Agenda -
Arrest HR en arresten Gerechtshof Amsterdam Uitleg testament (juridisch kader) Contracteren door erfgenamen Rechtsbeginsel partijautonomie Vaststellingsovereenkomst Preventie
Jurisprudentie P en F uitspraken Hoge Raad
Casus Een vrouw - Lies, ongehuwd, geen kinderen – bepaalt in haar testament in 1980: Ik benoem mijn broer Bert tot mijn enige erfgenaam Zij treedt in 1993 in het huwelijk (wettelijke gemeenschap van goederen) en overlijdt in 2004. Haar weduwnaar stelt zich op het standpunt dat hij enig erfgenaam is – en dus niet haar broer Bert.
Arrest HR De Hoge Raad oordeelt dat het hof geen blijk heeft gegeven van miskenning van de maatstaf van art. 46 Boek 4 BW, nu het hof tot de conclusie is gekomen dat de vrouw haar broer alleen tot erfgenaam heeft benoemd teneinde haar ouders te onterven en bij gebreke van een alternatief, welk alternatief na het opmaken van het testament alsnog is ontstaan door het huwelijk. De HR meent dat het hof hierbij uitsluitend omstandigheden die ten tijde van het opmaken van het testament aanwezig waren heeft gebruikt en geen toekomstige omstandigheden.
Arresten Gerechtshof
1. 27 april 2010 (ECLI:NL:GHAMS:2010:BU3318) 2. 18 oktober 2011 (ECLI:NL:GHAMS:2011:BU1969)
Juridisch kader uitleg testament Artikel 46 lid 1 Boek 4 BW: Bij de uitlegging van een uiterste wilsbeschikking dient te worden gelet op de verhoudingen die de uiterste wil kennelijk wenst te regelen, en op de omstandigheden waaronder de uiterste wil is gemaakt.
Juridisch kader uitleg testament - Artikelen uit Boek 4, titel 4, afdeling 1 - Verhouding tussen uitleg enerzijds en toepassing redelijkheid en billijkheid anderzijds (vgl. p. 53 Preadvies KNB 2012)
Juridisch kader uitleg testament HR 18 februari 2011, LJN BO 9581 Aldus geldt bij de uitleg niet als maatstaf de zuiver grammaticale methode, waarbij uitsluitend wordt nagegaan welke betekenis de in het testament opgenomen bewoordingen op zichzelf genomen hebben, doch dient steeds rekening gehouden te worden met de verhoudingen die de uiterste wil kennelijk wenst te regelen en met de omstandigheden waaronder deze is verleden. Zie ook Perrick (Asser-Perrick) die erop wijst dat ook bij een uiterste wilsbeschikking die op het eerste gezicht duidelijk is, dient te worden gelet op de verhoudingen die de uiterste wilsbeschikking kennelijk wenst te regelen en op de omstandigheden waaronder de uiterste wil is gemaakt, welke verhoudingen en omstandigheden niet uit de uiterste wil behoeven te blijken.
Alleen omstandigheden die bestonden ten tijde van het opmaken van het testament mogen worden meegewogen maar de complicatie is dat als er veel tijd zit tussen het opmaken van het testament en de uitleg daarvan door de rechter, het wel erg lastig wordt om onderscheid te maken tussen bestaande en toekomstige omstandigheden, zeker als met getuigen wordt gewerkt.
Er ontstaan steeds vaker conflicten over de interpretatie en uitvoering van testamenten met als gevolg lange en dure procedures die de familieverhoudingen ernstig beschadigen. Ook redelijkheid en billijkheid hebben in de rechtspraak hun intrede gedaan in procedures over testamenten. Rechtsonzekerheid is het gevolg. Er is een alternatief: erfgenamen begeleiden bij het contracteren over testamenten (nalatenschapsmediation)
Context contracteren door erfgenamen Stelling 1: Het is niet zo dat de focus op de rechter en wat deze zou beslissen moet liggen als er een geschil/conflict is over de uitleg van een testament. Uitgaande van het rechtsbeginsel van de partijautonomie van de erfgenamen is er een veel breder speelveld waar het gaat om de afwikkeling van een nalatenschap en – in dat kader - de uitleg van een testament. Hier ligt een kans voor de nalatenschapsmediator. Stelling 2: Het voorop stellen van partijautonomie vereist een andere dan de traditionele begeleiding door de notaris (of de erfrechtadvocaat).
