’s hebben ook hun eigen traject en
moet je de promotie ook relativeren en af
wetenschappelijke vorming kunnen je dan
werkzaamheden.”
en toe van een afstand bekijken.”
Hoe bewaak je je grenzen en hoe ga je om
Tot slot, hoe zie je jezelf in de toekomst?
Hoe organiseer je dit dan en hoe ga je met
met druk van de opleiders?
Druk in de wetenschap, in de kliniek, thuis
die tijdsdruk om?
“Aangezien de opleiders niet altijd goed
of een combinatie?
“De tijdsdruk - die bestaat echt - neem je
zien wat een tijd alles kost, denken ze
“De combinatie van onderzoek en kliniek
iedere keer mee naar huis. Tenslotte kijk je
soms erg gemakkelijk over wat er mogelijk
lijkt me nu het meest aantrekkelijk. Je
steeds op de lange termijn, met als
is. De praktische haalbaarheid van
vraagt je echter af of na acht jaar ‘het
einddoel ‘het boekje’ op tijd afkrijgen. Het
onderzoekstechnieken, dan wel mogelijk-
academische wereldje’ haar aantrekkings-
is belangrijk om je onderzoekslijn goed in
heden vallen vaak tegen. Je moet duidelijk
kracht zal hebben behouden. De toekomst
de gaten te houden en je te beperken tot
je grenzen aangeven, dat kan een heel
als professor, net als huisvrouw lijken
het daadwerkelijke onderwerp. Je moet
gevecht zijn, dat je gaandeweg wel leert.
vooralsnog geen optie.
prioriteiten stellen, niet verzanden in
Zelf daarover nadenken, praten met je
Het gaat niet alleen om het doel,
details en ook niet alles zelf willen doen.
(AGIKO/AIO)collega’s en regelmatig
belangrijker vind ik het om in het hier en
Het is belangrijk zo spoedig mogelijk data
voortgangsoverleg met de begeleider
nu te leven en vooral ook te genieten van
te verzamelen en niet te veel tijd te
helpen om knelpunten te verhelderen,
de weg ernaar toe.”
spenderen aan het optimaliseren van
overzicht te houden en voortgang te zien.”
ten deel vallen.”
SOS-Kinderdorpen ...want ieder kind verdient een thuis... Bij oorlogen en (natuur)rampen betalen de kinderen de hoogste prijs. Vooral degenen die hun ouders hebben verloren. SOS-Kinderdorpen geeft ze een nieuwe moeder, een huis, broertjes en zusjes en een opleiding. Overal ter wereld. Steunt u ons werk als HuisVriend voor € 5 (ƒ 11,-) per maand? Bel (020) 408 01 90 of stuur de bon in voor meer informatie!
GIRO 2280 www.soskinderdorpen.nl Want ied er kind ver dient een thuis
Beschermvrouwe: H.K.H. Prinses Margriet der Nederlanden
JA, stuur mij meer informatie over het werk van SOS-Kinderdorpen en hoe ik HuisVriend kan worden N.a.v. deze advertentie in: Naam:
M■ V■
Adres:
Postcode/plaats: Telefoon: Deze bon kunt u in een ongefrankeerde envelop sturen aan: SOS-Kinderdorpen, Antwoordnummer 46001, 1060 VB AMSTERDAM
V
VN A
2003
1200_vnVa-krant
17-06-2003
14:28
Pagina 26
VNVA
Kadertraining
26
Groep 37 2004 blok 1: 12 en 13 januari 2004 blok 2: 16 en 17 februari 2004 blok 3: 22 en 23 maart 2004 blok 4: 13 en 14 september 2004
ma/di 09.30-16.30 ma/di 09.30-16.30 ma/di 09.30-16.30 ma/di 18.00-16.00
Groep 38 2004 blok 1: 05 en 06 april 2004 blok 2: 17 en 18 mei 2004 blok 3: 21 en 22 juni 2004 blok 4: 04 en 05 oktober 2004
ma/di 09.30 – 16.30 ma/di 09.30 – 16.30 ma/di 09.30 – 16.30 ma/di 18.00 – 16.00
Kosten (cursus en verblijf, inclusief het nakomweekend): € 1.875,Aanmeldingsformulieren op te vragen bij Bureau VNVA, (030) 247 47 95.
V
VN A
Agenda
Felicitaties
27, 28 oktober 2003
Geboorte
20,21 november 2003
Op 13 april 2003 is Maarten Albert
VN V A
workshop Koers bepalen/Koers houden. Coach Ina Vader.
van Pinxteren geboren, zoon van Miriam de Kleijn en Bart van Pinxteren en broer van Jan.
4 oktober 2003 Vrouwen en leiderschap in de geneeskunde. Jubileumcongres. 1933 – 2003, 70 jaar vnVa. Locatie: Universitair Medisch Centrum
Gepromoveerd
St. Radboud, Nijmegen. Programma is afwisselend en interactief.
