DRIEMAANDELIJKS INFORMATIEBLAD VAN AQUAFIN

Aqua

ERKENNINGSNUMMER: P209940 - AFGIFTEKANTOOR: 2099 ANTWERPEN X - APRIL, MEI, JUNI 2006

DRIEMAANDELIJKS INFORMATIEBLAD VAN AQUAFIN • 2006/2

Nieuwe normen stimuleren vindingrijkheid Water op maat gesneden

Rioleren met oog voor waterbeheersing

Inhoud 4

Langste gestuurde boring op werf van Aquafin In mei is het afvalwater van 30.000

inwoners van het noorden van Antwerpen aangesloten op de riolering. Dat gebeurde

via de langste gestuurde boring die tot nu

5

toe in België is uitgevoerd.

6

Rioleren met oog voor waterbeheersing Inspanningen tegen wateroverlast renderen pas ten volle als ze gelijktijdig of gecoördineerd worden gepland en uitgevoerd. De wateroverlast die de provincie West-Vlaanderen de voorbije jaren over zich heen kreeg, zette

de steden en gemeenten en het provinciebestuur ertoe aan om zo snel mogelijk maatregelen te nemen. Ook Aquafin participeert in een aantal projecten.

Startschot voor de sanering van de zuidwestrand van Gent

10

Nieuwe normen stimuleren vindingrijkheid

Vanaf dit jaar moet de zuiveringsinstalla-

De collector die Aquafin in Sint-Denijs-

tie in Brecht ook stikstof en fosfor

schakel tussen de Gentse zuiveringsinstal-

ontworpen was.

Westrem aanlegt, vormt de ontbrekende latie en de rioleringsinfrastructuur die al

verwijderen, terwijl ze daar niet voor

klaar ligt in het zuidwesten van Gent.

Bekkenverantwoordelijken Dirk Houdenaert en Catherine De Raedt van Aquafin, met Jef Casteleyn, hoofd van de West-Vlaamse dienst Waterlopen. Foto: Jan Locus

2

Rioleren met oog voor waterbeheersing Een goede kwaliteit van het water, zoals de Euro-

overlast moeten voorkomen. Vanaf p. 6 kan u een

waterbeheer met een visie. Dat betekent onder

vincie West-Vlaanderen lezen.

pese kaderrichtlijn Water voorschrijft, vraagt een meer dat regenwater zoveel mogelijk uit de rio-

aantal voorbeelden van samenwerking in de pro-

len moet worden gehouden. Zo vermijden we dat

In het dichtbebouwde Vlaanderen wordt het wel

afvalwater uit de riolen in de beken stroomt. Hoe

geschikt zijn om ruimte aan water te geven. Om

er bij hevige regenval een mengsel van regen- en meer schoon water in de riool, hoe moeilijker het

ook wordt om op onze zuiveringsinstallaties de

resultaten te halen die de verstrengde VLAREM-IInormen opleggen. Meer daarover leest u op p. 10.

steeds moeilijker om nog gronden te vinden die dat probleem op termijn op te lossen, is de goede wil van alle partijen vereist. We roepen dan ook

alle actoren op om, in het belang van alle burgers, hiervoor de nodige ruimte vrij te maken.

Een goed waterbeheer is bovendien uiterst be-

langrijk om wateroverlast in woonkernen te voorkomen. Dat beheer is in Vlaanderen georganiseerd per stroomgebied, rivierbekken of deel-

bekken en vraagt dus een nauwe samenwerking tussen alle betrokken besturen en instanties. Ook Aquafin participeert mee in projecten die water-

Luc Bossyns

gedelegeerd bestuurder

12

Water op maat gesneden De helft van alle water dat we thuis gebruiken, hoeft niet de kwaliteit van drinkwater te hebben. Voor commerciële en industriële toepassingen ligt dat aandeel nog veel

hoger. Gezuiverd afvalwater is een mogelijk alternatief.

Het kan verder worden gezuiverd en ‘op maat gesneden’ tot elke vereiste kwaliteit.

14

De blauwe parels van de heide Natuurfotograaf Misjel Decleer legde met veel geduld en liefde de

16

voortplanting van de schichtige heikikker vast.

Sanering van bedrijfsafvalwater in 2006 Bedrijven met een eigen waterwinning die lozen op de operationele infrastructuur van Aquafin, kunnen zich opnieuw online registreren om hun bijdrage voor de sanering van hun bedrijfsafvalwater rechtstreeks aan Aquafin te betalen.

3

Waterzuiveringsinstallatie in Zele huisvest torenvalk Sinds enkele jaren hangt er een nestbak voor torenvalken aan één van de ruim negen meter hoge gistingstanks van de rioolwaterzuiveringsinstallatie aan Zele-Dijk. Na verschillende duivennesten is het dit jaar de beurt aan de gastheer voor wie de houten bak eigenlijk is bedoeld: de torenvalk. Vanop de toeristische

Scheldedijk kan je de nestbak, die veel weg heeft van een brie-

Biddende torenvalk. Foto: Misjel Decleer

venbus, duidelijk zien.

Ongeveer vijf jaar geleden staken mensen van Aquafin en vzw

Durme, de regionale vereniging voor natuur- en milieubeheer,

broedplaatsen, zoals onze nestbakken. Het wijfje broedt de ei-

wijze te integreren in het landschap. Het resultaat mag worden

dertussen druk in de weer met aanslepen van voedsel, meestal

de koppen bij elkaar om de waterzuiveringssite op ecologische

gezien. Er werden tientallen hoogstammige fruitbomen, een el-

zenbosje en heel wat struiken aangeplant. De bezette nestbak is de kers op de taart van deze ecologische inrichting.

Torenvalken nestelen zelden in torens, ondanks hun naam. Meestal verkiezen ze oude nesten van bijvoorbeeld kraaien. Dikwijls nemen ze genoegen met de aangeboden kunstmatige

eren uit, wat ongeveer een maand duurt. Het mannetje is onwoelmuizen. De (gewoonlijk vier of vijf) jonge vogels vliegen een maand later uit, maar houden elkaar nog geruime tijd gezelschap. Torenvalken zijn vooral bekend omwille van hun jacht-

techniek. Zelfs naast drukke autowegen worden ze dan ‘biddend’ waargenomen.

