Kantorenmarkt Oost Nederland. Verkenning van regionale vraag- en aanbodontwikkelingen

Kantorenmarkt Oost Nederland Verkenning van regionale vraag- en aanbodontwikkelingen

Kantorenmarkt Oost Nederland

Het auteursrecht voor de inhoud berust geheel bij de Stichting Economisch Instituut voor de Bouw. Overnemen van de inhoud (of delen daarvan) is uitsluitend toegestaan met schriftelijke toestemming van het EIB. Het is geoorloofd gegevens uit dit rapport te gebruiken in artikelen en dergelijke, mits daarbij de bron duidelijk en nauwkeurig wordt vermeld. Augustus 2012

Kantorenmarkt Oost Nederland Verkenning van regionale vraag- en aanbodontwikkelingen drs. M.V. Zuidema M. van Elp LLM MSc M.J. van der Schaaf MSc

Inhoudsopgave Conclusies op hoofdlijnen

7

1 Inleiding

13

2 Aanpak

15

3

Uitgangssituatie: hoge leegstand

21

4

Verwachte kantorenvraag

31

5

Confrontatie tussen vraag en aanbod

43

6

Omgaan met onzekerheden

53

3.1 3.2

Historisch beeld Rekening houden met veroudering

4.1 Begripsbepaling 4.2 Vraag naar kantoorruimte 4.3 Vraagraming

5.1 5.2

Verkenningen voor de kantorenmarkt 2010-2020-2040 Verwachte prijsontwikkeling

6.1 Afwijkende vraag naar kantoorruimte 6.2 Leegstand 6.3 Transformatie 6.4 Veroudering 6.5 Nieuwbouwontwikkeling 6.6 Interpretatie van de uitkomsten

21 28

31 32 34

43 49

53 55 56 58 59 62

Bijlage A

Segmentering

65

Bijlage B

Analyse verhuisbewegingen

69

Bijlage C

Belangrijkste kernen en locaties

77

Bijlage D

Analyse van fysieke onttrekkingen

81

Bijlage E

Standaard Bedrijfsindeling

83

Bijlage F

Parameters kantorenvraag

85

Bijlage G

Plancapaciteit

87

Bijlage H

Demografie en werkgelegenheid

89

Bijlage I

Begrippenlijst

91

EIB-publicaties 95

5

6

Conclusies op hoofdlijnen

Het onderzoek naar de regionale kantorenmarkt van Oost Nederland heeft geresulteerd in een historische analyse van de periode 1990-2010 en verkenningen van vraag- en aanbodontwikkelingen in de periode 2010-2020 en 2020-2040. Uit de analyses kunnen de volgende conclusies worden getrokken. Kantorenmarkt is met ruim 80% de afgelopen 20 jaar sterk gegroeid De totale kantorenvoorraad in Oost Nederland beslaat 6,2 miljoen m² vvo1. Gezien de kantorenvoorraad van 3,4 miljoen m² in 1990, is sprake van een voorraaduitbreiding van 2,8 miljoen m² (een groei van meer dan 80%). In de deelmarkt Zwolle-Deventer-Apeldoorn is de kantorenvoorraad zelfs meer dan verdubbeld. Ter vergelijking, in heel Nederland is over dezelfde periode de voorraad van 30 naar 48 miljoen m² toegenomen, een voorraaduitbreiding van 60%. Leegstand concentreert zich op formele locaties De uitbreiding van de kantorenvoorraad heeft de ruimtevraag overtroffen. Het is mede de oorzaak voor de huidige leegstand van bij benadering 851.000 m², ongeveer 13% van de voorraad en daarmee iets onder het landelijk gemiddelde van 14% (medio 2011). Per locatie is sprake van grote verschillen in de leegstand. De meeste leegstand is geconcentreerd op meer monofunctionele werklocaties (hierna: formele locaties). Formele, monofunctionele kantoorlocaties het grootst in Oost Nederland Oost Nederland is opgedeeld in drie kantorenregio’s, te weten Zwolle-Deventer-Apeldoorn, Twente-Achterhoek en Arnhem-Nijmegen. De vijf grootste gemeenten in de regio ZwolleDeventer-Apeldoorn zijn naast deze naamgevende steden, de steden Ede en Wageningen. De meeste kantoorruimte staat op formele, monofunctionele kantoorlocaties. De grootste kantoorsteden in Twente en de Achterhoek zijn Enschede, Hengelo, Almelo, Doetinchem en Zutphen. In Enschede, Almelo en Zutphen is relatief veel kantoorruimte te vinden op centrale locaties in de binnensteden. In Hengelo en Doetinchem hebben kantoren op formele locaties het grootste aandeel. De grootste kantoorsteden in de regio Arnhem-Nijmegen zijn naast Arnhem en Nijmegen ook Tiel, Zaltbommel en Culemborg. Ook in deze vijf kernen staat de meeste kantoorruimte op formele locaties. In Arnhem en Nijmegen staan relatief ook nog veel kantoren op een centrale locatie (meer dan 30%). Kantoorwerkgelegenheid sterk toegenomen tot 2010 In lijn met de sterke groei van de kantorenvoorraad is de kantoorhoudende werkgelegenheid sterk gegroeid. De totale ruimtevraag in Oost Nederland neemt tussen 1996 en 2010 toe van 4,0 miljoen m² vvo naar 5,5 miljoen m². De groei manifesteert zich in elk van de drie regio’s (zie tabellen 1, 2 en 3). De belangrijkste oorzaak van deze groei van de ruimtevraag is de toename van het aantal kantoorbanen door verdienstelijking van de economie van Oost Nederland. Aantal kantoorbanen blijft groeien tot 2020 Het aantal kantoorbanen blijft tot 2020 groeien onder invloed van de stijgende beroepsbevolking en de verdere verdienstelijking van de economie. Tot 2020 is sprake van een banengroei in de 1 Het totaal verhuurbaar vloeroppervlak van bestaande kantoorgebouwen met een oppervlakte groter dan 500 m2 in gemeenten met meer dan 10.000 m2 kantooroppervlak (Rudolf Bak 2011).

7

kantorensector van zo’n 10% in elke regio. Na 2020 begint de totale werkgelegenheid in Oost Nederland echter af te nemen. Dit past in het landelijke beeld waar, op Flevoland en de stedelijke regio’s van Amsterdam, Utrecht en Den Haag na, de werkgelegenheid naar verwachting overal zal krimpen. Door deze werkgelegenheidsdaling daalt ook het aantal kantoorbanen en daarmee de ruimtevraag.

Tabel 1

Ontwikkeling kantoorbanen en ruimtevraag, Zwolle-Deventer-Apeldoorn

Kantoor- Totale werk- Aandeel Ruimte- banen gelegenheid kantoorgebruik per (1.000) (1.000) banen werknemer (%) (m2 vvo) 19961 2000 2010 2020 2040

77 506 94 551 110 618 121 629 116 566

Ruimtevraag (mln m2 vvo)

15 21,1 17 21,3 18 21,8 19 21,8 21 21,8

1,6 2,0 2,4 2,6 2,5

¹ De analyses van de kantorenmarkt betreffen in principe de periode 1990-2010. Waar de werkgelegenheids- gegevens van LISA zijn gebruikt, betreft het de periode na 1996

Bron: Bak 2011, LISA, CBS, EIB

Tabel 2

Ontwikkeling kantoorbanen en ruimtevraag, Twente-Achterhoek


41 424 51 456 60 505 73 520 71 460


10 22,8 11 22,3 12 20,5 14 20,5 15 20,5

0,9 1,1 1,2 1,4 1,4



8

Tabel 3

Ontwikkeling kantoorbanen en ruimtevraag, Arnhem-Nijmegen


60 396 78 441 82 483 91 493 85 438


15 24,0 18 21,9 17 22,4 19 22,4 19 22,4

1,4 1,7 1,9 2,0 1,9



Marktkrachten zorgen voor meer evenwicht op de kantorenmarkt Het huidige overaanbod leidt tot een marktcorrectie. De leegstand zet druk op de prijzen en eigenaren gaan bewegen. Hierdoor wordt nieuw aanbod ontmoedigd en onttrekkingen worden gestimuleerd. Aan de vraagzijde zorgen dalende prijzen juist voor enige toename van de vraag. Per saldo bereikt de markt in 2020 een meer evenwichtige situatie. De leegstand loopt terug van 13% naar circa 6%. Hiervan is 5% frictieleegstand. De overige 1% is op te vatten als incourante leegstand. Deze incourante leegstand is het gevolg van de veroudering van kantoorgebouwen. Oplopende incourante leegstand na 2020 Na 2020 zal een toenemend deel van de nu nog jonge voorraad technisch verouderen. Na een levensduur van gemiddeld 70 jaar zijn kantoren technisch dusdanig verouderd dat zij voor gebruik ongeschikt oftewel incourant zijn geworden. Tot 2040 zal in Zwolle-Deventer-Apeldoorn 10% van de voorraad als incourant kunnen worden aangemerkt, in Enschede-Hengelo-Almelo 9% en in Arnhem-Nijmegen 15%. Of deze incourante kantoren feitelijk worden gesloopt of incourant fysiek aanwezig blijven, is op voorhand niet duidelijk. Incourante kantoren kunnen in beginsel gemakkelijk worden onttrokken, aangezien deze geen bedrijfseconomische waarde meer vertegenwoordigen. Feitelijke onttrekking vindt zeker plaats op geschikte locaties, hetzij via vernieuwing richting meer moderne, compacte kantoren, hetzij door herbestemming richting andere functies. Ook courante leegstand na 2020 Door de terugval in de ruimtevraag zal overigens ook sprake zijn van een courante leegstand na 2020. In elk van de regio’s ontstaat een courante leegstand van zo’n 10%. Uitgaande van de frictieleegstand van 5% bedraagt het courante overaanbod in 2040 dan 5% in elk van de regio’s. Nieuwbouwvraag valt terug De nieuwbouwvraag komt tot 2020 uit op 672.000 m². Na 2020 komt daar 922.000 m² bij om in 2040 op in totaal 1,6 miljoen m² uit te komen. Ter vergelijking, tussen 1990 en 2010 is in totaal ruim 3,0 miljoen m² kantoorruimte nieuw gebouwd in Oost Nederland.

