Ingekomen stuk D30. Aantal bijlagen 2

Directie Inwoners

Ingekomen stuk D30

Beleid & Realisatie Beleidsrealisatie & verantwoording

Korte Nieuwstraat 6 6511 PP Nijmegen

Aan de gemeenteraad van Nijmegen

Telefoon

(024) 329 90 00

Telefax

(024) 329 29 81

E-mail

[email protected]

Postadres Postbus 9105 6500 HG Nijmegen

Datum

Ons kenmerk

Contactpersoon

31-01-2006

Datum uw brief

L120/06.0000642

Tineke van Maaren

Onderwerp

Aantal bijlagen

Doorkiesnummer

Minimarapportages

2

3299120

Geachte leden van de Raad,

Tijdens de behandeling van het “Beleidsplan minimabeleid en inkomen in de Wwb” heeft uw Raad vragen gesteld over de beleving van een laag inkomen en de effecten van het gemeentelijk minimabeleid. Wij hebben het NIBUD en onze afdeling Onderzoek en Statistiek opdracht gegeven om een onderzoek hiernaar uit te voeren. Door het NIBUD is in de zomer van 2005 een zgn. MER (Minima effect rapportage) uitgevoerd om de effecten van het gemeentelijk minimabeleid te onderzoeken, en de afdeling O&S heeft in dezelfde periode een belevingsonderzoek uitgevoerd aan de hand van interviews. Dat belevingsonderzoek werd vooraf gegaan door een literatuuronderzoek. De resultaten van beide onderzoeken zijn in oktober j.l. ontvangen en vervolgens vergeleken. Door middel van deze brief delen wij u de resultaten van beide onderzoeken mee, en geven wij aan hoe wij omgaan met de conclusies en aanbevelingen uit beide onderzoeken. Ten aanzien van de opzet van beide onderzoeken geldt dat de onderzochte, c.q. ondervraagde gezinssamenstellingen bij O&S en NIBUD grotendeels overeen komen: bij de interviews is ook een echtpaar zonder kinderen ondervraagd, en in het NIBUD-onderzoek kennen de leeftijden van de kinderen iets andere grenzen dan de grenzen bij de interviews. Dit maakt voor de beleving echter weinig tot geen verschil.

Nijmegen, de oudste stad van Nederland. Kijk op www.nijmegen2000.nl

brief aan de raad bij minima-effectrapportages

Gemeente Nijmegen Directie Inwoners Beleid & Realisatie Beleidsrealisatie & verantwoording

Vervolgvel

1

Leeswijzer 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7

het NIBUD-onderzoek actualisatie veranderingen in 2006 conclusies uit het NIBUD-onderzoek aanbevelingen door NIBUD het belevingsonderzoek van O&S onze conclusies

1.1. het NIBUD-onderzoek De opzet van het NIBUD-onderzoek bestaat uit vergelijking van de maandbegroting van diverse huishoudtypen met een drietal inkomens (100%, 110% en 120% van het netto minimumloon) in een huurwoning. Bij de inkomsten zijn landelijke regelingen zoals huurtoeslag en heffingskortingen meegenomen. Inkomsten en uitgaven zijn omgerekend naar maandgemiddelden. De uitgaven zijn gevuld volgens de methode van basispakket en restpakket. Het basispakket bevat alle uitgaven die als noodzakelijk kunnen worden beschouwd. Daarin zijn de kosten opgenomen die een huishouden moet maken voor wonen, kleden, voeden, gezondheid, zekerheid (verzekeringen) en informatie (radio, telefoon en TV). Naast de noodzakelijke uitgaven van het basispakket zijn er in individuele gevallen moeilijk-of niet-vermijdbare uitgaven. Dit zijn uitgaven die voor een bepaald persoon of -huishouden onontkoombaar zijn. Voorbeelden hiervan zijn: afbetaling van een lening1, hogere energiekosten door slechte isolatie of dieetkosten. Het bedrag dat overblijft nadat alle uitgaven uit het basispakket zijn gedaan is bestemd voor vrije bestedingen. Alle vrije bestedingen samen vormen het restpakket. Huishoudens kunnen zelf het restpakket invullen, bijvoorbeeld aan extra uitgaven aan posten die ook in het basispakket voorkomen (bv. voeding of kleding) of aan zaken die niet in het basispakket voorkomen (bv. een huisdier, roken of recreatie). Voor elk huishoudtype zijn 3 inkomensniveaus doorgerekend en 2 in Nijmegen veel voorkomende huren. NIBUD heeft de gemeente Nijmegen vergeleken met gemiddeld in Nederland. Dan blijkt dat bij vergelijking van het basispakket de onderzochte huishoudens er in Nijmegen in de systematiek van het onderzoek iets beter van af komen. Dat heeft volgens het rapport te maken met de ruime kwijtscheldings-mogelijkheden voor gemeentelijke- en waterschapsheffingen (100% tegen 95% gemiddeld in Nederland), en met de 1

het begrip lening is beperkter dan het begrip schuld. Een lening levert ook een schuld op, maar schulden kunnen ook uit andere hoofde ontstaan, bv. uit roodstand, betalingsachterstanden, etc.




Vervolgvel

2

ruime collectieve aanvullende ziektekostenverzekering (CAZ). Dit geldt voor de situatie in 2005. De extra bestedingsruimte die de minima in Nijmegen hebben ten opzichte van het landelijk gemiddelde ten gevolge van ons minimabeleid ziet er als volgt uit:

Alleenstaand <65 Alleenstaand >65 Eenouder kleine kk Eenouder grote kk Echtpaar kleine kk Echtpaar grote kk

Nijmegen 300 euro huur 19 euro per mnd 17 euro 22 euro 22 euro 26 euro 26 euro

Nijmegen 370 euro huur 9 euro 8 euro 13 euro 12 euro 17 euro 17 euro

landelijk 377 euro huur 0 0 0 0 0 0

Dat wil niet zeggen dat deze huishoudens ook daadwerkelijk dit bedrag maandelijks overhouden, maar de cijfers gelden uitsluitend ten opzichte van gemiddelde landelijke cijfers. In de berekening is de individuele bijzondere bijstand niet meegenomen, omdat de verstrekking daarvan per huishouden sterk kan verschillen, en bovendien gekoppeld is aan specifieke uitgaven, en niet aan maandelijkse reguliere uitgaven die iedereen moet doen.

1.2 Actuele gegevens In Nijmegen is met ingang van 1 oktober 2005 bijzondere bijstand in de vorm van een lening voor duurzame gebruiksgoederen afgeschaft voor huishoudens die 3 jaar of langer een inkomen op minimumniveau hebben. Deze huishoudens krijgen voortaan voor deze artikelen bijzondere bijstand om niet. Deze regeling is niet meegenomen bij het NIBUDonderzoek, omdat die ten tijde van het onderzoek nog niet bestond. De regeling heeft een effect op de mogelijkheid en de noodzaak om reserveringen te doen voor duurzame gebruiksgoederen voor de huishoudens die langer dan 3 jaar een inkomen op minimumniveau hebben. Alleen levert dat juist voor deze categorie huishoudens nauwelijks enig effect op voor hun reserveringscapaciteit en -mogelijkheden, omdat uit onderzoek is gebleken dat er na 3 jaar rondkomen van een minimuminkomen al geen mogelijkheid tot reserveren meer is: dat is dan ook precies de reden dat voor deze maatregel is gekozen. Deze regeling biedt wel enig soelaas voor de reserveringsmogelijkheden voor andere kosten, bijvoorbeeld voor vervanging van inventarisbestanddelen die niet tot de duurzame gebruiksgoederen behoren.




Vervolgvel

3

Sinds 2002 maakt een computer met de kosten van een internetverbinding deel uit van basispakket dat NIBUD berekent voor huishoudens met kinderen van 6 jaar of ouder. Op 1 november 2005 is (met terugwerkende kracht voor het schooljaar 2005-2006) in Nijmegen de regeling ingegaan die voorziet in verstrekking van een computer aan een gezin met een kind dat naar het voortgezet onderwijs gaat. Inmiddels zijn in het kader van deze regeling tot en met december 2005 ca. 100 computers verstrekt. Als de effecten daarvan doorberekend zouden worden in bovenstaande tabel, dan betekent dat voor de huishoudens met grotere kinderen dat zij bij een levensduur van 5 jaar van een computer à € 500,- gedurende 5 jaar € 8,33 per maand meer te besteden hebben. De tabel op vervolgvel 2 gaat er dan als volgt uitzien:

Alleenstaand <65 Alleenstaand >65 Eenouder kleine kk Eenouder grote kk Echtpaar kleine kk Echtpaar grote kk

Nijmegen 300 euro huur 19 euro per mnd 17 euro 22 euro 30 euro 26 euro 34 euro

Nijmegen 370 euro huur 9 euro 8 euro 13 euro 20 euro 17 euro 25 euro

landelijk 377 euro huur 0 0 0 0 0 0

Uit de armoedemonitor 2005 van Sociaal Cultureel Planbureau en Centraal Bureau voor de Statistiek die in november 2005 is verschenen, blijkt dat Nijmegen behoort tot één van de gemeenten met het hoogste aandeel lage inkomens onder huishoudens2. Volgens die gegevens behoort 13,7% van de huishoudens in Nijmegen tot deze groep.

1.3. de veranderingen in 2006 In 2006 verandert een aantal zaken die van invloed kunnen zijn op de koopkracht. Zo wordt de OZB voor gebruikers van woningen (huurders) afgeschaft, en voert de gemeente Nijmegen de afvalstoffenheffing in. Inwoners met een inkomen op minimumniveau kunnen echter ook in 2006 kwijtschelding krijgen van de gemeentelijke heffingen, waaronder ook de afvalstoffenheffing valt. De invoering van de afvalstoffenheffing heeft daarom geen invloed op de koopkracht van de minima in Nijmegen, mogelijk wel op de armoedeval3 op het moment dat mensen aan het werk gaan. Daarnaast wordt de Zorgverzekeringswet ingevoerd. Dit is een landelijke

2

dit betreft gegevens van 2002, waarbij alleen gemeenten met meer dan 5000 inwoners in de beschouwing zijn opgenomen.

3

zie voor de definitie van armoedeval vervolgvel 4, punt 1.4, 3e alinea.




Vervolgvel

4

verandering in het stelsel van ziektekostenverzekering, die niet alleen invloed heeft op de Nijmeegse minima. Wat betreft de CAZ veranderen wij niets: wij houden ons uitgebreide pakket en de premie voor de deelnemers van de CAZ blijft gelijk. De CAZ blijft beschikbaar voor onze inwoners met een inkomen tot 120% van het minimumloon. Vergelijking met het landelijk gemiddelde hangt af van wat andere gemeenten doen ten aanzien van collectieve aanvullende ziektekostenverzekeringen. Daar is nu nog niets over te zeggen. Wat het inkomenseffect is van de (hoge) premie van de basisverzekering op de koopkracht van de minima is nog niet aan te geven, omdat pas in de loop van januari 2006 zichtbaar wordt wat de inkomenseffecten van de diverse premiewijzigingen (WW, Aow, etc.) per 1 januari 2006 zullen zijn. Volgens de koopkrachtcijfers van het ministerie van SZW zouden de minima er niet of nauwelijks op achteruitgaan, de koopkrachtontwikkeling van deze huishoudens zou echter wel achterblijven ten opzichte van die van huishoudens met een hoger inkomen.

1.4. conclusies uit het NIBUD-onderzoek Volgens het NIBUD-onderzoek is van de gezinnen het éénoudergezin met jonge kinderen financieel het beste af. Dit huishouden heeft lagere kosten dan de overige gezinnen uit het onderzoek, terwijl er als ze inkomen uit werk hebben, recht bestaat op combinatie korting en aanvullende combinatiekorting. Het echtpaar met oudere kinderen heeft de minste bestedingsmogelijkheden, omdat oudere kinderen andere, en hogere kosten met zich meebrengen. Bij alleenstaanden heeft de alleenstaande van 65 jaar of ouder betere bestedingsmogelijkheden dan de alleenstaande die jonger is dan 65 jaar. Dat heeft te maken met een hogere uitkering (Aow), hogere belastingaftrek voor buitengewone uitgaven en de TBU (Tegemoetkoming Buitengewone Uitgaven: kosten die vanwege een laag inkomen niet als aftrekpost kunnen worden opgevoerd kunnen door de TBU toch worden uitbetaald), en de afwezigheid van kosten in verband met arbeid. NIBUD onderzocht ook het optreden van een armoedeval. Armoedeval wordt gedefinieerd als het effect dat huishoudens met een inkomen net boven het minimumniveau minder overhouden dan huishoudens met een inkomen op minimumniveau, omdat de eerste groep net buiten allerlei regelingen voor financiële ondersteuning valt. Dat zal bijvoorbeeld het geval zijn bij bijstandsgerechtigden die uitstromen naar werk. Op dat moment nemen de kosten door werk toe en vervallen de inkomensondersteunende regelingen geheel of gedeeltelijk. Uit het onderzoek blijkt dat er in Nijmegen bij geen van de onderzochte huishoudens sprake is van een dergelijke armoedeval ten gevolge van gemeentelijke regelingen. Die armoedeval wordt vooral voorkomen door de




Vervolgvel

5

lage gemeentelijke heffingen voor inwoners met een huurwoning: deze inwoners hoeven geen rioolrecht te betalen en de afvalstoffenheffing is laag: alleen de huisvuilzakken moesten betaald worden. Daarvoor krijgen de minima wel jaarlijks een compensatie. Door de lage gemeentelijke heffingen voor bewoners van een huurwoning krijgen inwoners die vanuit de bijstand gaan werken niet te maken met een grote stijging aan gemeentelijke heffingen. Als de afvalstoffenheffing in 2006 wordt ingevoerd kan dat mogelijk leiden tot een armoedeval voor degenen die met werk meer gaan verdienen dan 120% van het minimumloon. De armoedeval kan nog wel optreden als gevolg van de afbouw van landelijke regelingen zoals de huurtoeslag. Ten gevolge van de langdurigheidstoeslag ontstaat wèl een soort armoedeval. Daardoor hebben huishoudens die voor de langdurigheidstoeslag in aanmerking komen meer te besteden dan huishoudens met een inkomen op 110% van het minimum.

1.5. aanbevelingen van NIBUD Het NIBUD doet de volgende aanbevelingen: * verhogen van de protocollaire verstrekkingen (“Geld terugregeling”). Deze regeling dekt nu een gedeelte van de kosten voor sociaalculturele activiteiten. Om de huishoudens wat meer bestedingsruimte te geven voor dit soort activiteiten, adviseert NIBUD om deze verstrekkingen te verhogen waardoor een groter deel van de kosten van deze activiteiten wordt vergoed. Door extra geld hiervoor beschikbaar te stellen wordt sociale uitsluiting tegen gegaan. De verhoging moet echter niet leiden tot een armoedeval. * ondersteuning van specifieke groep; omdat gezinnen met oudere kinderen in Nijmegen de minste bestedingsruimte hebben, adviseert NIBUD om deze huishoudens te ondersteunen, bijvoorbeeld in schoolkosten. Daardoor ontstaat meer ruimte voor de noodzakelijke basisuitgaven. NIBUD adviseeert om ter voorkoming van een armoedeval draagkracht toe te passen. * gemeente en waterschap werken niet samen bij de berekening van draagkrachtpercentages, terwijl beide organisaties een percentage van 100% hanteren. NIBUD adviseert om hierbij samen te werken, waardoor huishoudens met een inkomen net boven het minimum sneller voor kwijtschelding in aanmerking komen.

1.6. het belevingsonderzoek door O&S De opzet van de rapportage van het belevingsonderzoek van O&S bestaat uit een beschrijving van de resultaten van het literatuuronderzoek, direct gevolgd door de ervaringen die in de interviews naar voren kwamen. Uit het literatuuronderzoek zijn aspecten gebleken die grotendeels onderschreven worden door de interviews, en die reden geven




Vervolgvel

6

tot zorg. Het onderzoek differentieert nader waarop men moet bezuinigen, of wat geheel niet meer tot de mogelijkheden behoort. De geïnterviewden geven aan dat het steeds moeilijker wordt om de eindjes aan elkaar te knopen. Nieuwe kleren voor de ouders zitten er nauwelijks meer in, de kinderen gaan daarbij voor. Noodzakelijke vervangingen in huis kunnen niet meer plaatsvinden en een vakantie behoort al helemaal niet meer tot de mogelijkheden. Nog zorgelijker is het, dat de verwarming niet hoog genoeg kan worden gezet en dat er niet elke dag warm gegeten kan worden. Men maakt gebruik van “roodstaan” bij de bank, en elke maand opnieuw is het afwachten of men kan rondkomen. Vrijwel niemand in deze situatie kan nog sparen. Men ontwikkelt weliswaar bestaansstrategieën, maar de uitzichtloosheid die vooral ouderen ervaren maakt dat mensen het er wel moeilijk mee hebben en last hebben van sombere buien of depressiviteit. Er is te weinig geld voor de noodzakelijke bestaanskosten. Er is te weinig financiële ruimte om “leuke dingen” te kunnen doen, zoals een dagje uit of een etentje. Daarvoor zijn geen reserves meer. Wel geven de meeste huishoudens met kinderen aan dat men het belangrijk vindt dat de kinderen “erbij horen”, en daarvoor probeert men ook wel geld vrij te maken. De meeste mensen zijn nergens lid van, soms zijn de kinderen wel lid van een sportvereniging, waarbij niet altijd alle kinderen van het gezin lid kunnen worden en er een keuze gemaakt moet worden. Wat betreft uitgaan worden wel activiteiten in een wijkcentrum bezocht, maar theater en bioscoop nauwelijks. Sociale uitsluiting wordt niet ervaren, wel ligt gevaar voor isolement op de loer omdat men niet kan meedoen. Ook het ontbreken van een PC, nu steeds meer informatie via internet wordt verstrekt, wordt als een gemis gevoeld, zeker in huishoudens met kinderen (dit onderzoek vond plaats voordat de computerregeling was ingevoerd).

1.7. Onze conclusies Zonder ook maar enigszins afbreuk te willen doen aan de specifieke deskundigheid van het NIBUD ten aanzien van huishoudbegrotingen willen wij toch wel opmerken dat de bedragen die het NIBUD in de begrotingen in het onderzoek hanteert uiterst “krap” berekend zijn. Alle bedragen in de begrotingen zijn gemiddelden, die gelden voor groepen van huishoudens, waarbij wordt aangetekend dat de financiële situatie van een individueel huishouden er in werkelijkheid anders zal uitzien. Bovendien is geen




Vervolgvel

7

rekening gehouden met de afbetaling van schulden4, terwijl schulden bij 2/3 van de mensen met lage inkomens voorkomen.

Op basis van de uitkomsten van de onderzoeken concluderen wij dat de Nijmeegse minima weliswaar niet slecht af lijken te zijn in relatie tot landelijke gemiddelden, maar dat de situatie voor deze groep desondanks zorgelijk is als we kijken naar wat men te besteden heeft en vooral wat niet kan. Het is voor de betreffende huishoudens een voortdurend gevecht om het hoofd boven water te houden. Er is net-wel of net-niet voldoende geld om rond te komen als je je geld op alle posten heel minimaal uitgeeft en er niets misgaat, en er is nog steeds geen ruimte voor extra-tjes die het leven wat aangenamer kunnen maken. Een financiële “uitglijder” kan men zich niet permitteren, want daarmee wordt het risico op (meer) schulden groot. Bij veel van de huishoudtypen is geen ruimte voor een restpakket. Dat houdt in dat er geen geld is om te roken, een huisdier te houden, eens extra met bus of trein te reizen, en dergelijke. Als er schulden zijn die afbetaald moeten worden, en dat is in een groot aantal huishoudens met een laag inkomen het geval, dan wordt dat beeld nog schrijnender. Wat uit beide onderzoeken naar voren komt is de aanbeveling om meer financiële ruimte te scheppen voor sociaal-culturele activiteiten, en ondersteuning te geven aan huishoudens met, vooral oudere, kinderen. De mogelijkheden van de gemeente zijn hierin echter beperkt: de gemeente mag geen inkomensondersteuning bieden in de vorm van categoriale bijstand, anders dan voor de CAZ, of voor ouderen en gehandicapten. De gemeente kan wel op individuele basis bijzondere bijstand verstrekken, en regelingen in het leven roepen die van toepassing zijn voor bepaalde huishoudens. Uit de aanbevelingen van de beide onderzoeken willen wij de volgende aanbevelingen overnemen en onderzoeken, en aanvullen op basis van onze eigen ervaringen in de praktijk (dat betreft met name punt 3): 1. wij willen gezinnen met kinderen in het voortgezet onderwijs ondersteunen, bijvoorbeeld in de vorm van een schoolfonds. 2. wij willen maatschappelijke participatie bevorderen door te zorgen voor een betere toegankelijkheid in ruime zin tot vrijetijdsactiviteiten, o.a. op het gebied van sport en cultuur. We hebben nu de geld-terugregeling die vanaf mei 2005 de Nijmegenpas heeft opgevolgd. NIBUD adviseert de bijdrage te verhogen.

4

zie in dit verband ook voetnoot 1




Vervolgvel

8

Wat deze 2 aanbevelingen betreft: als gevolg van de motie “Bijzondere bijstand slimmer gebruiken” van de SP van november j.l. hebben wij van uw Raad de opdracht gekregen om te onderzoeken of het mogelijk is om bijzondere bijstandsbudget in te zetten voor de instelling van een schoolfonds, een sportfonds en een cultuureducatiefonds te behoeve van alle gezinnen die een inkomen hebben op minimumniveau. In de evaluatie van de geld terugregeling in het voorjaar van 2006 zal deze opdracht worden meegenomen. 3. Wij willen de minima (nog) actiever gaan benaderen voor schuldhulpverlening. Daarnaast moet preventieve schuldhulpverlening structureler ingezet gaan worden om te voorkomen dat schulden ontstaan, vooral omdat in een situatie van een huishouden met een minimuminkomen eigenlijk iedere schuld problematisch is. We gaan op korte termijn onderzoeken op welke wijze wij deze aanbevelingen kunnen gaan opvolgen. Binnen enkele maanden zullen wij met een voorstel komen voor een samenhangende regeling voor huishoudens met oudere kinderen. Wij geven daarin aan hoe een dergelijke regeling er volgens ons uit moet zien en hoe de praktische uitvoering vorm zal krijgen. In dat voorstel zullen wij ook een raming geven van de kosten van de regeling die wij voorstellen, zowel wat betreft programmakosten als ook de uitvoeringskosten. Hierbij past ook het onderzoek dat wordt ingesteld in aansluiting op onze brief aan uw Raad van 20 decemeber j.l.. In deze brief beantwoorden wij de vragen over een “Formulierenbrigade”. Dit onderzoek zal de mogelijkheden nagaan van een experiment, waarbij huisbezoeken worden afgelegd door medewerkers van diverse maatschappelijke instellingen om burgers te wijzen op de mogelijkheden van het minimabeleid, wonen en zorg. Deze medewerkers kunnen tevens hulp bieden bij het aanvragen van inkomensondersteunende voorzieningen, en bij het invullen van formulieren. Dit sluit aan bij de aanbevelingen uit het belevingsonderzoek om voorlichting over bestaande voorzieningen en subsidies mee te nemen bij onze voorlichtingsacties. Wij zullen extra inspanningen verrichten om niet-gebruik inkomensondersteunende regelingen terug te dringen. Naast voorlichting over inkomensondersteunende regelingen zullen wij hierin dan ook voorlichting over schuldhulpverlening betrekken.

Het NIBUD adviseert verder nog om samenwerking met het Waterschap te zoeken om de draagkrachtberekeningen voor de kwijtscheldingen op elkaar af te stemmen. Ten aanzien hiervan kunnen we melden dat de gesprekken hierover inmiddels hebben plaatsgevonden. Met met ingang van 1 januari




Vervolgvel

9

2006 is een samenwerkingsovereenkomst aangegaan met het “Waterschap Rivierenland” voor de behandeling van kwijtscheldingsverzoeken. De aanbeveling om het sociale netwerk en het eigen zelfbeeld van mensen te versterken: dit onderwerp zullen wij aankaarten bij de diverse instellingen. In de prestatiecontracten met de instellingen (zoals bv. Unitas) zullen hiervoor afspraken worden opgenomen. Tot slot de aanbeveling om meer nuancering in het beleid t.a.v. bijverdienen aan te brengen: dat is in strijd met de bepalingen in de Wwb, en daar mogen we als gemeente dus geen eigen beleid op ontwikkelen. Wij hopen u met het vorenstaande voldoende te hebben geïnformeerd over de resultaten van de onderzoeken van NIBUD en O&S naar de effecten van ons minimabeleid. Na afronding van het voorgenomen onderzoek zullen wij u op de hoogte brengen van de gewenste maatregelen en de daaraan verbonden kosten.