Jan Maertens namens vzw Durme

Aqua I 2006/2

Langste gestuurde boring op werf van Aquafin

Aquafin voert al geruime tijd omvangrijke saneringswerken uit

in Antwerpen. Tussen 1999 en 2003 bouwde Aquafin een indruk-

wekkende collector voor rioolwater, een pompstation en een

persleiding die het verzamelde afvalwater van 70.000 inwoners van de Antwerpse binnenstad naar de nieuwe rioolwaterzuive-

ring in Antwerpen-Zuid moesten voeren. In 2002 werden ook

een collector, persleiding en pompstation in Hoboken voorzien, om de vuilvracht van 15.200 inwoners van Hoboken die vroeger in de Schelde geloosd werd, op de nieuwe zuiveringsinstallatie in Antwerpen-Zuid aan te sluiten.

Wanneer in het najaar van 2006 collector Royerssluis in gebruik wordt genomen, is de volledige capaciteit van de zuiveringsin-

•

stallatie benut en bereikt Antwerpen een zuiveringsgraad van 96%. Een uitstekend resultaat voor een grootstad.

4

Een boormachine van 100 ton zorgt voor het ruimwerk en het intrekken van de rioolbuis. Foto: Sara M. Peeters

In mei is de langste gestuurde ondergrondse boring in België

uitgevoerd om het afvalwater van 30.000 inwoners van de Antwerpse wijken Eilandje, Dam en Stuivenberg aan te sluiten op de riolering.

Aquafin is bezig met de aanleg van collector Royerssluis, die moet aansluiten op de collector voor rioolwater die onder de Antwerpse ruien ligt. Het stuk vanaf de Amsterdamstraat tot voor-

bij de Kattendijksluis wordt volledig ondergronds aangelegd via een gestuurde boring. ‘Een huzarenstukje, waarvoor een maar

liefst 700 meter lange buis onder de Kattendijksluis moest worden getrokken,’ weet werftoezichter Robert Van de Laar. ‘Eerst

zijn de stukken buis bovengronds aan elkaar gelast. Daarna moest de ondergrondse opening worden uitgeboord waarin de buis zou worden gelegd. Het boorgat heeft een doorsnee van 1 meter en ligt op een diepte van 26 meter. Om de buis in het gat

te trekken, moest ze eerst worden achteruitgeschoven. Daardoor was de Siberiabrug een tijdlang geblokkeerd.’

De rioolbuis wordt in het boorgat getrokken aan een snelheid van 2,5 meter per minuut. De gemiddelde trekkracht is 20 ton, met een piek van 30 ton in het opwaartse gedeelte. Foto: Sara M. Peeters

Eerste gemeenten stappen in samenwerkingsverband Aquafin-VMW De gemeenteraden van Laarne en Maldegem hebben de overeen-

legt zich toe op de huisaansluitingen, kolkenreiniging, de wacht-

ringsinfrastructuur door de tandem Aquafin-VMW. Het gaat om

zorgt voor de hydraulische en structurele studies, nieuwe investe-

komst goedgekeurd voor de uitbouw en het beheer van hun riolecontracten voor onbepaalde duur. Drinkwatermaatschappij VMW

dienst, de eerstelijnsinterventie en het klantenbeheer. Aquafin ringen, het beheer en het onderhoud van het rioleringsstelsel.

•

Aqua I 2006/2

Startschot voor de sanering

van de zuidwestrand van Gent

De collector die Aquafin in Sint-Denijs-Westrem aanlegt, vormt de ontbrekende schakel tussen de Gentse zuiveringsinstallatie en de rioleringsinfrastructuur die al klaar ligt in de zuidwestrand van Gent. Het afvalwater van de Gentse binnenstad wordt sinds enkele

waterlopen, maar helpt daarbij ook wateroverlast te bestrijden.

nog op aansluiting op de zuiveringsinstallatie. In de zuidrand

slibben ze heel snel aan. Zodra het vuile water op onze collecto-

jaren bijna volledig gezuiverd. In de noordrand wacht Oostakker loopt het afvalwater van De Pinte, Sint-Martens-Latem, en de Gentse deelgemeenten Zwijnaarde, Sint-Denijs-Westrem en Afsnee voorlopig nog ongezuiverd de plaatselijke beken in. Maar

‘Door alle vuil water dat nu nog in deze beken geloosd wordt, ren aangesloten zit, zal de doorstroming verbeteren, waardoor de kans op wateroverlast vermindert,’ weet Judith Verdcourt.

de collector die nu in Sint-Denijs-Westrem wordt aangelegd,

De Leie stuwt bij hoge waterstanden nog terug in de Rosdam-

het afvalwater op van 7.400 inwoners van Sint-Denijs-Westrem,

de provincie Oost-Vlaanderen en de betrokken gemeentes, in

brengt daar verandering in. De verzamelriool neemt niet alleen maar maakt ook de aansluiting van vijf andere (deel)gemeenten mogelijk.

Pompstation voor zuidwesten

‘In De Pinte en Sint-Martens-Latem liggen er verschillende collectoren klaar voor aansluiting,’ verklaart Judith Verdcourt, verant-

woordelijke voor de infrastructuur in het Gentse kanaalbekken

bij Aquafin. ‘De collector door Sint-Denijs-Westrem, waarvoor de werken in maart van start gingen, sluit aan op de collectorstren-

beek. Hoe dat probleem het best verholpen wordt, onderzoeken samenwerking met Aquafin. De gemeente Sint-Martens-Latem voert samen met Aquafin bovendien een studie uit waaruit

moet blijken waar er nog grote hoeveelheden regen- en oppervlaktewater van het stelsel kunnen worden afgekoppeld. Met een optimalisatie van het stelsel zal de kans op wateroverlast

verminderen, maar wordt er ook minder schoon water naar de zuiveringsinstallatie getransporteerd. En dat komt het zuiveringsproces ten goede.

gen in deze twee (deel)gemeenten en neemt zo het afvalwater

Tegen einde 2008 zal ook Oostakker op de zuiveringsinstallatie

naar het pompstation aan de Delebecquelaan in Sint-Denijs-

zuiveringsgebied achter de rug.

van 12.100 inwoners bij op. Het verzamelde afvalwater wordt

Westrem gevoerd, dat samen met de collector wordt gebouwd.

•

aangesloten zijn. Daarmee zijn de grote werken in het Gentse

Op termijn zal dit pompstation het afvalwater van 30.000 inwoners van de zuidrand naar de zuiveringsinstallatie in Gent

verpompen. Momenteel wordt ook in Zwijnaarde een collector aangelegd, die de vuilvracht van nog eens 7.200 inwoners op het

pompstation zal aansluiten. Binnenkort worden er ook werken in Afsnee en het Maaltecenter uitgevoerd, waarmee 2.800 inwoners worden aangesloten. Door de omvang van de opgepikte

vuilvracht moet het project zo snel mogelijk worden uitgevoerd om aan de Europese richtlijn Stedelijk Afvalwater te voldoen. Alle betrokken partijen zien daar nauwgezet op toe.’

