België-Belgique P.B. 9000 Gent X
Peper
Editie januari / februari / maart 2011
8/5682
ERKENNING P702077 V.U. Joost Cammaert / Sergeant de Bruynestraat 78-82 / 1070 Brussel
gs n i voed ial spec
Dossier GGO’s Rosiers Interview Marc van Boerenbond risis Dossier Voedselc
driemaandelijks magazine van
groenland
Splits eens een groente kraam niet zo'n onzin uit Man, man, man, een mens maakt wat mee. Ge kunt u dat niet
trieste lot dat groenten overal ter wereld ondergaan, enkel en
voorstellen.
alleen maar om grote multinationals winst te bezorgen?”
Plompweg middenin de herhaling van mijn
geliefkoosde feuilleton “Crisis, omdat het moet” word ik uit
Hmm, misschien was het dan toch niet Bracke.
mijn lethargie gewekt door mijn deurbel die veel te schel door
uiteraard nog niet gedaan. Stilstaan is achteruitgaan, is mijn
de kale gangen van mijn woonst galmt. De avond was nog
devies. En achteruitgaan is nog meer achteruitgaan. Maar dat
niet goed begonnen of hij was al om zeep. Niet gewend dat
klinkt dan weer als een overjaarse hippie die na wekenlange
er iemand ooit op bezoek komt, deed ik – gewapend met een
zelfkastijding en geheelonthouding plots losgelaten wordt in
bezemsteel en een dosis overmoed een Vlaams-nationalist
een net in brand gestoken cannabisplantage.
gelijk – voorzichtig de deur open.
ja.
Spannend, hé.
Wie
Ik had dat
Inderdaad
“Onschuldige kroppen sla” herbegon het groentenora-
stond daar aan de deur? De grote boze wolf met zijn tanden
kel, “worden aan touwtjes gebonden en door computers op
bloot! Zijn ogen waren bloeddoorlopen, zijn klauwen bot en
gezette tijden voorzien van enkele druppels water en vetstof-
zijn warrige haren weggestopt onder een grauwe pet.
fen. Waar is de zelfontplooiing? Waar is het recht op vrijheid?
Enfin, Siegfried Bracke op een betere dag.
Eigenlijk ging
Waar is de levenslust van al die brave kroppen sla naartoe?
het gewoon over een huis-aan-huisverkoper die een groot
Gefnuikt, zeg ik u! Gefnuikt in de knop van hun bestaan!”
gebrek aan smaak toonde.
Bijna had ik de deur in zijn
Zoals zijn geestelijke gezondheid, blijkbaar.
“En weet
gezicht gegooid, om mij op zo’n onzalig uur te storen, maar
u hoe dat komt? Weet u dat? Het is allemaal de schuld van
dat bleek minder gemakkelijk dan gedacht, met die hengsels
de Franstaligen! Met hun vegetarische neigingen, altijd. En
en zo. En eigenlijk is dat nog best zwaar, zo’n eiken voor-
maar sla eten. En kolen. En soms worteltjes met erwtjes erbij.
deur. Boze Wolf / Bracke / Verkoper profiteerde van mijn ver-
Lieve, kleine, onschuldige erwtjes. Zo jong en groen en teder.
twijfeling om zijn spreekwoordelijke voet ook letterlijk tussen
En die Franstaligen, die vreten dat allemaal maar op. Met
de deur te steken. Want de man had een missie, en dat ik
kilo’s tegelijk. En ze doen er dan kruiden bij! Kruiden! Op die
overtuigd moest worden, dat was duidelijk.
Hij leek toch
zachte, lieve groentjes. Barbaren zijn het. Pas op, en ze eten
“Voorwaar, voorwaar, ik
die groentjes vaak levend op hé. Of ze gooien ze levend in
zeg u,” begon net-niet-Bracke met trillende stem, “Hebt gij
kokend water. Jamaar, weet ge wat dat doet met een bleek-
al gehoord van het vreselijke lot der groenten? Hoe zij vetge-
selder om levend in kokend water gegooid te worden? Dat
mest worden in speciaal daartoe aangelegde gronden? Hoe
krijst en dat piept en dat vecht voor zijn leven. Of waarom
sommigen zelfs nooit echte grond te zien krijgen, maar in
denkt ge dat ze zo’n stevig deksel op de pot zetten. Omdat
grote betonnen gebouwen gekweekt worden zonder liefde of
die bleekselder anders weer uit de pot zou springen natuur-
zonlicht? Hoe zij in veel te krappe ruimtes moeten opgroeien
lijk! Echt waar die Franstaligen, het is toch een ander land.”
en bespoten worden met tal van giftige producten? Hebt
Nu herkende ik de man. Het was niet Bracke. Het was zijn
echt wel op Siegfried Bracke.
gij, o onwaardige sterveling, al een keer stilgestaan bij het
schaduw.
Wim Borremans 2
edito
Smullen maar Het is er eentje om van te smullen, alhoewel niet alles zomaar op ons bord belandt. Deze Peper belooft niet alleen menig maagje te doen knorren, maar ze evenzeer ondersteboven te draaien. Voor veel ecologisten is bewust omgaan met voeding een evidentie en een essentieel onderdeel van hun levensstijl. Eten doen we elke dag: als het warm of koud, licht of donker is, we veraf of thuis zijn. Het is een noodzaak met verregaande gevolgen voor de mens en zijn omgeving. Jong Groen! zette daarom volop in op het thema. Dat resulteerde in een zeer succesvolle themadag ‘Tussen mes en vork’, een voordracht van Olivier De Schutter op onze nieuwjaarsreceptie en nu dus deze Peper.
Jong Groen! wkelinjkatar op het nieu
Met deze eerste Peper van 2011 kan Jong Groen! terugblikken op een fantastisch 2010. Onverwacht doken er verkiezingen op, maar net met deze verkiezingen werd een stukje Jong Groen!geschiedenis geschreven. Laten we hopen dat de verkiezingen dit jaar achterwege blijven. Minder positief is dat wanneer je dit leest België waarschijnlijk op het punt staat een plekje in het ‘Guinness Book of Records’ te verwerven met de langste regeringsonderhandelingen ooit. Voor de Belgische politiek bleek 2010 dan ook een drama. Een stellingenoorlog waarbij partijen amper nog compromissen durven te sluiten. Wat moet er dan verwacht worden van 2011? Veel, zeer veel.
inhoud
Zoals een bestuur van Jong Groen! dat op volle toeren draait in rechte lijn naar het congres ‘Stad 2030’ op 7 mei. Op dit eigenste moment is er een heuse debattencyclus aan de gang die
Dossier I.............................................................. p 4
Gent, Antwerpen, Brussel en Mechelen aandoet. Spring dus op
Genetisch gewijzigd voedsel
de kar en laat je inspireren. Voor Jong Groen! staat 2011 in het teken van de ecologische stad en vooral hoe we er voor kunnen zorgen dat die stad van droom naar werkelijkheid gaat.
In beeld
............................................................. p 8
Themadag ‘Tussen mes en vork’
Jong................................................................................ p 9
Veel leesplezier met deze Peper. Eentje waarvan je de zaadjes
Biobakkerij
rustig mag laten kiemen.
Frappant
...................................................... p 10
Duurzaamheid
Bart Dhondt, voorzitter Jong Groen!
Interview..................................................... p 12 Marc Rosiers van Boerenbond
Dossier II......................................................... p 15 Voedselcrisis
In de kijker............................................... p 20 Topchef Bart Desmidt
cultuur.............................................................. p 22 recept.................................................................... p 23
3
dossier I
Genetisch gewijzigd voedsel: een tikkende tijdbom Waarom ggo’s enkel het privébelang dienen Hogere opbrengsten, betere voedselveiligheid, voedzamer eten, minder herbiciden en insecticiden, voordelig voor het milieu,
een
stabielere
voedselvoorzie-
ning,... De lijst met voordelen die producenten van genetisch gemodificeerde organismen (ggo’s) op de consument afvuren, oogt indrukwekkend. Aan de andere kant kunnen we er niet omheen dat winst het leitmotiv blijft voor multinationals in de biotechnologische branche. Het loont daarom de moeite om ggo’s aan een kritisch onderzoek te onderwerpen. In tegenstelling tot wat Monsanto, Bayer, BASF en anderen beweren, kunnen immers heel wat vraagtekens geplaatst worden bij het gebruik van ggo’s.
4
dossier I
Wat zijn ggo’s?
een brede consensus in de wetenschappelijke wereld. Ggo’s voldoen volstrekt niet aan die twee criteria. Intens lobbywerk
Ggo’s zijn organismen waarvan het genoom is gewijzigd. In
van onder meer de multinational Monsanto heeft er echter
laboratoria worden eerst genen uit het DNA van virussen,
voor gezorgd dat ggo’s, ondanks de soms zeer ingrijpende
bacteriën, planten en dieren geïsoleerd. Vervolgens worden
gevolgen voor het organisme, als ‘zeer gelijkend’ beschouwd
alle gewenste fragmenten in een drager verzameld en in het
worden. Het argument is dat ze geen nieuwe genen maken,
organisme gebracht. Op die manier kan men de DNA-blauw-
maar combinaties samenstellen van bestaande organismen
druk van planten op ingrijpende wijze herprogrammeren. Zo
die als veilig zijn geboekstaafd. Dit was geen wetenschappe-
ontstaan gewassen met geheel nieuwe eigenschappen zoals
lijke maar een politieke beslissing. Gezien de enorme invloed
resistentie tegen herbiciden. De industrie is erin geslaagd om
van Monsanto op het hoogste politieke niveau is dat niet
ggo’s aan dezelfde officiële standaarden te laten voldoen als
verbazingwekkend. Michael Taylor bijvoorbeeld, hoofdauteur
natuurlijke kweekgewassen. Dit is totaal onverantwoord omdat
van de beleidsnota rond de deregulering van ggo’s onder
het proces waarbij ggo’s worden aangemaakt vrij onnauwkeu-
de regering van George Bush Senior, was daarvoor juridisch
rig is en aanleiding geeft tot talrijke onverwachte mutaties, die
adviseur voor Monsanto. Donald Rumsfeld was CEO van een
de DNA-structuur van de plant grondig wijzigen. Die mutaties
dochtermaatschappij van Monsanto. Voor hij rechter van het
zorgen voor een geheel onvoorziene werking van de genen en
Hooggerechtshof werd, werkte Clarence Thomas voor Mon-
kunnen mogelijk nadelige gevolgen hebben zoals kleinere op-
santo en ga zo maar door. Die belangenvermenging heeft als
brengsten, giftige effecten, allergische reacties en schade aan
resultaat dat ggo’s niet correct getest worden vooraleer ze op
het milieu. Geneticus David Suzuki zegt dat “any scientist who
de markt verschijnen.
tells you they know that GMOs are safe and not to worry about it, is either ignorant of the history of science or is deliberately
Manipulatie, intimidatie en leugens
lying. Nobody knows what the long-term effect will be.”