Context contracteren door erfgenamen Preadvies KNB 2012 (Van Mourik, p. 42): Het goederenrechtelijke gebeuren (…) wordt aldus omringd met allerlei afspraken van verbintenisrechtelijke snit. Het gewicht daarvan is van dien aard dat het bepalend kan zijn voor het juridisch beeld van de overeenkomst die wij ‘verdeling’ noemen. (…) Het goederenrechtelijke gebeuren is, door zijn overwegend technische aard, ondergeschikt aan het obligatoire gebeuren.
Oorzaken van de toename van procedures over de uitleg van een testament en de afwikkeling van nalatenschappen in het algemeen: Eerste lijn: • Lossere familiebanden • ‘Nieuwe gezinnen’ (!) • Mondiger burgers • Grotere erfenissen • Gecompliceerdere testamenten Daarnaast speelt steeds frequenter de vraag naar de wilsbekwaamheid van de testateur ttv het opstellen van het testament.
Maar zeker ook: • Oud zeer dat bovenkomt • “Balans van de jeugd wordt opgemaakt” (Van den Eerenbeemt) • Elk kind wordt –ongeacht diens gedrag- gelijk behandeld • Ontbrekende of gebrekkige communicatie • Gezinsleden ‘schieten terug’ in het gezinspatroon van toen (plaats in het gezin)
Tweede lijn: dieper liggende patronen (systeem) Bosormenyi-Nagy (en anderen):
Mensen blijven loyaal aan het oorspronkelijke gezin, ook als ze de familiebanden hebben verbroken Dit leidt er toe dat in veel gevallen men tijdens de afwikkeling van een nalatenschap de oorspronkelijke positie in het gezin weer inneemt
Onderzoek prof. De Boer (Een gegeven relatie-over broers en zussen): Partners van broers/zusters zijn zeer bepalend voor hun onderlinge relatie; Relatie met nog levende ouder is potentiële bron van spanningen; Gevoelens uit verleden jegens broers/zusters blijven latent aanwezig: als deze wat langer bij elkaar zijn schieten ze gemakkelijk terug in oude patronen; begrafenissen zijn in dit opzicht risicovol (broers/zusters ontmoeten elkaar dan heel intensief); Ouders delen hun kinderen rollen toe waarin ze soms gevangen blijven zitten en die bij de andere broers/zusters leiden tot het zich daartegen afzetten; Aan het zijn van het oudste en het jongste kind in het gezin komt vaak veel betekenis toe.
Derde lijn betreft m.i. de gebruikelijke werkwijze van de notaris Vraag: is de afwikkeling van een nalatenschap bij een ‘klassieke notaris’ in goede handen? In 2005/2006 ging 44% van de tegen notarissen ingediende klachten over de afwikkeling van een nalatenschap… Volgens de notariskamer van het Hof Amsterdam was dat beeld in 2011 ongeveer hetzelfde.
Assets notaris: • Vanzelfsprekende positie tussen partijen (aan tafel) • Kennis van de voor de afwikkeling van een nalatenschap relevante rechtsgebieden • Notariële akte • “Alles in één hand” • “Overeenkomstgerichtheid” Assets kunnen valkuilen staan en er is spanning tussen rol notaris en autonomie partijen.
De drie lijnen staan met elkaar in verband en leiden m.i. tot de gevolgtrekking: 1. Gebruikelijke boedelafwikkeling volstaat vaak niet meer en andere begeleiding door de notaris is dus gewenst: deze moet zich m.i meer gaan richten op het bevorderen van het contracteren door erfgenamen/partijen bij de nalatenschap. 2. Testamenten zouden op een andere wijze tot stand moeten komen (zie hierna). Probleem is hier dat in het notariaat weinig verandering optreedt.
Wat kan (nalatenschaps)mediation bieden?