9

De nieuwbouwvraag tot 2020 wordt vooral gedreven door de nog verwachte toename van de kantoorhoudende werkgelegenheid en het bijbehorende ruimtegebruik. De nieuwbouwvraag kent echter ook een kwalitatieve component. Er ontstaat relatieve schaarste aan kwalitatief hoogwaardige kantoren omdat gebouwen in de tijd verouderen. Ze zakken als het ware af naar een lagere kwaliteit. Hierdoor ontstaat een kwalitatief tekort en druk om nieuwbouw te realiseren. Deze kwalitatieve tekorten worden na 2020 een belangrijke determinant van de nieuwbouwvraag. De belangrijkste uitkomsten van de kantorenmonitor per locatietype zijn per deelmarkt samengevat in figuur 1, figuur 2 en figuur 3.

Figuur 1

Samenstelling van de voorraad naar locatie, Zwolle-Deventer-Apeldoorn, 1.000 m2

2.000

Leegstand

1.500 In gebruik 1.000 Nieuwbouw

500 0

Centraal

Overig

2040

2020

2010

2040

2020

2010

2040

2020

2010

-500

Incourant

Getransformeerd

Formeel

Bron: EIB

Ruimte voor uitruil tussen nieuwbouw en incourante voorraad De nieuwbouwvraag behoeft niet noodzakelijk op nieuwe kantoorlocaties plaats te vinden. Een deel van de nieuwbouwvraag kan op bestaande locaties worden gefaciliteerd. Zoals eerder aangegeven, leidt de geleidelijke veroudering van de kantorenvoorraad tot een incourante voorraad. Dit effect is tot 2020 nog beperkt maar wordt daarna belangrijker. Goede locaties met verouderde gebouwen kunnen middels een grootschalige renovatie of (gedeeltelijke) sloop gevolgd door nieuwbouw weer in nieuwbouwstaat worden gebracht. Door deze vernieuwing wordt in de nieuwbouwvraag voorzien zonder dat het aantal kantoorlocaties hoeft te worden uitgebreid. Herbestemmingspotentie verschilt per locatie Locaties met incourante leegstand kennen een breder perspectief dan enkel het vernieuwen van bestaande kantoren. Met name centrale en overige locaties bieden ook herbestemmingspotentie. Dit zijn multifunctionele locaties. Hier liggen mogelijkheden om incourante kantoren te transformeren naar andere functies, als daar vraag naar is. In ‘drukregio’s’ zijn transformaties kansrijker dan in ‘krimpregio’s’. Op de meer monofunctionele formele locaties zijn mogelijkheden voor herbestemming echter beperkt. Vernieuwing van incourante kantoren kan op formele locaties niet mogelijk zijn of om

10

Figuur 2

Samenstelling van de voorraad naar locatie, Enschede-Hengelo-Almelo, 1.000 m2

800

Leegstand

700 600 In gebruik

500 400 300

Nieuwbouw

200 100 0

Incourant

Centraal

Overig

2040

2020

2010

2040

2020

2010

2040

2020

-200

2010

-100

Getransformeerd

Formeel

Bron: EIB

Figuur 3

Samenstelling van de voorraad naar locatie, Arnhem-Nijmegen, 1.000 m2

1.200

Leegstand

1.000 800

In gebruik

600 400

Nieuwbouw

200 0

Incourant

Centraal

Overig

2040

2020

2010

2040

2020

2010

2040

2020

-400

2010

-200

Getransformeerd

Formeel

Bron: EIB

een andere reden niet tot stand komen. Na 2020 is bijvoorbeeld sprake van een afname van de ruimtevraag wat druk zet op de markt. Wanneer vernieuwing in die gevallen dus uitblijft, is de kans op langdurige leegstand op formele locaties groot.

11

Overheidsinterventie kan wenselijk zijn Een aandachtspunt is dat het aanpassingsproces veel tijd vergt. Het kan wenselijk zijn om in sommige situaties dit proces te versnellen. Hierbij moet worden bedacht dat er op de kantorenmarkt vaak vele verschillende eigenaren zijn van de kantoorpanden en dat het gedrag van de ene partij invloed kan hebben op de bedrijfseconomische resultaten van andere partijen. Zo kunnen eigenaren belang hebben bij sanering door anderen, zodat een soort ‘prisoner’s dilemma’ kan ontstaan. Coördinatie vanuit bijvoorbeeld de regionale overheden kan dan nuttig zijn om transformatie te bevorderen. In deze studie is tevens geconstateerd dat incourante voorraad kan ontstaan die niet zonder meer fysiek uit de markt zal worden gehaald. Voor de vraag- en aanbodverhoudingen op de markt is deze voorraad weliswaar niet van belang – het is geen effectieve voorraad meer – maar vanuit ruimtelijke overwegingen kan het wenselijk zijn dat deze voorraad daadwerkelijk fysiek wordt onttrokken. In dat geval kan beleidsinterventie – via regelgeving of via financiële prikkels – nodig zijn om de gebouwen ook daadwerkelijk fysiek te onttrekken en de publieke ruimte te herstellen of te verbeteren. Ten slotte is in deze studie geconstateerd dat er vraag blijft naar nieuwe, hoogwaardige kantoorruimte. Daarnaast verouderen kantoren, en nieuwe wensen en eisen van kantoorgebruikers doen hun intrede in de tijd. Voor een goed functionerende kantorenmarkt is het belangrijk om deze dynamiek in kwaliteit de ruimte te bieden. Daarbij geldt dat aantrekkelijk nieuw aanbod weliswaar de leegstand in andere kantoren aanvankelijk kan doen toenemen, maar dit zal vanuit bedrijfseconomisch perspectief ook aanleiding geven tot versnelde vernieuwing of herbestemming van deze kantoren. Het aandachtspunt is hier vooral dat de nieuwe kantoren ook daadwerkelijk aantrekkelijke toevoegingen zijn in relatie tot bestaande kantoren en locaties. Beleid op regionale schaal In Oost Nederland zal, net als in de rest van Nederland, een belangrijk deel van de kantorenvoorraad door veroudering incourant worden. Dit zal vooral na 2020 een rol gaan spelen, gelijktijdig met de afname van het aantal kantoorbanen in Oost Nederland. Overeenkomstig andere gebieden met lage groei of zelfs krimp zal het in Oost Nederland daarom relatief moeilijk zijn om een alternatief voor incourant vastgoed te vinden. Bij de beslissing of en in welke mate overheidsinterventie wenselijk is, ligt het in de rede om met dit en andere kenmerken van de kantorenmarkt van Oost Nederland rekening te houden. De juiste dosering van overheidsbeleid zal daarom op regionale en lokale schaal moeten worden bepaald, want zowel de uitdagingen voor het beleid als de mogelijkheden voor succesvolle beleidsinterventies zijn regionaal en lokaal zeer verschillend.

12

1 Inleiding

In deze publicatie worden de resultaten gepresenteerd van een onderzoek naar (toekomstige) vraag en aanbod in de kantorenmarkt van Oost Nederland, met daarin de provincies Overijssel en Gelderland. Het onderzoek is uitgevoerd in opdracht van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu (I&M) in het kader van het Actieprogramma Aanpak Leegstand Kantoren. Doel van het Actieprogramma is om tot een gezonde kantorenmarkt te komen. Om in de kantorenmarkt tot een betere afstemming te kunnen komen, dient zicht te zijn op de (toekomstige) verhouding tussen vraag en aanbod. Het EIB heeft daarvoor de markt verkend met een doorkijk naar 2020 en 2040. Nederland is in dit landelijk dekkende onderzoek opgedeeld in dertien kantorenregio’s. Het onderzoek is uitgewerkt in acht rapporten en een landelijke samenvatting. Voorliggend rapport over Oost Nederland is daar één van. In de marktverkenningen is gebruik gemaakt van het kantorenmodel dat het EIB in 2011 heeft ontwikkeld. Het model gaat uit van (toekomstige) vraag- en aanbodverhoudingen en beschrijft vervolgens een verwachte marktdynamiek. Het model schetst hiermee toekomstscenario’s voor de kantorenmarkt en kan trendbreuken en beleidsinterventies doorrekenen. Decentrale overheden en marktpartijen kunnen dit inzicht gebruiken bij het opstellen van lokaal/regionaal kantorenbeleid om te komen tot een effectief kwalitatief voorraadbeleid met een gezond evenwicht tussen vraag en aanbod. In deze rapportage wordt ingegaan op de volgende vragen: • Welke aanpak is gevolgd? • Wat is de uitgangssituatie voor de kantorenmarkt, in termen van leegstand? • Hoe ontwikkelt de vraag naar kantoren zich? • Welke marktdynamiek mag worden verwacht gezien de huidige leegstand en de verwachte vraagontwikkeling? • Wat zijn de belangrijkste onzekerheden in de vooruitzichten en hoe kan daarmee om worden gegaan?

13

14

2 Aanpak

Traditioneel richten analyses van de kantorenmarkt zich op de vraag naar kantoren en de bijbehorende ruimtebehoefte. De kantorenmonitor richt zich ook op de vraag, maar analyseert deze vraag vervolgens in samenhang met het aanbod. Het model maakt het mogelijk verschillen tussen (ex ante) vraag en aanbod te laten doorwerken in prijsveranderingen die vervolgens terugkoppelen naar vraag en aanbod en die substituties tussen verschillende segmenten op de kantorenmarkt oproepen. Door rekening te houden met zekere prijsstarheden kunnen ook volume-effecten als (langdurige) leegstand ontstaan. In figuur 2.1 zijn de samenhangen grafisch nog eens weergegeven.