Geen wetenschap maar politiek
Voorbeelden van vervalst onderzoek van bedrijven zoals Monsanto zijn legio. Uit onderzoek dat doorslaggevend was voor het gelijkstellen van ggo’s en natuurlijke gewassen - en dus het
Hoe heeft de industrie die gelijke behandeling dan voor elkaar
commercialiseren van ggo’s - blijkt dat essentiële informatie
gekregen? De meeste ggo’s zijn afkomstig uit de Verenigde
is achtergehouden door het bedrijf. Een ander staaltje bedrog
Staten. Om in de VS goedkeuring te krijgen van de Food and
kwam aan het licht door Richard Burroughs, een klokkenluider
Drug Administration (FDA) om chemische of andere additieven
bij de FDA. Hij onthulde dat zijn collega’s testresultaten over
toe te voegen aan voedsel, moet ze onderworpen worden aan
het transgene groeihormoon Posilac achterhielden en ma-
uitgebreid gepubliceerd onderzoek en aanvaard worden door
nipuleerden. Dit product, verboden in elk geïndustrialiseerd land behalve in de VS, leidt volgens gelekte onderzoeksresultaten van Monsanto zelf tot problemen met de voortplanting
^
en ontsteking van de melkklieren. Niet alleen komt er meer
‘Monsanto's directeur bedrijfs-
etter voor in de melk, waartegen massaal antibiotica worden
communicatie Phil Angell in '98: "Monsanto should not have to vouchsafe the safety of biotech food. Our interest is in selling as much of it as possible. Assuring its safety is FDA's job."
ingezet, nog ernstiger is het aanzienlijk hogere niveau van een
^
Ook critici buiten het FDA worden geïntimideerd, besmeurd en
insuline-achtige groeifactor (IGF). Dat is problematisch aangezien talloze studies een verband leggen tussen toenemende IGF-waarden en borst-, darm- en prostaatkanker. Monsanto verzweeg haar resultaten in alle talen, en Burroughs werd vanwege de affaire ontslagen.
het zwijgen opgelegd. Monsanto maakt daarvoor gebruik van PR bedrijven zoals ‘Burson-Marsteller’ of de ‘Bivings Group’.
5
dossier I Bovendien heeft Monsanto een lange politieke arm. Zo werd
willen testen om eventueel schadelijke effecten te ontdekken.
bijvoorbeeld Arpad Pusztai, de man die eind jaren 90 de intre-
Alleen studies die goedgekeurd of gesubsidieerd zijn door de
de van ggo’s in Groot-Brittanië moest onderzoeken, ontslagen
zaadfabrikanten zien doorgaans het licht in een wetenschap-
onder druk van Washington nadat hij de schadelijke effecten
pelijk tijdschrift. In geen enkele sector zou dit door de beugel
van genetisch gewijzigde aardappelen op ratten aantoonde.
kunnen, maar als het om ggo’s gaat klaarblijkelijk wel. Een bijkomende moeilijkheid is dat er in de VS geen verplichting bestaat om ggo’s te labelen op de verpakking van eindpro-
Ggo’s: een zaak van groot belang?
ducten. Een rapport van de US Centers for Disease Control
Eén van de vele uitdagingen die de mensheid te wachten
gestegen tussen ’94 (net voor ggo’s gecommercialiseerd
staat in de 21ste eeuw is de enorme bevolkingsgroei, door
werden) en ’99. Is er een verband met ggo’s? Niemand kan het
het US Census Bureau berekend op grofweg 9,2 miljard
met zekerheid zeggen, want studies op mensen zijn nog nooit
mensen tegen 2050. Daarenboven meten steeds meer
uitgevoerd en niemand zal het door gebrek aan labeling ooit
mensen uit ontwikkelingslanden zoals China, Brazilië
werkelijk kunnen achterhalen.
toont aan dat voedselgerelateerde ziektes 2 tot 10 maal zijn
en andere opkomende economieën zich een westers consumptiepatroon aan. Zo schrijft Moisés Naím in het
Negatieve gevolgen
maart-aprilnummer 2008 van het vakblad Foreign Policy dat “terwijl de totale wereldbevolking van de planeet zal verhogen met 1 miljard mensen in de volgende twaalf
Naast de moeilijkheden omtrent onderzoek en het discours
jaar, de middenklasse zal aanzwellen met zoveel als 1,8
van de bio-industrie bestaat er een uitgebreid en groeiend
miljard.” Dat is op zich goed nieuws, maar er is meer.
aantal studies dat op ernstige problemen met ggo’s wijst.
Jared Diamond, auteur van Collapse en Guns, Germs &
Ratten, muizen maar ook grotere dieren zoals schapen die
Steel, merkt in een opiniestuk in de New York Times op dat
met ggo’s zoals maïs, erwten, aardappelen, tomaten, rapen en
de relatieve consumptiegraad per capita van de 1 miljard
soja worden gevoederd, vertonen onder meer hogere gevallen
mensen in ontwikkelde landen 32 bedraagt, terwijl de
van groeiproblemen, zweren, allergische reacties, lever- en
overige 5,5 miljard mensen daar ver onder zitten, meestal
nierproblemen, verminderde vruchtbaarheid, gezwellen die
in de buurt van één. Een van de voornaamste doelen van
kunnen leiden tot kanker enzovoort. Er bestaan bovendien
een land zoals China vandaag is het versterken van de
geen commercieel beschikbare ggo’s die voedzamer zijn dan
lokale consumptiegraad, momenteel nog steeds elf maal
traditionele varianten. In sommige gevallen zijn ze zelfs minder
kleiner dan de westerse, om de eigen afhankelijkheid van
voedzaam en brengen ze toxische of allergische reacties
export te verkleinen, sociale onrust te bezweren en het
teweeg. Zo was in de late jaren 80 en vroege jaren 90 de ggo
regime te legitimeren. Daarbij hoort bijvoorbeeld een gro-
L-triptophan, een voedselsupplement van het Japanse Showa
tere vleesconsumptie, die in China sinds 1980 met 150%
Denko, verantwoordelijk voor 37 doden en meer dan 1500
per persoon is gestegen. De hamvraag is dus welke weg
invaliden door een toxische ggo-bacterie.
onze maatschappij wil inslaan om dergelijke evoluties op te vangen.
Hogere opbrengsten: een mythe
Vrij onderzoek: een fabeltje
Van ggo’s wordt algemeen gedacht dat ze een hogere opOok nadat ggo’s op de markt gebracht zijn, is het zeer moeilijk
brengst opleveren. In werkelijkheid blijkt dit meestal niet zo te
om na te gaan of ggo’s wel presteren zoals de producenten
zijn. Zelfs het US Department of Agriculture bevestigt in een
beweren, omdat ggo’s beschermd zijn door middel van een
rapport uit mei 2002 dat “GE crops available for commercial
patent. Boeren tekenen een gebruikersovereenkomst waarin
use do not increase the yield potential of a variety. In fact, yield
staat dat ze geen zaadreserves mogen aanleggen, maar elk
may even decrease… Perhaps the biggest issue raised by
jaar hun zaad opnieuw moet aankopen. Naast die verplichte
these results is how to explain the rapid adoption of GE crops
afhankelijkheid stipuleren de gebruikersovereenkomsten een
(genetically engineered crops) when farm financial impacts
verbod op het gebruik van ggo’s voor onafhankelijk onder-
appear to be mixed or even negative.” Dezelfde conclusie
zoek. Wetenschappers riskeren dus vervolging als ze ggo’s
bereikt het VN IAASTD-rapport (International Assessment of
6
dossier I
Sluipend economisch imperialisme Het marktverstorend effect van ggo-monopolies manifesteert zich over de hele wereld. In India heeft Monsanto bijvoorbeeld vrijwel de hele katoenmarkt in handen. Ggo-zaden zijn er 4 keer zo duur en leveren geen hogere opbrengsten op, maar boeren moeten wel meer kunstmest gebruiken en zijn verplicht Roundup aan te kopen. Roundup is het bestverkopende herbicide van Monsanto waartegen de ggo’s resistent zijn gemaakt. Al die kosten lopen zo hoog op dat veel boeren moeten lenen bij woekeraars en daardoor vaker risico lopen op faillissement. Met meer dan 150 verschillende maïsvariëteiten bezit Oaxaca in Mexico het genetisch maïsreservoir van de wereld. Hoewel Agricultural Knowledge, Science and Technology for Development) uit 2008 over de toekomst van de landbouw en een nog overtuigender bewijs werd in 2009 geleverd door Dr. Doug Gurian-Sherman. Hij bracht aan het licht dat de enige intrinsieke verbetering in ggo-gewassen afkomstig is van verbeteringen in traditionele kweekmethoden. Bedrijven gebruiken namelijk conventionele methoden om hun gewassen te verbeteren, alvorens een gen in te brengen dat de plant herbicide- of
ggo’s verboden zijn in Mexico, zorgt het NAFTA vrijhandelsakkoord (North American Free Trade Agreement) met de VS en Canada voor de invoer van zwaar gesubsidieerde maïs, waarvan 40% genetisch is gemodificeerd en tweemaal goedkoper is dan lokale variëteiten. Aangezien contaminatie zo goed als onvermijdelijk is, riskeert de wereld een groot verlies aan biodiversiteit te incasseren, nochtans essentieel om natuurlijke voedselrampen op te vangen.
insectresistent maakt. Door gewassen tot hun intellectuele eigendom te maken via ggo-technologie zonder enige toegevoegde waarde, eigenen Monsanto, BASF, Bayer en anderen zich dus grote winsten toe.