Minder wateroverlast

Voorlopig wordt het afvalwater van Zwijnaarde nog in de Schelde

geloosd. Het afvalwater van Afsnee, Sint-Denijs-Westrem, Sint-

Martens-Latem en De Pinte loopt nu nog ongezuiverd de Ros-

dambeek, de Duivebeek, de Hooglatembeek en de Nazarethbeek in, vanwaar het afwatert naar de Leie. Een afkoppeling van al

dat vuil water is vanzelfsprekend een verademing voor de lokale

Judith Verdcourt: ‘Het pompstation aan de Delebecquelaan is cruciaal voor de doorvoer van het rioolwater van de zuidrand.’ Foto: Jan Locus

5

Aqua I 2006/2

Rioleren met oog voor Water heeft West-Vlaanderen de voorbije jaren meer dan genoeg gezien. De hevige regenval waarmee de provincie regelmatig te maken kreeg, zette de steden en gemeenten en het provinciebestuur ertoe aan om zo snel mogelijk maatregelen te nemen. Ook Aquafin participeert in projecten die verdere wateroverlast moeten voorkomen.

‘Ruimte voor water’ is sinds enkele jaren een goed ingeburgerd

De tijden zijn ondertussen veranderd. Waar Aquafin werken uit-

tot vlakbij de waterlopen. Het percentage verharde oppervlakte

scheiden stelsels aangelegd. Het water van grote verharde op-

begrip. Vlaanderen is een dichtbevolkte regio, met bebouwing 6

neemt steeds verder toe, waardoor regen minder goed in de bodem kan infiltreren en meer wordt afgevoerd naar beken en ri-

vieren. Als die ook nog eens rechtgetrokken zijn, wordt het water

nog sneller afgevoerd. Maar ook grote onverharde oppervlakten,

voert, werden de voorbije 10 jaar op zijn minst gedeeltelijk gepervlakten wordt dan van het rioolstelsel afgekoppeld om het

ter plaatse te infiltreren, te bufferen of naar beken en grachten te voeren.

zoals akkers, laten regenwater versneld afstromen.

Maar alle inspanningen renderen pas ten volle als ze gelijktijdig

Winter en zomer

hoofd van de provinciale dienst Waterlopen: ‘Waterlopen vallen

In de winter is het meestal langdurige regenval die tot een hoog

waterpeil in beken en rivieren leidt. Zulke wateroverlastproble-

men kunnen het beste worden aangepakt door het natuurlijk bergingsvermogen van de waterlopen te herstellen of te vergroten. Waar nodig kunnen er een bijkomende buffering of over-

stromingsgebieden worden voorzien. Daarnaast moeten ook de infiltratiemogelijkheden voor regenwater verbeteren en zijn er terug meer ruwe landschapselementen nodig, die het regenwa-

of gecoördineerd worden gepland en uitgevoerd. Jef Casteleyn, onder de bevoegdheid van het Gewest, provincie- of polderbe-

sturen en steden en gemeenten, afhankelijk van hun categorie. Daarnaast is er nog de Europese regelgeving en verschillende

Vlaamse instanties die elk hun inbreng hebben. Als verschil-

lende bestuursniveaus samenwerken, leidt dat altijd tot een

meerwaarde voor de uitgevoerde projecten. Dat hebben we hier in West-Vlaanderen duidelijk ondervonden.’

ter ophouden.

Een ramp vermeden in Lichtervelde

In de zomer ligt de oorzaak eerder bij korte, intense buien, die

Aquafin hebben tussen 2002 en 2003 waterbeheersing in de

vooral tot een overbelasting van het rioolstelsel kunnen leiden. Regenwater kan dus het best zo veel mogelijk uit de riolen worden gehouden. Vroeger waren alle riolen in Vlaanderen van het

gemengde type, wat wil zeggen dat ze zowel dienden om af-

valwater als om regenwater te transporteren. Als het volume in de riool dan te groot wordt, stort het teveel aan water over in

een waterloop, of komt het op straat te staan en zet het kelders en huizen onder water. Een bijkomend nadeel is dat ook de zuiveringsinstallaties op deze manier te veel hinder ondervinden van verdunning van het afvalwater, wat het rendement van het zuiveringsproces niet ten goede komt.

De gemeente Lichtervelde, de provincie West-Vlaanderen en regio Lichtervelde-Torhout integraal aangepakt. Regenwater en

afvalwater stroomden in Lichtervelde nog samen door de riolen in het centrum. Bij hevige regenval veroorzaakte dat telkens wateroverlast. ‘Aquafin heeft toen een project uitgevoerd om het

aangesloten oppervlaktewater af te koppelen van het rioolstel-

sel in de woonkern van Lichtervelde,’ vertelt Dirk Houdenaert, verantwoordelijke Infrastructuur voor het IJzerbekken bij Aqua-

fin. ‘Om de Huweinsbeek van het rioolstelsel te kunnen afkoppelen en naar de Hazelbeek te leiden, een waterloop onder beheer

van de provincie, moest het water 4,5 meter worden opgepompt. Voor dat doel hebben we een vijzelgemaal gebouwd.’ ‘Natuurlijk

Aqua I 2006/2

waterbeheersing

7

Het bufferbekken van de provincie en Aquafin in Lichtervelde moet ook land-en tuinbouwers bevoorraden in periodes van droogte. Foto: Jan Locus

was het belangrijk om de wateroverlast van het centrum van Lichtervelde niet te verplaatsen naar de Hazelbeek en zo naar het centrum van Kortemark, ‘ vult Jef

Casteleyn aan. ‘Daarom vergrootten de provincie en Aquafin het

profiel van de Hazelbeek.’ De beek

werd over 600 meter verbreed

ces zijn, is ondertussen al gebleken. Jef Casteleyn: ‘In juli 2005 kreeg Lichtervelde een zware bui over zich heen, zoals maar één

keer om de 200 jaar voorkomt.