Hoogachtend, college van Burgemeester en Wethouders van Nijmegen, De Burgemeester,

De Secretaris,

mevr. dr. G. ter Horst

ir. H.K.W. Bekkers



Beleving laag inkomen Hoe ervaren minima hun financiële situatie? Literatuuronderzoek en interviews

Directie Wijk en Stad Afdeling Onderzoek en Statistiek september 2004 / augustus 2005

Beleving laag inkomen Hoe ervaren minima hun financiële situatie? Literatuuronderzoek en interviews

Klaas Pruijsen

(literatuuronderzoek) en

Tonny Faessen

september 2004 / augustus 2005 2

(interviews)

Inhoudsopgave 1

Inleiding

1.1 Onderzoeksvraag 1.2 Methode van onderzoek 1.3 Opzet raportage

2

Over armoede gesproken

2.1 Inleiding 2.2 Wat zegt de literatuur over minima, lage inkomens en arme huishoudens 2.2.1 2.2.2 2.2.3

3 3 3 4

5 5 5

Definities Aantal arme huishoudens Samenstelling arme huishoudens

5 6 7

2.3 Effecten van (langdurig) laag huishoudensinkomen

7

2.3.1 Inleiding 2.3.2 Moeilijk rond kunnen komen (beperkte bestedingsruimte) (literatuur) 2.3.3 Ervaringen van de geïnterviewden 2.3.4 Financiële problemen, problematische schulden en ontoereikende aflossingscapaciteit (literatuur) 2.3.5 Ervaringen van de geïnterviewden 2.3.6 Materiële en sociale deprivatie (literatuur) 2.3.7 Ervaringen van de geïnterviewden 2.3.8 Sociale uitsluiting (literatuur) 2.3.9 Ervaringen van de geïnterviewden 2.3.10 Problemen met woning en woonomgeving (literatuur) 2.3.11 Ervaringen van de geïnterviewden

3

Beleven van (langdurig) laag huishoudensinkomen

7 8 8

9 10 11 11 12 12 14 14

15

3.1 Inleiding 3.2 Psychische belasting en toekomstperspectieven

15 15

3.3 Bestaansstrategieën

20

3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.2.5

3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.3.4 3.3.5 3.3.6 3.3.7 3.3.8 3.3.9 3.3.10

Inleiding Vermijden psychische effecten (literatuur) Ervaringen van de geïnterviewden Toekomstperspectieven (literatuur) Ervaringen van de geïnterviewden

Inleiding (literatuur) Ondersteuning van de overheid krijgen (literatuur) Ervaringen van de geinterviewden Zuinigheid, sparen en schulden maken (literatuur) Ervaringen van de geïnterviewden Extra inkomen verwerven (literatuur) Ervaringen van de geïnterviewden Sociale ondersteuning zoeken (literatuur) Ervaringen van de geïnterviewden Strategische samenstelling van het huishouden (literatuur)

15 16 17 19 19

20 21 22 24 24 25 26 26 27 27

Inhoudsopgave (vervolg)

3.3.11 Ervaringen van de geïnterviewden

4

Samenvatting

4.1 Inleiding 4.2 Wat verstaan we onder ‘de minima’ 4.3 Effecten van een (langdurig) laag huishoudensinkomen 4.3.1 4.3.2

Volgens de literatuur Volgens de geinterviewden

4.4 Omgaan met een langdurig laag huishoudensinkomen en de beleving daarvan 4.4.1 4.4.2

Volgens de literatuur Volgens de geinterviewden

27

29 29 29 30 30 30

32 32 32

4.5 Aanbevelingen

34

5

37

2

Bronvermelding

Beleving laag inkomen Inleiding

1

Inleiding

1.1

Onderzoeksvraag Tijdens de behandeling van het Nijmeegse minimabeleid in de gemeenteraad zijn vragen gesteld over 1. de beleving van lage inkomens door de betreffende huishoudens en 2. wat het effect is van het gemeentelijk (en landelijk) minimabeleid. Dit onderzoek betreft de eerste vraag. Wat merken mensen er van in hun levensomstandigheden? Hoe gaan zij met hun situatie om? Hieruit volgt de centrale vraagstelling van dit onderzoek: Hoe beleven de minima hun financiële situatie? Deze centrale vraagstelling kunnen we opdelen in een drietal onderzoeksvragen: 1. Wat verstaan we onder 'de minima'? 2. Welke effecten in de levensomstandigheden zijn verbonden aan een (langdurige) laag huishoudeninkomen? 3. Hoe gaan de betreffende huishoudens hier mee om? Het onderzoek is uitgevoerd op verzoek van de Raad Ambtelijk opdrachtgever is de afdeling Beleidsrealisatie en verantwoording van de Directie Inwoners. Het onderzoek is uitgevoerd door de afdeling Onderzoek en Statistiek. Het Nibud heeft de tweede vraag naar de effecten van het minimabeleid in een ander onderzoek beantwoord.

1.2

Methode van onderzoek Om de onderzoeksvragen te kunnen beantwoorden is literatuuronderzoek verricht, en zijn er interviews gehouden. Het gaat hierbij om aanvullend kwalitatief onderzoek bestaande uit een twintigtal gesprekken met inwoners van Nijmegen met een minimuminkomen. Hierbij is onderscheid gemaakt in gezinssituatie (met en zonder kinderen) en leeftijd (bijvoorbeeld 65+). De namen en adressen van de te interviewen personen zijn verstrekt door de consulenten van de Sociale Dienst. Er zouden aanvankelijk 20 personen geïnterviewd worden. Bereidheid en bereikbaarheid bleken een complicerende factor voor de response. Aan de interviews namen uiteindelijk 15 personen, woonachtig in Nijmegen, deel. De groep bestond uit ouderen, alleenstaande en echtparen, met en zonder kinderen, autochtonen en allochtonen. De 15 geïnterviewde personen kunnen in de volgende categorieën ingedeeld worden: 1. Alleenstaande jonger dan 65 jaar 1 2. Eenoudergezin met jonge kinderen tot 4 jaar 1 3. Eenoudergezin met kinderen van 4 tot 12 jaar 2 4. Eenoudergezin met kinderen van 12 tot 17 jaar 3 5. Echtpaar met kinderen van 12 tot 17 jaar 2 6. Echtpaar zonder kinderen 1 7. 65+ en alleenstaand 5 Van de 3 (echt)paren werd in 2 gevallen het gesprek gevoerd met de vrouw, de mannen waren afwezig. In alle overige gevallen waren de deelnemers aan het onderzoek vrouw.

3

Beleving laag inkomen Hoe ervaren minima hun financiële situatie?

1.3

Opzet raportage In de rapportage is gekozen voor een beschrijving van wat het literatuuronderzoek opleverde, gevolgd door de ervaringen zoals die in de gesprekken met de deelnemers naar voren kwamen. De ervaringen van de geïnterviewden zijn cursief weergegeven. In hoofdstuk 2 wordt wat de literatuur zegt over minima, lage inkomens en arme huishoudens beschreven (2.2), gevolgd door de effecten van een (langdurig) laag huishoudensinkomen (2.3). In hoofdstuk 3 worden de belevingsaspecten beschreven. Ook hier wordt eerst weergegeven wat de literatuur zegt over de beleving van het hebben van (langdurig) een laag inkomen, gevolgd door hoe de geïnterviewden dit beleven. De psychische belasting en de toekomstperspectieven (3.2) en de verschillende bestaanstrategieën (3.3) die men daarbij hanteert komen in dit hoofdstuk aan de orde. Hoofdstuk 4 bevat een samenvatting van het onderzoek, constateringen en aanbevelingen en hoofdstuk 5 bevat de bronvermelding van het literatuuronderzoek.

4

Beleving laag inkomen Over armoede gesproken

2

Over armoede gesproken

2.1

Inleiding Centraal in dit hoofdstuk staat de beantwoording van de volgende twee onderzoeksvragen: 1. Wat verstaan we onder 'de minima' (paragraaf 2.2)? 2. Welke effecten in de levensomstandigheden zijn verbonden aan een (langdurige) laag huishoudeninkomen (paragraaf 2.3)? Zoals in de inleiding vermeld, is voor deze rapportage gebruikt gemaakt van wat de recente literatuur over ‘armoede’ zegt en wat de geïnterviewden zelf vinden.

2.2

Wat zegt de literatuur over minima, lage inkomens en arme huishoudens

2.2.1

Definities Met ‘de minima’ wordt de groep huishoudens bedoeld met een inkomen rond het sociaal minimum, ofwel rond bijstandsniveau of AOW. Andere termen die men in dit verband veel tegenkomt zijn ‘sociale minima’, ‘lage inkomensgroepen’ of ‘arme huishoudens’. In deze onderzoeksrapportage wordt vooral de term ‘arme huishoudens’ gebruikt, in navolging van het CBS, RPB en RISBO waarvan verschillende publicaties zijn gehanteerd als bron. Tijdens het laatste decennium van de vorige eeuw is armoede in de Nederlandse samenleving als maatschappelijk probleem erkend. Armoede heeft in de eerste plaats te maken met gebrek aan geld. Toch is iemand met een laag inkomen niet per definitie arm. Zo kan men geld of bezittingen achter de hand hebben voor slechtere tijden. Ook kunnen de vaste lasten laag zijn. Op dit moment is er geen officiële, in brede kring geaccepteerde definitie van armoede of de daar van afgeleide term ‘arme huishoudens’. Meestal wordt het inkomen gekozen als criterium: de relatieve inkomenspositie waarbij twee inkomensgrenzen worden aangehouden: de lage inkomensgrens en de beleidsmatige grens (sociaal minimum). De lage inkomensgrens is vastgesteld op basis van het bijstandsniveau in 1977 en de navolgende jaren. De hoogte ervan is gelijk aan het bijstandsniveau van éénpersoons huishouden in 1979. Voor andere typen huishoudens is eenzelfde koopkracht bepaald met behulp van equivalentfactoren. De grenzen voor de verschillende typen huishouden zijn in de loop der tijd aangepast aan de prijsontwikkeling. De beleidsmatige grens, of het sociaal minimum, is het wettelijk bestaansminimum zoals dat in de politieke besluitvorming voor elk jaar wordt vastgesteld. De inkomensgrens voor arme huishoudens is geformuleerd als 105% van het sociaal minimum.

5


Figuur 1: landelijke lage inkomensgrens en beleidsmatige grens voor verschillende typen huishoudens, 2003. 1

Armoedegrens a) lage inkomensgrens Beleidsmatige grens b)

alleenstaan de x 1000 euro

(echt)paar

eenoudergezin

65-plusser

zonder kinderen

een kind

twee kinderen

een kind

twee kinderen

alleenstaande

(echt)paar

10,2

14,0

17,0

19,3

13,3

15,2

10,2

14,0

9,8

13,8

15,3

16,3

14,1

15,1

10,4

14,5

Bron SZW: CBS bewerking a) Besteedbaar jaarinkomen, kinderbijslag voor kind van 6 tot 11 jaar b) 105% van het sociale minimum

Het toekennen van het predikaat ‘arm’ aan een bepaalde persoon of huishouden mag niet alleen afhankelijk zijn van de precieze hoogte van het inkomen. Andere factoren spelen hierbij ook een rol, bijvoorbeeld hoelang men van een gering inkomen moet rondkomen en de specifieke omstandigheden van het huishouden die wellicht hogere kosten voor levensonderhoud met zich meebrengen.2 Daarom wordt een aantal aanvullende indicatoren voor armoede gebruikt, zoals de verblijfsduur onder inkomensgrenzen (4 jaar), de bezittingen en schulden, de vaste lasten en het oordeel over de eigen financiële situatie. 3 - 4 Uit onderzoek is gebleken dat huishoudens die vier jaar of langer een laag inkomen hebben, veel vaker moeite hebben om de eindjes elkaar te knopen dan huishoudens die één of twee jaar in die situatie zitten. In 2000 lag het aandeel huishoudens in Nederland met langdurige armoede op ruim 5%. 5

2.2.2

Aantal arme huishoudens In de tweede helft van de jaren negentig en in het begin van dit decennium nam het aantal arme huishoudens in Nederland gestaag af, onder meer door de belastingherziening in 2001. Dit veranderde echter in 2003 en 2004: door een aantal fiscale maatregelen en de stijging van de nominale ziektekosten premies gaan in deze jaren zowel werkenden als uitkeringsontvangers en gepensioneerden er in koopkracht op achteruit. Zowel in 2003 als in 2004 zal, afgemeten aan de lage inkomensgrens, het aandeel arme huishoudens toenemen tot 11%.6 In Nijmegen bedroeg in 2000 het aantal huishoudens dat een inkomen heeft onder of rond het sociaal minimum 8.500. Dat is 12,7% van het totaal aantal huishoudens. Landelijke was dat percentage 9,1%. Arnhem had een percentage van 12,5% in het jaar 2000. Het aantal huishoudens met een langdurig laag inkomen in Nijmegen (lage

1 2 3 4 5 6

6

Armoedemonitor 2005 - SCP/CBS - november 2005 Armoede in Amsterdam-Noord – Risbo – januari 2002 Armoedemonitor 1997 – SCP/CBS – september 1997 Armoedemonitor 2003 – SCP/CCB – december 2003 Idem idem


inkomensgrens) bedroeg 5.500 in het jaar 2000, dat was 8,2% van het totaal aantal huishoudens.7

2.2.3

Samenstelling arme huishoudens Onderscheiden naar samenstelling van het huishouden komt een laag inkomen het meest voor onder éénoudergezinnen met uitsluitend minderjarige kinderen. Op ruime afstand volgen alleenstaanden. De positie van vrouwen in deze groep is ongunstiger dan van mannen. Armoede is zich steeds sterker gaan concentreren bij alleenstaande vrouwen en alleenstaande moeders. In dit verband wordt wel van de feminisering van de armoede gesproken. 8 Bij paren met of zonder kinderen is het percentage lage inkomens veel lager dan gemiddeld.9 Daarnaast dienen zich nieuwe risicogroepen aan zoals kinderen en jongeren. Ten slotte is er een sterke oververtegenwoordiging van allochtone groepen onder de sociale minima.10 In Nijmegen was in het jaar 2000 het aantal eenpersoonshuishoudens met een laag inkomen aanzienlijk groter dan de groep meerpersoonshuishoudens met en zonder kinderen. Ook bleek dat Nijmegen vergeleken met Nederland als geheel relatief veel meerpersoonshuishoudens met kinderen met een laag inkomen heeft.11

2.3

Effecten van (langdurig) laag huishoudensinkomen

2.3.1

Inleiding Welke effecten zijn er nu verbonden aan een (langdurig) laag huishoudensinkomen? In de bestudeerde literatuur worden onder meer de volgende problematische effecten in de levensomstandigheden beschreven die typerend zijn: 12 13 14 15 1. moeilijk rond kunnen komen (beperkte bestedingsruimte); 2. financiële problemen, problematische schulden en ontoereikende aflossingscapaciteit; 3. materiële en sociale deprivatie; 4. sociale uitsluiting; 5. problemen met de woning en de woonomgeving.

7

Nijmeegse minima en lage inkomens, kwantitatieve gegevens – Gemeente Nijmegen afdeling O&S – januari 2003 8 Armoede en bestaansstrategieën: formele en informele sociale zekerheid in Amsterdam-Zuidoost – Risbo – januari 2002 9 Armoedemonitor 2003 – SCP/CBS – december 2003 10 Armoede en bestaansstrategieën: formele en informele sociale zekerheid in Amsterdam-Zuidoost – Ri9sbo – januari 2002 11 Nijmeegse minima en lage inkomens, kwantitatieve gegevens – gemeente Nijmegen afdeling O&S – januari 2003 12 Armoedemonitor 1997 – SCP/CBS – september 1997 13 idem december 2003 14 Sociale uitsluiting. Een conceptuele en empirische verkenning. Werkdocument 99 – SCP – december 2003 15 Armoede in Amsterdam-Noord – Risbo – januari 2002

7


Bij sommige huishoudens cumuleren deze problemen; bij hen lijkt sprake van een "armoedefuik". Dit betekent dat zij langdurig met armoede te maken hebben en in een uitzichtloze situatie lijken te verkeren.

2.3.2

Moeilijk rond kunnen komen (beperkte bestedingsruimte) (literatuur) Het ligt voor de hand dat een groot deel van de arme huishoudens negatief oordeelt over de eigen financiële positie en aangeeft moeilijk te kunnen rondkomen van het huishoudeninkomen. Dit geldt niet voor allemaal: een niet te verwaarlozen groep geeft aan redelijk tot gemakkelijk rond te komen. Tot en met 2001 gaven steeds minder huishoudens met een laag inkomen aan moeite te hebben om rondkomen. Medio jaren negentig lag dit percentage nog rond de 40%, daarna nam het af tot 27% in 2001. Het oordeel over eigen financiële situatie is negatiever bij huishoudens die langdurig te maken hebben met een laag inkomen. In 2001 had 30% van de huishoudens met een laag inkomen een inkomen dat lager is dan het inkomen dat men zelf minimaal noodzakelijk acht. In 2001 rapporteerde 5% van de Nederlandse huishoudens met een laag inkomen betalingsachterstanden, vooral ten aanzien van de huur of hypotheek, gas, water en elektriciteit. Ook zijn er financiële beperkingen, het meest genoemd zijn: het vervangen van versleten meubels door nieuwe, het jaarlijks een week op vakantie gaan, het regelmatig kopen van nieuwe kleren, en het een keer per maand te eten vragen van familie of kennissen. In 2003 gingen alle groepen er door een aantal fiscale maatregelen en door de stijging van de nominale ziektekostenpremies per saldo in koopkracht op achteruit.

2.3.3

Ervaringen van de geïnterviewden Rondkomen in het algemeen De meeste mensen hebben er moeite mee elke maand weer de eindjes aan elkaar te moeten knopen. De laatste 2 jaar merkt men dat ‘het allemaal steeds minder’ wordt en ‘alles wel omhoog gaat’. Aan alle deelnemers is de vraag voorgelegd of zij regelmatig nieuwe kleren kunnen kopen, op vakantie gaan, mensen kunnen uitnodigen om te komen eten, de wasmachine en de koelkast kunnen vervangen als deze kapot gaat e.d. ‘Alles gaat naar de kinderen’. Op een enkele uitzondering na, koopt niemand nieuwe kleren, behalve voor de kinderen. Als er geld aan kleding wordt uitgegeven dan vinden mensen met kinderen het belangrijk dat het aan de kinderen besteed wordt. De meeste mensen krijgen kleding van anderen of kopen 2e hands kleding op de rommelmarkt. Sommige mensen konden vroeger, voordat zij in de huidige situatie terechtkwamen, wel nieuwe kleren kopen. Anderen geven aan dat nog nooit gekund te hebben. Sommige mensen krijgen een kleding toelage van de Sociale Dienst, een enkeling (met kinderen) kreeg een toelage via een particulier fonds.

8


‘Vakantie? Wat is dat?’ ‘Nog geen dag!’ Met vakantie gaan kan vrijwel niemand betalen. Als ze gaan worden ze (ouderen) meegenomen door de kinderen. Een enkeling kan gebruikmaken van faciliteiten die door anderen (gratis) ter beschikking worden gesteld. Een enkeling (oudere) is vroeger wel een paar keer met vakantie geweest. Een enkeling heeft een lange, verre reis aangeboden gekregen door de kinderen. De eigen gezondheid wordt ook als reden genoemd om niet met vakantie te (kunnen) gaan. Een keertje een weekend of een week met de kinderen ertussenuit is een hartenwens van menig alleenstaande moeder. Etentjes? ‘Vroeger wel, nu niet meer’. Etentjes thuis geeft niemand. Soms wordt door ouderen gespaard om bijvoorbeeld met verjaardagen iets extra’s te doen. Als er dan toch mensen komen, dan wordt er een pan soep gemaakt of wordt er alleen koffie geserveerd. Meer kan niet (meer). In een enkel geval wordt op basis van de cultuur voor anderen gekookt. Sommige mensen konden ‘vóór de komst van de euro’, wel regelmatig een etentje voor familie en kennissen geven. Kopen en vervangen van huishoudelijke apparaten, meubels e.d. Als wasmachines, koelkasten vervangen moeten worden ontstaat er voor de meeste mensen een probleem omdat ze dan niet de middelen hebben om deze te vervangen. Alle deelnemers aan het onderzoek geven aan dan een beroep te moeten doen op de sociale dienst. Men geeft aan erg zuinig te zijn op deze apparaten. Een enkeling krijgt van de kinderen of van anderen een andere koelkast of wasmachine. Meubels, tv en andere zaken voor in huis worden 2e hands op rommelmarkten aangeschaft of men krijgt dat van vrienden, buren, kennissen en familie. De aanschaf van huishoudelijke apparaten en andere zaken voor in huis worden ook nog al eens via postorderbedrijven aangeschaft. In verband met de gezondheid van zichzelf of van de gezondheid van de kinderen, hebben 3 personen een auto. Als deze kapot gaat is er een probleem omdat zij niet de middelen hebben om de auto te vervangen.

2.3.4

Financiële problemen, problematische schulden en ontoereikende aflossingscapaciteit (literatuur) Zoals gezegd geeft de meerderheid aan over onvoldoende geld te beschikken om bijvoorbeeld versleten meubels te vervangen of jaarlijks een week op vakantie te gaan. Een klein percentage van de huishoudens dat moeilijk rondkwam verklaarde onvoldoende geld te hebben om het huis goed te verwarmen of tenminste om de dag een warme maaltijd met vlees, kip of vis te betalen. Deze financiële problemen leiden in een aantal gevallen tot schulden. Voorzover arme huishoudens geld lenen betreft dat minder vaak persoonlijke leningen en doorlopende kredieten, en vaker kredieten bij postorderbedrijven en leningen bij familie en kennissen. Een relatief klein percentage heeft betalingsachterstanden en onvoldoende aflossingscapaciteit.

9


2.3.5

Ervaringen van de geïnterviewden Aan de geïnterviewden zijn vragen voorgelegd met betrekking tot o.m. de verwarming voldoende hoog kunnen zetten, minstens een warme maaltijd per dag kunnen verzorgen en het kunnen laten repareren of vervangen van de koelkast, wasmachine, tv, e.d. als deze kapot gaat. ‘Als het te koud is gaan er extra truien en sokken aan’ Van de 15 geïnterviewde personen zegt eenderde dat de verwarming niet voldoende hoog kan of gezet wordt omdat de maandelijkse lasten al zo hoog zijn en men deze niet verder wil laten oplopen. Als de verwarming wel hoger gezet wordt heeft dat ook te maken met de aanwezigheid van (kleine) kinderen. Ook de ligging en de kwaliteit van het huis (isolatie) beïnvloeden het hoger of lager zetten van de verwarming. ‘De ene dag wel, de andere dag niet. Dat ligt aan de kosten’ Niet alle geïnterviewden kunnen elke dag een warme maaltijd verzorgen. Het is ‘wikken en wegen’ om elke dag een warme maaltijd te kunnen verzorgen. Niet alle geïnterviewden kunnen dat echter elke dag. ‘Dan eet ik een boterham’. Soms wordt er voor 2 of meer dagen gekookt en worden porties ingevroren. Er wordt ook wel eens bij ouders of anderen warm gegeten. Door kinderen of door de buren wordt ouderen nog wel eens wat eten gebracht. Boodschappen doet men in de regel in de goedkopere winkels of op de markt, men volgt de aanbiedingen. Men is zeer zuinig in het omgaan met eten: ‘ik kan niets weggooien’. De meeste geïnterviewden vinden het belangrijk dat ze elke dag een warme maaltijd kunnen verzorgen, zeker voor de kinderen. In een aantal gevallen speelt hierbij ook de cultuur een rol. ‘Hoe doen we dat deze maand’ Iedereen moet wikken en wegen en puzzelen om rond te komen. Bijna alle deelnemers maken gebruik van ‘roodstaan’ bij de bank of giro. Dat wordt dan weer aangevuld met de kinderbijslag of vakantiegeld. Ook ‘schuift’ men met rekeningen. ‘Het is een hele sport om de eindjes aan elkaar te knopen’. Bijna tweederde van de deelnemers zegt schulden te hebben bij de GKB, Sociale Dienst of postorderbedrijven. Ook leent men wel eens van familie. Een enkeling heeft een persoonlijke lening bij een bankinstelling genomen omdat de aanvraagprocedure bij de GKB/Sociale Dienst te lang duurde. Sparen kan vrijwel niemand meer. Reserves zijn er niet. Inkomsten en uitgaven worden door de meeste mensen nauwkeurig bijgehouden. De huur wordt in de regel automatisch betaald of ingehouden op de uitkering. Dat geldt ook voor de aflossing van leningen van de GKB of de Sociale Dienst. Geen van de deelnemers zegt een huurachterstand te hebben en men wil dat graag voorkomen om niet verder in de problemen te komen. ‘Het is altijd wikken en wegen en opletten wat je koopt. Je kunt geen gekke sprongen maken’. “Dat is niet gemakkelijk, het houdt wel eens op met ‘leuk’ zijn’. Over schulden maken: ‘mag ook niet, want die kan ik nooit aflossen’.