Conclusie In 2009 werd Monsanto door Forbes Magazine uitgeroepen tot bedrijf van het jaar. Een jaar later maakte het blad een bocht
Zelfs wie niet zaait, zal oogsten Een cruciaal aspect in de controverse rond ggo’s is contaminatie. Voorstanders beweren dat traditionele gewassen en ggo’s in elk gegeven land perfect naast elkaar kunnen bestaan, wat ze doorgaans ‘co-existensie’ noemen. In de praktijk blijkt dat dit een flagrante leugen is. Tijdens een test in 2006 bleek ggo-rijst de Amerikaanse rijstvoorraad van dat jaar in grote mate gecontamineerd te hebben, en werd het zelfs teruggevonden in Afrika, Europa en Centraal-Amerika. In maart 2007 maakte Reuters bekend dat de rijstexport in de VS met 20% was gedaald door ggo-contaminatie. In dat jaar alleen al waren er volgens Greenpeace 39 nieuwe gevallen van ggo-contaminatie, en 216 gevallen sinds 2005. Het is voor boeren onmogelijk om te vermijden dat zaden van een naburig veld kruisbestuiven met hun eigen natuurlijke varianten. Als dat echter toch ontdekt wordt, kan de boer voor het gerecht gebracht worden voor diefstal.
van 180 graden, omdat Monsanto inmiddels in slecht vaarwater was terechtgekomen. De nieuwe generatie ggo’s bleken minder opbrengst op te leveren dan gewone gewassen, onkruid dat Roundup weerstaat duikt steeds vaker op en verschillende rechtszaken werden tegen het bedrijf aangespannen. Africacorrespondent Daniel Howden schreef in de Independent dat “the climate crisis was used to boost biofuels, helping to create the food crisis, and now the food crisis is being used to revive the fortunes of the GM industry.” Zelfs rapporten van de Wereldbank en de United Nations Food and Agriculture Organisation bevestigen dat biobrandstoffen een van de hoofdoorzaken van de huidige voedselcrisis zijn. Een ander rapport van de VN getiteld “Organic Agriculture and Food Security in Africa” toont aan dat biologische landbouw een positieve impact heeft op armoede, de grootste factor van voedselonveiligheid in de wereld. Laat ons dus dat pad inslaan, en in tweede instantie steun verlenen aan onderzoek naar biotechnologische technieken die wel veilig zijn. Dat is op alle vlakken de enige duurzame oplossing.
7
Olivier beys
in beeld
Themadag ‘Tussen mes en vork’ Op 11 december verzamelden meer dan 50 jongeren in Antwerpen om zich een hele middag te laten onder-
dompelen in de wereld van voedselproductie- en con-
sumptie. Eén ding was duidelijk: het rijke aanbod van
lezingen over veeteelt & overbevissing, een workshop rond duurzaam winkelen en discussies over landbouw & ggo’s werd duidelijk gesmaakt. Peper wou toch eens weten wat hen het meest verwonderde, verontwaardigde, choqueerde en bijbleef, dus gingen we het gewoon vragen! Boontjes in de serre verbruiken meer dan boontjes die duizenden kilometers met het vliegtuig hebben afgelegd. (Soetkin) We verschoten er toch wel van dat blijkbaar niet elke vorm van visvangst duurzaam is zelfs al zie je een label (MSC) staan dat zou aangeven dat het op een duurzame wijze geproduceerd wordt. We willen toch eens zelf die wetenschappelijke rapporten en cijfers zien om te weten of dit werkelijk zo is. (Julie en Johanna)
De workshop duurzaam winkelen liet me vooral inzien dat ik er toch nog niet zo veel mee bezig ben. Maar de seizoensgroentenkalender die ik meegekregen heb, ga ik alvast proberen te gebruiken. (Yannis) De lezing over veeteelt van EVA werkt inspirerend en ik maak er alvast een voornemen van om in 2011 om te schakelen op vegetarisch koken en eten. Alleen, ik weet niet wat ik dan ’s ochtends op mijn boterham zou willen… (Dries) Greenpeace zou meer kunnen bereiken als ze het debat over ggo’s niet zo zouden polariseren. Niet alle ggo’s zijn slecht en die indruk wordt nu te veel door hen gewekt. (Geert)
Foto's: Elke Pannier 8
jong
Bio, broodnodig? Maarten Cochez is bachelor in de agro-bio-
het geluk dat die kennis bij ons in de familie is doorgegeven.
technologie, afstudeerrichting voedings-
Wij maakten onze confituur en andere samengestelde pro-
middelentechnologie en is nu bezig met
ducten zelf, nog vóór we volledig overschakelden naar een
een bachelor accountancy-fiscaliteit. Hij
biologische bakkerij.
is actief bij Jong Groen! en zijn ouders zijn de trotse bezitters van een biologische
Naar het schijnt zou het grootste deel
bakkerij en twee marktkramen. Peper is
van het biologische brood dat te verkrij-
geïnteresseerd in zijn verhaal.
gen is in biologische winkels geïmpor-
Maarten, hoe is het allemaal begonnen?
teerd worden uit Frankrijk en Nederland.
Het begon bij mijn overgrootvader die een eigen bakkerij op-
Leveren jullie zelf aan biowinkels?
startte. Hij gaf zijn kennis door aan zijn zoon, mijn grootvader,
Ik vind het wel jammer dat het meeste biologische brood uit
die ook een bakkerij begon. De geschiedenis herhaalde zich
het buitenland komt en dat er niet meer biologische bakkers in
en zo werd ook mijn vader bakker.
België zijn. Toch leveren wij niet aan andere biowinkels. Ik kan wel begrijpen dat er zo weinig biologische bakkerijen
We zijn niet sinds de eerste dag biologisch gecertificeerd.
zijn. Alleen al bakker worden, is een grote stap: het is fy-
Biologische productie bestaat al honderden jaren maar de Eu-
siek zwaar, het is nachtwerk, maar je kan er wel je kost mee
ropese erkenning ervan kwam pas in ’91. Voor die tijd beston-
verdienen. Als je daar bovenop nog eens aan de eisen van
den er geen biobakkers. Zelf werden we in ‘94 gecertificeerd,
een biologische bakkerij wil voldoen, moet je er echt 100% in
oorspronkelijk voor biologische marsepein en chocolade en
geloven, want je winst zal niet groter zijn omdat je biologisch
twee jaar later zijn we dan overgestapt naar een volledig biolo-
gaat werken. De voornaamste reden waarom wij thuis beslist
gische bakkerij.
hebben om toch biologisch te werken en te blijven werken is de kwaliteit. De kwaliteit van biologische grondstoffen is veel
In ‘97 organiseerde Groen! (toen nog Agalev) voor het eerst
beter.
biologische markten. Wij hebben daaraan deelgenomen en zo kwamen we in het marktkramercircuit terecht. Gestaag
Vinden jullie het belangrijk dat jullie
groeiden we verder en uiteindelijk schaften we ons een eigen
grondstoffen van Belgische bodem zijn?
marktwagen aan. We begonnen zelfs niet-biologische markten te bezoeken met ons biokraam. In 2003 besloten we tenslotte
Veel zaken komen van dichtbij, dat is vooral omdat we het
om onze winkel te sluiten en om enkel nog aan markten deel te
belangrijk vinden om onze leveranciers persoonlijk te kennen.
nemen. Momenteel doen we er zo’n vier per week, in Antwer-
Een leverancier die je persoonlijk kent, kan je meer vertrouwen
pen.
dan een certificaat dat bij een product zit van een anonieme leverancier.
Wat is het grote verschil tussen een gewone en een biologische bakkerij? Eerst en vooral moeten de grondstoffen waarmee je werkt bio-
Het biologische brood van Maarten vind je wekelijks terug
logisch zijn. Daarnaast is het ook typisch dat we onze halffabri-
op markten in en rond Antwerpen:
caten zoals marsepein, confituur, glazuur,… zelf maken omdat
tt Dinsdag in de Filip Williotstraat in Berchem tt Donderdag op de Dageraadplaats in Antwerpen tt Zondag op de biomarkt in Heist-op-den-Berg en op de
die niet in biologische versie verkrijgbaar zijn. In de gewone sector bestaan die halffabricaten wel. In de scholen wordt die artisanale werkwijze niet meer aangeleerd en dat maakt het
biomarkt op het Falconplein in Antwerpen
moeilijk om met een biologische bakkerij te beginnen. Ik heb
9
marloes de rijck
frappant
Duurzaamheid: een onbegrepen modewoord 100 eenvoudige tips om de aarde te redden. 365 groene manieren om jouw uitstoot te verminderen. 10 tips om onze planeet te redden in 1 minuut. Als je de lifestyle magazines mag geloven, beseffen we allemaal dat we actie moeten ondernemen om onze omgeving leefbaar te houden. Je zou ook verwachten dat we weten wat duurzame voedselproductie precies betekent. Niets is echter minder waar.
“My favorite animal is steak” - Fran Lebowitz De Al Gores, Bob Geldofs en Bonos van deze wereld hebben hun werk gedaan. Veel mensen zijn ondertussen overtuigd dat we een milieuprobleem hebben en dat we daarom op een andere manier moeten leven. Overtuiging is één ding, werkelijk actie ondernemen is iets anders. Weten mensen eigenlijk wel waar het om draait? Kennen ze de complexiteit van duurzame voedselproductie, waarbij een evenwicht moet gezocht worden tussen economische, sociale én ecologische belangen? Uit onderzoek in opdracht van de W.K. Kellogg Foundation in de VS en de Koning Boudewijnstichting in Europa blijkt dat de meeste mensen concepten zoals ‘duurzame ontwikkeling’ niet of nauwelijks begrijpen. Bij voedsel denken mensen niet aan een complex systeem van productie, distributie en de mogelijk schadelijke gevolgen daarvan, maar ze associëren het met allerlei persoonlijke ervaringen zoals koken, winkelen en eten. Dit fenomeen is perfect te verklaren vanuit de menselijke natuur. Alles wat emoties oproept, dramatisch is of concreet en recent gepresenteerd werd, is meer ‘beschikbaar’ in het geheugen. Dat lijkt niet problematisch, maar dat is het zeker wel. Door alleen te denken als consument kennen we onszelf een passieve rol toe. Kritische overwegingen over voedsel worden daardoor zelden vertaald in een breed politiek draagvlak om de voedselindustrie via de nodige wetgeving aan te passen. Een tweede vastgeroeste visie in de westerse mentaliteit vormt het moderniteitsdenken. Voedsel is afkomstig van gigantische boederijen, het wordt verwerkt in fabrieken en verschijnt kant en klaar in de supermarkt. Voor een stuk klopt dit met de werkelijkheid, maar doorgaans is dat beeld sterk overdreven.