‘ Samenwerking leidt altijd tot een meerwaarde’

en kreeg een natuurtechnisch

dwarsprofiel, waardoor aanslibbing beperkt wordt gehouden. Om de stroomafwaarts gelegen woonkernen van Sint-Henricus en Kortemark te beschermen, is er een bijkomend bufferbekken

Dankzij het nieuwe vijzelgemaal

kwamen er maar 40 woningen onder water te staan. Dat zijn

er natuurlijk 40 te veel, maar de brandweer schatte dat zonder de

uitgevoerde werken het noodweer een ramp had betekend voor 500 woningen.’

met een capaciteit van 10.000 m3 uitgegraven. Een debietsbe-

Opnieuw een goede nachtrust in Zwevegem

de zomer zorgt een klepstuw er dan weer voor dat het waterpeil

Keibeekstraat en de Winkelstraat in Zwevegem zwaar getrof-

grenzer regelt de waterafvoer in periodes van wateroverlast. In in het bekken kan worden opgestuwd. Er kan zo’n 5.000 m3 water

worden opgeslagen om de land- en tuinbouwers te bevoorraden in periodes van droogte. De inrichtingswerken aan de Hazelbeek waren voor de helft ten laste van de provincie en voor de

andere helft van Aquafin. Dat de uitgevoerde werken een suc-

In 1999 en 2000 werden de bewoners van de woonwijk in de fen door overstromingen van de Keibeek. ‘De bewoners van een

20-tal nieuwgebouwde huizen wachtten sindsdien bij elk zwa-

re bui bang af. Slapen deden ze noodgedwongen met één oog

open,’weet Jef Casteleyn nog goed. ‘In eerste instantie zijn de

oevers van de Keibeek verhoogd en hebben we de capaciteit van

Aqua I 2006/2

Meer bufferruimte voor de Geluwebeek

Bij langdurige regenval, vooral in de winterperiodes, trad de Geluwebeek in Menen in de jaren ’90 regelmatig buiten haar oevers. Verschillende huizen in de P. Jansonstraat kregen dan af

te rekenen met wateroverlast, terwijl ook het stroomopwaarts

gelegen Geluwe telkens bedreigd werd. De problemen bleken veroorzaakt door een tekort aan bergingsruimte en een onvoldoende afvoer. ‘Aquafin had in die periode plannen om het af-

valwater van Menen aan te sluiten op de zuiveringsinstallatie

in Menen,’ vertelt Catherine De Raedt. ‘Het meest voordelige scenario was om de collector in de Bruggestraat in de koker

van de Geluwebeek te leggen. Dat kon niet zonder bijkomende

maatregelen, omdat anders de wateroverlast nog zou toenemen. De provincie en Aquafin kwamen overeen dat de collec-

tor in de overwelving mocht, als Aquafin de helft van de kosten

zou dragen van de bouw van een wachtbekken stroomopwaarts Menen.’ Het bufferbekken werd uitgegraven tussen de Guido Gezellelaan in Menen en de Komerestraat in Wervik. ‘Het bekken zorgde voor een bijkomende bergingscapaciteit van 26.000

m3,’ licht Jef Casteleyn toe. ‘De inplantingsplaats juist stroomopwaarts de woonkern van Menen beveiligde de stad tegen

overstromingen van de Geluwebeek. Tegelijk zorgt het bekken ook voor een betere afvoer en opvang van het stroomopwaarts gelegen centrum van Geluwe. De laagst gelegen gronden naast 8

In Zwevegem heeft de provincie een droog bufferbekken vergroot om de achterliggende straten te beschermen. Foto: Jan Locus

het stroomopwaarts gelegen bufferbekken verdubbeld. Maar er moest een definitieve beveiliging komen. In 2002 hebben we de bestaande beekbedding daarom 7 meter verbreed en ze uitgegra-

ven over een afstand van bijna

de beek werden uitgegraven, waardoor er bij gemiddelde debie-

ten en normale waterpeilen een droog bufferbekken ontstaat. Een bestaande poel werd uitgebreid en uitgegraven met een minimale waterstand van 1 meter. Hierdoor ontstonden bijkomende mogelijkheden voor natuurontwikkeling. De waterloop

is bovendien geherprofileerd over

‘Gronden vinden wordt steeds moeilijker’

900 meter. Plaatselijk heeft

de provincie een droog bufferbekken verbreed en uitgegraven,

een lengte van 800 meter, met ingebouwde stroomkribben die de vismigratie bevorderen.’

waardoor er een bijkomende buffercapaciteit van 10.000 m3 is gecreëerd. Midden in het bufferbekken is een waterspaarbekken voorzien, dat in droge periodes voor de waterbevoorrading

van de aanpalende landbouwers zorgt. Daarbij hebben we een

grondberm aangelegd, tussen de Kwadepoelstraat en de Winkelstraat. Aan de dwarsing met de Keibeek is een kokerprofiel

aangebracht. Zo kunnen de toevoerdebieten afgeremd worden

en tijdelijk opgeslagen in de verbrede bufferruimte van de Keibeek.’ Catherine De Raedt, verantwoordelijke voor de infrastructuur in het Leiebekken bij Aquafin: ‘Toen Aquafin de opdracht

kreeg om de lozingen van rioolwater in de Keibeek op te vangen, bleek al snel dat de plaatsing van de gebruikelijke overstorten op de riool heel gevoelig zou liggen. Op twee locaties hebben we daarom open wachtbekkens voorzien, die bij regenweer het

water kunnen opvangen dat meegevoerd wordt van de verharde

oppervlakten in het centrum van Zwevegem. Op korte termijn

kan het afval- en regenwater van een druk centrum niet gescheiden worden, maar met deze oplossing konden we alvast verdere wateroverlast voorkomen.’

Catherine De Raedt: ‘Overstorten lagen gevoelig in Zwevegem. Daarom heeft Aquafin twee extra wachtbekkens voorzien.’ Foto: Jan Locus

Aqua I 2006/2

Rioolstudie brengt oplossingen voor wateroverlast in Sint-Pieters

Zulke lage aansluitingen moeten beveiligd worden. Daarnaast

voor het belang van waterbeheersingswerken. Vorig jaar besliste

waterlopen.’ Alle acties worden geraamd op 3 miljoen euro. Het

Ook de Vlaamse steden en gemeenten hebben steeds meer oog

het Brugse stadsbestuur om samen met Aquafin te participeren in een rioolstudie van Sint-Pieters, een wijk ten noorden van

het stadscentrum die herhaaldelijk met wateroverlast te maken

toonde de studie ook aan dat bijkomende pompcapaciteit nodig was om het regenwater bij hevige neerslag af te voeren naar de

polderbestuur, de stad en Aquafin hebben ondertussen afgesproken wie welke acties zal opstarten.

kreeg. ‘Eerst is er een inventarisatie van alle ondergrondse riole-

Een goede afstemming tussen riolerings- en waterbeheersings-

deksels en 180 kilometer riolen in kaart gebracht,’ weet Maar-

ging door overmatig overstorten van rioolwater duidelijk helpen

ringen uitgevoerd. In het gebied werden bijna 4.000 rioolputten Everaert, verantwoordelijke Infrastructuur voor de Brugse

Polders bij Aquafin. ‘De gegevens werden ingebracht in AquaGIS, een digitale databank. Op basis van die rioleringsdatabank is er een hydraulisch model opgemaakt, waarmee mogelijke oplossingen konden worden uitgetest.’