10


2.3.6

Materiële en sociale deprivatie (literatuur) We noemen mensen gedepriveerd als zij om financiële redenen niet in staat zijn om die dingen aan te schaffen of die sociale activiteiten te ondernemen die in de samenleving waarvan ze deel uitmaken als min of meer gebruikelijk gelden. Deprivatie wordt in deze benadering gezien in termen van toegang tot bepaalde materiële zaken, zoals voeding, kleding of duurzame consumptiegoederen, en toegang tot sociale activiteiten, zoals het onderhouden van sociale contacten. Hoewel arme huishoudens wat minder vaak over een magnetron of combi-oven, een cd-speler of een videorecorder beschikken is de mate van sociale deprivatie in Nederland sterker dan de mate van materiële deprivatie.

2.3.7

Ervaringen van de geïnterviewden Als het gaat om de mate van materiele deprivatie dan beschikken de meeste huishoudens over telefoon, wasmachine koelkast en een tv. Wel moeten de meeste mensen als de koelkast en de wasmachine kapot gaan, een beroep doen op de Sociale dienst om deze te kunnen vervangen. De mate van sociale deprivatie is bij de geïnterviewden, zoals ook de literatuur dat hierboven aangeeft, veel sterker. Lidmaatschappen van organisaties en verenigingen De meeste mensen zijn nergens lid van. Een enkeling is lid van een kerkelijke organisatie of doet vrijwilligerswerk. De mensen die vroeger wel lid zijn geweest van een of andere vereniging en dat nu om financiële reden niet meer kunnen, missen dat en dan vooral de contacten die men daardoor heeft. Sommige mensen hebben uit die tijd nog kennissen overgehouden. Sport en kinderen Vaak zijn de kinderen van de geïnterviewden wel lid van de een of andere sportvereniging. Soms kunnen niet alle kinderen sporten en moeten er keuzes gemaakt worden. Men vindt deelname van de kinderen aan sport erg belangrijk. Spullen daarvoor worden vaak 2e hands gekocht en de verrichtingen van de kinderen worden nauwgezet gevolgd. Men bezoekt wedstrijden en ziet dat ook als een vorm van uitgaan. Soms zijn vervoersproblemen er de reden van dat men niet aan sportactiviteiten kan deelnemen. Bibliotheek De bibliotheek wordt nog het meest bezocht, hetzij door de geïnterviewde zelf en/of door hun kinderen. Enkele ouderen noemen de bereikbaarheid van de bibliotheek als reden om niet (meer) te gaan. Uitgaan Het wijkcentrum wordt vooral door ouderen bezocht om te klaverjassen, de bingo of om mensen te ontmoeten. Als daar ook veel allochtonen komen wordt opgemerkt: ‘daar ga ik niet tussen zitten’. Museum, concert en theater worden nauwelijks bezocht. Soms 1 x keer per jaar, een enkeling op uitnodiging van kinderen. Het is te duur. De mensen die vroeger wel

11


musea, concerten en theaters bezochten missen dat nu. Men kijkt met weemoed terug op deze periode. Het zijn vaak zeer bijzondere gebeurtenissen die men met een uitje viert. Dat wordt dan vaak betaald door de kinderen of familie. Soms is dat al jaren geleden en men heeft daar tot op de dag van vandaag goede herinneringen aan. Mensen met kinderen vinden het een pijnlijk gemis dat zij dat hun kinderen niet kunnen meegeven, zeker daar waar zij in hun eigen jeugd daar positieve herinneringen aan hebben. Een enkeling gebruikte ‘de Nijmegenpas’ voor museabezoek. De bioscoop wordt iets vaker bezocht en soms wordt er een video gehuurd. Behalve af en toe ergens een kopje koffiedrinken, gaat niemand van de geïnterviewden naar een restaurant of dancing. In gezinnen met opgroeiende kinderen probeert men ervoor te zorgen dat zij ‘met klasgenoten af en toe een frietje kunnen eten’. Ouders vinden school erg belangrijk en willen dat hun kinderen erbij horen’. ‘Je moet al zo vaak nee zeggen’. Omdat men geen geld heeft voor toegangskaarten, ‘te duur’, gaat men wel naar gelegenheden waarvoor men niet hoeft te betalen zoals sommige sportevenementen, de 4-daagse-feesten, muziek- en straatactiviteiten e.d. Verder maakt men gebruik van kortingsbonnen en aanbiedingen voor toegangsbewijzen. Mensen hebben wel behoeften aan deelname / bezoeken van activiteiten buitenshuis.

2.3.8

Sociale uitsluiting (literatuur) Daar waar armoede betrekking heeft op één dimensie, namelijk een tekort aan financiële middelen, heeft sociale uitsluiting te maken met tekorten op allerlei aspecten die met volwaardig burgerschap te maken hebben: inkomen, betaalde arbeid, onderwijs, huisvesting, gezondheidszorg, rechtsbijstand, overheidsvoorzieningen. Zo'n 5 tot 10% van de Nederlandse huishoudens moet als sociaal uitgesloten worden beschouwd: hier is sprake van een sterk sociaal isolement, een zeer problematische financiële situatie of van afwijkende normen en waarden.16 Het gaat hier om "er niet bij mogen, kunnen of willen horen", of om het onvoldoende bereid en in staat zijn te participeren in economische en sociale verbanden.17 Risicofactoren die de kans op sociale uitsluiting vergroten zijn, naast een laag inkomen, het langdurig onder de armoedegrens verkeren of het maken van schulden: onvoldoende zelfredzaamheid (o.a. lichamelijke/psychische belemmeringen, ictvaardigheden), gezondheidsproblemen, onvoldoende opleiding, arbeidsmarktpositie, fysieke en sociale leefomgeving (o.a. dakloos, achterstandswijk), ouderdom, genderongelijkheid, alleenstaande, een laag opleidingsniveau van de ouders of een (westers/niet westerse) allochtone afkomst.

2.3.9

Ervaringen van de geïnterviewden In de literatuur wordt gesproken over: ‘er niet bij mogen, kunnen of willen horen’, of om het ‘onvoldoende bereid en in staat zijn te participeren in economische en sociale verbanden’. 16 17

Armoedemonitor 2003 – SCP/CBS – december 2003 Sociale uitsluiting. Een conceptuele en empirische verkenning. Werkdocument 99 – SCP – december 2003

12


Met de geïnterviewden is gesproken over wat zij vinden van hun financiële en hun maatschappelijke situatie en hoe zij daarmee omgaan. Er bij mogen, kunnen en willen horen Het ‘er niet bij mogen, kunnen of willen horen’ wordt in de interviews niet als zodanig bevestigd. Dat geldt ook voor het ‘onvoldoende bereid zijn te participeren in economische en sociale situaties’. Mensen willen er juist graag bij horen en men doet binnen de mogelijkheden die men heeft moeite om erbij te horen. Ook de behoefte en de bereidheid om aan allerlei sociale activiteiten deel te nemen zijn bij de groep geïnterviewden zeer zeker aanwezig. Ook werken ziet men als een van de mogelijkheden om uit de (slechte) financiële en maatschappelijke situatie te komen en ‘er weer bij te horen’. Vooral ouders met kinderen willen dat hun kinderen, op school bijvoorbeeld, erbij horen. Het kunnen geven van zakgeld voor de kinderen zodat ze met schoolvrienden iets kunnen ondernemen. Kosten, gezondheid, leeftijd, opleiding worden wel aangegeven als het gaat om belemmeringen bij het deelnemen aan allerlei activiteiten en bij vinden van werk om uit de situatie te komen. ‘Het leven is niets meer aan. Soms denk ik ’s morgens: Ben ik alweer wakker geworden’. Het gevaar van isolement ligt echter wel op de loer. De ‘wereld’ van mensen met een langdurig laag inkomen wordt vaak kleiner. Men zegt ‘nee’ tegen uitnodigingen omdat men geen geld heeft voor b.v. een cadeautje of kleren voor een feestje, en dat niet op kosten van een ander (meer) wil doen. Ook de kennissenkring wordt kleiner. Vaak zijn het maar een paar mensen op wie men een beroep kan doen. Men bemoeit zich weinig met andere mensen en verschillende mensen zeggen nogal ‘op zichzelf te zijn’. Ook de uitzichtloosheid van de situatie speelt daarbij een rol. Ouderen zien dat de familieen kennissenkring kleiner wordt door ziekte en overlijden. Gevoelens van somberheid, depressiviteit, boosheid, teleurstelling en verdriet maken dat men zich terugtrekt. Ook gezondheidsproblemen maakt dat men minder het huis uit komt. Het aan huis gebonden zijn valt mensen zwaar. Het afschaffen van de taxivergoeding, en daardoor minder ergens naar toe kunnen gaan, maakt ook dat men meer thuis zit. Het hebben van een vriendenkring, een sociaal netwerk, is belangrijk voor mensen met een laag inkomen. Het zorgt voor een zogenaamde sociale cohesie die in belangrijke mate bijdraagt aan het voorkomen van isolement. ‘Je moet een pc hebben’. Hulpverleners en instanties verwijzen voor informatie steeds meer naar Internet. Daarvoor is kennis van het gebruik van internet nodig en het kunnen beschikken over een pc met internetaansluiting. Niet iedereen in deze financiële en maatschappelijke situatie heeft dat. Het maakt ook dat het persoonlijke contact met mensen minder en onpersoonlijker wordt. En dat is iets waar vooral oudere mensen behoefte aan hebben. Men vindt dat een verarming van het contact. ‘Er blijft zo weinig over’. Voor mensen met schoolgaande kinderen is het kunnen beschikken over een computer thuis bijna net zo noodzakelijk geworden als het hebben van een wasmachine en een

13


koelkast. Men wil ook graag dat de kinderen over deze faciliteiten beschikken opdat zij ten opzichte van klasgenoten niet in een uitzonderingspositie geplaatst worden. Ook scholen zelf verzorgen informatie, berichten over lesroosters e.d. via Internet. Nederlandse taal Het beheersen van de Nederlandse taal voorkomt dat mensen in een isolement komen.

2.3.10 Problemen met woning en woonomgeving (literatuur) Problemen met de woning komen gemiddeld vaker voor, m.n. gehorigheid. Zo ook geluidsoverlast in de woonomgeving, van buren of verkeer. Wat betreft de huisvesting kan worden geconstateerd dat men vaker ontevreden is over de woonomgeving dan over de woning zelf (respectievelijk 19% en 8% is niet tevreden, cijfers 2003).

2.3.11 Ervaringen van de geïnterviewden Wat hierboven wordt vermeld op basis van het literatuuronderzoek, wordt door de geïnterviewden bevestigd. Men is over het algemeen meer tevreden met de woning zelf dan met de woonomgeving. Eigen woning en …… De geïnterviewde deelnemers zijn over het algemeen tevreden over hun huisvesting op een enkeling na. Degenen die niet tevreden zijn, zijn dat over de isolatie, vanwege de hoge energiekosten die dat met zich mee brengt, de vochtigheid en de gehorigheid. De meeste mensen echter ervaren hun eigen huis als een plaats waar zij zich tevreden voelen. Het is de plaats waar men gelukkig kan zijn. Het is de plaats waar men zich kan terugtrekken, de buitenwereld (de ellende) kan buitensluiten. ‘Ik wil hier doodgaan’. In een aantal gevallen is het ook de plaats waar men, na een periode van problemen, weer rust (probeert) te vinden. Men schept met beperkte, geleende en gekregen middelen weer een thuis voor zichzelf (en de kinderen). Men weet hier zeer creatief mee om te gaan. …… woonomgeving Over de woonomgeving is men minder tevreden. Soms schaamt men (of de kinderen) zich voor de buurt. ‘Het is een aso-wijk, een volksbuurtje’. Omdat verhuizen geld kost, ziet niemand dat als een haalbaar alternatief. Ook is er sprake van overlast, lawaai, verkeer en vuil. ‘De buurt gaat wel achteruit’. ‘Ze duwen er van alles in’. ‘Men is onverschillig met het kiezen van nieuwe bewoners’. ‘Het is niet de ideale nette buurt’. Ook het wonen in de buurt van een woonwagenkamp is niet ideaal. ‘Dat is een punt waar meer aandacht aan besteed zou moeten worden door de gemeente . De politie doet niet veel’. Voorzieningen zijn soms voor rolstoelgebruikers niet of heel lastig toegankelijk.

14

Beleving laag inkomen Beleven van (langdurig) laag huishoudensinkomen

3

Beleven van (langdurig) laag huishoudensinkomen

3.1

Inleiding We hebben in het vorige hoofdstuk gezien welke effecten er met (relatieve) armoede gepaard gaan. In dit hoofdstuk staat de vraag centraal hoe de betreffende huishoudens omgaan met een situatie, die wordt gekenmerkt door een (langdurige) laag huishoudeninkomen. Welke belevingsaspecten spelen daarbij een rol (paragraaf 3.2) en hoe probeert men verbetering te brengen in de financiële en materiële levenssituatie (paragraaf 3.3)? Het gaat hier dus om de beantwoording van de derde onderzoeksvraag.

3.2

Psychische belasting en toekomstperspectieven

3.2.1

Inleiding In deze paragraaf proberen we inzicht te krijgen in de dagelijkse leefwereld van mensen die van een inkomen op of rond het bestaansminimum leven. Er wordt in de bestudeerde literatuur in dit verband gesproken van sociaal-psychologisch "copinggedrag".18 Dat wil zeggen het feitelijk oplossen van een als moeilijk ervaren situatie of het verminderen van de emotionele, psychische of sociale kwetsuur die het gevolg is van een dergelijke situatie. 19 20 Een voorbeeld van dit laatste is het bekende verschijnsel dat veel werklozen na verloop van tijd niet meer solliciteren om zichzelf de pijn van het steeds afgewezen worden te besparen. Het niet kunnen doen wat de betere bedeelde mensen uit de directe sociale omgeving wel doen, wordt als pijnlijk ervaren, vooral door arme huishoudens met kinderen. Voor zichzelf kunnen zij in hun nadelige financiële situatie nog wel berusten, maar de confrontatie met hun vragende kinderen wordt als uiterst pijnlijk ervaren. Als het gaat om de ontstaansgeschiedenis van de ongunstige financiële situatie leggen veel mensen de verantwoordelijkheid niet bij zichzelf, maar bij anderen. Het gaat hierbij vooral om de (ex)partner, maar als verreweg de grootste zondebok wijst men naar de overheid. Hieruit komen twee dominante gevoelens naar voren: een diepgeworteld wantrouwen ten opzichte van de overheid en gevoelens van wrok. De overheid wordt als onwetend voorgesteld. 18

Coping: is het best uit te leggen als ‘de manier waarop iemand met problemen omgaat’. In Nederland wordt vaak gebruik gemaakt van de Utrechtse Coping List (UCL), hierin worden 7 stijlen gedefinieerd. Om coping duidelijk te kunnen uitleggen beperkt het zich hier in vier stijlen. Deze stijlen zijn erg verschillend en worden in principe door ieder mens (effectief of ineffectief) toegepast, afhankelijk van de situatie. De vier stijlen zijn: 1. actief aanpakken, 2. sociale steun zoeken, 3. vermijden en afwachten en 4. afleiding zoeken. 19 Armoede en bestaansstrategieën: formele en informele sociale zekerheid in Amsterdam-Zuidoost – Risbo – januari 2002 20 Armoede in Amsterdam-Noord – Risbo – januari 2002

15


3.2.2

Vermijden psychische effecten (literatuur) Armoede betekent een bedreiging in de zin dat het mensen belemmert om te leven naar waarden die voor hen belangrijk zijn, zoals een goed verzorgd uiterlijk, een gastvrije en goed onderhouden leefomgeving, het streven naar onafhankelijkheid en goed burgerschap. Het verlies van deze waarden wordt geassocieerd met a-socialiteit, wanorde en chaos. Mensen vrezen daardoor het respect van hun sociale omgeving te verliezen en niet meer als volwaardige deelnemers van de samenleving te worden gezien. Armoede tast daarmee het zelfbeeld en gevoelens van eigenwaarde aan. Om de dreiging van a-socialiteit en de schaamte die daarmee gepaard gaat zoveel mogelijk beperken houden mensen zich vaak stil over hun financiële situatie. Uit zelfbehoud en eigenwaarde beleven zij armoede op een stille en verborgen manier. Armoede gaat gepaard met gevoelens van machteloosheid, uitzichtloosheid, vernedering, pijn, afgunst en soms eenzaamheid. Deze gevoelens kunnen aanleiding zijn voor sombere buien of depressiviteit. Een deel van de arme huishoudens in Nederland heeft te kampen met psychische klachten of heeft zulke klachten in het verleden gehad. Zij geven aan zich grote zorgen te maken, lijden aan slapeloze nachten, stress en nervositeit. Vaak is het wel zo dat naarmate de financiële ongunstige situatie langer voortduurt mensen manieren aanleren om er mee om te gaan en de sociale en waardoor psychische effecten van armoede verminderen. In de literatuur wordt gesproken van vijf manieren waarmee mensen de mentale pijn van het arm zijn proberen te verminderen en met de situatie leren om te gaan: 1. Omgaan met de uitzichtloosheid van de situatie: niet veel over de toekomst nadenken ("ik leef bij de dag"), dagdromen, meespelen met de loterij. 2. Vermijden van mensen en plekken die vervelende gevoelens kunnen oproepen. Bijvoorbeeld het winkelcentrum om zodoende de confrontatie te mijden met overvolle etalages of het koopgrage publiek. Of het zich in de sociale contacten vooral richten op mensen in een vergelijkbare situatie, de omgang met mensen die het financieel beter hebben veroorzaakt namelijk bepaalde mentale spanningen. 3. Het jezelf zien als slachtoffer, wat deze mensen ontslaat van de eigen verantwoordelijkheid om hun situatie te veranderen. De houding van het slachtofferschap wordt tevens gebruikt om anderen te overtuigen van de ernst van de situatie. 4. Het zichzelf vergelijken met minderbedeelden. Mensen ontlenen zo hun eigenwaarde aan het feit dat ze zich vergelijken met degenen die het minder hebben. 5. Het bijstellen van verwachtingen. Mensen geven aan trots te zijn omdat ze goed met hun financiële situatie hebben leren omgaan of eerdere psychische problemen hebben weten te overwinnen. Ze laten zich niet meer van de wijs brengen door verhalen van anderen over grote aankopen en verre vakanties. Vooral onder ouderen (65 plussers) zijn veel mensen die berusten in situatie. Alleenstaande vrouwen berusten veel minder in de situatie, velen onder hen ervaren hun situatie dan ook niet als uitzichtloos. Veel mannelijke werklozen ervaren hun situatie wel als weinig hoopvol. Zij zijn vaak gefrustreerd, gekwetst en boos, ook al ligt het ontslag al jaren achter hen. Velen van hen voelen zich vooral machteloos en hebben gevoelens van wantrouwen, wrok en afkeer ten opzichte van de overheid.

16


3.2.3

Ervaringen van de geïnterviewden Aan de geïnterviewden zijn vragen voorgelegd m.b.t. hun financiële situatie, hoe zij daarmee omgaan en welke gevoelens zij daarbij hebben. Er zijn vragen gesteld over wat zijzelf kunnen doen aan hun situatie. Wat kunnen zij niet meer doen als gevolg van de financiële situatie en hun daardoor ontstane maatschappelijke positie. Ook het begrip armoede was een van de gespreksonderwerpen. Berusting, boosheid en hoop Aan de geïnterviewden is o.m. gevraagd hoe zij hun situatie ervaren en of zij verwachten dat hun situatie zich zal verbeteren. Bij oudere mensen wordt meer acceptatie van c.q. berusting in de situatie aangetroffen. Dat wil echter niet zeggen dat zij daarmee tevreden zijn. Sommigen vinden het een schande dat zij na een leven lang hard werken ‘nog zo moeten sappelen’. Bij jongeren is er de hoop op een beter leven. Hetzij door het vinden van werk, het volgen van een studie voor een andere baan dan wel het vinden van een nieuwe partner. De meeste van de geïnterviewde mensen geven aan last te hebben van boosheid, somberheid, verdriet, depressiviteit en gevoelens van depressiviteit. Rekeningen die onverwacht hoger uitvallen of kosten die niet voorzien zijn, zorgen voor veel spanningen en stress. ‘Soms word ik er helemaal gek van’. Afhankelijkheid De huidige financiële en maatschappelijke situatie wordt ook als minderwaardig en vernederend ervaren. ‘Je bent altijd afhankelijk van iets’. ‘Je moet je hand ophouden als er iets gebeurt’. ‘Als er een heronderzoek van de Sociale Dienst komt moet je je hele situatie van jaren geleden telkens weer opnieuw vertellen. Het zijn steeds dezelfde vragen. Doen ze dat ook bij de woonwagenbewoners? Die lichten de boel op’. Ook de ‘papieren rompslomp’ die dat met zich meebrengt zou eenvoudiger moeten zijn. ‘Het kost al zoveel energie om de eindjes aan elkaar vast te knopen’. Thuis blijven en uitgaan Er zijn mensen die geen uitnodigingen meer aannemen omdat zij b.v. geen geld hebben voor cadeautjes en kleding. Men wil niet steeds teren op kosten van de degene die uitnodigt. Dan gaat men maar nergens naar toe. Als er aan activiteiten wordt deelgenomen zijn die veelal gratis. Er is geen geld voor toegangskaarten voor theater, concert e.d. De meeste mensen blijven daarom relatief veel thuis. Ouderen worden nogal eens door de kinderen meegenomen. Geen slachtofferrol De meeste mensen die geïnterviewd zijn, zijn op de een of andere manier bezig om verandering aan te brengen in hun financiële en maatschappelijke positie. Zij zien zichzelf niet als slachtoffer en wachten niet passief af. Er wordt weliswaar veel gewezen naar de steeds strenger wordende regels van de overheid, het bezuinigen op uitkeringen en het verhogen van allerlei kosten, de overheid wordt echter niet alleen gezien als de grote boosdoener. Men ervaart de overheid wel als een net dat steeds strakker wordt aangetrokken.