10
Frappant Een belangrijk negatief gevolg van deze gedachte is dat technologische ontwikkeling in de voedselproductie daardoor als
Experts are increasingly concerned about what they call
onvermijdelijk beschouwd wordt, en soms zelfs in een Darwi-
our Runaway Food System. The way we produce food to-
nistisch kleedje wordt gestopt. Er is bijvoorbeeld geen plaats
day has radically changed, and now has the power to alter
meer voor kleinschalige boerderijen, die volgens een econo-
the foundations of life as we know it almost by accident.
misch evolutionaire logica door ‘efficiëntere’ melk- of kippen-
Farming chemicals like pesticides and weed-killer are per-
fabrieken worden weggeconcurreerd. Eventuele (milieu-)pro-
manently altering our soil and water. Genetic engineering
blemen interpreteert men als een prijs voor die vooruitgang.
is changing the nature of the plants and animals we eat.
Voor een oplossing voor die problemen vertrouwt men vreemd
And mile-long fishing nets are dragging the ocean floor
genoeg op alweer nieuwe technologieën en innovaties, een
and altering ecosystems. America needs to retake control
ware cirkelredenering dus. Begrippen als duurzaamheid, voed-
of this runaway food system before it does more damage
seldiversiteit, de impact van voedselsubsidies of biologische
to the foundations we depend on.
landbouw passen niet in dit plaatje en worden daarom – vaak
Aubrun, A., Brown, A., & Grady, J. E. (2006). Conceptualizing US food systems with simplifying models: Findings from TalkBack testing. Washington,DC: The FrameWorks Institute.
onbewust – genegeerd.
“It isn’t that they can’t see the solution. It’s that they can’t see the problem” – G.K. Chesterton
Na het voorlezen werden de proefpersonen onder meer
Het onderzoek maakt duidelijk dat mensen nog onvoldoende
wanneer ze dezelfde informatie krijgen zonder de metafoor
verbanden leggen wanneer ze gevraagd worden na te denken
‘Runaway Food System’.
gevraagd om zelf na te denken over ons voedselsysteem en mogelijke oplossingen aan te dragen. Uit de reacties blijkt dat ze systeemgerichter denken, meer actiegericht zijn en constructievere oplossingen voorstellen voor de problemen dan
over voedselsystemen. De ‘million dollar question’ is natuurlijk hoe mensen dan wel juister, positiever en vollediger kunnen redeneren over voedsel. Taalkundigen en psychologen hebben daartoe de handen in elkaar geslagen door zichzelf de vraag te stellen hoe mensen nadenken in plaats van wat ze denken. Het is namelijk nutteloos om mensen te bombarderen met informatie als die geïnterpreteerd wordt met behulp van een gebrekkig denkkader. Tot hun sterkste wapens behoren metaforen, die de mens in staat stellen de abstracte wereld begrijpelijk te maken. Dit proces beperkt zich niet tot de uit-
Een fluitje van een cent? Je denkt misschien dat het niet zo moeilijk is om zo’n productieve metafoor zelf te bedenken, maar andere modellen uit het onderzoek bleken opvallend minder effectief te zijn. Drie kernelementen moeten blijkbaar aanwezig zijn in je communicatiekader opdat mensen een beter beeld krijgen:
tt De metaforen moeten het voedselsysteem kaderen als een geheel. Zonder een totaalbeeld keren mensen terug naar
drukking van taal, maar is fundamenteel ingebakken in onze manier van denken en handelen. Zo interpreteren we bijvoorbeeld discussies in termen van oorlog: we nemen stellingen
hun individuele ervaringen met voedsel.
tt Je moet tonen dat de gevolgen van het systeem onaanvaardbaar zijn. Zoniet berusten mensen in de ‘prijs van de
in, werpen argumenten op en proberen die te verdedigen. Niet alleen heeft dit inzicht een aantal filosofische implicaties, het is een interessant gegeven voor de ontwikkeling van een betere
vooruitgang’.
tt Je model moet bewijzen dat het systeem moet beheerd worden. Zonder een idee van controle en management
communicatie.
blijft men overtuigd dat het systeem een eigen leven leidt en niet veranderd kan worden.
Vervolgstudies tonen aan dat mensen betere beleidsvoorstellen bedenken als ze een alternatief voor het moderniteits- en consumentenkader te horen krijgen. Aan proefpersonen werd bijvoorbeeld een eenvoudige paragraaf (zie kader) voorgelezen over de gevaren van ons huidig voedselsysteem.
Zoek je meer tips and tricks om je communicatie te verbeteren, neem dan onder meer een kijkje in de gratis publicatie “Duurzame landbouw: een meer effectieve communicatie dankzij framing” op de website van de Koning Boudewijnstichting. Zonder twijfel een essentiële basisgids voor communicatoren in de politiek, NGO’s of agro-industrie.
11
Olivier beys
INTERVIEW
Hete kolen en landbouwers Landbouw en natuur strijden voor dezelfde beperkte ruimte in Vlaanderen en krijgen bovendien nog eens concurrentie van industriezones,
woonzones
en
weginfra-
structuur. Dat kan niet anders dan conflicten opleveren. Marc Rosiers, directeur van de studiedienst van de Boerenbond, lacht: “Landbouw en milieu zijn partners! We zijn samen voorvechters van de open ruimte.” In hoeverre zijn natuur en landbouw vandaag al partners? En hoe kan landbouw op een duurzame manier het hoofd bieden aan de voedselcrisis wereldwijd? Peper zat op hete kolen en sprak daarom af met Marc Rosiers van de Boerenbond.
Milieu vs landbouw
toe en dat is vooral te danken aan biofruit en biogroenten. Hoopgevend is ook dat het aantal hectaren in omschakeling
In ons sterk verstedelijkte Vlaanderen is open ruimte een
sterk toeneemt, wat wijst op een sterke groeimarge in de toe-
schaars goed. Is er nog wel voldoende ruimte voor zowel land-
komst. Toch is de Boerenbond niet laaiend enthousiast.
bouw als natuurbescherming? Ze dreigen het gevecht tegen
Rosiers: “We zullen nooit de wereld kunnen voeden met
andere invullingen in het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen alvast te verliezen. Soms zijn ze bondgenoten, maar even vaak
biolandbouw alleen. Het rendement ligt tot 40% lager dan in
staan ze lijnrecht tegenover elkaar. Beiden willen echter op een
de reguliere landbouw en biolandbouw zal altijd erg arbeids-
duurzame manier omgaan met de beperkte ruimte.
intensief en dus duur zijn. Het blijft een nichemarkt, maar biolandbouwmethoden zullen steeds meer hun weg vinden
Marc Rosiers: “De Boerenbond definieert duurzaam-
naar de reguliere landbouw. Mag ik ook even een kanttekening
heid als een evenwicht tussen de 3 P’s van people, planet en
plaatsen? Bio betekent niet noodzakelijk gezonder of veiliger.
profit. Toch gaat onze eerste bekommernis uit naar profit, om-
Studies wijzen uit dat sommige mensen in onze overgehygiëni-
dat we zonder inkomen helemaal niets kunnen doen voor de
seerde wereld ziek worden van natuurlijke onreinheden.”
2 andere P’s. Groene economie is een concept waar we zeker achter staan. Wij bekijken dat vanuit weloverwogen eigenbe-
Moet er nog water zijn?
lang: je doet waar je beter van wordt. En de regelgeving helpt natuurlijk ook.”
Midden november werden grote delen van Vlaanderen getroffen door overstromingen. Natuurpunt analyseert dat een te
Bio con brio?
snelle afstroom van verharde oppervlakten én uit landbouwgebied aan de basis ligt van het probleem. Gecombineerd met
Bioproducten worden populair en de biologische voedings-
een gebrek aan ruimte voor water en de slechte ruimtelijke
markt blijkt relatief goed bestand tegen de economische crisis.
ordening leidt dat tot rampen. Bovendien stelt de Bond Beter
Het areaal biologische land- en tuinbouw neemt in Vlaanderen
Leefmilieu vast dat we onze waterlagen aan het afbouwen zijn:
12
INTERVIEW
in de zomer zullen we geregeld tekorten kennen en in de winter
Om dit te compenseren op de weinige beschikbare land-
hebben we dan weer te veel water.
bouwgrond in Vlaanderen zullen we nog een tandje moeten bijsteken.”
Rosiers: “Vlaanderen is altijd al sterk verstedelijkt geweest
en de plaats voor landbouw is beperkt. Daardoor is de waterinfiltratiecapaciteit van onze regio erg klein. Heel wat over-
De koe en haar broeikasgassen
stromingsgebieden worden in landbouwgebied aangelegd. Daarnaast springen boeren zuiniger om met water en slaan ze
Wereldwijd is de veeteeltsector verantwoordelijk voor een
water op. Boerenbond werkt mee aan een waterauditproject,
aanzienlijk deel van de broeikasgasemissies. Vlees duurzamer
waardoor landbouwers kunnen bekijken hoe ze op hun bedrijf
produceren en consumeren levert een serieuze bijdrage aan
de waterhuishouding nog kunnen verbeteren.”
de omslag naar een duurzamere voedselwereld. In Nederland is alvast een eerste stap gezet met een verbod op megastallen.