Figuur 2.1

Aanpak: confrontatie tussen vraag en aanbod per segment

Werkgelegenheid

Vraag Aanbod Model: confrontatie vraag en aanbod

Kantoorbanen

Vraag (m2)

Terugkoppelingen

Leegstand en prijzen

Onttrekkingen

Nieuwbouw

2

Aanbod (m )

Bron: EIB

De kantorenmarkt is een heterogene markt Uit de empirie kan worden afgeleid dat kantorenmarkten een duidelijke regionale dimensie kennen. Daarnaast zijn binnen regio’s verschillende locatietypen en kwaliteitssegmenten te onderscheiden die in meer of mindere mate substituten voor elkaar vormen. In de analyses is hier op de volgende wijze mee omgegaan: • • •

Nederland is opgedeeld in 13 kantorenregio’s, het rapport van Oost Nederland bevat drie kantorenregio’s: Zwolle-Deventer-Apeldoorn, Enschede-Hengelo-Almelo en Arnhem-Nijmegen. Het gebruikte model kent drie locatietypen: centraal, overig en formeel. Binnen de locatietypen wordt uitgegaan van drie kwaliteitssegmenten: A, B en C. In totaal kent de markt dus negen segmenten (drie kwaliteitsklassen en drie locatietypen). Huurprij-

15

• • • • •

zen zijn leidend voor de segmentering naar kwaliteit (zie verder bijlage A). Het kantorenmodel vertaalt de schaarsteverhoudingen per segment in prijsmutaties en volume-effecten: nieuwbouw, transformaties en leegstand. Hierbij wordt rekening gehouden met terugkoppelingen en samenhangen in de voorkeuren en het gedrag van marktpartijen in relatie tot de segmenten. Ook wordt rekening gehouden met de economische en technische veroudering van kantoorgebouwen. Elk jaar verschuift gemiddeld 3% van de voorraad een segment ‘omlaag’, van A naar B en van B naar C. Na een technische levensduur van (gemiddeld) 70 jaar verdwijnt een gebouw als incourante leegstand uit het C-segment. Het kantoor geldt als leegstand maar heeft geen (directe) invloed meer op de marktverhoudingen. Nieuwbouw wordt toegevoegd in elk van de segmenten A en B. Transformaties kunnen in elk segment worden gerealiseerd (zie figuur 2.2).

Figuur 2.2

Segmenten in beeld (kantorenmarkten in de Randstad kennen een C-segment)

Vraag

Nieuwbouw

Centraal A

Formeel A

Overig A

Transformatie

Centraal B

Formeel B

Overig B

Transformatie

Centraal C

Formeel C

Overig C

Transformatie

Economische veroudering Nieuwbouw Economische veroudering

Incourant

Bron: EIB

Onderscheid naar drie locatietypen De dynamiek en situatie op de kantorenmarkt is sterk locatiegebonden. In het onderzoek is onderscheid gemaakt naar drie locatietypen: centrale, formele en overige locaties. 1. Op centrale locaties bevinden zich kantoren in de stadscentra en rond de centrale trein stations bij de binnenstad. 2. Formele locaties omvatten de kantoorconcentraties op de echte werklocaties zoals kantoren wijken en bedrijventerreinen. 3. De rest van de markt wordt gezien als overige locaties. Bij kantoren op overige locaties kan worden gedacht aan op zichzelf staande, verspreide kantoren in woonwijken of in een buitengebied. Over het algemeen bepalen formele locaties ongeveer 40% tot 50% in een regionale markt. Centrale en overige locaties bepalen elk ongeveer de helft van de rest van de markt. Zoals aangegeven, binnen de locatietypen wordt onderscheid gemaakt naar een A-segment (‘top van de markt’), een B- en een C-segment. De verdeling naar kwaliteitssegmenten A, B en C geldt voor

16

het grootste gedeelte van de landelijke kantorenmarkt en is op basis van 20-40-40. Voor kantorenregio’s buiten de Randstad, zoals betreffende regio Oost Nederland, is vanwege de geringere marktomvang van twee gelijke kwaliteitssegmenten A en B per locatietype uitgegaan (zie tabel 2.1).

Tabel 2.1

Segmentering van de markt (indicatieve %- verdeling)

Locaties Kwaliteitsklassen 1. Centrale locaties (30%) 2. Formele locaties (40%) 3. Overige locaties (30%)

A (50%)

B (50%)

x x x

x x x

Bron: EIB

Segmentering empirisch onderbouwd Het gedrag van gebruikers is leidend voor de indeling naar segmenten. De segmentering is onderbouwd door tussen 1996 en 2010 de vestigingslocatie te volgen van ongeveer de helft van alle kantoorgebruikers. Gebruikersgroepen hebben specifieke voorkeuren als het gaat om het type segment. Gebruikers blijken in de eerste plaats voor een locatietype te kiezen (centraal, overig en formeel). Vervolgens wordt gekozen voor de kwaliteit van het kantoor (A, B en C). Bij deze laatste afweging spelen prijs en huisvestingsbudget ook een grotere rol. De mobiliteit van kantoorgebruikers is binnen een locatietype dan ook groter dan tussen locaties. Zo verhuizen gebruikers op een ‘centrale A’-locatie in de praktijk niet naar een ‘formele C’-locatie. Wanneer zij van een centrale A-locatie verhuizen, dan keren de gebruikers in de meeste gevallen terug op een andere centrale A-locatie. In enkele gevallen wordt verhuisd naar een centrale B-locatie. Nog minder vaak wordt verhuisd naar een andere (formele of overige) A-locatie. Omgekeerd verhuizen organisaties ook niet van een formele C-locatie naar een centrale A-locatie. Wel is de ‘opwaartse’ mobiliteit groter dan de neerwaartse mobiliteit. Dat wil zeggen dat gebruikers van deze formele C-locatie eerder naar een B-of zelfs A-locatie verhuizen dan omgekeerd. Enkele uitkomsten van deze verhuisanalyse zijn samengevat in bijlage B. Vestigingsgedrag van gebruikers leidend Voor Oost Nederland wordt van drie locatietypen en twee kwaliteitsklassen uitgegaan. De segmenten blijken een eigen gebruikersprofiel te hebben. In de kantorenmarkt van Oost Nederland maken kantoororganisaties in de Handel en Industrie (gemiddeld) een andere afweging in hun huisvestingsgedrag dan Overheid en Non-profit organisaties. Het afwijkend vestigingsgedrag van gebruikers in Oost Nederland blijkt uit figuur 2.3, figuur 2.4 en figuur 2.5 . Deze figuren laten het ruimtegebruik van verschillende sectoren in de drie deelmarkten zien. Op centrale locaties zijn de sectoren Banken en Verzekeraars en Overheid en Non-profit oververtegenwoordigd. Overheid en Non-profit zit ook veel op overige B-locaties. Op overige locaties is de samenstelling van de gevestigde bedrijvigheid verder divers. Op formele locaties zijn Handel en Industrie en de dienstverlening sterker vertegenwoordigd.

17

Figuur 2.3

100

Verdeling van sectoren naar segmenten in Zwolle-Deventer-Apeldoorn

%

90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Centraal A

Handel en Industrie

Centraal B

Overig A

Overig B

Zakelijke en ICT dienstverlening

Formeel A

Formeel B

Banken en Verzekeraars

Bron: LISA, EIB

Figuur 1.4

100

Verdeling van sectoren naar segmenten in Enschede-Hengelo-Almelo

%

90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Centraal A Handel en Industrie

Bron: LISA, EIB

18

Centraal B

Overig A

Overig B


Formeel A


Formeel B

Figuur 2.5

Verdeling van sectoren naar segmenten in Arnhem-Nijmegen

100

%

90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Centraal A

Handel en Industrie

Centraal B

Overig A

Overig B


Formeel A

Formeel B


Bron: LISA, EIB

19

20

3

Uitgangssituatie: hoge leegstand

In dit hoofdstuk komt de aanbodzijde van de markt aan de orde. Onder de aanbodzijde van de markt vallen ontwikkelingen in de kantorenvoorraad, zoals leegstand en nieuwbouwproductie. In een eerste analyse wordt de historische ontwikkeling van voorraad, leegstand en nieuwbouw geschetst, met een onderscheid naar de gegeven segmenten. Vervolgens wordt ingegaan op de veroudering van de voorraad. De veroudering van kantoren is relevant voor de op te stellen marktverkenningen van vraag en aanbod, die in hoofdstuk 5 aan de orde komen. Vooruitlopend op deze ramingen wordt, uitgaande van een zekere technische en economische veroudering, alvast een doorkijk gegeven van de verwachte ontwikkeling in de voorraad tot 2020 en 2040. 3.1 Historisch beeld De kantorenvoorraad is in het verleden sterk gegroeid, gekenmerkt door hoge nieuwbouwvolumes en na 2000 een sterk oplopende leegstand. De totale kantorenvoorraad in Oost Nederland beslaat 6,2 miljoen m² vvo (per juni 2011, Rudolf Bak). Gezien de kantorenvoorraad van 3,4 miljoen m² in 1990, is sprake van een voorraaduitbreiding van 2,8 miljoen m² (een groei van meer dan 80%). In de deelmarkt Zwolle-Deventer-Apeldoorn is de kantorenvoorraad zelfs meer dan verdubbeld. Aangezien de geregistreerde onttrekkingen over dezelfde periode ongeveer 168.000 m² bedragen, betekent het dat een nieuwbouwproductie is gerealiseerd van bijna 3,0 miljoen m². Voorraaduitbreiding vooral op formele locaties Het merendeel van de voorraaduitbreiding heeft plaatsgevonden op de formele locaties, het locatietype dat in 1990 nog het kleinste segment was. Dit geldt voor elk van de drie regio’s (figuur 3.1, figuur 3.2 en figuur 3.3). Opvallend is het historisch hoge percentage van nieuwbouw op centrale locaties in de regio Enschede-Hengelo-Almelo. Voor een nadere analyse van de segmenten in enkele grote regionale kernen en locaties, zie bijlage C.

Figuur 3.1

Ontwikkeling van de kantorenvoorraad, Zwolle-Deventer-Apeldoorn (m² vvo)

3.000.000 2.500.000 2.000.000 1.500.000 1.000.000 500.000 1990

1992

1994

Centraal A

1996 Centraal B

1998

2000

Overig A

2002 Overig B

2004

2006

Formeel A

2008

2010

Formeel B

Bron: Bak, Vastgoedmarkt, EIB

21

Figuur 3.2

Ontwikkeling van de kantorenvoorraad, Enschede-Hengelo-Almelo (m² vvo)

1.600.000 1.400.000 1.200.000 1.000.000 800.000 600.000 400.000 200.000 1990

1992

1994

Centraal A

1996 Centraal B

1998

2000

Overig A

2002 Overig B

2004

2006

Formeel A

2008

2010

Formeel B


Figuur 3.3

Ontwikkeling van de kantorenvoorraad, Arnhem-Nijmegen (m² vvo)

2.500.000

2.000.000

1.500.000

1.000.000

500.000

1990

1992

1994

Centraal A

1996 Centraal B

1998

2000

Overig A

2002 Overig B

2004

2006

Formeel A

2008

2010

Formeel B


Ook de leegstand op formele locaties gegroeid De leegstand in Zwolle-Deventer-Apeldoorn is tussen 1990 en 1999 relatief stabiel en ligt iets onder de 70.000 m² (figuur 3.4). Afgezet tegen de voorraad (1,3 miljoen m² in 1990 en 2,0 miljoen m² in 2000), blijft de leegstand hiermee onder de 5%. Een leegstand van 5% wordt over het algemeen als evenwichtig beschouwd.