17


De oorzaak waarom men in deze financiële en maatschappelijke situatie terechtgekomen is, is heel divers. Dat varieert van het bereiken van de 65-jarige leeftijd en geen ander pensioen hebbende, werkloos worden, echtscheiding, uithuiszetting, ziekte op oudere of jongere leeftijd van zichzelf of van de partner, etc. Aan de huidige situatie van veel geïnterviewden is vaak een combinatie van problemen vooraf gegaan. Een aantal mensen heeft nog steeds professionele hulp bij het oplossen van problemen. Er zijn ook mensen die graag hulp zouden willen maar dat niet hebben omdat ze dat niet vergoed krijgen van de verzekering. Arm zijn en ‘armoede’ Volgens de literatuur proberen mensen die langdurig in een moeilijke financiële en maatschappelijke situatie zitten ermee om te gaan door zich te vergelijken met mensen die het nog slechter hebben. Zij ontlenen daaraan hun eigenwaarde. Als er aan de 15 geïnterviewden gevraagd wordt of zij zich arm vinden dan zegt de een ‘ik ben arm’ en de ander zegt ‘ik ben rijk’. De beleving van de geïnterviewden is afhankelijk van waarmee men zich vergelijkt. In vergelijking met andere landen vindt men Nederland rijk: ‘Als je 2e hands kleren koopt, naar de Aldi en naar de markt gaat en goed nadenkt bij wat je uitgeeft, dan is niemand arm in Nederland’. ‘Al heb je niet veel, als je creatief bent dan kan er best wat. In Afrika is armoede. Er is wel een stukje wilskracht voor nodig’. ‘Als je naar Afrika kijkt dan ben je niet arm. Maar in Nederland wel, Nederland is geen welvarend land’. ‘De politiek moet zich schamen dat er hier mensen moeten ‘schooien’ om te eten’. Men vindt dat echte armoede bestaat in situaties van oorlog of bij mensen die in 3e wereldlanden wonen. Arm zijn is ‘geen huis, geen eten, geen kennis/scholing, oorlog en geen vrede’. De meeste mensen vinden armoede niet iets waarvoor je je hoeft te schamen, maar men loopt er zeker niet mee te koop. Er zijn mensen die om die reden bijvoorbeeld ‘de Nijmegenpas’ niet gebruiken. Armoede is niet alleen het hebben van geen geld. ‘In mijn portemonnee ben ik arm, maar in het leven ben ik rijk. Ik ben gezond, gelovig en ik ben daar heel dankbaar voor’. ‘Niemand ziet aan de buitenkant dat ik arm ben’. Het niet kunnen werken, het niet kunnen vinden van een baan en het niet kunnen gaan en staan waar je wilt vanwege ziekte of handicap, wordt ook als armoede ervaren. Armoede is ook: ‘als je kinderen komen en iemand meebrengen en het is etenstijd, dan sta ik mijn deel af en eet ik zelf die dag brood’. ‘Mensen die nergens toe gemotiveerd zijn, zijn arm’. Sommige mensen schamen zich voor hun situatie: ‘continu uitnodigingen weigeren, nooit meekunnen’. Anderen vinden dat je je er niet voor hoeft te schamen: ‘Mensen maken van alles mee’. ‘Meestal heb je het zelf niet in de hand. Je kiest het niet’. Sommige mensen zitten al tientallen jaren in deze situatie. ‘Soms gaat het van generatie op generatie. Mijn moeder was ook arm’. De kracht van vrouwen Vrouwen houden zich vaak voor man en of kinderen groot, houden veel binnenhuis, vormen een soort‘ buffer’ voor hen. Het gepuzzel om de eindjes aan elkaar te knopen

18


kost hun wel veel energie. Veel vrouwen zijn er trots op dat ze toch kunnen rondkomen en het in hun eentje rooien. Ze praat zichzelf moed in: ‘er komt een betere tijd. Ze wil dat niet met man en kinderen delen. Je moet positief blijven denken’. Men zegt er geen moeite mee te hebben dat andere mensen het beter hebben maar het doet toch wel eens pijn als men bijvoorbeeld de buren op vakantie ziet gaan. Men zou er dolgraag zelf ook eens (met de kinderen) een keertje uit willen.

3.2.4

Toekomstperspectieven (literatuur) Het maakt voor de beleving van armoede veel uit of mensen hun situatie als uitzichtloos ervaren of als een tijdelijk probleem dat voorbij zal gaan. Veel huishoudens die zeer langdurige arm zijn en objectief gezien nauwelijks nog een kans hebben om uit de armoede te ontsnappen menen zelf dat hun 'periode in armoede' een voorbijgaande episode in het leven is. Juist de gedachte dat de problemen van voorbijgaande aard zijn maken voor hen de situatie mentaal draaglijk. Een grote groep is echter veel minder optimistisch gestemd. Zij hebben de hoop op verbetering opgegeven. Werk is voor hen geen reële optie of ze ervaren de situatie op die manier. Zij voelen zich machteloos, kansloos, uitgerangeerd en op een zijspoor gezet. Zij wijzen op de voortdurende verhogingen van huren, energiekosten en lokale heffingen. Vooral degenen die al lang een uitkering ontvangen, ervaren dat ze daarmee steeds minder goed kunnen rondkomen.

3.2.5

Ervaringen van de geïnterviewden Aan de geïnterviewden zijn vragen gesteld over de toekomst en welke verwachtingen zij daarvan hebben. De toekomst heeft echter niet alleen te maken met b.v. het krijgen van werk zodat het financieel allemaal beter wordt, maar heeft o.a. ook te maken met de sociale voorzieningen die steeds minder worden, allerlei kostenverhogingen en het kleiner worden van het zogenaamde sociale netwerk. Vooral ouderen zien de kring van mensen om zich heen kleiner en onpersoonlijker worden. Ouderen en …….. De groep ouderen denkt dat hun situatie niet meer zal veranderen en de meesten berusten in de situatie. Sommigen zijn er tevreden mee, anderen duidelijk niet. Die onvrede heeft o.m. te maken met de situatie voorafgaand aan de huidige. Diverse factoren spelen daarbij een rol: heeft men een (of twee) inkomen(s) gehad, had men daarvóór ook al een uitkering, is men al jarenlang gewend aan een laag inkomen en ook de eigen gezondheid. Men ziet de laatste jaren steeds meer voorzieningen achteruit gaan en andere kosten stijgen. De laatste jaren kan men niet meer sparen en men heeft steeds meer moeite om rond te komen. …….’jongeren’ Voor de jongeren ligt dat anders. Men hoopt op betere tijden. Vooral door het vinden van werk voor zichzelf of van de partner en het volgen van een opleiding, hoopt men dat men het financieel weer beter zal krijgen. Voor degene die door ziekte of psychische problemen (nog) niet kunnen participeren op de arbeidsmarkt is dat beeld

19


aanmerkelijk somberder. ‘Het ‘net’ van overheidsvoorzieningen wordt steeds strakker aangetrokken.’ De mensen die op niet al te lange termijn een concreet perspectief hebben dat verbetering gaat brengen in hun situatie, zijn aanmerkelijk positiever over hun toekomst.

3.3

Bestaansstrategieën

3.3.1

Inleiding (literatuur) Arme huishoudens volgen actieve bestaansstrategieën waarmee zij verbetering proberen te brengen in hun financiële en materiële levenssituatie, waarbij informele sociale netwerken en sociale steun een rol spelen. Bestaansstrategieën zijn bewust ondernomen handelingen om in de elementaire levensbehoeften te voorzien en de aansluiting met het gemiddelde welvaartspeil in de samenleving niet te verliezen. In de literatuur wordt een onderscheid gemaakt tussen vijf soorten bestaansstrategieën van arme huishoudens:21 22 1. Toegang zoeken tot ondersteuning of subsidies door de overheid. Ondersteuning van de overheid krijgen is in de Nederlandse verzorgingsstaat de belangrijkste strategie. 2. Zorgvuldig budgetmanagement. Budgetmanagement is op allerlei manieren mogelijk: door zorgvuldige planning van de uitgaven, door een zuinige leefwijze, door pogingen om te sparen voor onvoorziene uitgaven en, indien nodig, door schulden te maken. Dit wil echter niet zeggen dat ieder huishouden rond het sociaal minimum de uitgaven onbeperkt kan verminderen. 3. Extra inkomen verwerven. We gebruiken de term meervoudige inkomensstrategieën als verzamelnaam voor alle manieren die huishoudens hebben om niet van één inkomen afhankelijk te zijn. Dit kan doordat meerdere leden een inkomen binnenbrengen of doordat een lid van het huishouden meerdere inkomens verwerft. Hieronder vallen zowel formele als informele (neven)inkomsten. 4. Sociale ondersteuning zoeken. Het mobiliseren van sociale steun uit het informele relatienetwerk waarin men participeert, in de vorm van permanente ondersteuning, incidentele ondersteuning of onderlinge hulp over en weer tussen personen die zich in dezelfde situatie bevinden. 5. Het strategisch samenstellen van het huishouden. Men kan het huishouden zo samenstellen dat er (formeel of informeel) meerdere inkomens beschikbaar zijn, bepaalde kosten kunnen worden gedeeld en taken ten aanzien van huishouden en zorg gezamenlijk kunnen worden uitgevoerd. Ook kunnen kinderen tijdelijk of permanent elders worden ondergebracht zodat ze niet op het huishoudbudget drukken. 21

Armoede en bestaansstrategieën: formele en informele sociale zekerheid in Amsterdam-Zuisoost – Risbo – januari 2002 22 Armoede in Amsterdam-Noord – Risbo – januari 2002

20


Ieder huishouden ontwikkelt een specifieke mix van formele en/of informele strategieën, waarmee men de situatie van armoede en bestaansonzekerheid het hoofd probeert te bieden. In de volgende subparagrafen wordt nader ingegaan op de genoemde bestaansstrategieën van arme huishoudens.

3.3.2

Ondersteuning van de overheid krijgen (literatuur) Een dubbelzinnigheid die typerend is voor armoede in Nederland is het feit dat arme huishoudens in de context van de verzorgingsstaat voor een alledaags bestaan sterk afhankelijk zijn van de staat, terwijl juist de overheid door veel van hen als oorzaak voor hun precaire financiële situatie wordt aangemerkt. Dit wantrouwen is des te opvallender gezien het recente beleid van sociale diensten en andere instanties, dat steeds meer gericht is op individuele begeleiding, maatwerk en persoonlijke aandacht voor de cliënt. Er blijft echter nog altijd een omvangrijk niet-gebruik van bestaande voorzieningen: huishoudens maken soms geen gebruik van overheidsvoorzieningen zoals individuele huursubsidie, kwijtschelding van lokale heffingen, bijzondere bijstand en schuldhulpverlening. Verklaringen liggen vooral bij factoren als geringe behoefte, gebrek aan kennis of verkeerde inschatting van het financiële voordeel (drempelmodel) of bij te grote psychosociale lasten zoals bureaucratische rompslomp, schending van privacy, sociale stigmatisering of gevoelens van schaamte en afhankelijkheid (afwegingsmodel) De (vele) financiële onderzoeken (door bijvoorbeeld de Sociale Dienst) naar inkomen en vermogen roepen veel weerstand op vanwege het gevoel dat de privacy wordt geschonden. Ook wordt de werkdruk en het tijdgebrek van medewerkers van de diensten hulpverlenende instellingen als hindernis ervaren, net als de lange wachttijden bij verschillende instellingen (bijvoorbeeld voor schuldhulpverlening of kinderopvang). Ondervraagde huishoudens geven in feite aan dat ze weinig invloed kunnen uitoefenen op het functioneren van de instanties en de overheid en dat ze er geen controle of zeggenschap over hebben. Er wordt over hen gewikt en beschikt en zij zijn daar aan overgeleverd. Tegelijkertijd zijn ze voor hun financiële middelen van de overheid afhankelijk. Ze voelen zich machteloos, ondergeschikt en wantrouwen de inspanningen van de overheid om hun bestaanszekerheid te garanderen. Zij ontwikkelen ten aanzien van publieke instellingen en de overheid drie verschillende strategieën: 1. Het verwerven van informele inkomsten. Deze strategie gaat gepaard met regelovertredingen en leidt tot oneigenlijk gebruik van voorzieningen. Uit verzet tegen een ondergeschikte positie worden de regels van de samenleving bewust gedeeltelijk genegeerd. 2. Het maken van een bewuste afweging tussen verwachte baten en psychosociale lasten. 3. het verkrijgen van controle over hun bestaanszekerheid door voor hun rechten op te komen en de strijd aan te binden met de instanties.

21


Informele inkomsten Het gaat hier om het verwerven van extra inkomsten op een informele manier die worden verzwegen voor de uitkerende instanties. De opbrengsten hiervan zijn vaak gering. Het gaat vaak om (zwart) betaald werk, maar ook om de zogenoemde ‘voordelige arrangementen’ zoals informele onderhuurder, informele alimentatie of inkomsten die het gevolg zijn van het creëren van een administratief voordelige samenlevingsvorm. Regelovertreding is voor een bepaalde groep iets dat deel is gaan uitmaken van hun levenshouding. Opvallend is dat informele inkomsten vaak moreel goedgekeurd worden. Afweging tussen baten en lasten Verschillende respondenten trachten controle te krijgen over hun bestaanszekerheid door steeds opnieuw het te verwachten financiële voordeel af te wegen tegen de psychosociale lasten die met het gebruik gepaard gaan. Bij voorzieningen die maandelijks veel financieel profijt opleveren en die met relatief weinig bureaucratische handelingen gepaard gaan, zoals de huursubsidie en de uitkering, wegen de psychosociale lasten op tegen de baten. Bij andere voorzieningen, zoals bijzondere bijstand en de kwijtschelding van lokale heffingen slaat de balans vaak de andere kant uit. Opkomen voor de rechten De derde strategie die is ontwikkeld ten aanzien van publieke instellingen is het op nadrukkelijke en assertieve manier van de eigen rechten gebruikmaken. Men tracht de controle over de bestaanszekerheid te verwerven door voor eigen rechten op te komen en te strijden middels klachtenprocedures, bezwaarschriften en de hulp van instanties zoals maatschappelijk werk of sociale raadsleden, de nationale ombudsman en bureau rechtshulp. Sommigen strijden voor hun rechten door het wereldkundig maken van ervaringen in de media.

3.3.3

Ervaringen van de geinterviewden Alle geïnterviewden hebben een volledige of gedeeltelijke uitkering van de sociale dienst. Aan de geïnterviewden is gevraagd of zij op de hoogte proberen te blijven van uitkeringen, subsidies en voorzieningen van de overheid en de mate waarin zij gebruik maken van deze mogelijkheden. Daarnaast is gevraagd hoe zij tegen de overheid aankijken en is de vraag gesteld wat hun mening is over mensen die de regel van uitkeringinstanties overtreden. Bijhouden van de ontwikkelingen m.b.t. uitkeringen, subsidies e.d. De meeste mensen houden de ontwikkelingen over uitkeringen, subsidies e.d. wel bij. Men hoort ze van anderen, tv of via de Brug. Van de mogelijkheden die er daarnaast zijn, kent men het bestaan soms niet en men wordt daar niet altijd op gewezen. De meest genoemde subsidies zijn: huursubsidie, oppasvergoeding en tegemoetkoming in de studiekosten voor de kinderen. Over het algemeen weet men de contactpersoon bij de Sociale Dienst wel te vinden als men vragen heeft. Vooral ouderen zijn daar erg tevreden over. Als men in aanmerking komt voor een regeling, maakt men daar gebruik van. Zicht op andere (subsidie) mogelijkheden, b.v. particulier initiatief, heeft men veel minder. Men

22


vindt dat de contactpersoon op dat punt veel meer zou moeten weten en hun daar op zou moeten wijzen. Vooral regelingen voor studie en sport voor de kinderen vindt men erg belangrijk. De gemeente zou daar meer voor moeten doen. ‘De kinderen kunnen er immers niets aan doen’. Soms vindt men de procedures erg lang en vervelend. Vooral als zij telkens opnieuw hun ‘doopceel’, hun hele verleden, weer moeten ‘lichten’. De Sociale Dienst zou beter moeten weten waar “potjes’ zijn waar je een beroep op kunt doen in bepaalde situaties’. ‘B.v. vakantie voor de kinderen, er even tussenuit’. Langdurigheidstoeslag De Langdurigheidtoeslag, een regeling om aan mensen die langer dan 5 jaar een laag inkomen (op bijstandniveau) hebben, wordt door verschillende mensen als onredelijk ervaren. ‘Als iemand werkt én een aanvullende uitkering heeft, komt men niet in aanmerking, terwijl men qua inkomen niet meer heeft dan degene met een volledige uitkering’. Ook het tussentijds bijverdienen onderbreekt de termijn van 5 jaar, waardoor men niet in aanmerking komt. Dat stimuleert niet echt. ‘Als je er bij werkt, val je buiten de boot, dan word je afgestraft’. ‘ Ze zouden mensen met kinderen iets extra’s moeten geven’. Overheid De tevredenheid over en het vertrouwen in de overheid is, op een enkele uitzondering na, niet zo groot. Over de gang van zaken met de ziektekostenverzekering: ‘Waar zijn ze mee bezig’. ‘De minima hebben het meest te lijden’. Andere opmerkingen: ‘De rijken worden rijker en de armen worden leeggeplukt’. ‘De huidige overheid heeft geen uitstraling, geen gezag, geen charisma en geen inhoud’. ‘Alle dingen die vroeger zijn opgebouwd worden weer afgebroken’. ‘De gemeente ligt in het verlengde daarvan’. ‘Heel slecht, niet best’. ‘Ze doen toch wat ze willen’. ‘Zakkenvullers die met zichzelf bezig zijn’. Ouderen zijn niet te spreken over de overheid. Men heeft er geen vertrouwen in, men vindt het ‘slecht’. ‘Van alle voornemens komt meestal niets terecht’. Men verwacht er niet veel van: ‘Ze krijgen nul op het rekest als je ziet hoe ze omgaan met mensen’. ‘Als er nu een andere regering zou komen, dan zouden ze de hele boel moeten terugdraaien’. ‘Nu moeten wij alleen inleveren’. ‘De AOW is al zo weinig en dan gaan ze ook nog op alles bezuinigen’. Sommige mensen vinden de bereikbaarheid van de Sociale Dienst ‘heel slecht’. De contactpersoon weet men over het algemeen wel weer goed te vinden.’ Instanties werken niet goed samen’ en ‘het duurt allemaal zo lang’, zijn veelgehoorde opmerkingen. ‘Moet niet maggen’. Voor wat betreft het overtreden van de regels van de overheid, b.v. ‘zwart werken’, samenwonen e.d. vindt vrijwel iedereen dat dat niet kan. Daar moet strenger op gecontroleerd worden. Er zijn mensen die zich echter wel kunnen voorstellen dat men dat doet. De geïnterviewde mensen die dat gedrag van anderen in hun omgeving zien, ergeren zich in hoge mate aan dat gedrag. Vooral voor ouderen die hun leven lang gewerkt hebben en nu alleen op de AOW zijn aangewezen en voor mensen die niet kunnen werken is dat een doorn in het oog. Men snapt niet dat dat zo maar kan. ‘Er is

23


vroeger hard geknokt voor deze sociale wetten, daar moet je geen misbruik van maken. Daarvoor zijn deze wetten niet bedoeld’.

3.3.4

Zuinigheid, sparen en schulden maken (literatuur) Budgetmanagement gaat om het plannen van de inkomsten en uitgaven: zuinigheid, sparen, schulden. Het gaat om het inkopen van dagelijkse boodschappen op een zuinige manier. Men doet boodschappen in goedkope winkels, pluist reclamefolders uit, koopt producten die in de aanbieding zijn en sommigen gaan van winkel tot winkel om overal de aanbiedingen op kop te tikken (“prijskopen”). Een en ander vereist wel veel mobiliteit en tijd en het voortdurend zuinig zijn betekent voor veel mensen een emotionele belasting, en is om die reden moeilijk vol te houden. Huishoudens met grotere spaartegoeden hebben deze vaak overgehouden uit betere tijden. Zij zijn nu niet meer in staat deze tegoeden verder te laten groeien. Een opmerkelijke manier van sparen die wordt toegepast is het sparen via de maandelijkse energierekening. Men laat de maandelijkse energiekosten heel bewust met bijvoorbeeld € 25 ophogen, een vrijwel ongemerkte manier van sparen waarbij het tegoed niet tussentijds kan worden aangesproken. De groep die inteert op het spaartegoed of het spaargeld geheel heeft zien verdwijnen is vrij groot. Het maken van schulden is zowel de uiting van financiële problemen als een manier om niet volledig in een onoplosbare situatie te geraken. Door schulden te maken kan een acute financiële crisis het hoofd worden geboden. Men gaat op verschillende manieren om met schulden: het wachten met betalen van rekeningen tot de aanmaningen komen (“rekeningen schuiven”), het rood staan op de bank, waarbij het vakantiegeld vaak wordt gebruikt om de gedurende het jaar opgelopen krediet weer tijdelijk af te lossen, en het kopen bij postorderbedrijven. Opvallend is dat een deel van de mensen in een armoedesituatie niet bij machte is om het strikte budgettaire regiem op langere termijn vol te houden. Perioden van zuinig leven worden soms afgewisseld door grote en vaak onbezonnen uitgaven (uit de band springen). Mensen met een inkomen rond het sociaal minimum hebben zeer weinig financiële weerbaarheid. Door schulden neemt de financiële kwetsbaarheid alleen maar toe. De aflossingsplicht betekent een enorme aanslag op het geld dat beschikbaar is voor het dagelijkse levensonderhoud. En lossen ze niet of te weinig af, dan neemt de schuld wegens berekende rente alleen maar toe.

3.3.5

Ervaringen van de geïnterviewden Aan de mensen zijn vragen voorgelegd over de manier waarop zij met hun inkomsten omgaan, of zij schulden hebben, of zij plannen, kunnen sparen en of zij nog verder kunnen bezuinigen ‘Je doet het met wat je hebt’. Ouderen zijn vaak heel zuinig. Men is dat vaak al lang zo gewend. De inkomsten worden nauwkeurig in de gaten gehouden en sommigen sparen voor cadeautjes voor de kleinkinderen of sparen een heel klein bedrag voor een bepaalde gelegenheid. Verder bezuinigen zegt niemand meer te kunnen. Men doet veel moeite om zuinig te leven. Er worden geen nieuwe dingen gekocht, veel wordt hergebruikt, men is zeer zuinig met energie, men is zelf kapper en de

24


boodschappen doet men, na prijsvergelijking, bij de goedkopere winkels. Geld wordt meestal het eerste aan de kinderen uitgegeven. ‘Heeft mama geen geld voor’. Voor mensen met kinderen is het nog moeilijker om rond te komen. Er is geen enkele marge om iets extra’s te doen voor de kinderen. Dat vindt men heel moeilijk. De zorg voor de kinderen neemt een zeer dominante plaats in in het dagelijkse leven en de zorg om rond te komen. Men vindt het belangrijk dat de kinderen goed gekleed gaan, goed eten en aan sport doen. Men vindt het ook belangrijk dat de kinderen op school niet in een uitzonderingspositie komen en door de financiële situatie thuis niet aan de normaal gangbare zaken op school mee kunnen doen. Men doet veel moeite om te bewerkstelligen dat ze b.v. toch aan schoolreisjes mee kunnen doen, naar schoolfeestjes kunnen gaat en dat ze af en toe met schoolvrienden uit kunnen gaan. Euro De laatste 2 jaar ervaart men als een achteruitgang. Men houdt de inkomsten en uitgaven goed in de gaten en huur, gas, water, licht e.d. worden veelal automatisch betaald. Men wil geen achterstand oplopen en daardoor schulden maken. Men wijt de achteruitgang aan het ‘alles wordt duurder’ en vooral de euro wordt als ‘boosdoener’ genoemd. Sommige mensen hebben een schuld of schuldsanering via de GKB of lossen via de Sociale dienst een schuld af. Daarnaast hebben enkele geïnterviewden een schuld bij Wehkamp. Iedereen vindt het moeilijk om zuinig te zijn, men kan niet meer sparen voor onverwachte uitgaven. Op vakantie gaat men niet. Sparen voor onverwachte uitgaven kan niemand meer. Uitzichtloosheid Het is vooral de uitzichtloosheid die maakt dat mensen het er moeilijk mee hebben. Men wordt er somber van, depressief of voelt zich depressief. Onverwachte rekeningen leiden tot spanningen. Desondanks zijn er ook mensen die heel trots op zichzelf zijn dat ze met de uitkering toch rondkomen en een enkeling houdt soms zelfs een heel klein beetje over. Verder ‘schuift’ men met rekeningen en ‘roodstaan’ wordt aangevuld met de kinderbijslag of vakantiegeld. Mensen die al jarenlang van een uitkering moeten rondkomen, ervaren de situatie anders dan de mensen die vroeger 1 of 2 salarissen hadden. Dat geldt zowel voor ouderen als voor jongeren.

3.3.6

Extra inkomen verwerven (literatuur) Mensen zoeken op allerlei manieren naar extra inkomensbronnen door zogenaamde meervoudige inkomensstrategieën. Sommigen verkopen bijvoorbeeld regelmatig wat van hun spullen of hebben onderhuurders. Betaald werk door volwassenen of door adolescente kinderen is echter de belangrijkste strategie, maar ook informele neveninkomsten, naast het officiële inkomen (meestal een bijstandsuitkering). Zo verdienen veel vrouwen bij door huishoudelijk werk bij particulieren te verrichten.