^
Intensieve veehouderij doet het vaak beter dan het romantische idee van de boerderij met dieren in vrije uitloop ^
Rosiers: “Kijk, we moeten een onderscheid maken tussen
voedsel produceren en voedsel consumeren. De Boerenbond erkent dat we te veel vlees eten, maar vlees is gezond als je de juiste hoeveelheid eet. Dat is de verantwoordelijkheid van de consument. Bovendien moeten we het beeld bijstellen dat intensieve veehouderij automatisch slechter is. Opstalling van het vee is OK: er is een betere controle op de voeding, de mest kan onmiddellijk verwerkt worden, in de stal kunnen dieren vrij rondlopen en de bestrijding van ziekten wordt gemakkelijker. Intensieve veehouderij doet het vaak beter dan het roman-
Mest
tische idee van de boerderij met de dieren in vrije uitloop buiten. Er bestaan studies die aantonen dat de reguliere land-
Uit recente cijfers blijkt dat de waterkwaliteit er in de winter
bouw minder broeikasgassen uitstoot dan biolandbouw!
2009-2010 op achteruit is gegaan. Natuurpunt wijt dat aan het gebrekkige Vlaamse beleid. Het fundamentele probleem blijft
Vanuit economische motieven kan de vleesproductie wel nog
het mestoverschot. Mestverwerking zou dit moeten oplossen,
verduurzamen, onder meer door de samenstelling van het
maar schiet in de praktijk tekort. Er wordt onderhandeld over
veevoeder te verbeteren, door de luchtcirculatie in de stallen
een nieuw mestactieplan met de Europese Unie, maar die
te optimaliseren, door zonnepanelen te plaatsen enzovoort.
onderhandelingen liggen sinds 30 november 2010 stil.
Ook op het vlak van eiwitproductie kunnen we nog een belangrijke weg afleggen: we zijn vandaag erg afhankelijk van
Rosiers: “Europa vraagt bijkomende inspanningen op vlak
veevoeder uit verre landen. Daarom pleiten we voor een ver-
van fosfaat en nitraat. De Boerenbond stelt de doelstelling van
antwoord sojagebruik en voor het gebruik van rijke eiwitbron-
een betere waterkwaliteit niet in vraag, maar heeft wel vragen
nen die hier voorhanden zijn. Zo zouden we beendermeel van
bij het meetsysteem. De resultaten van staal en tegenstaal
varkens aan kippen kunnen voederen en omgekeerd.”
lopen vaak heel sterk uit elkaar, wat de meetresultaten on-
^
zeker maakt. We voelen aan dat er strengere maatregelen in
Groene economie is voor ons weloverwogen eigenbelang
aantocht zijn. Alleen zullen we in de onderhandelingen toch een modus vivendi moeten vinden in onder meer de timing van de uitvoering van de afspraken. De rentabiliteit van onze
^
landbouwondernemingen komt immers in het gedrang.
13
INTERVIEW
Voedselcrisis en speculanten
^
Bio blijft een nichemarkt ^
In 2008 was volgens de Wereldbank speculatie op voedselgrondstoffen de belangrijkste oorzaak van de voedselcrisis, meer zelfs dan de grotere vraag naar graan. Het aanleggen
Rosiers: “De Boerenbond betreurt dat in dit dossier de
van voedselvoorraden lijkt de speculatiegolven niet tegen te
wetenschap permanent in vraag wordt gesteld. Maar wij zullen
houden. Speculatie op voedingsgrondstoffen is onethisch en
de hete aardappels niet uit het vuur halen voor producenten
maakt duidelijk dat een sterke marktregulering onontbeerlijk is.
van ggo-zaden. De Europese Unie wordt echter stilaan een eiland: hoe lang kunnen we dat nog volhouden? Bovendien
Rosiers: “De Boerenbond is tegen een overdreven finan-
heeft Europa een erg hypocriete houding: ggo’s mogen hier
ciële speculatie op grondstoffen. Speculatie op zich is niet
niet geproduceerd worden, maar ggo-gevoederde varkens
slecht, zolang er een band is met de fysieke grondstof. Zo speculeert de boer ook wanneer hij zijn gewas oogst en wacht met de verkoop tot de beste prijs zich aandient. Maar zonder
mogen wel geïmporteerd worden, net als ggo-medicijnen. De Boerenbond zal zelf het gebruik van ggo’s pas gaan promoten als er ook een draagvlak voor bestaat bij de consumenten.”
die band is speculeren fout. Er moet dan ook dringend meer transparantie komen in de grondstoffenmarkt. Vandaag is nauwelijks geweten wie er op die markt actief is, welke verrichtingen er worden uitgevoerd en tegen welke prijs. Toch zullen
Meer monden om te voeden De groei van de bevolking wordt vaak aangegrepen om met
we met financiële speculanten moeten leren leven. Marktre-
rampscenario’s te zwaaien: er zal niet voldoende voedsel zijn
gulering zal bovendien op internationaal niveau door de G20
voor iedereen. De meeste actoren zijn het wel eens over het
moeten worden beslist, en dat zit er niet onmiddellijk aan te
recht op voedsel: met de beperkte beschikbare oppervlakte
komen.”
moet voedselproductie voorrang krijgen op biobrandstoffen of exportlandbouw. Op wereldschaal komt dat principe echter in het gedrang: zo is in Vlaanderen de intensieve veeteelt afhan-
^
kelijk van import van veevoer, dat elders in de wereld wordt
Nog meer arbeid afstoten is nodig voor een rendementsverbetering in de landbouw
geteeld waar het landbouwareaal en daarmee de voedselvoorziening van de lokale bevolking wordt afgesnoept.
Rosiers: “We zullen door de groei van de wereldbevolking
^
het rendement van de landbouw en de productie moeten
opvoeren. Dat moeten we doen door het verlies in de voedselketen te beperken. De Wereldvoedselorganisatie heeft berekend dat van alle geplante zaadjes, er maar 40% de
To ggo or not to ggo
monden bereikt. 60% van alle potentiële voeding verdwijnt dus. In de eerste plaats door klimatologische omstandigheden
Biolandbouw kiest resoluut voor ggo-vrij. Gentechnologie doorbreekt namelijk de grenzen van de natuurlijke voortplanting en in de biolandbouw worden ziekten genezen vanuit de kennis van het natuurlijke systeem. Ggo leidt ook tot monoculturen en verschraling van de biodiversiteit. De invoering van ggo’s is onomkeerbaar, maar niemand kent vandaag de gevolgen voor mens en dier. En tot slot leidt gentechnologie ook tot industrialisering van de landbouw: als een boer een ggo-gewas teelt, is hij géén eigenaar van het zaad en zitten de eigendomsrechten en patenten bij enkele multinationals.
(overstromingen of droogten), maar ook bij het transport van voeding. Bovendien gebeurt dat ook nog eens bij de opslag omdat de bewaarcondities niet overal even goed zijn. Er is dus nog werk aan de winkel. Tenslotte is technologische innovatie onmisbaar en zal genetica de kwaliteit van de dierenrassen en het zaaigoed moeten verbeteren. We moeten ook stilstaan bij het feit dat landbouwproducten in het algemeen te goedkoop zijn. Als we daar niets aan doen, zullen we in de landbouw nog meer moeten rationaliseren en nog meer arbeid moeten afstoten.”
14
Sara Geets
dossier II
Menselijke honger
De vraag naar voedsel stijgt, het aanbod volgt niet Elke dag opnieuw lijden ongeveer
één
mil-
jard mensen honger op onze planeet en dat is een bijzonder jammerlijk feit. Er is
namelijk genoeg potentiële landbouwgrond om alle mensen van voedsel te voorzien. Door een continue stijging van de bevolkingsgroei en de voedselprijzen, een stagnerende groei van de oogstopbrengsten en de ongelijke verdeling van voedingsmiddelen lijkt de voedselcrisis echter een onoplosbaar probleem. Bijkomend zorgt de klimaatverandering voor meer extreme weerpatronen, met een verschraling van de bodem en mislukte oogsten tot gevolg. De hongerigen spijzen: een onmogelijke taak?
Geschiedenis als ontbijt
zogenaamde ‘groene revolutie’. Het uitzicht van de landbouw is sindsdien letterlijk en figuurlijk grondig veranderd. Deze
Zo’n 12.000 jaar geleden ruilden prehistorische stammen in het
groene revolutie had weinig te maken met wat wij vandaag
Midden-Oosten geleidelijk aan hun nomadenbestaan voor een
‘groen’ noemen. Ze werd eerder gekenmerkt door een forse
vaste stek. Men begon stapsgewijs met het ploegen en beplan-
stijging van het gebruik van bestrijdingsmiddelen, irrigatie-
ten van vruchtbare grond om zo het land steeds efficiënter te
kanalen en kunstmest. Maar het ging ook om een landbouw
verbouwen. Elke positieve ontwikkeling die zorgde voor meer
die uitbreidde en door de grote infrastructurele ontwikkeling
opbrengst, zoals de domesticatie van dieren of het aanleg-
overschakelde op monocultuur. Het begin van het einde? Mis-
gen van irrigatiekanalen, ging gepaard met een aangroei van
schien. In ieder geval zorgde het ervoor dat een groot deel van
de – al dan niet plaatselijke – bevolking. Dit proces werkte ook
de wereldbevolking gevoed kon worden.
andersom: bij een mislukte oogst stagneerde de bevolkingsgroei. Duizenden jaren lang is die situatie bijna onveranderd
^
gebleven, totdat de industriële revolutie haar intrede deed.
De groene revolutie had weinig te maken met wat wij vandaag groen noemen
Vanaf de tweede helft van de twintigste eeuw is de landbouwsector bezig aan een gestage, maar zelfzekere industrialise-
^
ring. In Azië, en vooral in India, startte rond de late jaren 50 de
15
dossier II
We zullen het gegeten hebben!
periodes van droogte die daarmee gepaard gaan - nefast voor de landbouwactiviteit. Het gebied wordt ook nog eens geplaagd door een aanslepende golf van aidsbesmettingen die
Sinds de jaren 50 is de wereldbevolking aangegroeid met een
alleen al in de Zuid-Afrikaanse landen in de miljoenen lopen.
slordige vier miljard mensen. Het overgrote deel hiervan werd
Het is dan ook de enige regio ter wereld waar de landbouw-
in Azië geboren, daar waar de groene revolutie oorspronkelijk
productiviteit is achteruit gegaan de voorbije decennia.
is gestart. Sindsdien is er veel veranderd. Grote gebieden natuur zijn verdwenen om nieuwe landbouwgronden te creëren
Om hier verandering in te brengen wil Kofi Annan, voormalig
en veel van de biodiversiteit is hierdoor verloren gegaan, niet
secretaris-generaal van de Verenigde Naties, lokale boeren
in het minst door de wijdverspreide monoculturen. Het grond-
stimuleren Afrikaans voedsel te kweken en te verkopen en
waterpeil is dramatisch gezakt op veel plaatsen en vele diepe
hiermee een Afrikaanse groene revolutie te starten. De weg
waterputten staan droog. Het ongedierte wordt resistent tegen
hiernaartoe zal veel moed en daadkracht vergen.
bestrijdingsmiddelen door het excessief gebruik ervan en op de koop toe begint de groei van de oogstopbrengst jaar na jaar te stagneren of zelfs te dalen.