Definitie mediation in komende wetgeving: – mediation: het in gezamenlijke opdracht van partijen op grond van een mediationovereenkomst door een onafhankelijke neutrale derde begeleide gestructureerd proces, dat als doel heeft partijen in onderling overleg weloverwogen de door hen gedeelde norm te laten vinden of hervinden waar die ontbreekt, terwijl daar bij partijen wel behoefte aan is; NB: deze definitie kan in het regeringswetsvoorstel nog anders worden geformuleerd
Definitie nalatenschapsmediation
Mediation is een gefaseerde methode van bemiddeling in een conflict of geschil waarbij een neutrale deskundige – de professionele mediator met een juridische zorgplicht – het conflict of geschil samen met partijen diagnosticeert en vervolgens de onderhandelingen tussen partijen begeleidt, teneinde vanuit hun (werkelijke) belangen tot gezamenlijk her- dan wel gevonden normen te komen en vervolgens tot gezamenlijk gedragen oplossingen die worden vastgelegd in een vaststellingsovereenkomst als bedoeld in art. 900 e.v. Boek 7 BW.
Ellen Waldman in Mediation Ethics Taak mediator kan zijn: Norm generating (faciliterende stijl) Norm educating (evaluatieve stijl) Norm advocating (Amerikaans-evaluatieve stijl)
Juridisch kader staat andere wijze van begeleiding – het bevorderen van het contracteren door de erfgenamen –door de nalatenschapsmediator niet in de weg.
Het rechtsbeginsel partijautonomie staat voorop als het gaat om contracteren en is meeromvattend dan contractvrijheid alleen. De (juridische) zorgplicht van de nalatenschapsmediator ingeval van contracteren is daarom fraternalistisch van aard, anders komt de partijautonomie niet uit de verf.
Ergo: Een nalatenschapsmediator creëert ingeval van de afwikkeling van een nalatenschap / de uitleg van een testament een klimaat waarin contracteren centraal staat, het gezamenlijk werken aan een oplossing. Dit is een andere context dan wanneer een notaris of advocaat optreedt als (paternalistische) adviseur en de focus wordt gelegd op hoe het zit. De nalatenschapsmediator moet het derhalve mogelijk maken dat partijen hun partijautonomie uitoefenen (en niet belanden in uitzichtsloze juridische procedures).
Doel van contracteren door de erfgenamen/partijen bij de nalatenschap is de totstandkoming van een vaststellingsovereenkomst (artikel 900 e.v. Boek 7 BW): Bij een vaststellingsovereenkomst binden partijen, ter beëindiging of ter voorkoming van onzekerheid of geschil omtrent hetgeen tussen hen rechtens geldt, zich jegens elkaar aan een vaststelling daarvan, bestemd om ook te gelden voor zover zij van de tevoren bestaande rechtstoestand mocht afwijken. Een vaststellingsovereenkomst moet in beginsel ook door de fiscus worden geaccepteerd (zie bijdrage Stubbe Erfenisvakdagcahier II).
Welke plaats heeft het recht in een nalatenschapsmediation? Deze vraag is heel actueel door de wetsvoorstellen op het terrein van mediation door Van der Steur.
Preventie
Anders te werk gaan bij opstellen van een testament werkt preventief waar het gaat om het ontstaan van conflicten over de uitleg van een testament. Andere werkwijze houdt in dat een considerans aan een testament wordt toegevoegd waarin de verhoudingen die de testateur wil regelen en zijn bedoelingen duidelijk worden Verwoord Ander aspect: redactie van het testament.
Gevolgen: -
de testateur heeft de bal, krijgt meer verantwoordelijkheid; leidt tot kwalitatief (veel) beter testament dat doordacht is en herkenbaar is voor de cliënt; verkleint sterk de kans dat na het overlijden een conflict ontstaat over de bedoelingen van de erflater (uitleg testament); maakt de testamentenpraktijk interessanter en lucratiever omdat minder vanuit modellen wordt gewerkt en echt maatwerk tot stand wordt gebracht.
Optie is m.i. ook om – met name waar het om samengestelde gezinnen gaat – de erfgenamen en legatarissen bij het opstellen van een testament te betrekken dmv bijvoorbeeld een ‘ronde tafelgesprek’ dat voorafgaat aan het daadwerkelijk opstellen van het testament.
Voorts: het sluiten van overeenkomst over de wijze van afwikkeling van een nalatenschap is m.i. niet in strijd met artikel 4 Boek 4 Burgerlijk Wetboek en lijkt dus goed mogelijk.
Bedankt voor uw aandacht.