25


3.3.7

Ervaringen van de geïnterviewden De geïnterviewden die volledig van de bijstanduitkering afhankelijk zijn, zouden er graag iets bij willen verdienen. Men wil werken en men doet daar ook moeite voor. Arbeidsmarkt, gezondheid, opleiding, gezinssituatie zijn aspecten die daarbij een belemmerende rol spelen. Van de geïnterviewden had een enkeling een deeltijd baan of een WAO-uitkering die werd aangevuld met de uitkering van de sociale Dienst. Sommigen hadden in het verleden inkomsten uit een (tijdelijke) baan, dan wel inkomsten uit tijdelijke inwoning. Dit had direct gevolg voor de huursubsidie en voor de zogenaamde ’langdurigheidstoeslag’ waarvoor men 5 jaar eenzelfde uitkering moet hebben. Men is dan ook van mening dat ‘initiatief tonen’ wordt gedemotiveerd. ‘Betaald werk wordt afgestraft’. De regels van de overheid vindt men dusdanig aangescherpt dat daar geen stimulans van uit gaat. Ook de regels om een studie aan te pakken om als zodanig beter op de arbeidsmarkt te kunnen participeren zijn strenger geworden. Sommigen die dat kunnen zouden graag iets bij willen verdienen. Een enkeling verkoopt zelfgemaakte kaarten, verspreidt folders en doet mee aan ‘moeders voor moeders’ en gaat zeer zuinig om met de gemeentelijke huisvuilzakken.

3.3.8

Sociale ondersteuning zoeken (literatuur) De meeste huishoudens beschikken over een ondersteuningsnetwerk van gemiddeld elf personen. Het merendeel ontvangt een bepaalde vorm van sociale ondersteuning en dit blijkt van groot belang voor het rondkomen. Hierbij kan gedacht worden aan schenkingen en het tijdelijk of zelfs permanent uitlenen van geld, maar ook aan de onderlinge uitwisseling van goederen, diensten en informatie. Het gaat hierbij om het pannetje eten dat bij de buurvrouw wordt gebracht tot het elkaar helpen bij bepaalde klussen in of rond het huis, en het uitwisselen van informatie over mogelijkheden om ergens goedkoop in te kopen of zwart bij te verdienen. Er zijn drie vormen van sociale steun te onderscheiden: materiële steun, zoals het krijgen of lenen van geld en het krijgen van goederen, etenswaren of maaltijden; praktische steun, zoals hulp bij de dagelijkse zorgtaken en het huishoudelijke werk, zoals kinderopvang, klusjes in huis en doen van boodschappen; Sociaal-emotionele steun, zoals het gezamenlijk zoeken van ontspanning of het praten met anderen over problemen of belangrijke keuzes in het leven. De ouders fungeren vaak als de spil in het ondersteuningsnetwerk en veel materiële hulp is van hen afkomstig. Veel autochtone vrouwen vertellen dat ze weliswaar door de familie worden ondersteund, maar dat deze informele steun gepaard gaat met expliciete of meer subtiele boodschappen die hun minderwaardigheid ten opzichte van de steunverlener bevestigen. Vooral in buurten waar veel mensen in een ongunstige financiële situatie verkeren zou een intense wederkerige uitwisseling bestaan. Een aanzienlijke groep is echter geheel of grotendeels van sociale ondersteuning uitgesloten, vanwege geografische afstand tot bijvoorbeeld familie, het niet kunnen retourneren van geschenken, de te grote psychische belasting van informele sociale steun of de bewuste keuze om problemen zelf op te lossen.

26


3.3.9

Ervaringen van de geïnterviewden Hulp en hulp vragen en ………. Aan de geïnterviewden is gevraag of zij een beroep kunnen doen op andere mensen voor b.v. karweitjes in huis, boodschappen, hulp en oppas, geld, goederen en levensmiddelen en voor steun, raad en advies. Hulp en steun vragen doet men over het algemeen niet gemakkelijk. Men heeft geen grote vrienden- of kennissenkring. Over het algemeen hebben de geïnterviewden heel weinig contact (meer) met andere mensen. Vaak zijn het maar een paar mensen op wie men een beroep kan of wil doen. Enerzijds wil men het graag zelf oplossen en iemand anders er niet mee belasten, maar men schaamt zich er soms ook voor. Men geeft ook aan te trots te zijn om te vragen. Men doet veel zelf. Ouderen vinden een beroep doen op de kinderen vaak lastig ‘omdat die het al zo druk hebben’. Het heeft ook te maken met vertrouwen. Sommige mensen hebben in het verleden heel wat meegemaakt waardoor zij het vertrouwen in mensen en in instanties kwijtgeraakt zijn. ………… aan wie? Gevraagd naar het aantal personen waarop men een beroep kan doen varieert dat aantal van 1 tot 3 personen. Het zijn dan over het algemeen naaste familieleden, ouders, kinderen en vriendinnen. Soms de buren. Mensen ervaren nogal eens een zogenaamde ‘ikcultuur’. ‘Ieder voor zich en God voor ons allen’. Ouderen ervaren weinig begrip en respect. Voor raad of advies, als men het even niet meer ziet zitten, doet men meer een beroep op maatschappelijk werk en de contactpersoon bij de Sociale Dienst dan op de familieen kennissenkring. Men wil de eigen kring daarmee niet belasten, vindt het te vertrouwelijk en zoekt dan onpartijdige, professionele hulp. Het geloof van sommige geïnterviewden is eveneens een belangrijke bron van steun.

3.3.10 Strategische samenstelling van het huishouden (literatuur) De samenstelling van het huishouden blijkt soms zeer flexibel te zijn en kan bewust veranderd worden met het oogmerk om de kosten voor het levensonderhoud te spreiden over meerdere inkomens door huishoudens samen te voegen. Het kan gaan om het samenwonen van meerdere volwassenen zonder dat er sprake is van een op liefde gebaseerde gezinshuishouding, of om het onderbrengen van bepaalde leden van het huishouden (veelal kinderen) bij derden. In het eerste geval is bijvoorbeeld sprake van het inwonen van grootouders of andere familieleden in een huishouden, of het vormen van een huishouden door twee alleenstaande moeders met hun kinderen. Ook komt het voor dat volwassen inwonende kinderen geen eigen huishouden stichten, maar in het ouderlijke huis blijven wonen. Naar verwachting komt strategische samenstelling van huishoudens bij allochtone huishoudens vaker voor dan bij autochtone huishoudens.

3.3.11 Ervaringen van de geïnterviewden Geen van de geïnterviewden heeft ervaring met het veranderen van de samenstelling van het huishouden om de kosten te spreiden zoals dat hierboven is aangegeven. De

27


meeste geïnterviewden zouden dat niet doen. Als reden wordt dan genoemd dat de huizen daarvoor te klein zijn en dat men de eigen privacy ook belangrijk vindt. Ouderen vinden het bij de kinderen wonen vaak veel te druk. In uiterste noodzaak zijn enkele geïnterviewden daartoe bereid. Dan moet er sprake zijn van een situatie, dat zwerven op straat het enige alternatief is. Om dat te voorkomen zijn mensen met kinderen ook bereid om ‘zwart’ te gaan werken.

28

Beleving laag inkomen Samenvatting

4

Samenvatting

4.1

Inleiding Tijdens de behandeling van het Nijmeegse minimabeleid in de gemeenteraad in november 2003 zijn o.m. vragen gesteld over de beleving van lage inkomens door de betreffende huishoudens en wat het effect is van het gemeentelijk (en landelijk) minimabeleid. Het effect van het minimabeleid wordt in een het onderzoek door het Nibud beantwoord. In dit onderzoek worden vragen beantwoord hoe de minima hun financiële situatie beleven. Daartoe zijn drie onderzoeksvragen geformuleerd: 1. Wat verstaan we onder ‘de minima’? 2. Welke effecten in de levensomstandigheden zijn verbonden aan een (langdurig) laag huishoudeninkomen? 3. Hoe gaan de betreffende huishoudens hiermee om. Voor de beantwoording van deze vragen is eerst literatuuronderzoek gepleegd. Daarna zijn er een 15-tal gesprekken met Nijmeegse minima gevoerd. Voor de gesprekken is een gespreksleidraad opgesteld met thema’s die overeenkomen met de onderwerpen uit het literatuuronderzoek.

4.2

Wat verstaan we onder ‘de minima’ Minima, lage inkomens en arme huishoudens Met ‘de minima’ wordt de groep huishoudens bedoeld met een inkomen rond het sociaal minimum, ofwel rond bijstandsniveau of AOW. In Nijmegen bedroeg in 2000 het aantal huishoudens dat een inkomen heeft onder of rond het sociaal minimum 8.500. Dat is 12,7% van het totale aantal huishoudens. Arnhem had een percentage van 12,5% en landelijk was dat percentage 9,1%. Het aantal huishoudens met een langdurig laag inkomen (langer dan 4 jaar) in Nijmegen bedroeg 5.500 in het jaar 2000. Dat was 8,2% van het totale aantal huishoudens in Nijmegen.23 Kenmerken minima Onderscheiden naar samenstelling van het huishouden komt een laag inkomen het meest voor onder éénoudergezinnen met uitsluitend minderjarige kinderen. Op ruime afstand volgen alleenstaanden. De positie van vrouwen is ongunstiger dan van mannen. Armoede is zich sterk gaan concentreren bij alleenstaande vrouwen en alleenstaande moeders. In Nijmegen was in het jaar 2000 het aantal eenpersoonshuishoudens met een laag inkomen aanzienlijk groter dan de groep meerpersoonshuishoudens met en zonder

23

Nijmeegse minima en lage inkomens, kwantitatieve gegevens - Gemeente Nijmegen afdeling O&S - januari 2003.

29


kinderen. Ook bleek dat Nijmegen, vergeleken met Nederland als geheel, relatief veel meerpersoonshuishoudens met kinderen met een laag inkomen heeft 24

4.3

Effecten van een (langdurig) laag huishoudensinkomen

4.3.1

Volgens de literatuur Volgens de literatuur is er een aantal problematische effecten in de levensomstandigheden die verbonden zijn aan het hebben van een (langdurig) laag huishoudensinkomen. Dat zijn • moeilijk rond kunnen komen, • financiële problemen, • schulden en ontoereikende aflossingscapaciteit, • materiele en sociale deprivatie, • sociale uitsluiting en • problemen met de woning en woonomgeving.

4.3.2

Volgens de geinterviewden Moeilijk rond kunnen komen (beperkte bestedingsruimte) Hoewel de een het beter redt dan de ander vindt men het over het algemeen moeilijk om elke maand de eindjes aan elkaar te knopen. ‘Het is een heel gepuzzel’. De een redt het beter dan de ander. Men geeft aan dat het de laatste 2 jaar moeilijker is geworden: de voorzieningen worden minder en de kosten nemen toe omdat alles duurder wordt. Ook kinderen die groter worden kosten steeds meer. Men koopt geen nieuwe kleren voor zichzelf maar 2e hands of men krijgt het van familie of kennissen. Voor de kinderen koopt men wel kleding. Er is geen geld voor vakantie. Sommige mensen worden bijvoorbeeld door de kinderen meegevraagd. De wens om eens een week of weekend met de kinderen eruit te kunnen gaan is zeker aanwezig. Etentjes thuis geeft niemand (meer). Vóór de komst van de euro was dat wel het geval, zegt menigeen. Als koelkasten, wasmachines e.d. vervangen moeten worden ontstaat er voor iedereen een probleem. Niet iedereen, een derde van de geïnterviewden, kan als het erg koud is de verwarming voldoende hoog zetten. Elke dag een warme maaltijd verzorgen kan eveneens niet iedereen. Dan eet men brood of men gaat bij ouders of familie eten. Financiele problemen, problematische schulden en onvoldoende aflossingscapaciteit Bijna iedereen maakt gebruik van ‘roodstaan’ bij de bank of giro. Dat wordt dan weer aangevuld met de kinderbijslag of het vakantiegeld. Ook ‘schuift’ men met rekeningen.

24

Nijmeegse minima en lage inkomens, kwantitatieve gegevens - Gemeente Nijmegen afdeling O&S - januari 2003.

30


Bijna tweederde heeft schulden bij de GKB, Sociale Dienst of postorderbedrijven. Een enkeling heeft een persoonlijke lening bij een bankinstelling omdat de aanvraagprocedure bij de GKB/Sociale Dienst te lang duurde. Materiële en sociale deprivatie De mate van de materiële deprivatie is in Nederland, volgens de literatuur, minder sterk dan de sociale deprivatie. Dat wordt door de geïnterviewden bevestigd. De meeste mensen zijn nergens lid (meer) van. Mensen die vroeger wel ergens lid van waren missen dat en vooral de sociale contacten die men daardoor had. Deelname van kinderen aan sport vindt men erg belangrijk. Vaak zijn een of meer kinderen lid van een sportvereniging. Er moeten dan wel keuzes gemaakt worden wie wel en wie niet. De bibliotheek wordt nog het meest bezocht, hetzij door de geïnterviewde zelf of met c.q. door de kinderen. Uitgaan doet men nauwelijks. Museum, concert en theater zijn te duur (geworden). Ouders van kinderen vinden het erg belangrijk dat hun kinderen er op school bijhoren en doen hun uiterste best dat kinderen aan schoolreisjes, feestjes e.d. kunnen deelnemen. Het wijkcentrum wordt vooral door ouderen bezocht om te klaverjassen, om de bingo of om mensen te ontmoeten. Men gaat wel naar activiteiten waarvoor men niet hoeft te betalen zoals voor sommige sportactiviteiten, 4-daagse-activiteiten, muziek- en straatactiviteiten e.d. Men maakt gebruik van kortingsbonnen. Mensen geven wel aan behoefte te hebben aan sociale contacten en het deelnemen aan sociale activiteiten. Sociale uitsluiting Het ‘er niet bij mogen, kunnen of willen horen’ wordt in de interviews niet als zodanig bevestigd. Dat geldt ook voor het ‘onvoldoende bereid zijn te participeren in economische en sociale situaties’. Mensen willen er juist graag bij horen en men doet binnen de mogelijkheden, die men heeft, moeite daarvoor. Het gevaar van isolement ligt echter wel op de loer. De ‘wereld’ van mensen met een langdurig laag inkomen wordt vaak kleiner. Men zegt ‘nee’ tegen uitnodigingen omdat men geen geld heeft voor b.v. een cadeautje of kleren voor een feestje, en dat niet op kosten van een ander (meer) wil doen. Ook de kennissenkring wordt kleiner. Men bemoeit zich weinig met andere mensen en verschillende mensen zeggen nogal ‘op zichzelf te zijn’. Gevoelens van somberheid, depressiviteit, boosheid, teleurstelling en verdriet maken dat men zich terugtrekt Problemen met de woning en woonomgeving Men is over het algemeen meer tevreden met de woning zelf dan met de woonomgeving. Mensen die niet tevreden zijn over het huis, zijn dat o.a. over de isolatie (hoge stookkosten), gehorigheid en vochtigheid. Het is wel de plaats waar men het liefst is. De mensen die niet tevreden zijn over de woonomgeving hebben te maken met overlast, lawaai, verkeer en vuil. Omdat verhuizen geld kost ziet men dat niet als haalbaar alternatief.

31


4.4

Omgaan met een langdurig laag huishoudensinkomen en de beleving daarvan

4.4.1

Volgens de literatuur Psychische belasting en toekomstperspectieven Armoede gaat gepaard met gevoelens van machteloosheid, uitzichtloosheid vernedering, pijn, afgunst en soms eenzaamheid. Een deel van de arme huishoudens heeft te kampen met psychische klachten of heeft zulke klachten in het verleden gehad. Naarmate de financiële ongunstige situatie langer voortduurt, leren mensen manieren aan om ermee om te gaan en de sociale en psychische effecten van armoede te verminderen. Volgens de literatuur gaan mensen zich bijvoorbeeld vergelijken met minderbedeelden als een manier om hun eigenwaarde te versterken. Bestaansstrategieën Volgens de literatuur volgen arme huishoudens actieve bestaansstrategieën waarmee zij verbetering proberen te brengen in hun financiële en materiele levenssituatie, waarbij informele sociale netwerken en sociale steun een rol spelen. Er wordt onderscheid gemaakt tussen vijf soorten bestaansstrategieën: 1. Toegang steun overheid en subsidies 2. Zorgvuldig budgetmanagement 3. Extra inkomsten verwerven 4. Sociale ondersteuning zoeken 5. Strategische samenstellen van het huishouden

4.4.2

Volgens de geinterviewden Psychische belasting, beleving In de interviews is gevraagd of men zichzelf arm vindt. Opvallend is dat veel mensen echte armoede omschrijven als iets wat mensen in Afrika hebben, armoede is er in derde wereld landen en armoede is er als een land in oorlog is. Arm zijn beleven de geïnterviewden ook om voortdurend ‘nee’ te moeten zeggen, kinderen niet kunnen geven wat ze graag zouden willen en uitnodigingen weigeren. Verwachtingen worden bijgesteld. Menigeen is er trots op dat ze het met het kleine beetje wat ze hebben toch nog redden. Men kiest zeker niet voor een slachtofferrol. De geïnterviewde vrouwen berusten veel minder in de situatie. Vrouwen houden zich vaak voor man en kinderen groot, houden veel binnenshuis, vormen een soort ‘buffer’ voor hen. Jongeren hopen op betere tijden. Vooral door het vinden van een baan voor zichzelf of voor de partner. Ouderen zien hun situatie niet veranderen en de meeste mensen berusten daarin.

32


Sommigen zijn er tevreden mee, anderen duidelijk niet. Dat heeft vooral te maken met de ‘betere’ situatie voorafgaand aan de huidige. Gezondheid speelt eveneens een belangrijke rol. Bestaansstrategieëen •

Toegang steun overheid en subsidies De meeste mensen houden de ontwikkelingen over uitkeringen, subsidies e.d. wel bij. Men hoort ze van anderen, tv of via de Brug. De meest genoemde subsidies zijn huursubsidie, oppasvergoeding en tegemoetkoming in de studiekosten voor de kinderen. Van de mogelijkheden die er daarnaast zijn, kent men het bestaan soms niet en men wordt daar niet altijd op gewezen. Over het algemeen weet men de contactpersoon bij de Sociale Dienst wel te vinden als men vragen heeft. Vooral ouderen zijn daar erg tevreden over. Beleving Over de overheid in het algemeen is men niet tevreden en, op een enkeling na, heeft men geen vertrouwen (meer) in de overheid. Men verwacht er niet veel meer van. Vooral ouderen hebben moeite met het huidige beleid van de regering. De gehanteerde regels m.b.t. de zogenaamde ‘langdurigheidtoeslag’ worden door diverse geïnterviewden als onredelijk ervaren. Vrijwel alle geïnterviewden zijn van mening dat het overtreden van de regels van uitkeringsinstanties (zwart werken, 2 uitkeringen) niet kan. De overheid moet ervoor zorgen dat dat niet mogelijk is. Desondanks kan men zich wel voorstellen dat het gebeurt.

•

Zorgvuldig budgetmanagement De meeste geïnterviewden houden nauwkeurig hun inkomsten en uitgaven bij. Men probeert zo zuinig mogelijk te leven. Vaste lasten worden in de regel automatisch afgeschreven. Dat geldt ook voor het eventueel aflossen van een lening bij de GKB. Soms wordt er bij een postorderbedrijf iets gekocht. De meeste mensen doen veel zelf om kosten te sparen zoals kapper, zelf kleding (ver)maken, klusjes in huis, spullen opknappen e.d. Men heeft geleerd hier heel creatief mee om te gaan. Boodschappen doet men in de goedkopere winkels en op de markt. Niemand van de geïnterviewden kan op dit moment nog verder bezuinigen. Gespaard kan er de laatste jaren niet meer. Men heeft geen ruimte voor onverwachte gebeurtenissen. Een fiets die gestolen is en nodig is om naar school te gaan, kan niet worden vervangen. ‘Roodstaan’ bij de bank of giro wordt met de kinderbijslag of het vakantiegeld weer ingelopen en er wordt met rekeningen ‘geschoven’ naar de volgende maand. Beleving Hoewel menigeen aangeeft er trots op te zijn als het aan het eind van de maand (weer) gelukt is om rond te komen, zeggen de meeste mensen dat het een hele klus is om elke maand weer de eindjes aan elkaar te knopen. Dat kost veel energie. Men wordt er wel eens moe van om elk dubbeltje te moeten omdraaien. Men zou het wel eens wat makkelijker willen hebben en niet het dagelijkse gepuzzel of iets wel of niet kan.

33


•

Extra inkomsten verwerven De geïnterviewden die volledig van de bijstanduitkering afhankelijk zijn, zouden er graag iets bij willen verdienen. Men wil werken en men doet daar ook moeite voor. Arbeidsmarkt, gezondheid, opleiding, gezinssituatie zijn aspecten die daarbij een belemmerende rol spelen. Beleving Sommigen hadden in het verleden inkomsten uit een (tijdelijke) baan, dan wel inkomsten uit tijdelijke inwoning. Dit had direct gevolg voor de huursubsidie en voor de zogenaamde ‘langdurigheidtoeslag’ waarvoor men 5 jaar eenzelfde uitkering moet hebben. Men is dan ook van mening dat ‘initiatief tonen’ wordt gedemotiveerd. ‘Betaald werk wordt afgestraft’. De regels van de overheid vindt men dusdanig aangescherpt dat daar geen stimulans van uit gaat. Ook de regels om een studie aan te pakken om als zodanig beter op de arbeidsmarkt te kunnen participeren zijn strenger geworden.

•

Sociale ondersteuning zoeken Men heeft geen grote vrienden- of kennissenkring (meer). Over het algemeen hebben de geïnterviewden heel weinig contact (meer) met mensen. Voor klusjes in huis doet men een beroep op familie, vrienden kennissen en buren, maar voor raad, advies bij persoonlijke problemen doet men toch meer een beroep op maatschappelijk werk of de contactpersoon bij de Sociale Dienst. Beleving Hulp en steun vragen doet men over het algemeen niet makkelijk. Men schaamt zich soms om hulp te vragen en men doet veel zelf. Mensen ervaren nogal eens een zogenaamde ‘ikcultuur’. Ouderen doen in eerste instantie een beroep op hun kinderen. Tegelijkertijd vinden zij dat ook heel lastig ‘omdat die het al zo druk hebben’.

•

Strategisch samenstellen van het huishouden Geen van de geïnterviewden heeft ervaring met een andere vorm van de samenstelling van het huishouden om de kosten te spreiden zoals dat hierboven is aangegeven. De meeste geïnterviewden zouden dat niet doen. Als reden wordt dan genoemd dat de huizen daarvoor te klein zijn en dat men de eigen privacy ook belangrijk vindt. Ouderen vinden het bij de kinderen wonen vaak veel te druk. Beleving In uiterste noodzaak zijn enkele geïnterviewden bereid iets te doen aan de samenstelling van het huishouden om het inkomen te vergroten. Dan moet er sprake zijn van een situatie, dat zwerven op straat het enige alternatief is. Om dat te voorkomen zijn mensen met kinderen zelfs bereid om ‘zwart’ te gaan werken.

4.5

Aanbevelingen •

34

Het verdient aanbeveling deze cijfers over navolgende jaren in kaart te brengen teneinde een ontwikkeling te kunnen waarnemen.


• • • •

• • • • •

Deelname aan allerlei ‘vrije tijd’ activiteiten zouden ook voor mensen met een laag inkomen meer toegankelijk moeten zijn en blijven. Voor deelname van sport door kinderen zouden extra faciliteiten beschikbaar gesteld moeten worden. Ook voor ouderen en gehandicapten moet gebruik van bibliotheek, wijk- en winkelcentra mogelijk blijven. Het is gewenst dat er meer aandacht komt voor het eigen sociale netwerk van mensen. Het hebben van een vriendenkring is belangrijk voor mensen met een laag inkomen. Het zorgt voor een zogenaamde sociale cohesie die in belangrijke mate bijdraagt aan het voorkomen van isolement. Belangrijk is het ontwikkelen van een positief zelfbeeld en het ontwikkelen van eigen perspectieven. Genuanceerder beleid versus uitvoering m.b.t. regels betreffende bijverdienen, huursubsidie, enz. In het kader van het zogenaamde ‘niet-gebruik van bestaande voorzieningen’ meer, persoonlijke voorlichting over gebruik subsidies, voorzieningen, extra fondsen waar men een beroep op kan doen. Informatievoorziening via kranten, folders, persoonlijk contact e.d. laten bestaan naast de informatie die men kan krijgen via internet. Potjes, fondsen voor bepaalde huishoudens met een langdurig laag inkomen voor bijvoorbeeld uitje of korte vakantie voor of met de kinderen, kleding e.d.