Hongerig naar vlees Een aspect dat een grote invloed heeft op de wereldwijde
Afrika: doorbakken probleemcontinent
voedselmarkt is de vleesconsumptie. De laatste decennia is ze aan een forse opmars bezig. Momenteel is die vooral te merken in – opnieuw – de Aziatische landen, in het bijzonder bij de
Corruptie, ontoegankelijke markten, droogte, gebrek aan
sterkste groeiers India en China. De vleessector is een grote
infrastructuur, geen geschikte waterbronnen, geen toegang
afnemer van de wereldwijde graan-, soja- en maïsproductie,
tot verschillende gewassen... De waslijst van redenen waarom
aangezien het slachtvee grote hoeveelheden van die gewas-
Afrika de groene revolutietrein gemist heeft, lijkt eindeloos. Dit
sen verorbert. Voor één kilo vlees moet er gemiddeld drie tot
werelddeel staat dan ook bekend om de talloze hongersno-
vier kilo graan gevoederd worden en voor rundsvlees ligt dat
den in de Sahel (Ethiopië, Niger, Soedan, Somalië, enz.). Ten
aantal nog hoger. Wereldwijd zou er zo’n kleine 750 miljard kilo
zuiden van de Sahel, in Sub-Sahara, is de situatie ook veelal
graan aan de vleesconsumptie besteed worden.
schrijnend. Niet alleen is de klimaatverandering - en de langere
16
dossier II
Door de stijgende vleesconsumptie zit dat aantal nog steeds
Staten massaal wordt geproduceerd. Die overgesubsidieerde
in de lift. Vele landen moeten hierdoor op zoek gaan naar
maïs voor biobrandstof levert vrijwel geen enkele efficiëntie-
nieuwe landbouwgronden. Vaak moeten de meest kostbare
winst op en zorgt bovendien voor verstoorde voedselmarkten.
ecosystemen – waaronder tropische wouden – het hierdoor ontgelden. Niet alleen de vleesconsumptie, maar ook de opkomende biobrandstoffen zijn verantwoordelijk als afnemers
Tot slot een dessertje
van de voedselmarkt. Eén miljard hongerige mensen kunnen niet van vandaag op
^
Oerbossen moeten het vaak ontgelden als men op zoek gaat naar nieuwe landbouwgronden ^
morgen uit hun noodlijdende situatie gehaald worden. De vraag naar zowel voedsel als (bio)brandstof zal tegen 2050 waarschijnlijk verdubbelen. Wetenschappers vrezen dat ook de klimaatverandering nog grote problemen met zich mee zal brengen voor de wereldwijde landbouw. Een tweede groene revolutie kan soelaas bieden, althans volgens landbouwers en onderzoekers. Ook de studiegroep van de VN vindt dat onze manier van voedsel verbouwen radicaal zal moeten veranderen. De vraag is hoe? Gentechnologie zou een mogelijke oplossing kunnen bieden, volgens de ene. Een duurzame aanpak door biologische landbouw door middel van wissel-
Biobrandstof: concurrentie of tussendoortje?
teelten en agrobosbouw, volgens de andere. Of zal het een combinatie van beide zijn? Het antwoord zal ook nog niet voor morgen zijn. Laat het vooral uw eetlust niet bederven, dat zou
Bij het productieproces van biobrandstoffen als maïs- en
zonde zijn!
rietethanol komen er nog steeds broeikasgassen vrij, maar in tegenstelling tot diesel of benzine komt er geen CO2 vrij bij de verbranding ervan. Hierdoor kunnen auto’s en andere voertuigen milieuvriendelijker rijden. De aanmaak van biobrandstoffen vereist echter grote doses pesticiden en kunstmest, kan bodemerosie veroorzaken en, nog belangrijker, doet de prijzen van maïs en soja de hoogte inschieten. In de VS alleen gaat tegenwoordig al een vijfde van de oogst naar de productie van ethanol en in het Zuid-Amerikaanse Brazilië rijdt 40% van alle wagens in het land op ethanol. Hierdoor is het een rechtstreekse concurrent geworden voor de voedselmarkt doordat grote stukken landbouwgrond niet meer beschikbaar zijn voor de voedselproductie. Door de sterk stijgende olieprijzen is er steeds meer vraag naar biobrandstoffen. Het is goed mogelijk dat de prijzen van voedsel hierdoor in de toekomst nog sterker zullen stijgen. Biobrandstof moet een positieve energiebalans hebben om het te verantwoorden als een groen alternatief. Inputs zoals water, meststoffen, brandstof en transport mogen dus niet te groot zijn. Biobrandstof op basis van rietsuiker, zoals in Brazilië, heeft een positieve energiebalans die acht maal zo groot is als biobrandstof op basis van maïs, zoals ze in de Verenigde
Mike Vandeperre 17
in de kijker
Vegetarisme,
zo gezond is dat toch niet? Bovenstaande vraag wordt soms aan de vegetariërs onder ons gesteld. Een verzoek
om een vegetarische maaltijd te voorzien, ontlokt soms een diepe zucht. Onze maaltijden draaien nog steeds rond vlees en vis. Voor velen is een leven zonder die twee dus onvoorstelbaar. Peper onderzoekt
de clichés van vegetarisme en wat er zo (on)gezond aan is.
Vlees en vis, dat is pas gezond
maakt met het lebferment uit een kalfsmaag en daarvoor moet
Een vegetarische levenswijze draait rond plantaardige produc-
karmijn, die je vindt in bepaalde snoepjes en in rode lipstick,
ten die minder (verzadigde) vetten bevatten. Hierdoor heeft
wordt gewonnen uit rode bladluizen. Vegetarisme doet je
men minder kans op hart- en vaatziekten. Zo moet je langer
alvast bewuster omgaan met voedingsproducten.
een kalfje geslacht worden. Ook de stof gelatine, die in veel taarten zit, bevat dierlijk beendermeel. En de rode kleurstof
op groenten en peulvruchten kauwen dan op fastfood of vlees. Veggies nemen dus minder calorieën op, wat de kans op
Vegetariërs, de softies van onze maatschappij
zwaarlijvigheid en suikerziekte verkleint. Vlees bevat ook kankerverwekkende stoffen zoals heterocyclische amines, krachtige mutagenen die gevormd worden
Vegetariërs zijn dat niet die mensen die de diertjes willen red-
wanneer vlees of vis gekookt wordt op hoge temperaturen.
den? We kunnen niet ontkennen dat een vegetarisch dieet heel
Die stoffen zijn in grote hoeveelheden aanwezig in de urine
wat dieren spaart. Maar er zijn nog andere redenen om voor
van vleeseters. Bovendien ontsnapt geen enkele vis aan de
vegetarisme te kiezen. Zo eten veel mensen vegetarisch om-
kwikvervuiling van het water. Zelfs aan de Noord- en Zuidpool
dat het lekker is, omdat ze niet van vlees houden of omdat ze
hebben alle vissen en (zee)zoogdieren te kampen met ernstige
nooit anders geweten hebben. Anderen doen het omwille van
verontreiniging.
gezondheidsredenen, want ja, vegetarisme vermindert de kans op zwaarlijvigheid, hartproblemen… Bovendien linken steeds meer studies vegetarisme aan de preventie van sommige kan-
Vegetarisme of veganisme? Toch allemaal hetzelfde
kers. Een vegetarische levensstijl is natuurlijk ook goed voor
Er is een duidelijk verschil tussen veggies en veganisten. Ve-
Vegetarisme kan ook een rol spelen in de duurzame oplossing
getariërs eten geen producten van gedode dieren, veganisten
voor het hongerprobleem. Als mensen uit de rijke landen hun
eten helemaal geen dierlijke producten, zoals eieren of melk.
voedingspatroon zouden aanpassen, zou een aanzienlijke
het milieu. De miljarden dieren die wachten om geslacht te worden, hebben namelijk een zware ecologische voetafdruk.
hoeveelheid graangewassen ter beschikking komen voor menBij producten van gedode dieren denk je automatisch aan
selijke consumptie. En dit zonder de draagkracht van de aarde
vlees- en visproducten. Wat velen echter niet weten is dat ook
te ondermijnen.
sommige kazen uit den boze zijn. De meeste kazen zijn ge-
18
in de kijker
Veggie, het zoveelste modeverschijnsel
beginners. Het is niet altijd evident om vlees af te zweren en
Nadenken over voedsel, vlees- en visproductie kan je moei-
alternatieven (zoals burgers en worsten) en de traditionele
lijk een modeverschijnsel noemen. De industrialisering van
vleesalternatieven (zoals tofu en seitan). De bewerkte alterna-
vlees en de bijhorende problemen hebben alvast veel mensen
tieven bevatten meer zout en vetten, waardoor de klassieke
weggedreven van vleesconsumptie. Daarnaast zijn er meer
alternatieven nog gezonder zijn.
dan is een alternatief zoals een veggieburger een makkelijke oplossing. Er is wel een duidelijk verschil tussen de bewerkte
alternatieven, informatie en kennis voorhanden. Bovendien is vegetarisme iets van alle tijden. Onder meer Albert Einstein,
Vroeger dacht men ook dat men als vegetariër bepaalde
Mahatma Gandhi en Leo Tolstoi waren notoire vegetariërs.