Dat hydraulisch model is een echt technisch hoogstandje, gezien

de omvang en de complexiteit van het rioolstelsel van Brugge. Er moest in grote mate rekening worden gehouden met de inter-

werken op de waterlopen kan overstromingen en verontreinivoorkomen. In het dichtbebouwde Vlaanderen wordt het echter

altijd moeilijker om nog mogelijke gronden te vinden om ruimte

aan water te geven. In Zwevegem bijvoorbeeld kwam voor een

wachtbekken alleen een gemeentelijk terrein in aanmerking, waarop de lokale hondenclub trainde. Het gemeentebestuur

heeft er gelukkig voor gezorgd dat de club elders terecht kon,

•

maar om zulke problemen op te lossen is echt de wil van alle partijen vereist.

actie tussen het rioolstelsel en de waterlopen in de omgeving. ‘We hebben dus uitgebreid overleg gepleegd met de betrokken waterbeheerders en met de stad,’ vertelt Maarten Everaert. ‘Uit het model bleek dat de problemen in Sint-Pieters veroorzaakt

werden door een combinatie van factoren. Een aantal woningen

zijn bijvoorbeeld via de kelder aangesloten op het rioolstelsel.

Maarten Everaert: ‘De rioolstudie die Aquafin voor de stad Brugge uitvoerde, toont ook aan dat er bijkomende pompcapaciteit nodig is om het water bij hevige regen af te voeren.’ Foto: Aquafin

9

Aqua I 2006/2

Nieuwe normen stimuleren

Vanaf dit jaar moet de zuiveringsinstallatie in Brecht ook stikstof en fosfor verwijderen, terwijl ze daar niet voor ontworpen was. De technisch medewerkers van team Hoogstraten beten zich vast in de aanpassing van het zuiveringsproces.

tussen januari en mei 2006 het gemiddelde naar 0,8 mg/l zakte. Maar de verwijdering van stikstof was andere koek. In het najaar

van 2005 testte de ploeg verschillende opstellingen en sturingen van de beluchters uit, op zoek naar de ideale combinatie die voor een stabiele stikstofverwijdering zorgde.

Liefde

Jan Vandersmissen: ‘Eerst hebben we zes weken lang variaties

uitgeprobeerd in de sturing van de borstelbeluchters, maar daar-

mee bereikten we niet het gewenste resultaat. Daarna hebben we de puntbeluchter die al in het beluchtingsbekken stond, ver-

plaatst. In januari zorgde de onderhoudsdienst voor een extra

puntbeluchter en kreeg de zuurstofmeter een nieuwe plaats. We volgden dagelijks het proces op, terwijl we bleven zoeken naar de beste sturing. We hebben geëxperimenteerd met het De technisch medewerkers van team Hoogstraten testten opstellingen en sturingen uit, tot de ideale combinatie was gevonden die voor een stabiele stikstofverwijdering zorgde. Foto: Jan Locus.

De zuiveringsinstallatie in Brecht is in 1990 door de Vlaamse

Milieumaatschappij (VMM) gebouwd om het afvalwater van 5.500 inwoners te zuiveren. Ze raakte al snel overbelast, eerst

door de aansluiting van een composteringsbedrijf en later door

de aanvoer van vuilvracht via extra collectoren voor rioolwater. Vanaf 1 januari 2006 moest de installatie niet meer alleen aan de basisnormen voldoen, maar ook nog stikstof en fosfor verwijderen. ‘Voor stikstof moest ze een gemiddelde concentratienorm van 15 mg/l op jaarbasis halen, samen met een dagnorm

van 25 mg/l. ‘De gemiddelde concentratiewaarde op jaarbasis voor fosfor werd bepaald op 2 mg/l’, vertelt teamcoördinator Jan

Vandersmissen. De afdeling Onderzoek en Productontwikkeling en de technisch medewerkers van team Hoogstraten, die ook de installatie in Brecht bedienen, laten zich gelukkig niet gauw

ontmoedigen. Aan de fosfornormen kon de installatie relatief

eenvoudig voldoen door de plaatsing van een defosfatatietank. In 2005 bedroeg het jaargemiddelde nog 2,7 mg/l fosfor, terwijl

opspringen en afslaan van de beluchters, we wisselden af tus-

sen automatische of handmatige instellingen, pasten de cyclus-

tijd en de denitricifatietijd aan, tot we de magische combinatie gevonden hadden. Het was een tijdje zoeken, ook al omdat de

indeling van het beluchtingsbekken afwijkt van de installaties

die Aquafin gebouwd heeft. Een zuurstofsturing, gecombineerd met een anoxische zone, bleek uiteindelijk te werken. De resultaten van de procesaanpassingen hebben we wekelijks overlopen

met de afdeling Onderzoek en Productontwikkeling. De afdeling

Automatisering heeft de PLC-sturing nog lichtjes aangepast. Eens we wisten dat onze opstelling werkte, gingen we soms twee keer per dag naar Brecht om stalen te nemen. Nu gaan we nog maar drie keer per week ter plaatse. Met een gemiddelde van 12,1 mg/l stikstof zitten we momenteel onder de normen. In 2005 bedroeg het gemiddelde nog 17 mg/l. Zelfs de dagnorm

van 25 mg/l halen we vlot. De hoogste waarde bedraagt tot nu toe 14 mg/l, tegenover een maximum van 28 mg/l in 2005. Het

•

was even experimenteren, maar met nauwelijks extra investeringen behalen we nu het gewenste zuiveringsresultaat.’