22

Na 2000 neemt de leegstand snel toe. De leegstand loopt op door een piek in de nieuwbouwproductie en het tegelijkertijd afremmen van de vraag. Het is de typische varkenscyclus voor de kantorenmarkt. Relatief gezien neemt na de eeuwwisseling in elk segment de leegstand toe, maar de meeste leegstand ontstaat op formele locaties. De totale leegstand bedraagt in 2010 bijna 400.000 m² (rond 14% van de voorraad). Van deze leegstand bevindt 68% zich op formele locaties, centrale locaties laten de minste leegstand zien. Leegstand versus aangeboden kantoorruimte Als indicatie van de leegstand wordt gekeken naar de aangeboden hoeveelheid beschikbare te huur staande kantoorruimte. De aangeboden kantorenvoorraad en leegstand komen niet helemaal overeen. Niet alle beschikbare voorraad hoeft daadwerkelijk leeg te staan. Gemiddeld staat tussen 80 en 90% van het beschikbare aanbod fysiek ook leeg. Aan de andere kant is ook weer niet alle leegstand aangemeld als beschikbaar. Het kan gaan om gebouwen die gedeeltelijk in gebruik zijn of verouderde gebouwen die eenvoudig niet meer worden aangeboden op de markt. Dit is de zogenaamde verborgen leegstand. De aanbod- oftewel leegstandscijfers zijn ontleend aan de statistieken van Vastgoedmarkt en Rudolf Bak.

Figuur 3.4

Leegstand 1990-2010, Zwolle-Deventer-Apeldoorn (m² vvo)

450.000

Centraal

Formeel

Overig

400.000 350.000 300.000 250.000 200.000 150.000 100.000 50.000 1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

Bron: Bak, EIB

De leegstand in Enschede-Hengelo-Almelo laat een grilliger beeld zien voor de eeuwwisseling. Met pieken in leegstand op centrale locaties rond 1991-1992 en 1996. De leegstand in de periode 1990 tot 2001 laat een lichte stijging zien, waarin vanaf 1996 de leegstand op formele locaties steeds verder toeneemt. De leegstand blijft onder de 60.000 m² in deze periode. Na 2001 stijgt de leegstand voor het eerst boven 5% van de voorraad. In 2008 is de leegstand met 6,6% echter nog steeds relatief laag. Daarna loopt, met het inzetten van de laatste economische crisis, de leegstand fors op, tot 12,4% van de voorraad per medio 2011. Van deze leegstand van in totaal 171.000 m² bevindt zich 45% op centrale locaties en 42% op formele locaties.

23

Figuur 3.5

Leegstand 1990-2010, Enschede-Hengelo-Almelo (m² vvo)

180.000

Centraal

Formeel

Overig

160.000 140.000 120.000 100.000 80.000 60.000 40.000 20.000 1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

Bron: Bak, EIB

De leegstand in de regio Arnhem-Nijmegen laat dezelfde trend zien als in Enschede-HengeloAlmelo. De leegstand stijgt gestaag door tot 2001 en groeit vanaf dan fors tot bijna 280.000 m², per medio 2011. De leegstand bedraagt dan 13%. De toename zit voornamelijk in de centrale en formele locaties. Leegstand nog van relatief goede kwaliteit Van de locatietypen bevindt de meeste leegstand zich, zoals gezegd, op de formele locaties. Relatief gezien is echter sprake van een evenwichtiger verdeling: de formele locaties vormen ook een groot deel van de markt. Binnen de locatietypen is de leegstand ongeveer gelijk verdeeld over de A- en B-segmenten (figuur 3.7, figuur 3.8 en figuur 3.9). In Enschede-HengeloAlmelo en Arnhem-Nijmegen is veel leegstand op de centrale A-locaties. Ook over het geheel is de leegstand op de A-locaties hoog. Dit is opmerkelijk. Kwalitatief is dit het beste segment, met recent toegevoegde nieuwbouw of bestaande kantoren op de beste locaties. Een groot deel van de leegstaande voorraad is blijkbaar nog van relatief goede kwaliteit. Verwacht mag worden dat op langere termijn deze kwalitatief goede kantoren gaan concurreren met de B-locaties en dat de leegstand zich ook steeds meer zal concentreren in het B-segment. Nieuwbouw vooral op formele locaties ontwikkeld De nieuwbouwproductie in de regio Zwolle-Deventer-Apeldoorn bedraagt tussen 1990 en 2010 cumulatief 1,6 miljoen m². Nieuwbouw is vooral op formele locaties ontwikkeld. De eerste piek valt rond 1991, met onder meer de ontwikkeling van het gemeentehuis in het centrum van Apeldoorn en een Rijkskantorengebouw op een formele locatie aan de Hanzelaan in Zwolle. De tweede piek ligt rond 2001, wanneer voornamelijk op formele locaties wordt gebouwd. Hanze Staede in Deventer en Hanzeland Zwolle worden in dat jaar ontwikkeld. Na 2001 dalen de gemiddelde productievolumes naar gemiddeld 66.000 m² per jaar, beduidend lager dan de periode daarvoor – wat gezien de in deze periode tegelijkertijd sterk oplopende leegstand en dalende huurprijzen overigens verklaarbaar is.

24

Figuur 3.6

Leegstand 1990-2010, Arnhem-Nijmegen (m² vvo)

300.000

Centraal

Formeel

Overig

250.000

200.000

150.000

100.000

50.000

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

Bron: Bak, EIB

Figuur 3.7

Leegstand naar segment in 2010, Zwolle-Deventer-Apeldoorn (1.000 m² vvo)

160 140 120 100 80 60 40 20 0 Centraal A

Centraal B

Overig A

Overig B

Formeel A

Formeel B


25

Figuur 3.8

Leegstand naar segment in 2010, Enschede-Hengelo-Almelo (1.000 m² vvo)

160 140 120 100 80 60 40 20 0 Centraal A

Centraal B

Overig A

Overig B

Formeel A

Formeel B


Figuur 3.9

Leegstand naar segment in 2010, Arnhem-Nijmegen (1.000 m² vvo)

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Centraal A

Centraal B

Overig A

Overig B

Formeel A

Formeel B


De nieuwbouwproductie in de regio Enschede-Hengelo-Almelo bedraagt cumulatief 735.000 m². 56% hiervan is gebouwd op een formele locatie. De grootste piek in productie op centrale locaties is te vinden in 1999, in dit jaar werd onder andere het stadskantoor in Enschede ontwikkeld. De piek in productie op formele locaties rond de eeuwwisseling is voornamelijk te verklaren uit de ontwikkeling van het business en sciencepark Forum in Enschede. Na 2002 bereikt de nieuwbouwproductie gemiddeld een lager niveau.

26

Figuur 3.10 Nieuwbouw 1990-2010, Zwolle-Deventer-Apeldoorn (m² vvo)

180.000

Centraal

Formeel

Overig

160.000 140.000 120.000 100.000 80.000 60.000 40.000 20.000 1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

Bron: Bak, EIB

Figuur 3.11 Nieuwbouw 1990-2010, Enschede-Hengelo-Almelo (m² vvo)

70.000

Centraal

Formeel

Overig

60.000

50.000

40.000

30.000

20.000

10.000

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

Bron: Bak, EIB

27

Net als in de andere regio’s in Oost Nederland is in de regio Arnhem-Nijmegen een duidelijke productiepiek te zien rond de eeuwwisseling. Ook hier werd weer voornamelijk op formele locaties ontwikkeld, met in 2000 een nieuwbouwproductie van meer dan 94.000 m². Rond deze tijd werden IJsseloord in Arnhem en Bijsterhuizen en Kerkenbos in Nijmegen verder ontwikkeld. Cumulatief is over de periode van 1990 tot 2010 meer dan 900.000 m² nieuwe kantoorruimte bijgebouwd.

Figuur 3.12 Nieuwbouw 1990-2010 Arnhem-Nijmegen (m² vvo)

120.000

Centraal

Formeel

Overig

100.000

80.000

60.000

40.000

20.000

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

Bron: Bak, EIB

3.2 Rekening houden met veroudering In de verwachte ontwikkeling van de kantorenvoorraad wordt rekening gehouden met veroudering. Kantoren verouderen, verliezen langzaam aan kwaliteit en raken uiteindelijk voor gebruik ongeschikt (incourant). Rekening houdend met deze veroudering is de huidige voorraad ‘geprojecteerd’ naar 2020 en 2040 (zie tabel 3.1, tabel 3.2 en tabel 3.3). Het is dus geen raming van de voorraad, omdat met nieuwbouwontwikkeling en transformaties nog geen rekening is gehouden. Dit volgt in hoofdstuk 5, wanneer aanbod en vraag met elkaar worden geconfronteerd. In het referentiejaar 2010 is de kantorenvoorraad bekend naar locatietype. Binnen de locaties is de voorraad verdeeld naar de A- en B-segmenten op basis van een 50:50 verdeling. Vervolgens is bepaald hoe de voorraad per segment zich ontwikkelt richting 2020 en 2040 (zonder rekening te houden met nieuwbouw). Om dit te kunnen bepalen zijn aannames gedaan omtrent economische veroudering en de technische levensduur van gebouwen. Economische veroudering houdt in dat op bestaande gebouwen geleidelijk wordt afgeschreven. Gebouwen zakken langzaam van het hogere naar het lage segment. Op basis van een verwachte technische levensduur van gebouwen worden de onttrekkingen geraamd. Onttrekkingen vinden plaats in de B-segmenten. Toelichting op ramingsprocedure In de ontwikkeling van de omvang van de segmenten wordt dus rekening gehouden met economische veroudering en de technische levensduur van gebouwen. Economische veroude-

28

Tabel 3.1

Raming van het aanbod naar segmenten, Zwolle-Deventer-Apeldoorn, 1.000 m2

2010 2020

2040

Centraal A B

316 286 316 344

234 367

Overig A B

332 281 332 381

200 423

Formeel A B

731 597 731 842

399 872

Totaal

2.758

2.731

2.495

Bron: Bak, EIB

Tabel 3.2

Raming van het aanbod naar segmenten, Enschede-Hengelo-Almelo, 1.000 m2

2010 2020

2040

Centraal A B

318 287 318 340

235 353

Overig A B

99 84 99 111

60 117

Formeel A B

275 225 275 320

150 349

Totaal

1.425

1.333

1.149

Bron: Bak, EIB

ring houdt in dat op bestaande gebouwen geleidelijk wordt afgeschreven. Gebouwen zakken langzaam van het hogere naar het lage segment. Op basis van een verwachte technische levensduur van gebouwen wordt de technische veroudering geraamd. De technische verouderde voorraad raakt incourant en verdwijnt uit het C-segment. Aanname 1: economische veroudering De economische veroudering bepaalt hoe snel gebouwen van het A-segment naar het B-segment en vervolgens (indien van toepassing) naar het C-segment zakken. De snelheid van deze economische veroudering is empirisch bepaald door de historische huurontwikkeling van specifieke gebouwen te volgen ten opzichte van de hoogste markthuren.