producten samen in één maaltijd moest consumeren, omdat plantaardige producten niet alle essentiële aminozuren (de bouwstenen van eiwitten) bevatten. Door de combinatie
Vlees en vis, daar word je sterker van
zouden toch alle aminozuren opgenomen worden, zodat men
Het cliché gaat dat vegetariërs onvoldoende voedingsstoffen
gedurende de dag zijn ingenomen, combineert tot volwaardige
opnemen waardoor hun gezondheid zou verzwakken. Vlees
eiwitten. Bovendien is het zo dat bijvoorbeeld soja wél alle es-
bevat enkele waardevolle voedingsstoffen zoals eiwitten, ijzer
sentiële aminozuren bevat.
op die manier complete eiwitten zou bouwen. Nu weet men echter dat het lichaam zonder problemen de aminozuren die
en vitamine B12. Die stoffen kunnen echter net zo goed ergens ander worden teruggevonden. Met een evenwichtig vegeta-
Wat met vegetariërs die toch nog vlees of vis eten?
risch menu, voldoende granen en peulvruchten, krijg je de nodige voedingsstoffen binnen. Een dergelijk menu is even gezond of zelfs gezonder dan een dagelijkse portie vlees of
Deze noemen we ‘flexitariër’. Zij eten af en toe nog een klein
vis.
stukje vlees of vis, bijvoorbeeld bij een familie- of restaurantEeuwenlang waren mensen er van overtuigd dat als men ster-
bezoek. De bekendste flexitariër is filmmaker Nic Balthazar. Hij
ke spieren wil, men zelf spieren moet eten. In 1845 beweerde
wil aantonen dat hij meer eet dan wortelen, droog brood en
de Duitse scheikundige Leibig dat de brandstof voor al onze
linzen. Toch wil hij af en toe nog vlees en vis eten.
spierbewegingen uit eiwitten voortkomt. Vlees eten was dus de boodschap. Rond de eeuwwisseling kwamen wetenschap-
Wist je dat?
pers echter tot het inzicht dat energie voor de spieren niet door
tt Onderzoek wijst uit dat slechts 7% van de vegetariërs
eiwitten maar door koolhydraten en vetten wordt geleverd.
met een B12-tekort kampt.
tt De dagelijkse portie rood vlees kan simpelweg vervangen worden door een handvol noten. Wie vlees door
De mens is een rasechte carnivoor
een portie noten vervangt, kan het risico op hartziekten verminderen met 30%.
tt De Federale Raad Duurzame Ontwikkeling (FRDO)
Men denkt al te vaak dat de mens van nature carnivoor is. William C. Roberts, dokter en hoofdredacteur van het ‘American
deed eind 2009 een draagvlakonderzoek bij 75 opi-
Journal of Cardiology’, stelt daarentegen dat mensen eigenlijk
niemakers om na te gaan welke maatregelen tegen
herbivoren zijn. De dieren die we doden om op te eten, worden
klimaatverandering zij tegen 2020 nodig vinden. Bijna
ons vroeg of laat fataal, want hun vlees dat cholesterol en ver-
drie vierde van de ondervraagden zou het een goed
zadigde vetten bevat, is eigenlijk niet geschikt voor menselijke
idee vinden als bedrijfs- en schoolcafetaria tegen dan
consumptie.
hoogstens twee keer per week vlees zouden serveren.
tt De FAO (voedsel- en landbouworganisatie van de Verenigde Naties) liet weten dat de veeteelt in belangrijke
Als veggie heb je altijd vleesvervangers nodig
mate verantwoordelijk is voor de uitstoot van broeikasgassen (18% van alle verkeer en transport). Drie uur rijden met de wagen draagt minder bij tot de klimaat-
Bij EVA vzw (dé organisatie voor vegetarische levensstijl)
verandering dan het eten van 1 kilogram rundvlees.
spreekt men liever over vleesalternatieven. Want uiteindelijk hoef je een stuk vlees helemaal niet te vervangen. Het is wel zo dat vleesalternatieven handig kunnen zijn, zeker voor
19
Elke Dierckens
jong
Think global, eat local Koken met streekproducten zit in de lift. Na het moleculaire avontuur is er opnieuw volop aandacht voor een keuken die verklapt in welke regio men zich bevindt. Ecologisch gezien valt die evolutie toe te jui-
chen, het gebruik van lokale ingrediënten verkleint immers onze voetafdruk. Maar hoe groen zijn de motieven van onze topchefs? We trokken naar Knokke-Heist en klopten aan bij Bart Desmidt, chef-kok van sterrenrestaurant ‘Bartholomeus’ en fervent voorstander van het streekproduct.
Bart: Smaak komt op de eerste plaats. Daarna ga je op zoek naar je producten, zoveel mogelijk uit eigen streek. Ik gebruik bijvoorbeeld enkel wild dat hier in onze polders rondloopt. Je gaat bij mij geen hert, ree of everzwijn op de kaart zien maar wel fazant, patrijs of haas. Dàt zijn de producten van hier. Je gaat in Thailand toch ook geen grijze garnalen eten?
Speelt ecologie mee in dat verhaal? Het feit dat bijvoorbeeld het transport zo tot een minimum beperkt wordt. Neen, daar zijn wij niet mee bezig. Het belangrijkste is dat we een goed product hebben. Ik moet mij bezig houden met eten, niet met uitlaatgassen. Als er hier geen boer is die dat kweekt
laten rijpen. Witblauw, en dan vooral het vlees van de oudere
dan... We hebben hier in België bijvoorbeeld ook geen sinaas-
melkkoeien, is goed. Alleen, in België mag je het eigenlijk niet
appels, dan zou je geen sinaasappelsap meer mogen drinken?
meer laten rijpen. Maar wil het vlees lekker zijn, moet het net
Maar, de hoofdproducten zijn zoveel als mogelijk van de streek.
versterven. Nog een probleem in België: voor de consument hier mag er geen vet aan hangen, niks. Maar doordat er vet
Ik zie hier nochtans ook Wakyu-
aan hangt, gaat het juist beter rijpen. In Frankrijk mag het wel
beef op de kaart staan, Japans rund
hé. Als je daar naar een marktje gaat, zie je het vlees hangen
dat gemasseerd en uit Australië
met de vliegen eraan.
geïmporteerd wordt. Dat wel ja. Je gaat op een gegeven moment het beste zoe-
Is men te streng?
ken. Het smaakverschil tussen Wakyu en Belgisch rund is
Te streng en niet te streng… Tonijn bijvoorbeeld komt uit Sri
momenteel enorm, het prijsverschil is dat ook. Maar voor mijn
Lanka, het wordt gepoederd, in vacuümzakken komt het dan
volgende menu ben ik bezig Belgisch Witblauw acht weken te
toe waarna het nog een week goed blijft. Het wordt met zodanig veel producten behandeld…
20
jong Ga naar Sri Lanka naar een vissershaven en kijk hoe ze het
In een toprestaurant kan je natuurlijk
daar versnijden, er is daar geen hygiëne. Of scampi’s, die zijn
wat meer vragen ook.
opgegroeid in pure anti-biotica! We vitten over het onze, maar
Dat zou bij iedereen zo moeten zijn. Als je goede producten
we eten wel het andere op dat tien keer slechter is.
wil, moet je ervoor betalen. De consument kijkt enkel nog naar de prijs. Wat er gebeurt bij de boeren is onze eigen schuld, het
Waarom zijn de Franse producten soms beter? Omdat ze
is ons allemaal te duur. De consument wil bedrogen worden.
nog altijd op een ecologisch verantwoorde manier gekweekt
Op het moment dat je iets van de prijs doet, gaat de kwaliteit
worden. Poulet de Bresse bijvoorbeeld, wel die lopen gewoon
naar beneden, punt.
buiten. Ik heb aan een boer gevraagd om er voor ons ook buiten te laten lopen, zodat we ze deze zomer op het menu kunnen zetten. Dan heb je echte kippen hé, want nu… Een kip heeft botten maar je kunt die botten gewoon mee opeten.
Verder zie ik in het menu ook tarbot staan. Zeer lekker, maar met uitsterven bedreigd... Kijk, ik gebruik ook wijting, wulken, verse haring… Gewonere dingen. Ik ben daar voorstander van. Die zitten in het goedkoper menu. Het andere is het duurdere menu, dan ga je duurdere producten zien: mooie langoustines, oester, tarbot, haas… Maar ik ga altijd ook gewonere dingen verwerken, ik ben daar voorstander van. Neem nu een rauwe wijting, dat is dus super hé.
Maar door tarbot ook op de kaart te
Het valt me op dat elk gerecht rond
zetten, help je mee aan het feit dat de
vlees of vis is opgebouwd. Zou je
vis met uitsterven bedreigd is.
met vegetarische gerechten ook een
Maar is hij met uitsterven bedreigd? Als je de vissers hoort,
Michelinster kunnen krijgen?
moeten ze het allemaal terug smijten. Natuurlijk, als ze de
Ik denk niet dat er strikt vegetarische toprestaurants zijn. Maar
schepen te groot maken en met enorme netten en sonars be-
in het Hof van Cleve kun je een volledig vegetarisch menu
ginnen, dan zal de vis op geraken. Ecologisch vissen, ik vind
eten, ze zijn daar nu mee begonnen. De Librije in Nederland
dat super, het is heel goed dat ze dat terug beginnen! Maar,
heeft dat ook altijd al gedaan. Maar ik persoonlijk niet. Ja,
ze keren gewoon terug van waar ze komen. Mijn grootvader
ieder restaurant doet het anders.
was ook visser en eigenlijk doen ze nu gewoon terug zoals vroeger: 2 à 3 dagen op zee en één dag binnen. En laat ze
Tot slot: is het mogelijk dat ook het
maar verkopen wat ze in de netten hebben. De vissers gaan
koken met streekproducten, net als het
hun boterham verdienen want ze zullen meer krijgen en onze
moleculaire koken een trend is die weer
vis zal verser zijn!
overwaait? Dat kan. Er zit een constante evolutie in eten. Van dat mole-
Ik ga ook gewoon de vis van het seizoen gebruiken. Tarbot
culaire hebben we ook dingen geleerd. Maar we zijn zo niet
blijft ook niet een heel jaar op mijn kaart staan, dat gaat naar
opgegroeid, dat is niet onze essentie van eten. En je moet
zeebaars in de zomer. Anderzijds, er staat hier wel tong op
rekenen, we gaan altijd terug naar ons buikgevoel, hoe we zijn
(het hele jaar door, nvdr). Er zijn mensen die hier komen, ze
opgevoed. Als je een bloemkool krijgt met bechamelsaus en
zijn aan de zee en… ze willen een tong hebben. Je moet dat
een worst, ga je nog altijd watertandend aan tafel zitten, dat
aanbieden. We zijn met negen of tien op de loonlijst, je moet dat klaarmaken. Maar, terug naar een klein bootje en… van mij
zal zo blijven. Versta je? Ik geloof daar in.
mogen ze vragen wat ze willen.