Aqua I 2006/2

vindingrijkheid Niet meer ‘OF’ maar ‘EN’

afvalwater verdund is, hoe moeilijker het wordt om er nog bijko-

De normen waaraan gezuiverd afvalwater (effluent) moet vol-

inwonersequivalent hebben er sinds april 2004 ook nog een

doen, worden opgelegd door VLAREM II, het Vlaamse reglement

inzake milieuvoorwaarden voor hinderlijke inrichtingen. Vroeger moesten de zuiveringsinstallaties voldoen aan een concentratiewaarde of aan een verminderingspercentage. Met de graduele normaanpassingen van 2004, 2005 en 2006, is die OF uitgebreid

tot EN. ‘Enkele jaren geleden moest een installatie bijvoorbeeld een concentratiewaarde van 15 mg/l totale stikstof in het efflu-

ent halen, ofwel 80% van de aangevoerde stikstof verwijderen.

mende vuilvracht uit te halen. Agglomeraties groter dan 10.000 dagnorm voor stikstof bijgekregen. Bovendien moet er vanaf 2006 ook stikstof en fosfor uit het rioolwater verwijderd worden

bij een agglomeratiegrootte tussen 2.000 en 10.000 inwonerse-

quivalent, zoals bijvoorbeeld het geval is in Brecht. Daarvoor was dat alleen nodig in agglomeraties groter dan 10.000 inwonersequivalent. Ook hier geldt dan als normering: EN concentratiewaarde EN verminderingspercentage EN dagnorm.’

Voldoen aan één van beide normen was genoeg,’ vertelt Alain

Deze VLAREM-wijzigingen hebben vaak aanzienlijke financiële

strenging van VLAREM II moeten nu beide normen gehaald

nieuwe normen niet aankunnen. Voor de meeste EN-bepalingen

Vandelannoote, milieucoördinator bij Aquafin. ‘Door de verworden. Als het afvalwater sterk verdund is, levert het vermin-

deringspercentage een probleem op. Stel dat het instromende afvalwater door vermenging met regen- en oppervlaktewater al aan de norm van 15 mg/l stikstof voldoet. Dan moet er sinds kort nog eens 80% van die 15 mg/l verwijderd worden. Hoe meer het

implicaties voor de aanpassing van bestaande installaties die de voor stikstof worden daarom tijdelijk versoepelingen voor het

verwijderingspercentage aangevraagd. Dat gebeurt via de in-

voeging van bijzondere voorwaarden in de milieuvergunningen. De dossiers worden vooraf met de Vlaamse Milieumaatschappij besproken.

In een beluchtingsbekken worden heel fijne en opgeloste deeltjes afgebroken. De bacteriën die de vervuiling aanpakken, krijgen extra lucht toegevoerd om hun werk goed te doen. Foto: Misjel Decleer

11

Aqua I 2006/2

Water op maat gesneden De kraan opendraaien is voor ons vanzelfsprekend. Toch hoeft de helft van alle water dat we thuis gebruiken, niet de kwaliteit van drinkwater te hebben. Voor commerciële en industriële toepassingen ligt dat aandeel nog veel hoger.

Vlaanderen is een sterk geïndustrialiseerde regio. Met zijn 443

In de lift

dichtst bevolkte gebieden in Europa. In België verbruiken we

voorkeur zou kunnen krijgen boven andere bronnen van ‘ruw’

inwoners per vierkante kilometer is het bovendien één van de driekwart van de natuurlijke watervoorraden, terwijl de lokaal

beschikbare voorraden in Vlaanderen bij de laagste in Europa horen. Door de toenemende verontreiniging wordt het op termijn steeds moeilijker en duurder om water van hoge kwaliteit

te voorzien. Om duurzaam met drinkwater om te gaan, zou het 12

daarom beter zijn om waar mogelijk ‘grijs water’ in plaats van drinkwater te gebruiken.

Van ruw naar hoogwaardig

Voor huishoudelijk verbruik moet maar 50 tot 30% van het benodigde water van drinkwaterkwaliteit zijn. In commerciële ge-

Er zijn verschillenden redenen waarom gezuiverd afvalwater de water. Chris Thoeye: ‘De heffingen op het gebruik van grondwater nemen steeds toe. Bovendien kan een grondwatervergun-

ning geweigerd worden. De kwaliteit van oppervlaktewater is

dan weer relatief slechter dan die van het gezuiverd afvalwater van rioolwaterzuiveringsinstallaties. De samenstelling is ook minder stabiel. Bovendien gebeuren er op onze zuiveringsinstal-

laties regelmatig procescontroles. Voor bedrijven in de buurt van

zuiveringsinstallaties is het vaak gemakkelijker om gezuiverd afvalwater te hergebruiken dan om grondwater vanaf het captatiepunt naar het bedrijf te voeren.’

bouwen zou zelfs 80 tot 90% van het drinkwater kunnen wor-

den vervangen door water van mindere kwaliteit. Grondwater, oppervlaktewater, regenwater en ook gezuiverd afvalwater van huishoudelijke of industriële waterzuiveringsinstallaties zijn allemaal bronnen van ‘ruw’ water. Met de huidige technologische

ontwikkelingen kan dit water verder worden gezuiverd en ‘op maat gesneden’ tot elke vereiste kwaliteit.

‘Samen met de universiteit van Gent en het Britse Waterbedrijf Severn Trent voerden we studiewerk uit naar hergebruik van gezuiverd afvalwater voor de industrie. Met SVW, de koepelorganisatie van de waterbedrijven in Vlaanderen, onderzochten we

eventuele gezondheidsrisico’s,’ vertelt Chris Thoeye, coördinator Onderzoek bij Aquafin. ‘Daarnaast is Aquafin partner in vijf Europees gesubsidieerde projecten die onderzoek doen naar ver-

dergaande zuiveringstechnieken, analyses en analysemethoden. We hebben onder meer een handboek geschreven over goede

praktijk voor ontwerp en exploitatie van hergebruikprojecten, dat binnenkort door de Europese Commissie wordt gepubliceerd. Verder werken we mee aan onderzoek voor de optimali-

satie van membraanbioreactoren, die gezuiverd afvalwater van een zeer hoge kwaliteit kunnen leveren. Met onze membraanbioreactor in Schilde, hadden we een primeur in de Benelux.’