35

Beleving laag inkomen Bronvermelding

5

Bronvermelding (1) Armoede en bestaansstrategieën: formele en informele sociale zekerheid in Amsterdam-Zuidoost - Risbo - januari 2002 (2) Armoede in Amsterdam-Noord - Risbo - januari 2002 (3) Armoedemonitor 1997 - SCP/CBS - september 1997 (4) Armoedemonitor 2003 - SCP/CBS - december 2003 (5) Sociale uitsluiting. Een conceptuele en empirische verkenning. Werkdocument 99 – SCP - december 2003 (6) Nijmeegse minima en lage inkomens, kwantitatieve gegevens - gemeente Nijmegen afdeling O&S - januari 2003

37

Minima-effectrapportage Gemeente Nijmegen De invloed van gemeentelijke maatregelen op de financiële positie van inwoners met lage inkomens

Minima-effectrapportage Gemeente Nijmegen De invloed van gemeentelijke maatregelen op de financiële positie van inwoners met lage inkomens

Utrecht, augustus 2005 Opdrachtgever: gemeente Nijmegen

Minima-effectrapportage gemeente Nijmegen

Voorwoord Het Nationaal Instituut voor Budgetvoorlichting (NIBUD) is een onafhankelijke stichting. Het NIBUD heeft tot doel particuliere huishoudens inzicht te laten verkrijgen in hun inkomsten en uitgaven, en vaardigheid aan te leren om planmatig met geld om te gaan. Het NIBUD probeert dit doel te bereiken door rechtstreeks voorlichting te geven, zowel via de massamedia als via eigen brochures over diverse budgetonderwerpen, zoals kostgeld en alimentatie. Daarnaast wil het NIBUD hetzelfde doel bereiken via professionals die zich bezighouden met vormen van financiële advisering en voorlichting. Dit zijn functionarissen uit zowel de maatschappelijke hulp- en dienstverlening als het financieel bedrijfsleven, en sectoren van het onderwijs. Het NIBUD ondersteunt deze groepen met eigen publicaties (Budgethandboek, Prijzengids, Rekenprogramma´s) en door deskundigheidsbevordering in de vorm van opleidingen en trainingen. Bij dit alles gaat het NIBUD uit van een standaardmethode van begroten. Dit resulteert in een reeks voorbeeldbegrotingen met referentiecijfers die zijn gebaseerd op empirisch wetenschappelijk onderzoek. Het NIBUD stelt de keuzevrijheid en de eigen verantwoordelijkheid van de huishoudens voorop. Het NIBUD geeft gemeenten meer inzicht in het effect van hun minimabeleid. Door middel van een effectrapportage helpt het NIBUD gemeenten het geld bestemd voor minimabeleid, optimaal te besteden. Deze rapportage is uitgevoerd door het NIBUD, in samenwerking met de gemeente Nijmegen.


2

Inhoudsopgave 1. Inleiding ................................................................................................................. 4 1.1 Centrale vraag.............................................................................................................4 1.2 Kern minima-effectrapportage .....................................................................................4 1.3 Leeswijzer ...................................................................................................................5

2. Onderzoeksmethode: begrotingen ........................................................................ 6 2.1 Inleiding.......................................................................................................................6 2.2 Basispakket.................................................................................................................6 2.3 Restpakket ..................................................................................................................7 2.4 Inkomsten....................................................................................................................7 2.5 Uitgavensoorten ..........................................................................................................7 2.6 De begrotingen............................................................................................................8

3. Minimabeleid ......................................................................................................... 9 3.1 Kwijtscheldingsbeleid ..................................................................................................9 3.2 Compensatie groene huisvuilzak .................................................................................9 3.3 Collectieve aanvullende ziektekostenverzekering........................................................9 3.4 Protocollaire verstrekking .........................................................................................10 3.5 Kinderopvang ............................................................................................................10 3.6 Bijzondere bijstand ....................................................................................................10

4. Resultaten ........................................................................................................... 11 4.1 Vergelijking tussen huishoudens onderling................................................................11

4.1.1 Huur.......................................................................................................... 11 4.1.2 Huishoudsamenstelling ............................................................................ 11 4.1.3 Inkomensniveau ....................................................................................... 12 4.2 Gemeente Nijmegen vergeleken met gemiddeld in Nederland ..................................13

5. Conclusies en aanbevelingen.............................................................................. 14 Bijlage 1: Begrotingen Bijlage 2: Resultaten Bijlage 3: Vergeleken met gemiddeld in Nederland Bijlage 4: Inkomsten en landelijke regelingen Bijlage 5: Verantwoording uitgaven Bijlage 6: Overzicht profijt van gemeentelijke inkomensondersteunende regelingen


3

1. Inleiding 1.1 Centrale vraag Iedere gemeente beschikt over mogelijkheden om invloed uit te oefenen op de financiële positie van inwoners met lage inkomens. Dat kan bijvoorbeeld door het kwijtschelden van gemeentelijke heffingen of door bijzondere bijstand. Het is echter niet direct zichtbaar wat in de praktijk de effecten van die maatregelen zijn op het budget van verschillende groepen huishoudens. De centrale vraag van dit onderzoek luidt: Wat is het effect van landelijke en lokale inkomensondersteunende regelingen op de financiële positie van huishoudens met een laag inkomen in de gemeente Nijmegen? Bekeken wordt welke groepen huishoudens in de gemeente goed profiteren van de verschillende inkomensondersteunende maatregelen en welke groepen minder goed. Ook maakt deze rapportage een eventuele armoedeval inzichtelijk. Het doel van een minima-effectrapportage is inzicht te geven in de koopkracht van de armste groepen in de gemeente en in de effecten van landelijke en gemeentelijke maatregelen daarop. De resultaten van deze effectrapportage vormen de basis voor de verdere ontwikkeling van het minimabeleid van de gemeente Nijmegen.

1.2 Kern minima-effectrapportage Een minima-effectrapportage kent drie kerngegevens, te weten huishoudtypen, inkomensniveaus en huren. In overleg met gemeente Nijmegen zijn deze gegevens vastgesteld. In deze effectrapportage zijn de volgende huishoudtypen onderzocht: • • • • • •

Alleenstaande onder de 65 jaar; Alleenstaande, 65 jaar of ouder; Eenoudergezin met twee jonge kinderen (8 en 10 jaar); Eenoudergezin met twee oudere kinderen (14 en 16 jaar); Echtpaar met twee jonge kinderen (3 en 5 jaar); Echtpaar met twee oudere kinderen (14 en 16 jaar).

Gemeente Nijmegen heeft gekozen voor deze huishoudtypen, omdat uit eerdere onderzoeken van het NIBUD is gebleken dat deze huishoudtypen het financieel gezien het moeilijkste hebben. Zowel jonge als oudere kinderen zijn betrokken in dit onderzoek. Bij jonge kinderen zijn vooral de kosten van kinderopvang van belang. Voor de oudere kinderen kunnen de ouders Tegemoetkoming Schoolkosten aanvragen. Deze rapportage laat zien welke effecten de landelijke en gemeentelijke maatregelen hebben op de koopkracht van de huishoudtypen bij verschillende inkomensniveaus. Voor elk van de huishoudens worden berekeningen gemaakt bij de volgende inkomens: • netto minimuminkomen (WWB of AOW); Minima-effectrapportage gemeente Nijmegen

4

• 110% van het netto minimuminkomen; • 120% van het netto minimuminkomen. Het kan vóórkomen dat huishoudens met een inkomen net boven het minimum hiervan minder overhouden dan de huishoudens op het minimum, omdat de eerste groep net buiten de regelingen voor financiële ondersteuning vallen. Dit effect, de armoedeval, is in dit rapport inzichtelijk gemaakt. De huur vormt in de meeste huishoudens de hoogste uitgave op de begroting. Om het effect van de hoogte van de huur en van de huursubsidie zichtbaar te maken, worden voor twee huren begrotingen gemaakt. Deze veel voorkomende huren zijn in overleg met de gemeente Nijmegen vastgesteld. Dit zijn in dit onderzoek € 300,- en € 370,-.

1.3 Leeswijzer Het rapport is als volgt opgebouwd. Hoofdstuk 2 gaat in op de onderzoeksmethode waarbij tevens de methodiek van begroten staat beschreven. Hoofdstuk 3 geeft een toelichting op de lokale inkomensondersteunende regelingen die worden doorberekend in deze effectrapportage. Vervolgens geeft hoofdstuk 4 de onderzoeksresultaten. Tot slot staan in hoofdstuk 5 de conclusies en aanbevelingen. De begrotingen met toelichting staan in een aantal bijlagen. Ook wordt in de bijlage meer informatie gegeven over bronnen van de referentiecijfers en de inkomensopbouw.


5

2. Onderzoeksmethode: begrotingen 2.1 Inleiding Om het effect van inkomensondersteunende regelingen op de financiële positie van huishoudens te berekenen, maakt het NIBUD gebruik van begrotingen. Uit deze begrotingen zijn de inkomsten en uitgaven van de huishoudens af te lezen. De begrotingen in deze rapportage zijn gemaakt voor bepaalde huishoudtypen met een bepaald inkomen in een huurwoning. Het zijn begrotingen voor groepen van huishoudens. De bedragen in de begrotingen zijn gemiddelden; in werkelijkheid zal de financiële situatie er in de individuele huishoudens anders uitzien. De begroting laat dus niet zien in hoeverre een individueel huishouden een sluitende begroting heeft. Wel wordt duidelijk in hoeverre een groep huishoudens een sluitende begroting heeft. Bij het opstellen van de begrotingen wordt geen rekening gehouden met schulden, omdat daarover niets algemeens te zeggen valt. Schulden komen echter vaak voor onder mensen met lage inkomens. Alle begrotingen zijn maandbegrotingen, waarbij de inkomsten en uitgaven zijn omgerekend naar gemiddelde maandbedragen. In de praktijk kunnen er flinke verschillen zijn tussen de maanden van het jaar. Vakantiegeld wordt bijvoorbeeld jaarlijks uitgekeerd, maar wordt in deze rapportage omgerekend naar een maandelijks bedrag. Het inkomen is in iedere begroting een vast gegeven. De uitgavenkant vullen we in volgens de methode van het basispakket en het restpakket.

2.2 Basispakket Het basispakket omvat alle uitgaven die als noodzakelijk kunnen worden beschouwd. In het basispakket zijn de kosten opgenomen die een huishouden moet maken voor wonen, kleden, voeden, gezondheid, zekerheid (verzekeringen) en informatie (radio, telefoon en tv). Het pakket wordt in overleg met anderen (bijvoorbeeld de Sociale Alliantie) regelmatig aangepast. Sinds 2002 maakt een computer met de bijbehorende kosten van internetgebruik deel uit van het basispakket voor huishoudens met kinderen van 6 jaar of ouder. Voor iedere kostenpost is een minimumprijs genomen. Zie voor de samenstelling van het basispakket bijlage 5. Naast de noodzakelijke uitgaven van het basispakket zijn er in individuele gevallen moeilijk of niet-vermijdbare uitgaven. Dit zijn uitgaven die voor een bepaald persoon onontkoombaar zijn. Voorbeelden hiervan zijn: afbetaling van een lening, hoge energiekosten door slechte isolatie of dieetkosten.


6

2.3 Restpakket Het bedrag dat overblijft nadat alle uitgaven uit het basispakket zijn gedaan, is bestemd voor vrije bestedingen. Alle vrije bestedingen vormen samen het restpakket. Huishoudens zijn vrij om het restpakket zelf in te vullen. Het geld kan besteed worden aan nieuwe uitgavenposten (vakantie of hobby) of aan extra uitgaven aan posten in het basispakket (extra voeding of kleding). Om meer inzicht te geven in de financiële situatie van verschillende inkomensgroepen, is het restpakket in deze rapportage op drie verschillende manieren ingevuld. De gekozen restpakketten zijn sober want ze omvatten vrij elementaire uitgaven. Vervolgens is berekend wat de kosten van die combinaties zijn voor het betreffende huishouden. In bijlage 5 staan de gekozen restpakketten beschreven. De basispakketten en restpakketten verschillen per huishoudtype op een aantal punten. Een alleenstaande staat immers voor andere kosten dan bijvoorbeeld een gezin met jonge kinderen.

2.4 Inkomsten Bij de verschillende huishoudens zijn begrotingen gemaakt voor drie inkomensniveaus: minimuminkomen: een WWB/AOW-uitkering, 110% van het netto minimuminkomen en 120% van het netto minimuminkomen. In deze rapportage wordt uitgegaan van het totaal besteedbaar maandinkomen, dat bestaat uit alle inkomsten van het huishouden, zoals netto salarissen, uitkeringen, kortingen op de belasting, huursubsidie, vakantiegeld en kinderbijslag. In de rapportage wordt ervan uitgegaan dat huishoudens gebruik maken van alle regelingen die op hen van toepassing zijn. Huishoudens komen in aanmerking voor standaard belastingaftrek voor buitengewone uitgaven en eventueel de Tegemoetkoming voor buitengewone uitgaven (TBU). Ieder huishouden mag boven een inkomensafhankelijke drempel een bedrag aan ziektekosten als aftrekpost voor buitengewone uitgaven opvoeren. Huishoudens met een laag inkomen, komen met hun verzekeringspremies al boven de drempel uit. Ook de huishoudens jonger dan 65 jaar krijgen via deze regeling geld terug van de belasting. Deze regeling is in de begrotingen verwerkt bij de inkomsten. In bijlage 4 staat aanvullende informatie over de gekozen uitgangspunten bij de inkomens.

2.5 Uitgavensoorten In alle begrotingen onderscheidt het NIBUD drie soorten uitgaven: • Vaste lasten Dit zijn uitgaven die regelmatig terugkomen. Er ligt meestal een contract aan ten grondslag. Voorbeelden zijn de huur, energiekosten en verzekeringen. Minima-effectrapportage gemeente Nijmegen

7

• Reserveringsuitgaven. Dit zijn uitgaven die niet regelmatig voorkomen en waarvan de hoogte vooraf niet precies bekend is. Er moet in principe een bedrag voor gereserveerd worden. Voorbeelden hiervan zijn de kosten voor inventaris en kleding. • Huishoudelijke uitgaven. Dit zijn de steeds terugkerende uitgaven aan voeding, reiniging, persoonlijke verzorging e.d. In deze rapportage wordt gerekend met minimale bedragen die huishoudens nodig hebben om de uitgaven te kunnen betalen. Voor de uitgaven is waar mogelijk uitgegaan van lokale tarieven. Voorbeelden hiervan zijn heffingen, water, bibliotheek, sportclub en de kabel. De landelijke bedragen zijn gebaseerd op berekeningen van het NIBUD. Meer informatie over de berekeningen staat in bijlage 5.

2.6 De begrotingen Volgens de methodiek die hierboven staat beschreven, worden de begrotingen opgesteld op basis van het basispakket. Deze staan in bijlage 1. Er resteert dan een bedrag dat kan worden besteed aan een restpakket. De resultaten per restpakket staan in bijlage 2. Deze resultaten geven weer wat de koopkracht is van de huishoudens bij de verschillende inkomensniveaus, rekening houdend met de landelijke en de lokale inkomensondersteunende regelingen. Voor alle huishoudtypen met een inkomen op minimumniveau (WWB/AOW-niveau) is een vergelijking gemaakt met gemiddeld in Nederland. Deze begrotingen staan in bijlage 3. De uitgaven in het basispakket van huishoudens in de gemeente Nijmegen worden vergeleken met het betreffende huishoudtype met hetzelfde inkomen. Het kwijtscheldingsbeleid wordt betrokken bij de vergelijking. Er wordt geen rekening gehouden met overige inkomensondersteunende regelingen in het basispakket die kunnen gelden in andere gemeenten. Niet alle gemeenten kennen namelijk dezelfde regelingen en daarnaast kan de invulling van een regeling per gemeente verschillen. Daarom kan er geen gemiddelde voor berekend worden.


8

3. Minimabeleid In dit hoofdstuk staan de diverse gemeentelijke regelingen voor inkomensondersteuning van minima beschreven. Per regeling volgen de belangrijkste kenmerken en voorwaarden.

3.1 Kwijtscheldingsbeleid De gemeente Nijmegen hanteert voor de kwijtschelding een norm van 100% van de grondslag WWB. Dat wil zeggen dat, afhankelijk van het vermogen, huishoudens met een inkomen op WWB/AOW-niveau in principe geen gemeentelijke heffingen hoeven te betalen. Huurders betalen in de gemeente Nijmegen geen rioolrecht. De kwijtschelding voor gemeentelijke heffingen geldt alleen voor de onroerende zakenbelasting. Het waterschap hanteert voor de waterzuiverings- en ingezetenenheffing een percentage van 100% van de grondslag WWB. De voorwaarden voor de kwijtschelding zijn hetzelfde als bij de gemeentelijke heffingen. Er is geen samenwerking tussen gemeente en waterschap voor wat betreft de betalingscapaciteit. Bij een inkomen boven WWB/AOW-niveau wordt de betalingscapaciteit berekend door het inkomen te verminderen met het norminkomen. Er vindt een correctie plaats voor de eigen uitgaven aan huur, voor de nominale en de aanvullende ziekenfondspremie. De premie van de collectieve aanvullende ziektekostenverzekering (CAZ) geldt als maximum voor de aanvullende ziekenfondspremie. Van de betalingscapaciteit dient 80% te worden aangewend voor de betaling van de gemeentelijke heffingen en van de waterschapsheffingen.

3.2 Compensatie groene huisvuilzak De gemeente Nijmegen legt geen afvalstoffenheffing op. Inwoners dienen groene huisvuilzakken aan te schaffen voor € 0,77 per stuk. Huishoudens met volledige kwijtschelding van gemeentelijke heffingen, ontvangen aan het eind van het jaar een automatische compensatie voor de uitgaven. Voor alleenstaanden geldt een bedrag van € 11,80 en meerpersoonshuishoudens krijgen een vast bedrag van € 24,50 op jaarbasis. 3.3 Collectieve aanvullende ziektekostenverzekering (CAZ) De gemeente Nijmegen heeft een Collectieve Aanvullende Ziektekostenverzekering afgesloten met twee ziekenfondsen; VGZ en CZ. Huishoudens met een inkomen tot 120% van de toepasselijke bijstandsnorm, komen in aanmerking voor deze verzekering. De gemeente draagt per verzekerde een gedeelte bij in de premie van de aanvullende ziektekostenverzekering. De premie van de collectieve aanvullende ziektekostenverzekering bedraagt € 15,85.


9

3.4 Protocollaire verstrekking (voor sociale activiteiten) Voor de deelname aan sportieve, sociale en culturele activiteiten kent de gemeente een zogenaamde “protocollaire verstrekking”. Als mensen door middel van een bon kunnen aantonen dat ze actief deelnemen aan deze activiteiten, verstrekt de gemeente een bedrag van € 45,- per gezinslid per jaar. De protocollaire verstrekking voor sociale activiteiten geldt alleen voor inwoners met een inkomen op WWB/AOW-niveau. 3.5 Kinderopvang In 2005 is de nieuwe wet voor kinderopvang in werking getreden. Ouders kiezen een kindercentrum of een gastouderbureau en betalen zelf de kosten. Ze krijgen hiervoor een bijdrage van het rijk en de werkgever. Voor ouders die bijvoorbeeld deelnemen aan een reïntegratietraject zorgt het rijk voor de werkgeversbijdrage. De huishoudens met een laag inkomen betalen dan nog maar een paar procent van de kosten zelf. Er zijn gemeenten die de resterende kosten vergoeden via de bijzondere bijstand. De gemeente Nijmegen kent deze vergoeding niet. Eenoudergezinnen in dit onderzoek betalen een deel van de kosten zelf. 3.6 Bijzondere bijstand De gemeente verstrekt in individuele gevallen bijzondere bijstand. Individuele bijzondere bijstand wordt niet meegenomen in deze rapportage omdat dit per huishouden sterk verschilt en er bovendien specifieke uitgaven tegenover staan.


10

4. Resultaten Dit hoofdstuk bevat de resultaten van het onderzoek. In bijlage 6 wordt aangegeven hoeveel profijt de verschillende huishoudens met een minimuminkomen hebben van de gemeentelijke inkomensondersteunende regelingen. In dit hoofdstuk komen eerst de verschillen tussen de huishoudtypen in de gemeente Nijmegen aan bod. Daarna volgt een vergelijking tussen de huishoudens met een minimuminkomen in Nijmegen met het gemiddelde in Nederland.

4.1 Vergelijking tussen huishoudens onderling 4.1.1 Huur De huishoudens met een duurdere huurwoning hebben minder te besteden dan de huishoudens met een goedkopere huurwoning, maar het verschil in bestedingsmogelijkheden tussen de beide huren is niet groot. Dit komt omdat de hoge huur niet ver boven de kortingsgrens van de huursubsidie ligt zodat een klein deel van de huur voor 75% gesubsidieerd wordt. De eigen woonlasten zijn van invloed op de kwijtschelding. De lage huur en de hoge huur liggen niet ver van elkaar af en daardoor zijn de verschillen in de hoogte van kwijtschelding gering.

4.1.2 Huishoudsamenstelling Bij het opstellen van de begrotingen volgens de methode van basis- en restpakket blijkt dat voor alle huishoudtypen in dit onderzoek één of meerdere gekozen restpakketten niet haalbaar zijn.

Bij vergelijking tussen de verschillende huishoudtypen blijkt dat de alleenstaande van 65 jaar of ouder het meest overhoudt voor de verschillende restpakketten. Dit huishoudtype heeft ook na de invulling van het restpakket het meest over om vrij te besteden. De alleenstaande van 65 jaar of ouder heeft betere bestedingsmogelijkheden dan de alleenstaande jonger dan 65 jaar. Allereerst is de AOW-uitkering hoger dan de WWB-uitkering. Daarnaast hebben huishoudens van 65 jaar of ouder recht op een hogere belastingaftrek buitengewone uitgaven en de TBU. In tegenstelling tot de alleenstaande onder de 65 jaar, heeft een alleenstaande van 65 jaar of ouder bij een inkomen boven het minimum geen kosten in verband met arbeid. Van de gezinnen is het eenoudergezin met jonge kinderen financieel het beste af. Dit huishouden heeft lagere kosten dan de overige gezinnen uit dit onderzoek. Bovendien krijgen deze huishoudens – als ze inkomsten uit arbeid hebben – de combinatiekorting en de aanvullende combinatiekorting Zowel bij een lage huur als bij een hoge huur heeft het echtpaar met twee oudere kinderen de minste bestedingsmogelijkheden. Dit huishouden is minder koopkrachtig dan het echtpaar met jonge kinderen, doordat oudere kinderen hogere kosten aan onder andere voeding, kleding, computer en internet met zich meebrengen. Dit is overigens een beeld dat het NIBUD ook landelijk ziet. In de meeste minimaeffectrapportages die het NIBUD heeft uitgevoerd, heeft dit huishoudtype de Minima-effectrapportage gemeente Nijmegen

11

slechtste bestedingsmogelijkheden. Het echtpaar met jonge kinderen heeft eveneens beperkte bestedingsmogelijkheden. Ten opzichte van eenoudergezinnen, hebben echtparen met kinderen het financieel minder goed. Een echtpaar heeft dan wel een hoger inkomen, maar dit weegt niet op tegen de extra kosten voor een volwassene. 4.1.3 Inkomensniveau Voor elk huishoudtype zijn drie inkomensniveaus doorgerekend. Naast het minimuminkomen zijn inkomens van 110% en 120% van het minimum gespecificeerd. Deze percentages zijn ten opzichte van het netto minimuminkomen, inclusief het vakantiegeld en de vaste heffingskortingen die door de Belastingdienst worden uitgekeerd.