Op 11 juni 2003 is Anneke Kramer
Zie de bijgevoegde inlegger in deze krant. Vergeet ook niet u aan te
gepromoveerd aan de Universiteit
melden! (zie aanmeldingskaart in gestoken in de brochure). Er is
Maastricht op het proefschrift Acquisition
veel gelegenheid collegae te spreken en ervaringen uit te wisselen
of Clinical Competence During Postgraduate
o.a. tijdens feestelijk buffet na afloop congres.
Training in General Practice.
U kunt extra programma’s aanvragen bij Bureau vnVa. Oratie Zie voor uitgebreide agenda: www.VNVA.nl
Op 20 juni 2003 spreekt Connie Schrander-Stumpel, bijzonder hoogleraar Klinische Genetica in het bijzonder de
Benoemd tot hoogleraar
syndroomdiagnostiek en specifieke
Professor dr. C.T.N. Wijmenga is benoemd tot hoogleraar Humane Genetica aan de UMCU.
ontwikkelingsstoornissen, haar oratie
Professor dr. E. Lindeman is benoemd tot hoogleraar Revalidatiegeneeskunde aan de
Zeldzame aandoeningen in klinisch genetisch
UMCU.
perspectief uit in de Aula van de Universiteit Maastricht.
2003
V
VN A
1200_vnVa-krant
17-06-2003
14:28
Pagina 27
27
Dagelijks Bestuur, vertegenwoordigers, commissies en werkgroepen DAGELIJKS BESTUUR VNV A
Redactie
Irene Hellemans, voorzitter
(Bureau VNVA, t.a.v. I. Rast,
Clara Peters, lid
postbus 8256, 3503 RG Utrecht,
Commissie Seksespecifieke Geneeskunde
Yvonne Margry, secretaris
(030) 247 47 95, e-mail:
[email protected]),
C. Griffioen (020) 644 17 86, D. Braat,
Cornelie van Putte, penningmeester
C. Delprat, I. Pladdet, S. Buis,
A. Coremans, T. Lagro-Janssen.
Paulien Dudok van Heel-Sakkers, lid.
I. van den Bold i.s.m. A. van Hommelen
VN V A -Krant
(eindredacteur).
BELANGENBEHARTIGING
VAKVERENIGINGSFUNCTIE
Commissie Internationale Betrekkingen I. van Zanten (036) 53 47 23, A. van Dam,
Internetredactie (www.VNVA.nl)
E. Engelkes, J. Schopman.
BeleidsAdviesCommissie BOEK (Beroepsuitoefening Opleidingen, Emancipatie en Kwaliteit*) (KNMG)
VNV A-Sleutelfiguren
Commissie Bijzonder Fonds voor onderzoeksvoorstellen
K.Kruijthof (020 – 617 34 99).
Sleutelfiguren zijn artsen die hun
C. Dagnelie (010) 511 77 72,
deskundigheid ten dienste stellen van
L. van der Schoor. M. de Kleijn.
L. Jansen (030) 252 21 64, (vacature).
Inverdienregeling
andere leden. Adressenlijst met
R. van Bodegom (030 – 254 53 63).
specialismen is op te vragen bij het
Commisie Corrie-Hermannprijs
Bureau VNVA (030) 247 47 95 of
W.A. van Stiphout, P. Dudok van
Commissie TOP, ter bevordering van instroom van vrouwelijke artsen in hogere posities
VN V A
[email protected].
Heel-Sakkers, N. Nicolai, I. van Seumeren,
Artsen die sleutelfiguur willen worden
J. Wetsteijn, J. Dekker.
H. Takkenberg, (070 – 399 40 22),
De sleutelfiguren staan tevens op
Vrouwelijke Arts & Vredesvraagstukken
e-mail:
[email protected]
www.VNVA.nl en in de VNVA-ledenlijst.
A. Botzen (072) 589 47 97, M. Bakker.
Commissie START, startende artsen netwerk:
Bezwarencommissie
I. Schiering, K. Grotenhuis, H. van Troon
C. Tordoir, R. Ansink.
kunnen zich hier ook aanmelden.
M. Visser, G. Kenter.
J. Braaksma, A. Versteegen,
NHG-VNVA Werkgroep Vrouwen en Huisartsgeneeskunde
Commissie Werk in Balans
T. Lagro-Janssen
M. Leenders, (vacature).
(
[email protected]), S. Lo Fo Wong, C. Dagnelie en
Vrouwennetwerk
H. van der Horst.
(vacature per eind 2001).
NETWERKFUNCTIE
NVR (Nederlandse Vrouwenraad) (vacature).
PR I. Hellemans, i.s.m. C. Janssen (BB Communicatie).