Chris Thoeye: ‘Gezuiverd afvalwater is interessant als koelwater en waswater, gezien de benodigde debieten. Maar de mogelijkheden voor industriële en ecologische toepassingen worden steeds groter.’ Foto: Aquafin

Aqua I 2006/2

Drinkwatermaatschappij IWVA bewerkt gezuiverd afvalwater tot bacteriologisch betrouwbaar infiltratiewater voor het waterresservoir in de duinen. Foto: IWVA

Op het moment zijn er in Vlaanderen negen toepassingen van

een zekere kwaliteit. In het IWVA-waterbehandelingsstation Tor-

zuiveringsinstallaties is interessant als koelwater en waswa-

door heel kleine poriën in het membraan - en omgekeerde osmose.

hergebruik van gezuiverd afvalwater. ‘Het effluent van onze ter, omwille van de kwaliteit en de benodigde debieten,’ weet

Chris Thoeye. Bij Citrique, in Tienen, wordt nagenoeg het volledige debiet van de nabijgelegen rioolwaterzuiveringsinstallatie

gebruikt voor elke koelwatertoepassing die geen kans levert op vermenging met het proceswater. Een zeer logische industriële toepassing is ook de reiniging van trucks zoals bij EcoWerf en

AquaJet. In huisvuilverbrandingsinstallaties kan gezuiverd afvalwater worden gebruikt in de verbrandingskamers om de tem-

reele wordt het effluent nabehandeld met microfiltratie - filtratie Zelfs de kleinste organische componenten worden van het wa-

ter gescheiden na persing door een half doorlatend membraan, zoals bij omgekeerde osmose. De belangrijkste reden voor deze

interventie is een duurzame waterwinning in de duinen, waar-

door er geen risico bestaat dat het waterreservoir zal verzilten. Ook de pieken in het waterverbruik die het kusttoerisme met zich meebrengt, kunnen zo opgevangen worden.’

peratuur onder controle te houden, bij de asbehandeling en de

Natuurwaarde verhogen

van hergebruik van effluent, voornamelijk in drogere gebieden.

zuiverd afvalwater voor het voeden van natuurlijke waterrijke

gaswassing. Wereldwijd is irrigatie de belangrijkste toepassing Ook in Vlaanderen komt dat nu en dan voor.”

Afvalwater voor drinkwater

Het hergebruikproject van de Intercommunale Watermaatschappij van Veurne-Ambacht is één van de meest hoogtech-

nologische zuiveringssystemen voor drinkwater wereldwijd. Chris Thoeye: ‘IWVA neemt jaarlijks zo’n 2 miljoen m3 gezuiverd

afvalwater af van onze waterzuiveringsinstallatie in Wulpen, om het te infiltreren in de watervoerende lagen onder de duinen. De

Een laatste veelbelovende toepassing is het gebruik van gegebieden. Daardoor wordt de natuurwaarde van het gebied

plaatselijk in stand gehouden of verhoogd. ‘Een mooi voorbeeld

hiervan vinden we bij de zuiveringsinstallatie in Liedekerke,’ vertelt Chris Thoeye, ‘waar per jaar 12 miljoen m3 effluent door-

heen een door Aquafin aangelegde rietkraag en vijver passeert, voordat het in de rivier geloosd wordt. Deze nazuivering heeft

de plaatselijke natuurwaarde in het dicht bevolkte Liedekerke doen toenemen.’

maatschappij bouwde daarvoor een membraanfiltratiesysteem

Het onderzoek van de jongste jaren heeft snel het inzicht ver-

teriologisch betrouwbaar infiltratiewater levert. Het effluent van

De deur staat nu wijd open voor een gebruik op grote schaal in

dat zouten en nutriënten uit het water kan verwijderen, en bacde rioolwaterzuiveringsinstallatie van Wulpen-Koksijde heeft al

groot in de mogelijke toepassingen van gezuiverd afvalwater. industriële en ecologische toepassingen.

•

13

Aqua I 2006/2

De blauwe parels van de heide

Tekst en fotografie: Misjel Decleer Verschillende keren heb ik geprobeerd om de voortplanting van de heikikker in

beeld te brengen. Sommige heideterreinen bleken uitgedroogd, in andere vennen

stond ik ’s nachts vruchteloos tot over mijn middel in het water om toch maar een blik van de dieren op te vangen. Tot ik eens bij toeval in Kalmthout een koor ontdekte van enkele honderden kikkers. Jammer genoeg wezen tientallen

eiklompjes erop dat het evenement over zijn hoogtepunt heen was. Ik besloot

toen om het volgende jaar tijdig en met de nodige attributen aan de slag te gaan.

De ganse maand maart flirtten de temperaturen met het vriespunt. Op een morgen verdrong de zon de laatste wolkenflarden

en was ook de wind gaan liggen. Een aanzwengelend gebrom

steeg op vanuit de ondiepe moerasranden van mijn tuinpoelen.

14

Een zacht koor van zo’n dertigtal bruine kikkers kondigde de paaitijd aan. Nog diezelfde dag verschenen ook de eerste pad-

den die zich lieten gelden via hoge falcetroepjes. Zo’n drie dagen

duurde het feest, waarbij ik languit op de overstap van de vijver lag om de joelende amfibieën vast te leggen.

Schichtige snoeten

Pas een week later komt eindelijk het verlossende telefoontje: de eerste heikikkers waren roepend gesignaleerd aan een klein

vennetje. Nog diezelfde avond vertrek ik onder een stralende

avondzon die langzaam overvloeit naar een heldere en veelbe-

lovende sterrennacht. Maar de volgende dageraad brengt wind Roepend mannetje

en ontij. Een koude miezerige morgen heeft alle sporen van de mysterieuze kikker gewist. Even maak ik de overweging om terug naar af te keren, wanneer ik in een vennetje langs de ver-

Dat jaar vergleed tot een decennium, tot ik een gedeelde opdracht kreeg om het landschap en de deelaspecten van ons

eerste nationaal park, de Hoge Kempen, in beeld te brengen. Ik had nu een goede reden om de draad weer op te pakken. In

mijn natuuragenda, die dient als geheugensteuntje voor plaats

en tijdstip van natuurevenementen, had ik voor de heikikker 15 maart genoteerd.

bindingsweg te Kalmthout enkele eipakketjes ontdek. Net voor de middag breekt de zware lucht open, neemt de buienintensiteit af en warmt de omgeving op. Even later vertonen zich de eerste schichtige snoeten. Een kwinkslag van mijn oogleden of

de minste verschuiving van mijn objectief doen de dieren als bij toverslag verdwijnen. De totale populatie van het ven blijkt

nauwelijks een twintigtal dieren groot. Na enkele onvruchtbare uren besluit ik een betere locatie op te zoeken.