29

Tabel 3.3

Raming van het aanbod naar segmenten, Arnhem-Nijmegen, 1.000 m2

2010 2020

2040

Centraal A B

307 278 307 333

227 342

Overig A B

291 246 291 325

176 309

Formeel A B

451 369 451 514

246 510

Totaal

2.098

2.065

1.810

Bron: Bak, EIB

Een gebouw dat economisch veroudert verliest jaarlijks waarde ten opzichte van de top van de markt, waar nieuwbouw of unieke panden bepalend zijn. De analyse komt neer op een ‘repeated sales’ analyse per segment: hoe is de ontwikkeling van de huur binnen elk segment geweest? Deze ontwikkeling wordt vergeleken met de ontwikkeling van de hoogste markthuren. Samengevat blijken gebouwen op centrale locaties in huurontwikkeling gemiddeld 0,5% per jaar achter te blijven bij de marktindex. Gebouwen op formele locaties verouderen beduidend sneller en blijven gemiddeld 1% per jaar achter bij de markthuur. Dit is binnen de context van het gebruikte model vertaald naar de veroudering van gebouwen uit de bijbehorende segmenten. Op centrale locaties verschuift per jaar gemiddeld 1,5% van de voorraad naar een segment lager. Op formele locaties verdwijnt jaarlijks gemiddeld 3% van de voorraad naar een segment lager. Overige locaties zitten met een jaarlijkse afname van 2,5% op de voorraad in de hogere segmenten hier tussenin. Aanname 2: technische veroudering In het ramen van de voorraad naar segmenten is rekening gehouden met technische veroudering van de voorraad. Aangenomen is dat gebouwen op centrale, overige en formele locaties een technische levensduur kennen van respectievelijk 65, 75 en 85 jaar. Dit is zuiver een aanname op basis van de vastgestelde economische veroudering en ‘expert opinions’. Empirisch gezien is weinig bekend over onttrekkingen en dit biedt dus nauwelijks houvast (zie bijlage D). Aan het eind van de levensduur wordt het gebouw markttechnisch aan de voorraad onttrokken. De onttrekkingen vinden plaats in het C-segment. Dit impliceert overigens niet dat wordt verwacht dat het gebouw ook daadwerkelijk fysiek wordt gesloopt. De aanname houdt in dat de gebouwen technisch gezien niet meer voldoen om als kantoor in gebruik te zijn en daarom buiten de markt zullen vallen. Ook het (grote) belang en de gevoeligheid van deze aannames rond onttrekkingen komt in hoofdstuk 6 nog aan de orde.

30

4

Verwachte kantorenvraag

Dit hoofdstuk beschrijft de vraag naar kantoorruimte in Oost Nederland, onderverdeeld naar de drie deelmarkten Zwolle-Deventer-Apeldoorn, Enschede-Hengelo-Almelo en Arnhem-Nijmegen. Onder de vraag naar kantoren wordt de totale ruimtevraag van kantoorgebruikers verstaan. Na een toelichting op deze definitie wordt de ontwikkeling van de ruimtevraag geanalyseerd. Dit omvat kantoorwerkgelegenheid en het gemiddeld ruimtegebruik van kantoorwerknemers. Vervolgens wordt op basis van deze parameters een raming opgesteld van de ruimtevraag tot 2020 en 2040, naar sector en naar marktsegmenten. 4.1 Begripsbepaling In de kantorenmarkt lopen verschillende definities van de vraag naar kantoren door elkaar heen. De kantorenmarkt is het werkterrein van uiteenlopende organisaties met uiteenlopende belangen, achtergronden en werkterreinen, waarbij iedere organisatie zijn eigen focus op (een deel van) de kantorenvraag heeft. De definitie van de vraag in dit rapport betreft de kantoorruimte die daadwerkelijk in gebruik is. De ruimtevraag volgt uit het aantal werknemers in de kantorenmarkt en het gemiddelde vloeroppervlak dat een werknemer in gebruik heeft. De analyse en de raming van het kantoorgebruik richt zich dan ook op deze twee parameters. De kantoorhoudende werkgelegenheid wordt daarbij in samenhang gezien met de demografische ontwikkeling en de algemene werkgelegenheidsgroei. Schematisch is dit weergegeven in figuur 4.1.

Figuur 4.1 Schema opbouw ruimtevraagraming

Kantoorbanen Werkgelegenheid Beroepsbevolking

Bevolking

Kantoorbanen

2

x

m per kantoorbaan

=

Vraag

Bron: CPB, EIB

31

4.2 Vraag naar kantoorruimte De vraag naar kantoorruimte in Oost Nederland is tussen 1990 en 2010 sterk gegroeid. Het ruimtegebruik in Zwolle-Deventer-Apeldoorn is tussen 1996 en 2010 toegenomen van 1,6 miljoen m2 vvo naar 2,4 miljoen m2 (tabel 4.1). De belangrijkste oorzaak van deze groei van de ruimtevraag komt voort uit de toename van het aantal kantoorbanen. In 1996 werkten 77.000 mensen in een kantoor, in 2010 is dit toegenomen naar 110.000. De groei van het aantal kantoorbanen gaat tot de eeuwwisseling beduidend sneller dan de groei van de totale werkgelegenheid. Het aandeel kantoorbanen is toegenomen van 15% naar 18%. Dit wil zeggen dat in Zwolle-Deventer-Apeldoorn momenteel ruim één op de zes werknemers in een kantoor werkt.

Tabel 4.1

Kantorenvraag Zwolle-Deventer-Apeldoorn

Aantal Aandeel Ruimtegebruik kantoorbanen in het totaal per werknemer (1.000) (%) (m2 vvo)

19961 2000 2010


77 15 21,1 1,6 94 17 21,3 2,0 110 18 21,8 2,4

1 De analyses van de kantorenmarkt betreffen in principe de periode 1990-2010. Waar de werkgelegenheids gegevens van LISA zijn gebruikt, betreft het de periode na 1996


Tabel 4.2

Kantorenvraag Enschede-Hengelo-Almelo


19961 2000 2010


41 10 22,8 0,9 51 11 22,3 1,1 60 12 20,5 1,2



Ook de vraag naar kantoren in Enschede-Hengelo-Almelo is tussen 1996 en 2010 gegroeid. Het ruimtegebruik neemt tussen 1996 en 2010 toe van 0,9 miljoen m2 vvo naar 1,2 miljoen m2 (tabel 4.2). In 1996 werkten 41.000 mensen in een kantoor, in 2010 is dit toegenomen naar 60.000. Het aandeel kantoorbanen is toegenomen van 10% naar 12%. Het ruimtegebruik in de regio Arnhem-Nijmegen is tussen 1996 en 2010 toegenomen van 1,4 miljoen m² vvo naar 1,9 miljoen m² (tabel 4.3). In 1996 werkten 60.000 mensen in een kantoor, in

32

Tabel 4.3

Kantorenvraag Arnhem-Nijmegen


19961 2000 2010


60 15 24,0 1,4 78 18 21,9 1,7 82 17 22,4 1,9



2010 is dit toegenomen naar 82.000. Het aandeel kantoorbanen is toegenomen van 15% naar 17%. Ruimtegebruik per werknemer niet meer afgenomen vanaf 2000 Het gemiddeld ruimtegebruik van de kantoorgebruikers is, op de regio Zwolle-Deventer-Apeldoorn na, afgenomen ten opzichte van 1996. Gemiddeld heeft een kantoorgebruiker in ZwolleDeventer-Apeldoorn 21,8 m² vvo in gebruik, in Enschede-Hengelo-Almelo 20,5 en in ArnhemNijmegen 22,4. In 1996 ging dit om respectievelijk 21,1, 22,8 en 24,0 m². De markt is krap in de periode 1996-2000, met lage leegstandscijfers, terwijl de kantoorwerkgelegenheid wel fors groeit. Deze groei wordt voor een groot deel in bestaande kantoren opgevangen. Hierdoor neemt gemiddeld genomen het ruimtegebruik af. Na de eeuwwisseling is, mede door een afgenomen werkgelegenheidsgroei en een ruimer aanbod van nieuwe kantoren, het gemiddeld ruimtegebruik in Zwolle-Deventer-Apeldoorn en Arnhem-Nijmegen weer toegenomen. Alleen in Enschede-Hengelo-Almelo is het ruimtegebruik verder afgenomen. De marktverruiming na de eeuwwisseling, met een forse toename van de leegstand en een huurprijsdaling, heeft normaal gesproken een positief effect op de kantorenvraag2. Huurders profiteren, kiezen voor betere kantoren op betere locaties en nemen gemiddeld ook wat meer ruimte in gebruik als wat men anders gedaan zou hebben. Mogelijk hebben in deze periode ruimtebesparende trends enig tegengewicht geboden. Hierbij kan worden gedacht aan een efficiënter ruimtegebruik door andere werkconcepten. Ook kostenbesparing kan een rol hebben gespeeld. Differentiatie naar sectoren De gebruikers in de kantorenmarkt zijn onderverdeeld naar verschillende vraagsectoren. De basis voor de sectorindeling is de Standaard Bedrijfsindeling (SBI 2008) van het CBS (zie bijlage E). De vraagsectoren zijn • • • •

Handel en Industrie Zakelijke en ICT dienstverlening Banken en Verzekeraars Overheid en Non-profit

2 Zie bijvoorbeeld Brounen, D. & Jennen, M. (2009a), Local office rent dynamics. A tale of ten cities. The Journal of real estate finance and economics, 39: 385-402; Brounen, D., P. Hendershott & Jennen, M. (2009b), Asymmetric properties of office rent adjustment. The Journal of real estate finance and economics: 39: 336-358.