Wanneer we kijken naar de bestedingsruimte vóór invulling van het restpakket zien we dat het bedrag dat overblijft voor het restpakket, bij alle huishoudtypen toeneemt met het inkomen. Soms leidt een hoger inkomen tot een beperktere bestedingsmogelijkheid. Dit komt doordat landelijke regelingen - zoals huursubsidie - en lokaal beleid zoals kwijtschelding - er niet op voorhand toe leiden dat een huishouden meer te besteden heeft bij een hoger inkomen. Dit gebeurt onder andere wanneer huishoudens vanuit een uitkering uitstromen naar betaald werk. Op dat moment nemen de kosten door werk toe en komen rechten op allerlei inkomensondersteunende regelingen (gedeeltelijk) te vervallen. In dat geval is sprake van een armoedeval. Bij vergelijking tussen de inkomensniveaus na invulling van het restpakket is bij geen van de onderzochte huishoudens sprake van een armoedeval. Dit geldt zowel bij een lage huur als bij een hoge huur. Wel hebben alleenstaanden jonger dan 65 jaar en eenoudergezinnen met oudere kinderen met een inkomen op 110% van het minimum ongeveer evenveel bestedingsruimte als op bijstandsniveau. Dit geldt zowel bij een lage als een hoge huur. In gemeente Nijmegen zijn de gemeentelijke heffingen voor de inwoners met een huurhuis niet hoog. Dit komt omdat huurders geen rioolrecht hoeven te betalen en de afvalstoffenheffing (via het Diftarsysteem) is laag. Inwoners die vanuit de bijstandsituatie gaan werken en niet meer in aanmerking komen voor kwijtschelding van gemeentelijke heffingen krijgen daardoor niet te maken met een grote stijging in de uitgaven aan gemeentelijke heffingen. Dit voorkomt een armoedeval. Bij de vergelijking tussen het inkomen van 110% van het minimum en het WWBniveau inclusief de langdurigheidstoeslag, ontstaat een soort van armoedeval bij de alleenstaande jonger dan 65 jaar en bij huishoudens met oudere kinderen. Het toekennen van de langdurigheidstoeslag, heeft daar tot gevolg dat huishoudens die ervoor in aanmerking komen, meer te besteden hebben dan huishoudens met een inkomen op 110% van het minimum. Minima-effectrapportage gemeente Nijmegen

12

Het echtpaar met jonge kinderen heeft op 110% van het minimum evenveel bestedingsruimte als een vergelijkbaar huishouden dat langdurig moet rondkomen van het minimum.

4.2 Gemeente Nijmegen vergeleken met gemiddeld in Nederland Bij vergelijking van het basispakket van huishoudens met een minimuminkomen in de gemeente Nijmegen met de huishoudens met een minimuminkomen gemiddeld in Nederland vallen de volgende zaken op: Alle onderzochte huishoudens in de gemeente Nijmegen met een minimuminkomen komen er financieel iets beter van af dan dezelfde huishoudens gemiddeld in Nederland. De betalingscapacteit voor de heffingen wordt door de gemeente en het waterschap apart berekend. Zowel de gemeente als het waterschap hanteert voor de kwijtschelding een percentage van 100% van de grondslag WWB. Dit beleid is ruimer dan gemiddeld in Nederland, waar een percentage van 95% geldt voor de kwijtschelding van waterschapsheffingen. Dit heeft een positief effect op de begroting ten opzichte van gemiddeld in Nederland. De collectieve aanvullende ziektekostenverzekering in de gemeente Nijmegen draagt bij aan een positief verschil in het basispakket met gemiddeld in Nederland. Bij de vergelijking is echter geen rekening gehouden met regelingen die kunnen gelden in andere gemeenten en die doorwerken in het basispakket. Veel gemeenten hebben een collectieve verzekering, maar het is lastig vergelijkbaar omdat er geen gemiddelde vergoeding voor kan worden berekend.


13

5. Conclusies en aanbevelingen Dit hoofdstuk beschrijft, naar aanleiding van de resultaten in het vorige hoofdstuk, de conclusies en daarnaast worden adviezen gegeven over de aanpassing van regelingen in het kader van minimabeleid van de gemeente Nijmegen. Armoedeval Bij vergelijking tussen de verschillende inkomensniveaus van alle onderzochte huishoudtypen is geen armoedeval geconstateerd. Dit wordt veroorzaakt door de lage heffingen van de gemeente, maar ook doordat andere inkomensondersteunende regelingen, zoals de protocollaire verstrekking, van de gemeente Nijmegen geringe invloed hebben op de inkomens van 100% en 110% van het minimum. Vergroten bestedingsruimte De hoogte van de protocollaire verstrekking dekt nu een gedeelte van de kosten van sociaal culturele activiteiten zoals het lidmaatschap van een sport- of hobbyclub. Om de huishoudens met een minimuminkomen meer bestedingruimte te geven voor sociale activiteiten, adviseert het NIBUD om de protocollaire verstrekking voor sociale activiteiten te verhogen, zodat een groter deel van deze kosten worden vergoed. Er is voldoende ruimte voor verhoging van de vergoeding, maar die moet niet leiden tot een armoedeval wanneer het inkomen stijgt tot 110% van het minimum. Door extra geld beschikbaar te stellen voor sociale activiteiten wordt sociale uitsluiting tegen gegaan. Ondersteuning specifieke groep In de gemeente Nijmegen hebben gezinnen met oudere kinderen de minste bestedingsruimte. De uitgaven aan bijvoorbeeld schoolkosten, kleding en voeding zijn voor dit type huishouden hoger dan de andere typen en daar staan onvoldoende inkomsten tegenover om deze kosten te kunnen dragen. Het NIBUD adviseert de huishoudens met oudere kinderen te ondersteunen, in bijvoorbeeld de schoolkosten (schoolfonds voor 12-18 jaar). Hierdoor ontstaat meer ruimte voor de noodzakelijke basisuitgaven. Ter voorkoming van een armoedeval beveelt het NIBUD aan om een draagkracht toe te passen. Op die manier ontvangen huishoudens met een inkomen iets boven het minimum nog een gedeeltelijke vergoeding. Kwijtschelding Het kwijtscheldingspercentages voor de gemeentelijke heffingen en de gemeente en het waterschap bedragen beide 100%. De gemeente en het waterschap werken nu niet samen in de berekening van de betalingscapaciteit. Het NIBUD adviseert de gemeente om te zoeken naar samenwerking in de berekening van de betalingscapaciteit voor de kwijtschelding. Huishoudens met een inkomen net iets boven het minimum komen dan sneller in aanmerking voor kwijtschelding en dit leidt tot extra koopkracht.


14

Inhoudsopgave bijlagen Bijlage 1: Begrotingen Bijlage 2: Resultaten Bijlage 3: Vergeleken met gemiddeld in Nederland Bijlage 4: Inkomsten en landelijke regelingen Bijlage 5: Verantwoording uitgaven Bijlage 6: Overzicht profijt van de gemeentelijke inkomensondersteunende regelingen


Bijlage 1: Begrotingen Toelichting bij de begrotingen De huur vormt het uitgangspunt van de begrotingen: alle begrotingen met nummer 1 gaan uit van een huur van € 300,-. Alle begrotingen met nummer 2 gaan uit van een huur van € 370,-. Vervolgens is bij de gegeven huur het soort huishouden toegevoegd. Zo gaan de begrotingen 1a en 2a over een alleenstaande onder de 65 jaar. Voor dat huishouden wordt op een rij gezet hoe het budget er bij de verschillende inkomensniveaus uit ziet. In totaal zijn er dus twaalf begrotingen, waarin steeds de financiële situatie van een bepaald soort huishouden bij verschillende inkomens wordt vergeleken. Regelingen die doorwerken in basispakket Kwijtschelding van heffingen In de begrotingen is de kwijtschelding van de gemeentelijke heffingen verwerkt in de onroerende zakenbelasting en de kwijtschelding van waterschapsheffingen is verwerkt bij de ingezetenen- en waterzuiveringsheffing. Dit wordt aangegeven met • achter het resterende bedrag. Compensatie Groene Huisvuilzakken Huishoudens met volledige kwijtschelding van gemeentelijke heffingen, ontvangen jaarlijks een automatische compensatie voor de uitgaven aan huisvuilzakken. Om het resterende bedrag te berekenen is uitgegaan van een gemiddelde afname van huisvuilzakken per jaar. Dit is afhankelijk van het huishoudtype. Voor een alleenstaande geldt een gemiddelde van 25 huisvuilzakken, voor een tweepersoonshuishouden 50 huisvuilzakken en vanaf een driepersoonshuishouden wordt een gemiddelde aangehouden van 75 huisvuilzakken per jaar. In de begroting wordt dit achter de post afvalstoffenheffing aangegeven met ••• achter het resterende bedrag. Collectieve aanvullende ziektekostenverzekering De gemeente Nijmegen heeft een Collectieve Aanvullende Ziektekostenverzekering afgesloten met twee ziekenfondsen. Huishoudens met een inkomen tot 120% van de toepasselijke bijstandsnorm, komen in aanmerking voor deze verzekering. De gemeente draagt per verzekerde een gedeelte bij in de premie van de aanvullende ziektekostenverzekering. De collectieve aanvullende ziektekostenverzekering bedraagt € 15,85. Dit wordt aangegeven met •• achter het resterende bedrag. Kinderopvang Het eenoudergezin met jonge kinderen komt in aanmerking voor vergoeding van de kosten van kinderopvang van het rijk. De gemeente Nijmegen kent geen aanvulling van de kosten tot 100%. De kosten van kinderopvang en buitenschoolse opvang voor de huishoudens met een inkomen boven het minimum staan bij de post schoolen studiekosten. De rijksbijdrage is in dit bedrag opgenomen en wordt weergegeven met •••• achter het resterende bedrag. Minima-effectrapportage gemeente Nijmegen

De posten die horen bij een restpakket staan niet in de begrotingen opgenomen: ze zijn met een * gemerkt. De optellingen in de begroting en de restpakketten kunnen soms niet exact kloppend lijken. Dit heeft als oorzaak dat we in het onderzoek rekenen met niet afgeronde bedragen, terwijl de weergave wel in gehele euro´s is weergegeven.


Bijlage 2: Resultaten In deze bijlage (tabellen 3 en 4) staan de resultaten van de drie verschillende combinaties van het restpakket per type huishouden en inkomen. Zie voor de inhoud van de gekozen restpakketten bijlage 5. In tabel 3 staan de huishoudens met een huur van € 300,- en in tabel 4 staan de huishoudens met een huur van € 370,-. Zo is bijvoorbeeld in tabel 3a in de tweede kolom te zien dat een alleenstaande onder de 65 jaar met een WWB-uitkering € 107,- per maand beschikbaar heeft voor het restpakket. Dit bedrag komt uit de voorbeeldbegroting van de alleenstaande. In de tweede regel van tabel 3a is af te lezen dat de totale kosten voor restpakket combinatie A € 229,- per maand zijn. Wanneer dit bedrag wordt afgetrokken van het beschikbare bedrag, resteert een negatief saldo van € 122,- per maand. Dit is af te lezen in de derde regel bij het saldo. De Protocollaire verstrekking voor sociale activiteiten is verwerkt in de tabellen 3 en 4 bij de inkomens op WWB/AOW niveau. Een huishouden onder de 65 jaar dat 5 jaar of langer een inkomen heeft op bijstandsniveau en geen arbeidsmarktperspectief heeft, komt in aanmerking voor de langdurigheidstoeslag. De resultaten hiervan zijn af te lezen uit de derde kolom. Uit tabellen 3 en 4 blijkt dat niet elk huishouden zonder meer kan kiezen voor elke combinatie. Het is mogelijk dat het bedrag dat beschikbaar is voor het restpakket, te laag is om een bepaalde combinatie (volledig) te bekostigen. Als het huishouden desondanks toch voor die (te dure) combinatie kiest, ontstaat er dus een tekort op de begroting. Resultaten na invulling van de restpakketten Huur € 300,- 3 a t/m f Huur € 370,- 4 a t/m f


Bijlage 3: Vergeleken met gemiddeld in Nederland Deze bijlage bevat de begrotingen van huishoudens met een WWB/AOW inkomen in vergelijking tot het gemiddelde in Nederland. Er wordt geen rekening gehouden met inkomensondersteunende regelingen die gelden in andere gemeenten, omdat daar geen gemiddelde voor berekend kan worden. De gemiddelde huur in Nederland bedraagt € 377,- per maand (Bron: AEDES).


Bijlage 4: Inkomsten 1. Inkomsten Het inkomen in de begrotingen is inclusief vakantietoeslag, de heffingskortingen die op de loonstrook staan (bijvoorbeeld de algemene heffingskorting en de arbeidskorting). De heffingskortingen die via de voorlopige teruggaaf moeten worden aangevraagd (bijvoorbeeld de kinderkorting en de combinatiekorting) staan als aparte inkomstenpost op de begroting. Het uitgangspunt is dat huishoudens alle kortingen waar ze recht op hebben ook daadwerkelijk aanvragen. Hieronder volgt een voorbeeldberekening. Voorbeeldberekening De heffingskortingen die apart moeten worden aangevraagd, zoals de kinderkorting en de aanvullende kinderkorting worden apart bij het WWB-inkomen opgeteld. 110% van het netto minimuminkomen wordt berekend over het WWB-inkomen exclusief de kinderkortingen. Deze kortingen worden er later apart bij opgeteld, net als de combinatiekortingen die gelden bij een werkende. De arbeidskorting en de aanvullende alleenstaande ouderkorting zijn inbegrepen in 110% en 120% van het netto minimuminkomen. Deze worden er niet meer bij opgeteld. Voorbeeldberekening: Eenoudergezin met 2 jonge kinderen 100% (inclusief alleenstaande ouderkorting en exclusief kinderkortingen): € 1039 100% (inclusief alleenstaande ouderkorting en kinderkortingen): € 1039 + € 67 = € 1106 110% wordt berekend over de bijstand exclusief de kinderkortingen. Dus 110% van € 1039 = € 1143 De kinderkortingen en de combinatiekortingen worden hierbij opgeteld. Dus 110% is € 1143 + € 118 = € 1261.

2. Landelijke regelingen Langdurigheidstoeslag Sinds 2004 bestaat de landelijke regeling langdurigheidstoeslag. Huishoudens (onder de 65 jaar) die 5 jaar of langer moeten rondkomen van een minimuminkomen en geen arbeidsmarktperspectief hebben, komen hiervoor in aanmerking. Jaarlijks krijgen gehuwden € 466, éénoudergezinnen € 418 en alleenstaanden € 327. In dit onderzoek vergelijken we huishoudens die in aanmerking komen voor de toeslag met de huishoudens die hier geen recht op hebben. In de tabellen 3 en 4 van bijlage 2 is de langdurigheidstoeslag verwerkt.

Tegemoetkoming buitengewone uitgaven (TBU) Ziektekosten zijn als buitengewone uitgaven aftrekbaar van de inkomstenbelasting. Wie een laag inkomen heeft, kon hoge ziektekosten echter nooit volledig als aftrekpost verzilveren. Door de Tegemoetkoming buitengewone uitgaven bestaat voor deze groep Minima-effectrapportage gemeente Nijmegen

de mogelijkheid om (een deel van ) de aftrekposten toch uitbetaald te krijgen. In deze rapportage is de TBU meegenomen bij de inkomsten. Extra tegemoetkoming 65-plussers Bij de huishoudens van 65 jaar en ouder is de extra tegemoetkoming van € 60,- bruto per persoon per jaar als een netto maandbedrag meegenomen. Deze tegemoetkoming is in 2005 voor deze groep ingevoerd. Naast bovenstaande inkomsten wordt ook rekening gehouden met de huursubsidie, kinderbijslag en de Tegemoetkoming schoolkosten.


Bijlage 5: Verantwoording uitgaven 1. Uitgaven algemeen Het NIBUD gebruikt diverse bronnen voor de referentiecijfers. Hieronder volgt een korte weergave van keuzes en bronnen uitgesplitst naar het basis- en restpakket. Eerst worden de standaardposten beschreven uit basispakket en restpakket. 1.1 Basispakket Huur: gemeente Nijmegen heeft twee veel voorkomende huren gekozen; € 300,- en € 370,-. Energie: dit is 90% van de prijs van gemiddeld gebruik naar huishoudtype met een opslag voor uitgaven aan gas voor huishoudens van 65 of ouder. Daarbij hanteren we de prijs van het gemiddeld gebruik. Heffingen: dit zijn gemeentelijke en waterschapsheffingen verminderd met eventuele kwijtschelding. Telefoon: een bedrag dat gebaseerd is op een belbudgetabonnement en een aantal lokale en interlokale gesprekken. Bij huishoudens met kinderen boven de 6 jaar vormen ook kosten van internet onderdeel van deze uitgavenpost. Ziekenfondsverzekering: dit betreft de nominale premie van een lokaal opererende ziekenfondsverzekeraar plus een aanvullende ziekenfondsverzekering. Overige verzekeringen: dit betreft een aansprakelijkheidsverzekering, een inboedelverzekering en voor volwassenen in huishoudens onder de 65 jaar een uitvaartverzekering. School- en studiekosten: bedragen op basis van NIBUD-onderzoek. Kwartielbedragen exclusief reiskosten. Kinderopvang: kosten inclusief de vergoeding van het rijk en de bijzondere bijstand. Kabel: lokaal maandbedrag voor kabelaansluiting. Kleding: bedragen gebaseerd op het NIBUD-basispakket voor kleding. Inventaris en onderhoud: deze bedragen zijn gebaseerd op het NIBUD-basispakket voor inventaris en onderhoud. Niet-vergoede ziektekosten: in het basispakket zitten kosten die elk huishouden heeft. Dit betreft de huisapotheek: pleisters, aspirines e.d. Voeding: bedragen die zijn gebaseerd op het dieet van het Voedingscentrum en prijzen van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Minima-effectrapportage gemeente Nijmegen

Reiniging: een bedrag per huishouden en een bedrag per persoon op basis van NIBUDonderzoek. Persoonlijke verzorging: bedrag per persoon op basis van NIBUD-onderzoek. Diversen: bedrag per huishouden en een bedrag per persoon voor diverse uitgaven. Strippenkaart en fiets: voor ieder lid van het huishouden de kosten van een fiets en één strippenkaart. 1.2 Restpakket In dit onderzoek zijn drie combinaties van restpakketten doorberekend: het meest uitgebreide en duurste pakket A, een iets goedkopere combinatie B en het minst uitgebreide en goedkoopste pakket C. De onderstaande tabel geeft aan wat in welk pakket zit. • • • • • • • • • •

(openbaar) vervoer lidmaatschap van een sport- of hobbyclub lidmaatschap en gebruik van de bibliotheek een krant zakgeld (voor de kinderen) recreatie één tijdschrift huisdier één roker extra kleding (voor de volwassenen)

A X X X X X X X X X X

B X X X X X X X X

C X X X X X X

Openbaar vervoer In de restpakketten zijn voor de huishoudens met een WWB-uitkering geen extra kosten voor vervoer opgenomen. In de huishoudens waarbij iemand werkt is een extra bedrag voor het openbaar vervoer opgenomen, namelijk de kosten voor woon-werkverkeer. Sport- of hobbyclub Voor deze kosten zijn gemiddelde tarieven van de sporten hobbyclubs in gemeente Nijmegen gehanteerd. Voor ieder lid van het huishouden van 5 jaar of ouder, zijn de kosten van één sport- of hobbyclub meegenomen. De gehanteerde jaarbedragen zijn: € 110,- voor volwassenen. Voor kinderen zijn de kosten afhankelijk van de leeftijd; voor kinderen tot en met 10 jaar geldt als richtbedrag van € 80,- en voor kinderen ouder dan 10 jaar geldt een richtbedrag van € 100,- per jaar. Lidmaatschap bibliotheek: Voor ieder lid van het huishouden zijn de maandelijkse kosten van een jaarabonnement van bibliotheek Nijmegen opgenomen. Voor het leengeld is uitgegaan van 3 materialen per persoon per maand. Krant: Dit zijn de maandkosten van een abonnement op een landelijk dagblad. Minima-effectrapportage gemeente Nijmegen

Zakgeld kinderen Deze bedragen komen uit het reguliere onderzoek van het NIBUD. Recreatie: Voor deze post is een bedrag opgenomen dat gelijk is aan het vakantiegeld van het betreffende huishouden. Tijdschrift: Voor deze post is een gemiddeld maandbedrag voor een abonnement meegenomen. Huisdier: Dit zijn de gemiddelde maandkosten voor een hond. Roken: Het betreft hier de uitgaven per maand gebaseerd op een gemiddelde roker. Extra kleding: Voor de volwassenen in het huishouden is een extra bedrag opgenomen voor kleding gebaseerd op de minimale kledingpakketten van het NIBUD


Bijlage 6: Overzicht profijt van gemeentelijke inkomensondersteunende regelingen Huur € 300 Collectieve aanvullende ziektekostenverzekering

Protocollaire Totaal verstrekking per maand

Kwijtscheldingsbeleid

Compensatie Groene huisvuilzak

100 110 120

+7 0 0

+1 0 0

+7 +7 0

+3,75 +3,75 0

+18,75 +10,75 0

100 110 120

+7 0 0

+1 0 0

+7 +7 0

+3,75 +3,75 0

+18,75 +10,75 0

100 110 120

+7 0 0

+2 0 0

+7 +7 0

+11,25 +11,25 0

+27,25 +18,25 0

100 110 120

+7 0 0

+2 0 0

+7 +7 0

+11,25 +11,25 0

+27,25 +18,25 0

100 110 120

+7 0 0

+2 0 0

+13 +13 0

+15 +15 0

+37 +28 0

100 110 120

+7 0 0

+2 0 0

+13 +13 0

+15 +15 0

+37 +28 0

Alleenstaande 65 -

Alleenstaande 65 +

Eenoudergezin 2 kinderen (8 en 10)


Echtpaar 2 kinderen (3,5)

Echtpaar 2 kinderen (14 en 16)


Huur € 370 Kwijtscheldingsbeleid

Compensatie Groene huisvuilzak

Collectieve aanvullende ziektekostenverzekering

Protocollaire Totaal verstrekking per maand

100 110 120

+8 0 0

+1 0 0

+7 +7 0

+3,75 +3,75 0

+19,75 +10,75 0

100 110 120

+8 0 0

+1 0 0

+7 +7 0

+3,75 +3,75 0

+19,75 +10,75 0

100 110 120

+8 0 0

+2 0 0

+7 +7 0

+11,25 +11,25 0

+28,25 +18,25 0

100 110 120 Echtpaar 2 kinderen (3 en 5) 100 110 120 Echtpaar 2 kinderen (14 en 16) 100 110 120

+8 0 0

+2 0 0

+7 +7 0

+11,25 +11,25 0

+28,25 +18,25 0

+8 0 0

+2 0 0

+13 +13 0

+15 +15 0

+38 +28 0

+8 0 0

+2 0 0

+13 +13 0

+15 +15 0

+38 +28 0

Alleenstaande 65 -

Alleenstaande 65 +

Eenoudergezin 2 kinderen (8 en10)



Begrotingen

Tabel 1a HUUR in € HUISHOUDTYPE Inkomsten Netto inkomen Heffingskortingen via VT Kinderbijslag Tegemoetkoming schoolkosten Huursubsidie Buitengewone uitgaven/TBU TOTAAL INKOMSTEN

300

Alleenstaande 65WWB-uitkering

110%

120%

808 0 0 0 107 0 915

889 0 0 0 107 1 997

969 0 0 0 86 2 1058

300

300

300

62 21 6

62 21 6

62 21 6

7 0 2 4 3 20

7 0 2 4 3 20

16 •• 31 2 4 7 0

23 31 2 4 7 0

Vaste lasten Huur/hypotheek Energie Gas Elektriciteit (-/- REB vermindering) Water Heffingen Onroerende-zaakbelasting Rioolrecht Afvalstoffenheffing/reinigingsrecht Waterzuiveringsheffing Ingezetenenheffing Telefoon Verzekeringen Aanvullende zf-premie Nominale zf-premie Aansprakelijkheidsverzekering Inboedelverzekering Begrafenis/crematieverzekering School- en studiekosten/oppas Contributies en Abonnementen Kabel Overige contributies/abonnementen Vervoer TOTAAL VASTE LASTEN

16 * * 484

16 * * 500

16 * * 506

Reserveringsuitgaven Kleding en schoeisel Inventaris Onderhoud huis en tuin Extra ziektekosten Recreatie TOTAAL RESERVERINGSUITGAVEN

42 57 17 10 * 126

42 57 17 10 * 126

42 57 17 10 * 126

Huishoudelijke uitgaven Voeding Roken Reiniging Persoonlijke verzorging Huisdier Zakgeld Diversen (postzegels, bloemen) Strippenkaart, fiets TOTAAL HUISHOUDELIJKE UITG.