Bram Van Renterghem 21
cultuur boek
Dieren Eten
Jonathan Safran Foer
uitgeverij Ambo
“Waarom mag iemand die geil is geen dier verkrachten en iemand die honger heeft wel een dier doden en opeten?” In dit boek gaat Foer op zoek naar een antwoord op de morele vraag waarom we dieren eten. En of we dieren zouden eten als we wisten hoe ze op ons bord belanden? Foer, een Amerikaanse filosoof, greep eerder al lezers bij de keel met zijn internationale bestsellers ‘Alles Verlicht’ en ‘Extreem Luid en Ongeloofelijk Dichtbij’. Met ’Dieren Eten’ kiest hij deze keer niet voor een roman maar voor een sterk onderbouwd werk over de vlees- en visindustrie. Een boek waar hij drie jaar voor op onderzoek trok. ‘Dieren Eten’ is een magistrale mix van filosofie, literatuur, wetenschap en onderzoeksjournalisme. In elk hoofdstuk weet hij die vier stijlen moeiteloos te combineren. Je wordt overrompeld door de techniciteit van de bio-industrie (laat je niet verwarren door het begrip ‘bio’, er wordt hiermee verwezen naar de grootschalige vleesindustrie), de industriële visvangst, het slachtingsproces en de geschiedenis van de voedselproductie. Het voelt echter op geen enkel moment droog of belerend aan. Het boek wil geen aanklacht zijn en doorheen het boek voel je Foers genegenheid voor de mens in al zijn aspecten en tekortkomingen. Dit is te danken aan de insteek van Foer die - begonnen als leek - met een open onbevangen houding een heel persoonlijke zoektocht voert. Hij laat alle partijen - slachters, bioboeren, industrieboeren, gedreven dierenactivisten, zijn grootmoeder… - uitvoerig aan het woord. Die persoonlijke getuigenissen zuigen je nog meer in het boek. Je voelt je betrokken, betrapt en hoe ver de standpunten ook uit elkaar mogen liggen, je begrijpt iedereen. Het boek is een tsunami van kennis, argumenten, feitjes, inzichten, pakkende verhalen en verrassende getuigenissen. Zeer terecht legt Foer de verantwoordelijkheid van onze vleesproductie niet enkel bij de producenten maar voornamelijk bij de consumenten. Want zolang zij hun eetpatroon niet wijzigen of luid protesteren tegen de gang van zaken zal er niets veranderen. Het bedrijfsmodel hangt af van mensen die niet over vlees of vis nadenken; that’s the economy, stupid! Al zou een beetje meer wetgeving misschien ook geen kwaad kunnen... Het boek is een afrader voor wie graag een stukje vis of vlees eet zonder zich hier vragen bij te willen stellen, al was het zeker nooit Foers bedoeling om iedereen om te dopen tot vegetariër. Hij zet zich trouwens af tegen ‘een vegetarische identiteit’. Veeleer wil hij mensen bewust maken van wat er op hun bord verschijnt, de hypocrisie aankaarten en taboes doorbreken. Kortom hij wil ons aanzetten tot nadenken. Eén van de meest opvallende verhalen in het boek, is het verhaal over zijn joodse grootmoeder. Op haar vlucht voor de nazi’s klopt ze uitgehongerd aan bij een boer en krijgt daar een stuk varkensvlees aangeboden. Ze weigert dit en wanneer Foer haar vraagt waarom, luidt het antwoord: “Als niets er meer toe doet, is er niets meer om voor te leven.”
Loes Van Cleemput 22
recept
Koken zonder afval “Eet je bord leeg, want de kindjes in Afrika…”: met die dreig-
Koken op maat betekent dat je afval vermijdt door net voldoen-
zin worden veel Belgen culinair opgevoed. Niets mis met je
de eten klaar te maken. De basis is simpele wiskunde: weet
bord leeg eten natuurlijk. Maar soms maken vader of moeder
hoeveel gram per persoon je van elk ingrediënt nodig hebt,
gewoon te veel. En moeten we dat dan ook allemaal opeten?
hou rekening met kleine of grote eters en maak de som. Twijfel
De armere zuiderse keuken ontdekte al snel dat je van restjes
je toch of je voldoende zal hebben, maak dan iets extra dat je
de heerlijkste gerechten kan maken: pizza, soepen, slaatjes,
makkelijk kan hergebruiken in een volgend gerecht, zoals rijst
pastilla... Want eten weggooien is niet enkel oneerlijk voor de
of aardappelen.
kindjes in Afrika, het is ook een dure gewoonte die het milieu
Hoeveelheden per maaltijd
erg belast. Koken zonder afval kan je door minder verpakte voeding te
Ingrediënt
Grote eter
Kleine eter
product te gebruiken. Zo zijn de taaie groentedelen zoals de
Aardappelen
250 gram
150 gram
harde stelen van asperges en broccoli, tomatenschillen of de
Rijst (droog)
100 gram
60 gram
groene bladeren van prei, de perfecte basis voor een groente-
Pasta (droog)
85 gram
50 gram
Groente
200 gram
200 gram
Bonen of vervanger
120 gram
100 gram
kopen, door op maat te koken en door alle onderdelen van het
bouillon. De harde schil van pompoenen hoef je zelfs niet weg te snijden: na enkele minuten koken wordt ze al zacht en kan je ze simpelweg mee mixen tot een soep!
Libanees op maat De Libanese keuken is een frisse mediterrane keuken,
Voor de falafel
die veel gebruik maakt van dezelfde ingrediënten: ideaal
✔✔ 500 gram lichtbruine tuinbonen (eventueel voor de helft gemengd met kikkererwten) ✔✔ 1 fijngehakte rode ui ✔✔ De fijngehakte restjes van de lente-uitjes ✔✔ 1 bosje fijngehakte peterselie ✔✔ 2 grote tenen knoflook, geperst ✔✔ 1 of 2 eetlepels gemalen komijn, naar smaak ✔✔ 1 of 2 eetlepels gemalen koriander, naar smaak ✔✔ ½ eetlepel bakpoeder ✔✔ zout en cayennepeper ✔✔ frituurolie
om restjes te vermijden! Hieronder leer je falafel met taboulé maken, voor vier personen.
Voor de taboulé ✔✔ 2 bosjes fijngehakte bladpeterselie (bewaar de stelen voor een bouillon) ✔✔ 1/4 bosje fijngehakte munt (maak met de rest een warme muntthee) ✔✔ 4 fijngehakte lente-uitjes, met de groene delen erbij ✔✔ 4 volledige medium tomaten in fijne blokjes ✔✔ 100 gram fijne bulgur ✔✔ sap van 1 citroen (met de schil van de citroen kan je een theetje maken of voor de liefhebbers, cake) ✔✔ 4 eetlepels olijfolie ✔✔ cayennepeper en zout naar smaak
Bereiding ➜➜ Week de bulgur een half uur in koud water en spoel dan af. ➜➜ Meng alle ingrediënten en kruid.
Heerlijk vegetarisch
Bereiding ➜➜ Week de bonen in water gedurende 24 uur. ➜➜ Laat uitdruipen en was ze. Meng ze samen met de andere ingrediënten in een keukenmachine tot je een zachte deegstructuur bereikt. ➜➜ Plaats deze gedurende een uur in de frigo of op een frisse plek. ➜➜ Rol daarna het deeg in kleine platte balletjes. ➜➜ Frituur ze in de olie tot ze goudbruin worden.
23
Jenna Gailly
Werkten mee aan dit nummer: Olivier Beys, Wim Borremans,
Marloes De Rijck, Bart Dhondt, Elke Dierckens, Jenna Gailly, Sara Geets, Elke Pannier, Eline Strik, Sabine Van Belle, Loes Van Cleemput,
AGENDA
Woensdag 23 februari Debat Stad2030, Brussel
Eindredactie: Liesbeth Vanneste, Elke Dierckens Hoofdredactie: Sien Verstraeten Fotoredactie: Sien Verstraeten, Marloes De Rijck Vormgeving: MadeByHanna.com Heb je interesse om onze redactie te vervoegen, mail dan vliegensvlug naar
[email protected]. Gedrukt op 100% post-consumer recyclagepapier met vegetale inkten.
Je kan ook lid worden van Jong Groen!. Zo ontvang
Dinsdag 1 maart Debat Stad2030, Mechelen
je niet alleen gratis deze
zaterdag 26 maart Ledendag, Hasselt
ledennieuwsbrief ook op de
Zaterdag 7 mei Congres Stad2030, Leuven
Lid worden van Jong Groen!
Mike Vandeperre, Bram Van Renterghem, Sien Verstraeten
Doe mee
Peper, maar blijf je via de hoogte van alle activiteiten. kost je helemaal niets en doe je heel eenvoudig op
Groen! op “Volg Jong ) jonggroen twitter (@ ok!” en facebo
www.jonggroen.be/ ikdoemee.
de jongerenreld e i d e i t a we nis gerenorgetaere wereld. Eeent milieu. n o j e k e i h b lit is een epobouwen aan eaenn alle mensen en ! n e o r G g Jon eeft mee t problemen v iek oene polit kans g ndacht voor de r g j i b n re met aa lijk jongferis en gevarieeetrd e g o m l e e v oor een n! wil zo er aan h Jong Grkoeen. Dit doen we bdouwen mee veerrdspreiden het. betrek eitenaanbod. We achtegoed en v activit rogressieve ged r r info ove e e groen-p m n e n ctiviteitneggroen.be. a , n e t n u Standp roen! op www.jo Jong G
Ledendag
Zaterdag 26 maart Hasselt
Meer info op www.jonggroen.be/ledendag