33

Tabel 4.4

Kantorenvraag Zwolle-Deventer-Apeldoorn naar sectoren, 2010

Aantal Aandeel Ruimtegebruik Ruimtevraag kantoorbanen in het totaal per werknemer (mln m² vvo) (1.000) (%) (m2 vvo)

Handel en Industrie Zakelijke en ICT dienstverlening Banken en verzekeraars Overheid en Non-profit Totaal

25 25 14 47 111

9 29 80 22

20,1 25,8 18,4 21,0

0,5 0,6 0,3 1,0

19 21,8 2,4


Tabel 4.5

Kantorenvraag Enschede-Hengelo-Almelo naar sectoren, 2010


Handel en Industrie Zakelijke en ICT dienstverlening Banken en verzekeraars Overheid en Non-profit

17 13 3 30

7 23 41 19

16,2 23,6 25,2 19,6

0,3 0,3 0,1 0,6

Totaal

58

13 20,5 1,2


De ruimtevraag van de vier sectoren is op dezelfde wijze ontleed als de totale ruimtevraag. Per sector zijn het aandeel kantoorwerkgelegenheid, het aantal kantoorbanen, het gemiddeld ruimtegebruik per werknemer en de totale ruimtevraag bepaald. De resultaten over 2010 zijn samengevat in tabel 4.4, tabel 4.5 en tabel 4.6. Gemeten naar het aantal kantoorbanen is de sector Overheid en Non-profit het grootst. In de sector werken 109.000 werknemers die opgeteld 2,3 miljoen m² in gebruik hebben. De sectoren Handel en Industrie en Zakelijke en ICT dienstverlening ontlopen elkaar in omvang niet veel. De sector Banken en Verzekeraars is de kleinste sector, met een ruimtegebruik van 500.000 m2. Opmerkelijk aan deze sector is dat in de regio Zwolle-Deventer-Apeldoorn met 80% het grootste deel van de werkgelegenheid kantoorgebonden is. 4.3 Vraagraming De vraagraming wordt opgebouwd vanuit de (verwachte) trends in demografie en werkgelegenheid en het ruimtegebruik van kantoorwerknemers.De demografische ontwikkeling is het

34

Tabel 4.6

Kantorenvraag Arnhem-Nijmegen naar sectoren, 2010


Handel en Industrie Zakelijke en ICT dienstverlening Banken en verzekeraars Overheid en Non-profit

22 26 4 32

11 31 49 19

19,5 24,7 27,6 20,8

0,4 0,6 0,1 0,7

Totaal

84 18% 22,4 1,9


Analyses op pandniveau Voor ongeveer de helft van de kantorenvoorraad is tussen 1996 en 2010 bekend hoeveel mensen er werkzaam waren en wat de economische achtergrond (SBI) van deze werkgelegenheid was. De analyses zijn gebaseerd op LISA werkgelegenheidscijfers en cijfers over de kantorenvoorraad van Rudolf Bak. Het gemiddeld ruimtegebruik en het aandeel kantoorwerkgelegenheid zijn berekend door beide statistieken aan elkaar te koppelen. Deze koppeling maakt het mogelijk om tussen 1996 en 2010 voor ongeveer de helft van de kantorenvoorraad per kantoor te volgen hoeveel werknemers er werkten en welke economische achtergrond deze hadden. Voor een nadere toelichting op de gebruikte methodiek, zie bijlage F.

vertrekpunt (zoals eerder weergegeven in figuur 4.1). De demografische ontwikkeling wordt vertaald naar werkgelegenheid, waarna de raming van de kantorenvraag volgt. Beroepsbevolking en werkgelegenheid blijven groeien in Oost Nederland De totale werkgelegenheid in Overijssel neemt toe van 583.000 in 2010 naar 601.000 in 2020. Het is een toename die beduidend lager ligt dan de achterliggende groei tussen 2000 en 2010 (groei van 60.000). In 2040 is de werkgelegenheid naar verwachting gedaald naar 551.000 (figuur 4.2). De totale werkgelegenheid in Gelderland bedraagt in 2020 naar verwachting iets meer dan 1,0 miljoen. Hiermee is de werkgelegenheid gelijk ten opzichte van 2010. Ter vergelijking, tussen 2000 en 2010 is de werkgelegenheid nog met 60.000 gegroeid. In 2040 is de werkgelegenheid naar verwachting gedaald naar 914.000 (figuur 4.3). De werkgelegenheidsontwikkeling is in lijn met de groei van de beroepsbevolking. Onder invloed van de demografische ontwikkeling zal de groei van de beroepsbevolking gaan afvlakken. Voor deze verwachte demografische ontwikkeling wordt aangesloten bij het CBS. De beroepsbevolking zal tot 2020 nog wat toenemen, maar deze zit met name in het leeftijdscohort van 65-75 jaar. De participatiegraad is laag in dit cohort, al zal deze wel stijgen in de komende jaren. Per saldo zal de beroepsbevolking tot 2020 naar verwachting nog licht kunnen toenemen. De beschikbare beroepsbevolking bepaalt in grote mate ook de regionale werkgelegenheid maar beide grootheden sluiten niet helemaal op elkaar aan. Een deel van de beroepsbevolking is werkloos en een deel van de werkgelegenheid wordt ingevuld door mensen van buiten de regio.

35

Figuur 4.2

Demografie en werkgelegenheidsontwikkeling, Overijssel, 1996-2010 en steekjaren 2020/2040, aantal personen

1.000.000 900.000 800.000 700.000 600.000 500.000 400.000 300.000

Totale bevolking (15-75 jaar)

200.000

Beroepsbevolking (15-75 jaar)

100.000

Werkgelegenheid (15-75 jaar)

1996

2000

2004

2008

2012

2016

2020

2024

2028

2032

2036

2040

Bron: CBS, CPB, EIB

Figuur 4.3

Demografie en werkgelegenheidsontwikkeling, Gelderland, 1996-2010 en steekjaren 2020/2040, aantal personen

1.800.000 1.600.000 1.400.000 1.200.000 1.000.000 800.000 600.000 Totale bevolking (15-75 jaar)

400.000

Beroepsbevolking (15-75 jaar) 200.000

Werkgelegenheid (15-75 jaar)

1996

Bron: CBS, CPB, EIB

36

2000

2004

2008

2012

2016

2020

2024

2028

2032

2036

2040

Tabel 4.7

Kantorenvraag Zwolle-Deventer-Apeldoorn, 2010-2040


2010 2020 2040

Ruimtevraag (mln m² vvo)

110 18 21,8 2,4 121 19 21,8 2,6 116 21 21,8 2,5


Tabel 4.8

Kantorenvraag Enschede-Hengelo-Almelo, 2010-2040


2010 2020 2040


60 12 20,5 1,2 73 14 20,5 1,4 71 15 20,5 1,4


Tabel 4.9

Kantorenvraag Arnhem-Nijmegen, 2010-2040


2010 2020 2040


82 17 22,4 1,9 91 19 22,4 2,0 85 19 22,4 1,9


37

Werkgelegenheid in de kantorenmarkt groeit harder De geschetste werkgelegenheidsontwikkeling bepaalt mede de dynamiek in de kantorenmarkt. Het aantal kantoorbanen neemt echter sterker toe dan de totale werkgelegenheid. De dienstensector is belangrijker geworden in de economie waardoor ook het aantal kantoorbanen relatief snel is gegroeid. Ook buiten de dienstensectoren neemt het aandeel kantoorgebonden werkgelegenheid toe. Hoewel deze trend de afgelopen tien jaar iets afzwakt, is in de prognoses rekening gehouden met een verder toenemend aandeel kantoorgebonden werkgelegenheid. Per saldo gaat de groei van het aantal kantoorbanen nog steeds sneller dan de totale werkgelegenheidsgroei in beide provincies. In elk van de drie regio’s neemt de kantoorhoudende werkgelegenheid toe tot 2020 (zie tabel 4.7, tabel 4.8 en tabel 4.9). Bepalend voor de ruimtevraag is ook het gemiddeld ruimtegebruik van kantoorwerknemers. In eerste instantie is verondersteld dat hierin geen verandering komt. Met deze uitgangspunten zal de ruimtevraag de komende jaren eerst nog toenemen, om na 2020 in elk van drie regio’s te krimpen. Aantal kantoorbanen bepalend voor ruimtebehoefte Het aantal kantoorbanen en het gemiddeld ruimtegebruik van werknemers bepalen de behoefte aan m2 kantoorruimte. In de raming wordt met veranderingen in het ruimtegebruik van kantoorwerknemers geen rekening gehouden. Omdat sprake is van zowel ruimtebesparende als ruimtevergrotende trends in het gemiddeld ruimtegebruik van werknemers, is geen aanleiding gevonden om af te wijken van de historische trends, die weinig ontwikkeling in het ruimtegebruik laten zien (zie ook navolgend kader). De toekomstige ruimtevraag wordt dan grotendeels bepaald door het aantal kantoorbanen. Met deze uitgangspunten zal de ruimtevraag de komende jaren in de regio’s Zwolle-DeventerApeldoorn en Enschede-Hengelo-Almelo nog licht groeien tot 2020, maar daarna tot 2040 samen met de regio Arnhem-Nijmegen weer afnemen. Gemiddeld ruimtegebruik van werknemers Ruimtebesparing is actueel in de kantorenmarkt. Het huidige economische klimaat dwingt organisaties er soms toe om op deze wijze op kosten te besparen. Deels spelen ook structurele trends een rol, zoals een ontwikkeling als ‘het nieuwe werken’ (HNW). Steeds verdergaande ICT-faciliteiten maken het verrichten van veel werkzaamheden minder plaatsgebonden. Thuiswerken en het delen van werkplekken kunnen het ruimtegebruik drukken. De dalende trend in het ruimtegebruik blijkt, zoals eerder aangegeven, in beperkte mate ook uit de empirie. Maar hoewel in de praktijk veel aandacht uitgaat naar ruimtebesparende trends, is ook sprake van tegengestelde ontwikkelingen. Zoals het steeds hogere opleidingsniveau van de beroepsbevolking, het gemiddeld hogere functieniveau dat hierbij hoort en het hogere ruimtegebruik van werknemers met een hogere functie. Daarnaast leidt ook een trend als ‘het nieuwe werken’ niet per definitie tot minder ruimtegebruik. Weliswaar wordt vaak bespaard op werkplekken, maar is weer meer behoefte aan andere ruimten, zoals vergaderruimten, concentratieplekken en andere verblijfs- en ontmoetingsruimten. Vanwege deze tegengestelde invloeden is in de ramingen met een onveranderd ruimtegebruik gerekend. In een gevoeligheidsanalyse is een afnemend ruimtegebruik van 10% echter ook verkend. De verwachte vraag naar kantoorruimte komt dan 10% lager uit. Vervolgens wordt doorgerekend wat hiervan de consequentie is voor de ramingen van nieuwbouw, leegstand en onttrekkingen (hoofdstuk 6).