V
VN A
2003
1200_vnVa-krant
17-06-2003
14:28
Pagina 28
28
Colofon Mission Statement van de Vereniging van
AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE:
Nederlandse Vrouwelijke Artsen:
Hoofdredactie:
De Vereniging van Nederlandse Vrouwe-
Ingrid Pladdet
lijke Artsen versterkt de positie van vrouwe-
ADRESSEN AFDELINGSSECRETARIATEN Amsterdam e.o.: Marijke van der Veen Rijperweg 1A,
lijke artsen en de aandacht voor de sekse-
Coördinatoren:
2061 BG Bloemendaal
specifieke geneeskunde. De leden van de
Ingrid Pladdet, Sylvia Buis,
Tel. (023) 526 52 75
VNVA
Ingeborg van den Bold.
E-mail
[email protected]
De VNVA is opgericht in 1933 en heeft
Bureauredactie:
Den Haag e.o.: Luisa Mearin
nu ongeveer 2500 leden. Zij organiseert
Ira Rast
Croeusstraat 5
ondersteunen en inspireren elkaar.
2241 VW Wassenaar
activiteiten die te onderscheiden zijn in de categorieën belangenbehartiging,
Eindredactie:
Tel. (070) 511 73 74
netwerkfunctie en vakverenigingsfunctie.
Annelies van Hommelen
E-mail
[email protected]
gesprekspartner en adviseur van
Redactie:
Noord-Nederland: Tineke Heijstra
beleidsbepalende en uitvoerende
Ingrid Pladdet, Coes Delprat, Sylvia Buis,
Langeloërweg 1,
organisaties in de gezondheidszorg,
Ingeborg van den Bold,
9331 CC Norg,
De VNVA streeft ernaar op te treden als
tel (0592) 67 02 66
wanneer het gaat om onderwerpen die van belang zijn voor vrouwelijke artsen of
Fotografie:
voor de gezondheidszorg voor vrouwen.
Rob Boogerd, Coes Delprat, Arenda Oomen.
e-mail
[email protected] Oost-Nederland: Cornelie van Putte Treverilaan 29,
Correspondentie, verenigingsdrukwerk, info over VNVA-lidmaatschap, ledenadministratie
Tekeningen:
7312 HA Apeldoorn,
en financiële administratie:
Bart Kranenburg, Heleen de Vaan
tel (055) 355 67 11
Bureau VNVA, t.a.v. I. Rast Postbus 8256, 3503 RG Utrecht Tel (030) 247 47 95/fax (030) 247 44 39 e-mail:
[email protected] website : www.VNVA.nl Bereikbaarheidstijden:
E-mail
[email protected]
Basisvormgeving: SHAPE Amsterdam
Rotterdam e.o.: Marleen Kooyman Specerijenhof 71,
Opmaak: Gerjan Stolp, Elma Edities BV
3063 BX Rotterdam,
Drukkerij:
Maastricht e.o.: Heidi Berbee
Elma Edities BV
Kerkstraat 41,
tel (010) 212 41 72
maandag t/m vrijdag 09.00 - 17.00 uur Advertentieacquisitie:
Zichen, Z.B. (Riemst), 3770 België
Elma Edities BV
THEMA’S, COÖRDINATOREN EN SLUITINGSDATUM KOPIJ:
tel 0032-12-458357
Krant nr. 5 2003
Nijmegen e.o. : Carine van der Vleuten
Vrouwen en leiderschap in de geneeskunde
Groesbeekseweg 229, 6523 NW Nijmegen,
Losse nummers zijn verkrijgbaar bij
Linda Mans en Petra Verdonk,
tel (024) 323 05 66
Bureau VNVA en kosten € 7, - per stuk
18 juni 2003 (deadline kopij). Sluitings-
e-mail:
[email protected]
inclusief porto. Een jaarabonnenment voor
datum laatste meldingen: 2 juli 2003
Postbus 20, 1723 ZG Noord-Scharwoude Tel (0226) 31 62 64 / fax (0226) 31 70 48
e-mail
[email protected]
Internet: www.elma.nl E-mail:
[email protected]
niet-leden kost € 34,10.
Brabant en Zeeland
Krant nr. 6 2003
2003
Vacatures in het bestuur, voor vragen
De VNVA-Krant verschijnt zesmaal per
Artsenlevens verwoord
of opmerkingen: Burea VNVA
jaar. Oplage: 2700 stuks/ ISSN 1383-1100.
Ingeborg van den Bold,
(zie eerste kolom)
Gironummer: 24 55 32 t.n.v. Penningmees-
3 september (deadline kopij)
ter VNVA, Utrecht Banknummer: 41 39 97
Sluitingsdatum laatste meldingen:
Midden-Nederland: Rinske van de Goor
693 (AMRO) t.n.v. VNVA, Utrecht.
17 september 2003
Ridderplantsoen 23II, 3523 HX Utrecht,
Opzegging abonnement min. 3 maanden
tel (030) 289 28 33
voor 1 januari.
e-mail
[email protected]
V
VN A