Op die datum lagen de poelen in mijn tuin te Assebroek er echter

Met mijn oren op scherp zwerf ik langs de natste plaatsen der

heikikker niet naast de deur liggen, had ik een bevriend natuur-

verranden van een uitgestrekt ven. ‘Blib blib blib blib... blib blib

verstild bij onder centimeters ijs. Omdat de paaiplaatsen van de

wachter gevraagd om me te verwittigen bij de eerste activiteit.

heide, tot een intens maar zacht concert doordringt vanaf de oeblib’ in een kleine natte depressie temidden uitgestrekte velden

Aqua I 2006/2

Een koor mannelijke heikikkers

15 pijpestrootje ligt een reusachtige slijmerige eierkoek van vele

weet ik de amfibieën een stuk gemakkelijker te verleiden. Na en-

voor een vleugje romantiek. Mijn twijfelachtige stemming slaat

het swingend ritme van een uitzinnige life-act van Joni Mitchell.

tientallen legsels, waarop ijverige mannetjes elkaar verdringen

om in enthousiasme. Ik trek een waterdicht pak aan, verzamel alle spullen in een waterdichte koffer, grabbel een oud statief dat water en modder aankan en een opgevouwen schuiltent

die van pas kan komen bij de schichtige dieren. Wanneer ik de plaats opnieuw bezoek, schieten alle kikkers weg. Voor een laag ‘kikkerperspectief’ zit ik zelf in een andere natte depressie en ver-

kele minuten slaat het monotone ‘blib blib’ echter abrupt over op

Tot mijn grote verbazing flitsen de kikkers niet plots weg, maar

staren ze zonder uitzondering de hut aan, terwijl enkele dieren gewoon dichterbij huppelen. De rest van de dag breng ik door

met de combinatie van folk-klassiek-blues-flamenco-fado... en blippende kikkers, tot de batterij van de iPod het begeeft.

dwijnt mijn statief ook in het nat, met alleen het balhoofd boven

Nog dagenlang weerklinken de zachte geluidjes van de azuren

reikwijdte wordt geplaatst. Uiteindelijk veranker ik de schuiltent

aanwakkeren rond half maart om de heide(nse) hoogdagen te

het wateroppervlak, waarop een zoomobjectief met een zekere met koorden aan enkele dennen, kruip eronderin, steek mijn objectief door de daarvoor voorziene opening en wacht af. Na en-

kikkers in mijn hoofd. Bij leven en welzijn’ zal de nervositeit weer mogen beleven in het gezelschap van turkooisen zangkoren.

kele minuten komt de eimassa in beweging en verschijnen de eerste spitsgesnoete amfibieën. Maar ik wordt pas echt nerveus

wanneer twee kleurrijke mannetjes verschijnen aan de verste uithoek van de depressie. Hun kleur is turkoois blauw en ze zijn zeer alert voor elke kikker die het plasje nadert.

iPod

Gedurende een drietal uur onderneem ik pogingen om wat intieme portretjes vast te leggen, tot felle regenbuien en een aanwakkerende wind mijn materiaal dreigen te verzuipen. De volgende

dag breng ik nog een achttal uren in mijn kleine schuiltentje door. Met de gedigitaliseerde geluiden van heikikkers op mijn iPod

Heikikkers in amplexus (copulerend)

•

Aqua I 2006/2

Sanering

van bedrijfsafvalwater in 2006 Bedrijven met een eigen waterwinning die lozen op de operationele

infrastructuur van Aquafin, kunnen zich opnieuw online registreren om hun bijdrage voor de sanering van hun bedrijfsafvalwater rechtstreeks aan Aquafin te betalen.

In plaats van een milieuheffing voor de lozing van afvalwater, kunnen bedrijven met een eigen waterwinning ook kiezen voor een vergoeding aan Aquafin. Die is dan aftrekbaar in de vennoot-

schapsbelasting. Sinds 2006 geldt die mogelijkheid niet meer

alleen voor lozers op een operationele zuiveringsinstallatie. Alle bedrijven die aangesloten zijn op een collector of pompstation van Aquafin, komen in principe in aanmerking.

Een bedrijf dat zowel gebruik maakt van water uit een eigen waterwinning als van drinkwater, betaalt voor dat laatste deel

een heffing via de drinkwatermaatschappij. Als de som van de vergoeding aan Aquafin plus de heffing via de drinkwatermaatschappij kleiner is dan de heffing die de Vlaamse Milieumaat-

schappij vroeger zou aangerekend hebben, volgt er nog een restheffing.

Vanaf 2006 wordt er een onderscheid gemaakt tussen’ type-

contracten’ en ‘ad hoc contracten’. Als een bedrijf voldoet aan

Vanaf 2006 wordt er een onderscheid gemaakt tussen ‘typecontracten’ en ‘ad hoc contracten’. Foto: Jan Locus

de voorwaarden van ‘klein bedrijf’ of ‘bedrijf met kleine impact’,

stallatie voor de behandeling van het bedrijfsafvalwater. Telkens

situatie geval per geval bekeken. Als het bedrijfsafvalwater een

van het bedrijf. Dat kan dan beslissen om op het voorstel van

krijgt het een typecontract. Voor alle andere bedrijven wordt de

minder goede samenstelling heeft, of als er onvoldoende restcapaciteit is op de zuiveringsinstallatie van Aquafin om naast

vallen de specifieke investerings- of exploitatiekosten ten laste Aquafin in te gaan, of alsnog een eigen zuivering te voorzien.

huishoudelijk ook industrieel afvalwater te zuiveren, dan wordt

De aanvraag kan vanaf het voorjaar van 2006 opnieuw inge-

het eerste geval kan het mogelijk zijn om de samenstelling van

website vindt u ook meer uitleg over voorwaarden en procedure.

onderzocht of er een specifiek contract kan worden opgesteld. In het afvalwater te corrigeren op onze installatie. In het tweede geval berekent Aquafin de kost van een uitbreiding van onze in-

diend worden via de website http://bedrijven.aquafin.be. Op die

elke werkdag tussen 9 en 16.30 uur.

Colofon Verantwoordelijke uitgever: Luc Bossyns, Dijkstraat 8, B-2630 Aartselaar

Ombudsman van Aquafin: tel. 0472 450 450, e-mail: [email protected] Noodnummer (buiten werkuren): 0800 16 603

Aquafin NV, tel. 03 450 45 11, fax 03 458 30 20, e-mail: [email protected], www.aquafin.be Gratis abonnement op schriftelijke aanvraag. Vormgeving: Van Looveren & Gobert_06-06

•

Voor meer informatie kan u terecht op het nummer 03 450 48 48,

Aqua wordt gedrukt op milieuvriendelijk papier (Arctic The Volume).

16