Groei binnen sectoren ongelijk De ontwikkeling van de ruimtevraag is per sector niet gelijk. Ondanks een relatief afnemend belang van de werkgelegenheid bij het openbaar bestuur, blijft de werkgelegenheid in de sector Overheid en Non-profit op peil. Maar omdat de zorg relatief weinig werkgelegenheid in kantoren kent (ongeveer 1 op 10), vertaalt de groei van de sector Overheid en Non-profit zich slechts beperkt naar de vraag naar kantoorruimte. Voor kantorensectoren als de Zakelijke en ICT dienstverlening en de Banken en Verzekeraars blijft de kantoorbehoefte tot 2020 op peil, met in

38

de dienstverlening eerst nog een lichte groei. De sterkste afname in de kantoorbehoefte kent de sector Handel en Industrie. Voor elk van de drie regio’s is dit beeld in grote lijnen gelijk (figuur 4.4, figuur 4.5 en figuur 4.6).

Figuur 4.4

Ruimtevraag naar sector, 1996-2010 en voor de steekjaren 2020/2040 ZwolleDeventer-Apeldoorn, 1.000 m2

1.400

1.200 Handel en Industrie

1.000

Zakelijke en ICT dienstverlening Banken en Verzekeraars

800

600

400

200

1996

2000

2004

2008

2012

2016

2020

2024

2028

2032

2036

2040

Bron: CBS, CPB, EIB

Figuur 4.5

Ruimtevraag naar sector, 1996-2010 en voor de steekjaren 2020/2040, Enschede-Hengelo-Almelo, 1.000 m2

800 700 600

Handel en Industrie Zakelijke en ICT dienstverlening

500


400 300 200 100 1996

2000

2004

2008

2012

2016

2020

2024

2028

2032

2036

2040

Bron: CBS, CPB, EIB

39

Figuur 4.6

Ruimtevraag naar sector, 1996-2010 en voor de steekjaren 2020/2040, ArnhemNijmegen, 1.000 m2

800 700 600 500 400 Handel en Industrie

300

Zakelijke en ICT dienstverlening Banken en Verzekeraars

200 100 1996

2000

2004

2008

2012

2016

2020

2024

2028

2032

2036

2040

Bron: CBS, CPB, EIB

Werkgelegenheidsraming per sector Voor het verdelen van de ramingen van de werkgelegenheid 2020/2040 over de vraagsectoren is aangesloten bij de recentste prognose op dit gebied, de WLO ramingen uit 2006. Op basis van de groeicijfers per sector uit het Transatlantic Market scenario is het aandeel van elke sector in de economie in 2020 en 2040 bepaald. Vervolgens is gekeken of de ontwikkeling per COROP regio aansluit bij de historische ontwikkeling van de sectoren in de regio’s. Voor de zorg - onderdeel van Overheid en Non-profit - is daarnaast gekeken naar de ontwikkelingen van de zorgsector zoals geschetst in ‘Vier toekomstscenario’s voor overheid en zorg’ van het CPB. Deze waren in lijn met de historische trends. Voor de zorg blijkt de berekende toename van de werkgelegenheid consistent met de groei van bevolking ouder dan 75 jaar.

Raming naar segmenten De raming van de ruimtevraag wordt vervolgens verdeeld naar de marktsegmenten. Leidend is de gevonden ruimtevraag vanuit de verschillende vraagsectoren. De historische verdeling van de vraagsectoren over de marktsegmenten en de daarin gesignaleerde trends worden gebruikt om de vraag ook in de toekomst naar segmenten te kunnen verdelen (tabel 4.10, tabel 4.11 en tabel 4.12). De vraag binnen een locatietype is naar prijsklassen verdeeld met het uitgangspunt dat de verdeling tussen A:B neerkomt op ongeveer 50:50. Deze verdeling blijft niet constant. De belangrijkste verschuiving in de toekomst treedt op doordat sectoren ten opzichte van elkaar in omvang veranderen. De krimp in de Handel en Industrie gaat bijvoorbeeld ten koste van de ruimtevraag op formele locaties en het overige B-segment.

40

Tabel 4.10 Raming van de ruimtevraagvraag naar segmenten, Zwolle-Deventer Apeldoorn, 1.000 m2

2010 2020

2040

Centraal A B

290 331 289 314

331 314

Overig A B

294 333 304 336

333 336

Formeel A B

597 657 586 655

657 655

Totaal

2.081

2.249

2.198

Bron: Bak, EIB

Tabel 4.11 Raming van de ruimtevraag naar segmenten, Enschede-Hengelo-Almelo, 1.000 m2

2010 2020

2040

Centraal A B

273 322 285 335

332 344

Overig A B

90 111 86 99

110 96

Formeel A B

247 295 232 284

273 251

Totaal

1.213

1.446

1.406

Bron: Bak, EIB

De raming van de ruimtevraag vormt de input voor de marktanalyse met het kantorenmodel. Vraag en aanbod worden dan met elkaar geconfronteerd waarna prijsreacties dynamiek in de markt losmaken. Deze eerste raming van de ruimtevraag is dan ook niet gelijk aan het daadwerkelijke verwachte ruimtegebruik van kantoorgebruikers naar segmenten. Bij andere prijzen maken gebruikers andere keuzes, zal aan de aanbodzijde gereageerd worden, waardoor de omvang van de segmenten anders kan uitvallen dan hier gepresenteerd.

41

Tabel 4.12 Raming van de ruimtevraag naar segmenten, Arnhem-Nijmegen, 1.000 m2

2010 2020

2040

Centraal A B

248 283 279 319

267 303

Overig A B

278 300 263 294

278 280

Formeel A B

357 392 396 427

364 382

Totaal Bron: Bak, EIB

42

1.821

2.015

1.874

5

Confrontatie tussen vraag en aanbod

De verwachte ruimtevraag in de kantorenmarkt is in hoofdstuk 4 afgeleid van de werkgelegenheidsontwikkeling en het gemiddelde ruimtegebruik van werknemers. In hoofdstuk 3 is de aanbodzijde bekeken, met onder meer de huidige voorraadopbouw in de markt en de verwachte invloed daarop van veroudering van kantoorgebouwen. In dit hoofdstuk worden deze analyses van vraag en aanbod naast elkaar gezet en wordt met het kantorenmodel de marktdynamiek verkend die onder invloed van deze verwachte marktverhoudingen zal ontstaan. 5.1 Verkenningen voor de kantorenmarkt 2010-2020-2040 De verhouding tussen vraag en aanbod zal een bepaalde dynamiek in de markt teweeg brengen. Met het kantorenmodel wordt deze dynamiek verkend. Wanneer de projecties van vraag en aanbod uit de voorgaande hoofdstukken naast elkaar worden gezet (tabel 5.1, tabel 5.2 en tabel 5.3), wordt duidelijk dat de marktverhoudingen in de hogere segmenten zullen verkrappen. In 2020 is in alle A-segmenten de verhouding omgedraaid. Door een toegenomen ruimtevraag aan de vraagkant en veroudering aan de aanbodzijde, is in de A-segmenten sprake van een aanbodtekort. In de B-segmenten is sprake van aanbodoverschotten. Hier komen de prijzen onder druk om extra gebruikers te trekken. De segmenten gaan met elkaar concurreren.

Tabel 5.1

Uitgangssituatie vraag en aanbod naar segmenten, Zwolle-DeventerApeldoorn, 1.000 m2

2010 2020 2040

Aanbod Vraag Saldo Aanbod Vraag Saldo Aanbod Vraag Saldo Centraal A 316 290 26 286 331 -45 234 331 -97 B 316 289 27 344 314 30 367 314 53 Overig A 332 294 38 281 333 -52 200 333 -133 B 332 304 28 381 336 45 423 336 87 Formeel A 731 597 134 597 657 -60 399 657 -258 B 731 586 145 842 655 187 872 655 217 Bron: Bak, EIB

Model rekent marktverhoudingen door De toekomstige verhoudingen tussen vraag en aanbod worden met het model doorgerekend. Het model simuleert de marktdynamiek en laat zien waar leegstand ontstaat en waar vraag blijft naar nieuwbouw. De modeluitkomsten hebben betrekking op: 1. Leegstand 2. Kantoorruimte in gebruik 3. Nieuwbouwvraag 4. Transformaties 5. Prijzen

43

Tabel 5.2

Uitgangssituatie vraag en aanbod naar segmenten, Enschede-Hengelo-Almelo, 1.000 m2

2010 2020 2040

Aanbod Vraag Saldo Aanbod Vraag Saldo Aanbod Vraag Saldo Centraal A 318 273 45 287 322 -35 235 332 -97 B 318 285 33 340 335 5 353 344 9 Overig A 99 90 9 84 111 -27 60 110 -50 B 99 86 13 111 99 12 117 96 21 Formeel A 275 247 28 225 295 -70 150 273 -123 B 275 232 43 320 284 36 349 251 98 Bron: Bak, EIB