152 * 8 12 * * 15 12 198

152 * 8 12 * * 15 12 198

152 * 8 12 * * 15 12 198

TOTAAL UITGAVEN

808

823

830

BESCHIKBAAR VOOR RESTPAKKET * Vet en cursief • •• •••

Bijlage I minima-effectapportage Nijmegen 2005

0 0 1 0 0 20

• ••• • •

16 •• 31 2 4 7 0

107 174 Deze posten vallen onder het restpakket Afhankelijk van lokale situatie (2005) Verminderd met de kwijtschelding Verzekerd via CAZ voor aanvullende ziektekosten Inclusief compensatie groene huisvuilzak

228

1

Begrotingen

Tabel 1b HUUR in € HUISHOUDTYPE Inkomsten Netto inkomen (incl. kortingen) Extra tegemoetkoming 65-plussers Kinderbijslag Tegemoetkoming schoolkosten Huursubsidie Buitengewone uitgaven/TBU TOTAAL INKOMSTEN

300

Alleenstaande 65+ AOW-uitkering

110%

120%

870 5 0 0 107 14 996

956 4 0 0 107 13 1081

1043 4 0 0 67 13 1127

300

300

300

68 21 6

68 21 6

68 21 6

7 0 2 4 3 20

7 0 2 4 3 20

16 •• 31 2 6 0 0

23 31 2 6 0 0


16 * * 487

16 * * 502

16 * * 508


42 57 17 10 * 126

42 57 17 10 * 126

42 57 17 10 * 126


138 * 8 12 * * 18 9 185

138 * 8 12 * * 18 9 185

138 * 8 12 * * 18 9 185

TOTAAL UITGAVEN

797

812

819



0 0 1 0 0 20

• ••• • •

16 •• 31 2 6 0 0


308

2

Begrotingen

Tabel 1c HUUR in € HUISHOUDTYPE Inkomsten Netto inkomen (incl. kortingen) Heffingskortingen via VT Kinderbijslag Tegemoetkoming schoolkosten Huursubsidie Buitengewone uitgaven/TBU TOTAAL INKOMSTEN

300

Eenoudergezin, 2 kinderen (8 en 10 jaar) WWB-uitkering 110%

120%

1039 67 152 0 107 0 1365

1142 118 152 0 107 3 1523

1246 118 152 0 107 3 1627

300

300

300

73 43 15

73 43 15

73 43 15

7 0 5 13 3 33

7 0 5 13 3 33

16 •• 31 4 4 7 38 ••••

23 31 4 4 7 49 ••••


16 * * 560

16 * * 607

16 * * 625


94 91 22 18 * 224

94 91 22 18 * 224

94 91 22 18 * 224

324 13 32 * * 20 30 418

324 * 13 32 * * 20 30 418

324 * 13 32 * * 20 30 418

1203

1250

1268


TOTAAL UITGAVEN BESCHIKBAAR VOOR RESTPAKKET * Vet en cursief • •• ••• ••••


0 0 3 0 0 33

• ••• • •

16 •• 31 4 4 7 16

162 273 Deze posten vallen onder het restpakket Afhankelijk van lokale situatie (2005) Verminderd met de kwijtschelding Verzekerd via CAZ voor aanvullende ziektekosten Inclusief compensatie groene huisvuilzak Inclusief rijksbijdrage kinderopvang

359

3

Begrotingen

Tabel 1d HUUR in € HUISHOUDTYPE Inkomsten Netto inkomen (incl. kortingen) Heffingskortingen via VT Kinderbijslag Tegemoetkoming schoolkosten Huursubsidie Buitengewone uitgaven/TBU TOTAAL INKOMSTEN

300


120%

1039 67 190 102 107 0 1504

1142 67 190 102 107 3 1611

1246 67 190 102 50 3 1658

300

300

300

73 43 15

73 43 15

73 43 15

7 0 5 13 3 33

7 0 5 13 3 33

16 •• 31 4 5 7 70

23 31 4 5 7 70


16 * * 615

16 * * 640

16 * * 647


112 91 22 18 * 242

112 91 22 18 * 242

112 91 22 18 * 242


366 * 13 36 * * 23 35 471

366 * 13 36 * * 23 35 471

366 * 13 36 * * 23 35 471

1329

1354

1360

TOTAAL UITGAVEN BESCHIKBAAR VOOR RESTPAKKET * Vet en cursief • •• •••


0 0 3 0 0 33

• ••• • •

16 •• 31 4 5 7 70


298

4

Begrotingen

Tabel 1e HUUR in € HUISHOUDTYPE Inkomsten Netto inkomen (incl. kortingen) Heffingskortingen via VT Kinderbijslag Tegemoetkoming schoolkosten Huursubsidie Buitengewone uitgaven/TBU TOTAAL INKOMSTEN

300

Echtpaar, 2 kinderen (3 en 5 jaar) WWB-uitkering 110%

120%

1154 67 118 0 107 13 1459

1269 86 118 0 107 18 1598

1385 86 118 0 61 21 1671

300

300

300

73 55 19

73 55 19

73 55 19

7 0 5 13 3 20

7 0 5 13 3 20

32 •• 62 4 6 14 16

45 62 4 6 14 16


16 * * 619

16 * * 644

16 * * 657


119 89 22 28 * 258

119 89 22 28 * 258

119 89 22 28 * 258


349 * 15 44 * * 23 42 472

349 * 15 44 * * 23 42 472

349 * 15 44 * * 23 42 472

1349

1374

1387



0 0 3 0 0 20

• ••• • •

32 •• 62 4 6 14 16


283

5

Begrotingen

Tabel 1f HUUR in € HUISHOUDTYPE Inkomsten Netto inkomen (incl. kortingen) Heffingskortingen via VT Kinderbijslag Tegemoetkoming schoolkosten Huursubsidie Buitengewone uitgaven/TBU TOTAAL INKOMSTEN

300


120%

1154 67 190 102 107 13 1633

1269 67 190 102 107 18 1753

1385 67 190 102 50 21 1815

300

300

300

73 55 19

73 55 19

73 55 19

7 0 5 13 3 33

7 0 5 13 3 33

32 •• 62 4 8 14 70

45 62 4 8 14 70


16 * * 687

16 * * 712

16 * * 726


135 104 22 28 * 289

135 104 22 28 * 289

135 104 22 28 * 289


434 * 15 48 * * 25 46 568

434 * 15 48 * * 25 46 568

434 * 15 48 * * 25 46 568

1544

1569

1583



0 0 3 0 0 33

• ••• • •

32 •• 62 4 8 14 70


232

6

Begrotingen

Tabel 2a HUUR in € HUISHOUDTYPE Inkomsten Netto inkomen Heffingskortingen via VT Kinderbijslag Tegemoetkoming schoolkosten Huursubsidie Buitengewone uitgaven/TBU TOTAAL INKOMSTEN

370

Alleenstaande 65WWB-uitkering

110%

120%

808 0 0 0 168 0 975

889 0 0 0 168 1 1057

969 0 0 0 147 2 1118

370

370

370

62 21 6

62 21 6

62 21 6

8 0 2 4 3 20

8 0 2 4 3 20

16 •• 31 2 4 7 0

23 31 2 4 7 0


16 * * 554

16 * * 571

16 * * 578


42 57 17 10 * 126

42 57 17 10 * 126

42 57 17 10 * 126


152 * 8 12 * * 15 12 198

152 * 8 12 * * 15 12 198

152 * 8 12 * * 15 12 198

TOTAAL UITGAVEN

878

895

901



0 0 1 0 0 20

• ••• • •

16 •• 31 2 4 7 0


217

7

Begrotingen

Tabel 2b HUUR in € HUISHOUDTYPE Inkomsten Netto inkomen Extra tegemoetkoming 65-plussers Kinderbijslag Tegemoetkoming schoolkosten Huursubsidie Buitengewone uitgaven/TBU TOTAAL INKOMSTEN

370

Alleenstaande 65+ AOW-uitkering

110%

120%

870 5 0 0 168 14 1056

956 4 0 0 168 13 1141

1043 4 0 0 127 13 1188

370

370

370

68 21 6

68 21 6

68 21 6

8 0 2 4 3 20

8 0 2 4 3 20

16 •• 31 2 6 0 0

23 31 2 6 0 0


16 * * 557

16 * * 573

16 * * 580


42 57 17 10 * 126

42 57 17 10 * 126

42 57 17 10 * 126


138 * 8 12 * * 18 9 185

138 * 8 12 * * 18 9 185

138 * 8 12 * * 18 9 185

TOTAAL UITGAVEN

867

884

891



0 0 1 0 0 20

• ••• • •

16 •• 31 2 6 0 0


297

8

Begrotingen

Tabel 2c HUUR in € HUISHOUDTYPE Inkomsten Netto inkomen Heffingskortingen via VT Kinderbijslag Tegemoetkoming schoolkosten Huursubsidie Buitengewone uitgaven/TBU TOTAAL INKOMSTEN

370


120%

1039 67 152 0 168 0 1425

1142 118 152 0 168 3 1583

1246 118 152 0 168 3 1687

370

370

370

73 43 15

73 43 15

73 43 15

8 0 5 13 3 33

8 0 5 13 3 33

16 •• 31 4 4 7 38 ••••

23 31 4 4 7 49 ••••


16 * * 630

16 * * 679

16 * * 697


94 91 22 18 * 224

94 91 22 18 * 224

94 91 22 18 * 224


324 * 13 32 * * 20 30 418

324 * 13 32 * * 20 30 418

324 * 13 32 * * 20 30 418

1273

1322

1340

TOTAAL UITGAVEN BESCHIKBAAR VOOR RESTPAKKET * Vet en cursief • •• ••• ••••


0 0 3 0 0 33

• ••• • •

16 •• 31 4 4 7 16

153 262 Deze posten vallen onder het restpakket Afhankelijk van lokale situatie (2005) Verminderd met de kwijtschelding Verzekerd via CAZ voor aanvullende ziektekosten Inclusief compensatie groene huisvuilzak Inclusief rijksbijdrage kinderopvang

348

9

Begrotingen

Tabel 2d HUUR in € HUISHOUDTYPE Inkomsten Netto inkomen Heffingskortingen via VT Kinderbijslag Tegemoetkoming schoolkosten Huursubsidie Buitengewone uitgaven/TBU TOTAAL INKOMSTEN

370

Eenoudergezin, 2 kinderen (14 en 16 jaar) WWB 110%

120%

1039 67 190 102 168 0 1565

1142 67 190 102 168 3 1672

1246 67 190 102 111 3 1719

370

370

370

73 43 15

73 43 15

73 43 15

8 0 5 13 3 33

8 0 5 13 3 33

16 •• 31 4 5 7 70

23 31 4 5 7 70


16 * * 685

16 * * 712

16 * * 718


112 91 22 18 * 242

112 91 22 18 * 242

112 91 22 18 * 242


366 * 13 36 * * 23 35 471

366 * 13 36 * * 23 35 471

366 * 13 36 * * 23 35 471

1399

1425

1432



0 0 3 0 0 33

• ••• • •

16 •• 31 4 5 7 70


287

10

Begrotingen

Tabel 2e HUUR in € HUISHOUDTYPE Inkomsten Netto inkomen Heffingskortingen via VT Kinderbijslag Tegemoetkoming schoolkosten Huursubsidie Buitengewone uitgaven/TBU TOTAAL INKOMSTEN

370


120%

1154 67 118 0 168 13 1519

1269 86 118 0 168 18 1659

1385 86 118 0 122 21 1731

370

370

370

73 55 19

73 55 19

73 55 19

8 0 5 6 • 3 20

8 0 5 13 3 20

32 •• 62 4 6 14 16

45 62 4 6 14 16


16 * * 689

16 * * 708

16 * * 729


119 89 22 28 * 258

119 89 22 28 * 258

119 89 22 28 * 258


349 * 15 44 * * 23 42 472

349 * 15 44 * * 23 42 472

349 * 15 44 * * 23 42 472

1419

1438

1459



0 0 3 0 0 20

• ••• • •

32 •• 62 4 6 14 16


272

11

Begrotingen

Tabel 2f HUUR in € HUISHOUDTYPE Inkomsten Netto inkomen Heffingskortingen via VT Kinderbijslag Tegemoetkoming schoolkosten Huursubsidie Buitengewone uitgaven/TBU TOTAAL INKOMSTEN

370


120%

1154 67 190 102 168 13 1693

1269 67 190 102 168 18 1814

1385 67 190 102 111 21 1875

370

370

370

73 55 19

73 55 19

73 55 19

8 0 5 6 • 3 33

8 0 5 13 3 33

32 •• 62 4 8 14 70

45 62 4 8 14 70


16 * * 757

16 * * 776

16 * * 797


135 104 22 28 * 289

135 104 22 28 * 289

135 104 22 28 * 289


434 * 15 48 * * 25 46 568

434 * 15 48 * * 25 46 568

434 * 15 48 * * 25 46 568

1614

1634

1655



0 0 3 0 0 33

• ••• • •

32 •• 62 4 8 14 70


220

12

Alleenstaande jonger dan 65 jaar Tabel 3a

Huur

Alleenstaande jonger dan 65 jaar

WWB (*)

300.00 WWB (*)(**)

110%

120%

107

134

174

228

229 -122

229 -95

294 -121

298 -70

Beschikbaar voor het restpakket Combinatie A kosten saldo

Combinatie B kosten saldo

106 1

106 28

171 2

175 53

Combinatie C kosten saldo

68 39

68 66

133 40

137 90


(*) (**)

Tabel 4a

Inclusief protocollaire verstrekking Inclusief langdurigheidstoeslag

Alleenstaande 65 jaar en ouder Tabel 3b

Huur

WWB (*)

370.00 WWB (*)(**)

110%

120%

97

125

163

217

229 -132

229 -104

294 -132

298 -82


106 -9

106 19

171 -9

175 41


68 29

68 56

133 29

137 79

(*) (**)

Huur


Alleenstaande 65 jaar en ouder 300.00

Tabel 4b

AOW (*)

110%

120%

Huur

370.00 AOW (*)

110%

120%

216

257

297

228 -13

250 6

254 42


225

268

308

228 -3

250 17

254 53



105 120

127 140

131 176


105 110

127 129

131 165


68 157

90 178

94 214


68 148

90 167

94 203

(*)

Inclusief protocollaire verstrekking

Bijlage II minima-effectrapportage Nijmegen 2005

(*)


1

Eenoudergezin 2 jonge kinderen (8 en 10 jaar) Tabel 3c

Huur

Eenoudergezin 2 jonge kinderen (8 en 10 jaar)

WWB (*)

300.00 WWB (*)(**)

110%

120%

162

197

273

359

Beschikbaar voor het restpakket

Combinatie A kosten saldo

264 -102

264 -67

338 -66

343 15


141 21

141 56

215 57


103 58

103 93

177 95


Tabel 4c

Huur WWB (*)

370.00 WWB (*)(**)

110%

120%

153

187

262

348


264 -112

264 -77

338 -77

343 4

220 138


141 11

141 46

215 46

220 127

182 176


103 49

103 84

177 84

182 165

(*)


(*)


(**)

Inclusief langdurigheidstoeslag

(**)


Eenoudergezin 2 oudere kinderen (14 en 16 jaar) Tabel 3d

WWB (*)

300.00 WWB (*)(**)

110%

120%

176

211

258

298



294 -119

294 -84

368 -111

373 -76


171 4

171 39

245 12


133 42

133 77

207 50


Huur

Eenoudergezin 2 oudere kinderen (14 en 16 jaar) Tabel 4d

Huur WWB (*)

370.00 WWB (*)(**)

110%

120%

166

201

246

287


294 -128

294 -93

368 -122

373 -87

250 47


171 -5

171 30

245 1

250 36

212 85


133 33

133 67

207 39

212 74

(*)


(*)


(**)


(**)



2

Echtpaar met 2 jonge kinderen (3 en 5 jaar) Tabel 3e

Huur

Echtpaar met 2 jonge kinderen (3 en 5 jaar)

WWB (*)

300.00 WWB (*)(**)

110%

120%

110

149

224

283

288 -178

288 -140

366 -143

372 -89



132 -22

132 16

210 13

216 67


94 16

94 54

173 51

178 105


(*) (**)

Tabel 4e


Echtpaar met 2 oudere kinderen (14 en 16 jaar) Tabel 3f

300.00 WWB (*)(**)

110%

120%

88

127

184

232

341 -252

341 -214

419 -236

424 -193


185 -96

185 -58

263 -80


147 -59

147 -20

225 -42

(*) (**)

110%

120%

101

139

221

272

288 -188

288 -149

366 -146

372 -100


132 -32

132 7

210 10

216 56


94 6

94 44

173 47

178 93

Tabel 4f



370.00 WWB (*)(**)


Echtpaar met 2 oudere kinderen (14 en 16 jaar)

WWB (*)


Huur

WWB (*)

(*) (**)

Huur

Huur WWB (*)

370.00 WWB (*)(**)

110%

120%


79

118

180

220

341 -262

341 -223

419 -240

424 -205

268 -37


185 -106

185 -67

263 -84

268 -49

231 1


147 -69

147 -30

225 -46

231 -11

(*) (**)


3

Vergeleken met gemiddeld in Nederland

Tabel 5a HUUR 300 Alleenstaande 65WWB-uitkering Inkomsten Netto inkomen Heffingskortingen via VT Kinderbijslag Tegemoetkoming schoolkosten Huursubsidie Buitengewone uitgaven/TBU TOTAAL INKOMSTEN

Gemiddeld in Nederland HUUR 370 WWB-uitkering

WWB-uitkering

808 0 0 0 107 0 915

808 0 0 0 168 0 975

808 0 0 0 173 3 984

300

370

377

62 21 6

62 21 6

58 21 8

Vaste lasten Huur/hypotheek Energie Gas Elektriciteit (-/- REB vermindering) Water Heffingen Onroerende-zaakbelasting Rioolrecht Afvalstoffenheffing Waterzuiveringsheffing Ingezetenenheffing Telefoon Verzekeringen Aanvullende zf-premie Nominale zf-premie Aansprakelijkheidsverzekering Inboedelverzekering Begrafenis/crematieverzekering School- en studiekosten/oppas Contributies en Abonnementen Kabel Overige contributies/abonnementen Vervoer TOTAAL VASTE LASTEN

16 * * 484

16 * * 554

14 * * 572


42 57 17 10 * 126

42 57 17 10 * 126

42 57 17 10 * 126


152 * 8 12 * * 15 12 198

152 * 8 12 * * 15 12 198

152 * 8 12 * * 15 12 198

TOTAAL UITGAVEN

808

878

895


0 0 1 0 0 20

• ••• • •

16 •• 31 2 4 7 0

0 0 1 0 0 20

• ••• • •

16 •• 31 2 4 7 0

107 97 Deze posten vallen onder het restpakket Afhankelijk van gemeentelijke tarieven (2005) Verminderd met de kwijtschelding Verzekerd via CAZ voor aanvullende ziektekosten Inclusief compensatie groene huisvuilzak

Bijlage III minima-effectrapportage Nijmegen 2005

0• 0• 0• 4 3 20 23 32 2 4 7 0

88

1


Tabel 5b HUUR 300 HUUR 370 Alleenstaande 65 jr en ouder AOW-uitkering AOW-uitkering Inkomsten Netto inkomen Extra tegemoetkoming 65-plussers Kinderbijslag Tegemoetkoming schoolkosten Huursubsidie Buitengewone uitgaven/TBU TOTAAL INKOMSTEN

Gemiddeld in Nederland

AOW-uitkering

870 5 0 0 107 14 996

870 5 0 0 168 14 1056

870 5 0 0 175 16 1066

300

370

377

68 21 6

68 21 6

64 21 8


16 * * 487

16 * * 557

14 * * 574


42 57 17 10 * 126

42 57 17 10 * 126

42 57 17 10 * 126


138 * 8 12 * * 18 9 185

138 * 8 12 * * 18 9 185

138 * 8 12 * * 18 9 185

TOTAAL UITGAVEN

797

867

885


0 0 1 0 0 20

• ••• • •

16 •• 31 2 6 0 0

0 0 1 0 0 20

• ••• • •

16 •• 31 2 6 0 0



0• 0• 0• 4 3 20 23 32 2 6 0 0

181

2


Tabel 5c HUUR 300 HUUR 370.00 Eenoudergezin, twee kinderen (8 en 10 jaar) WWB-uitkering WWB-uitkering Inkomsten Netto inkomen Heffingskortingen via VT Kinderbijslag Tegemoetkoming schoolkosten Huursubsidie Buitengewone uitgaven/TBU TOTAAL INKOMSTEN


WWB-uitkering

1039 67 152 0 107 0 1365

1039 67 152 0 168 0 1425

1039 67 152 0 173 7 1438

300

370

377

73 43 15

73 43 15

69 44 18


16 * * 560

16 * * 630

14 * * 655


94 91 22 18 * 224

94 91 22 18 * 224

94 91 22 18 * 224


324 * 13 32 * * 20 30 418

324 * 13 32 * * 20 30 418

324 * 13 32 * * 20 30 418

1203

1273

1298

0 0 3 0 0 33

••• • •

16 •• 31 4 4 7 16


•

0 0 3 0 0 33

• ••• • •

16 •• 31 4 4 7 16



0• 0• 0• 13 3 33 23 32 4 4 7 16

140

3


Tabel 5d HUUR 300 HUUR 370 Eenoudergezin, twee kinderen (14 en 16 jaar) WWB-uitkering WWB-uitkering Inkomsten Netto inkomen Heffingskortingen via VT Kinderbijslag Tegemoetkoming schoolkosten Huursubsidie Buitengewone uitgaven/TBU TOTAAL INKOMSTEN


WWB-uitkering

1039 67 190 102 107 0 1504

1039 67 190 102 168 0 1565

1039 67 190 102 173 7 1577

300

370

377

73 43 15

73 43 15

69 44 18


16 * * 615

16 * * 685

14 * * 710


112 91 22 18 * 242

112 91 22 18 * 242

112 91 22 18 * 242


366 * 13 36 * * 23 35 471

366 * 13 36 * * 23 35 471

366 * 13 36 * * 23 35 471

1329

1399

1423

0 0 3 0 0 33

••• • •

16 •• 31 4 5 7 70


•

0 0 3 0 0 33

• ••• • •

16 •• 31 4 5 7 70



0• 0• 0• 13 3 33 23 32 4 5 7 70

154

4


Tabel 5e HUUR 300 HUUR 370 Echtpaar, twee kinderen (3 en 5 jaar) WWB-uitkering WWB-uitkering Inkomsten Netto inkomen Heffingskortingen via VT Kinderbijslag Tegemoetkoming schoolkosten Huursubsidie Buitengewone uitgaven/TBU TOTAAL INKOMSTEN


WWB-uitkering

1154 67 118 0 107 13 1459

1154 67 118 0 168 13 1519

1154 67 118 0 173 24 1536

300

370

377

73 55 19

73 55 19

69 57 21


16 * * 619

16 * * 689

14 * * 721


119 89 22 28 * 258

119 89 22 28 * 258

119 89 22 28 * 258


349 * 15 44 * * 23 42 472

349 * 15 44 * * 23 42 472

349 * 15 44 * * 23 42 472

1349

1419

1451

0 0 3 0 0 20

••• • •

32 •• 62 4 6 14 16


•

0 0 3 0 0 20

• ••• • •

32 •• 62 4 6 14 16



0• 0• 0• 13 3 20 45 64 4 6 14 16

84

5


Tabel 5f HUUR 300 HUUR 370 Echtpaar, twee kinderen (14 en 16 jaar) WWB-uitkering WWB-uitkering Inkomsten Netto inkomen Heffingskortingen via VT Kinderbijslag Tegemoetkoming schoolkosten Huursubsidie Buitengewone uitgaven/TBU TOTAAL INKOMSTEN


WWB-uitkering

1154 67 190 102 107 13 1633

1154 67 190 102 168 13 1693

1154 67 190 102 173 24 1710

300

370

377

73 55 19

73 55 19

69 57 21


16 * * 687

16 * * 757

14 * * 790


135 104 22 28 * 289

135 104 22 28 * 289

135 104 22 28 * 289


434 * 15 48 * * 25 46 568

434 * 15 48 * * 25 46 568

434 * 15 48 * * 25 46 568

1544

1614

1648

0 0 3 0 0 33

••• • •

32 •• 62 4 8 14 70


•

0 0 3 0 0 33

• ••• • •

32 •• 62 4 8 14 70



0• 0• 0• 13 3 33 45 64 4 8 14 70

62

6

Ingekomen stuk D30. Aantal bijlagen 2

Recommend Documents