Tabel 5.3

Uitgangssituatie vraag en aanbod naar segmenten, Arnhem-Nijmegen, 1.000 m2

2010 2020 2040

Aanbod Vraag Saldo Aanbod Vraag Saldo Aanbod Vraag Saldo Centraal A 307 248 59 278 283 -5 227 267 -40 B 307 279 28 333 319 14 342 303 39 Overig A 291 278 13 246 300 -54 176 278 -102 B 291 263 28 325 294 31 309 280 29 Formeel A 451 357 94 369 392 -23 246 364 -118 B 451 396 55 514 427 87 510 382 128 Bron: Bak, EIB Deze resultaten zijn samengevat in tabel 5.4. De resultaten voor de leegstand, kantoorruimte in gebruik, nieuwbouwvraag en transformaties worden navolgend toegelicht. In paragraaf 5.2 volgt een toelichting op de verwachte prijsontwikkeling. In tabel 5.4 zijn de modelresultaten gegeven voor het basisscenario in de deelmarkt ZwolleDeventer-Apeldoorn. Door de terugval in de nieuwbouwproductie en prijscorrecties zal de markt naar verwachting in eerste instantie evenwichtiger worden, en wordt in het model een evenwichtsleegstand aangehouden van 5% voor 2020. In 2040 is er echter veel incourante leegstand en loopt de leegstand op tot 21%. In tabel 5.5 zijn de modelresultaten gegeven voor het basisscenario in de deelmarkt EnschedeHengelo-Almelo. De kantorenvoorraad stijgt tussen 2010 en 2040 van ongeveer 1,4 naar 1,7 miljoen m2. De marktcorrecties zorgen voor een evenwichtiger situatie in 2020. In 2040 is met een leegstand van naar verwachting 9% echter sprake van overaanbod.

44

Tabel 5.4

Modeluitkomsten, Zwolle-Deventer-Apeldoorn, 2010, 2020 en 2040

2010 2020 20401 2 × 1.000 m × 1.000 m2 × 1.000 m2

Kantorenvoorraad, in dat jaar Kantoorruimte in gebruik Nieuwbouwvraag vanaf 2010

2.758 2.360 -

2.961 2.817 231

3.096 2.751 660

-

-

-

398 (14%) 260 (9%) 0 (0%)

173 (6%) 0 (0%) 30 (1%)

Transformatie vanaf 2010 Leegstand, in dat jaar - waarvan courant overaanbod - waarvan incourant

Prijsmutatie t.o.v. prijsniveau 2010

655 (21%) 191 (6%) 309 (10%)

0% -32% -40%

1 De ramingen 2020 en 2040 zijn puntschattingen. Dit betekent dat de uitkomsten voor 2020 en 2040 niet bij elkaar opgeteld kunnen worden. De ramingen voor 2020 en 2040 zijn cumulatief en gelden de hele periode vanaf 2010. Dat wil zeggen een 10-jaarsperiode van 2011 t/m 2020 en een 30-jaarsperiode van 2011 t/m 2040

Bron: EIB

Tabel 5.5

Modeluitkomsten, Enschede-Hengelo-Almelo, 2010, 2020 en 2040

2010 2020 20401 × 1.000 m2 × 1.000 m2 × 1.000 m2


1.385 1.213 -

1.609 1.529 244

1.684 1.506 460

-

-

-


171 (12%) 102 (7%) 0 (0%)


100 (6%) 0 (0%) 19 (1%)

325 (19%) 93 (6%) 148 (10%)

0% -28% -36%


Bron: EIB

45

In tabel 5.6 zijn de modelresultaten gegeven voor het basisscenario in de deelmarkt ArnhemNijmegen. De kantorenvoorraad is in 2020 naar verwachting toegenomen tot 2,2 miljoen m2. Na 2020 neemt de voorraad iets af. Door de terugval in de nieuwbouwproductie en prijscorrecties zal de markt naar verwachting evenwichtiger worden, in 2020 daalt de leegstand naar 7%. Tot 2040 stijgt deze echter weer tot 25%, waarvan het grootste deel incourant.

Tabel 5.6

Modeluitkomsten, Arnhem-Nijmegen, 2010, 2020 en 2040

Kantorenvoorraad, in dat jaar Kantoorruimte in gebruik Nieuwbouwvraag vanaf 2010 Transformatie vanaf 2010 Leegstand, in dat jaar - waarvan courant overaanbod - waarvan incourant

2010 2020 20401 2 × 1.000 m × 1.000 m2 × 1.000 m2 2.100 1.821 -

2.260 2.149 197

2.238 2.026 474

-

-

-

279 (13%) 174 (8%) 0 (0%)


148 (7%) 0 (0%) 37 (2%)

550 (25%) 100 (4%) 338 (16%)

0% -30% -37%


Bron: EIB

1 Toelichting op de leegstandsraming In deze leegstandsraming is nader onderscheid gemaakt naar type leegstand. De gepresenteerde ‘totale leegstand’ in de tabel bestaat uit een frictieleegstand, overaanbod en een incourante voorraad. • • •

Het leegstandspercentage bestaat uit de frictieleegstand van 5%. De markt is bij deze leegstand in evenwicht. Het model genereert geen leegstandspercentage onder deze 5%. Een hogere leegstand kan daarentegen wel voorkomen. In enkele regio’s buiten de Randstad komt na 2020 de leegstand duidelijk boven 5% uit. Dit is leegstand die in theorie nog geschikt is voor gebruik, oftewel courant overaanbod. Dit is het geval in de drie regio’s in Oost Nederland. In de analyses is rekening gehouden met technische veroudering. Kantoren raken geleidelijk technisch verouderd en voor gebruik ongeschikt. In de uitkomsten is dit gepresenteerd als incourante voorraad. De incourante voorraad is in de tabel ook onderdeel van de totale leegstand. In de praktijk hoeft dit echter geen leegstand te zijn. Incourante kantoren kunnen worden gesloopt, herbestemd of vernieuwd. In 2040 zal naar verwachting voor de regio’s opeenvolgend 10%, 9% en 15% van de voorraad incourant raken.

2 Kantorenvraag Oost Nederland blijft groeien De kantorenvraag neemt tot 2020 sterk toe. Deels komt deze groei voort uit de verwachte werkgelegenheidsgroei in de kantorenmarkt. Daarnaast wordt rekening gehouden met een verwachte prijsdaling in de kantorenmarkt. De lagere prijzen zullen gebruikers ertoe verleiden wat extra ruimte in gebruik te nemen. De vraag is prijselastisch3. 3 Op basis van theorie en empirie is rekening gehouden met een prijselasticiteit van 0,2. Dat wil zeggen, een prijsdaling van 10% leidt tot 2% extra vraag.

46

Na 2020 groeit de kantoorhoudende werkgelegenheid minder sterk, waardoor ook het ruimtegebruik minder sterk toeneemt of zelfs licht afneemt. 3 Nieuwbouwvraag Tot 2020 is in de regio Zwolle-Deventer-Apeldoorn een vraag naar nieuwbouw geraamd van 231.000 m2. Tot 2040 komt de verwachte vraag naar nieuwe kantoren in totaal op 660.000 m2. In de regio Enschede-Hengelo-Almelo is een nieuwbouw geraamd van 244.000 m2 in 2020 en (cumulatief) 460.000 m2 tot 2040. In Arnhem-Nijmegen is dit 197.000 en 474.000 m2 tot 2020 en 2040. Per jaar bedraagt de nieuwbouwvraag dus gemiddeld zo’n 22.000 m2 in Zwolle-Deventer-Apeldoorn, evenwichtig verdeeld over de hele periode. Ter vergelijking, de afgelopen twintig jaar bedroeg de nieuwbouwproductie gemiddeld 81.000 m² per jaar, waarbij rond de eeuwwisseling nieuwbouwvolumes opliepen naar 160.000 m² per jaar. In Enschede-Hengelo-Almelo komt de gemiddelde nieuwbouwvraag op 16.000 m², vergeleken met 37.000 m² in de periode van 1990 tot 2010. In de regio Arnhem-Nijmegen is de gemiddelde nieuwbouwvraag tot 2040 24.000 m², tegen 45.000 m² in de afgelopen twintig jaar. De kantorenvoorraad is in 2020 naar verwachting toegenomen tot 3,0 miljoen m² in ZwolleDeventer-Apeldoorn, 1,6 miljoen m² in Enschede-Hengelo-Almelo en 2,2 miljoen m² in ArnhemNijmegen. Na 2020 loopt de voorraad verder op tot 3,2 miljoen m² in Zwolle-Deventer-Apeldoorn en 1,7 miljoen m² in Enschede-Hengelo-Almelo. In Arnhem-Nijmegen blijft de voorraad met 2,2 miljoen m² in 2040 redelijk stabiel. 4 Transformaties De huidige leegstand leidt tot meer initiatieven om kantoorruimte te transformeren naar een andere functie. Denk hierbij aan woningen, hotels of (tijdelijke) studentenhuisvesting. De potentie van de locatie van het leegstaande kantoor is bepalend. Centrale locaties in de stadscentra bieden vaak meerdere, goede alternatieven voor lege kantoorruimte. Ook een (overige) locatie in een woonwijk biedt herbestemmingspotentie, al zijn de alternatieve mogelijkheden schaarser. Op formele locaties bestaat weinig perspectief voor transformaties. Deze vaak monofunctionele locaties lenen zich slecht voor herbestemming van

Figuur 5.1

Samenstelling van de voorraad naar locatie, Zwolle-Deventer-Apeldoorn, 1.000 m2

2.000

Leegstand

1.500 In gebruik 1.000 Nieuwbouw

500 0

Centraal

Overig

2040

2020

2010

2040

2020

2010

2040

2020

2010

-500

Incourant

Getransformeerd

Formeel

Bron: EIB

47

individuele gebouwen. Het gevolg hiervan is dat langdurige leegstand alleen op formele locaties voorkomt.

Figuur 5.2

Samenstelling van de voorraad naar locatie, Enschede-Hengelo-Almelo, 1.000 m2

800

Leegstand

700 600 In gebruik

500 400 300

Nieuwbouw

200 100 0

Incourant

Centraal

Overig

2040

2020

2010

2040

2020

2010

2040

2020

-200

2010

-100

Getransformeerd

Formeel

Bron: EIB

Figuur 5.3

Samenstelling van de voorraad naar locatie, Arnhem-Nijmegen, 1.000 m2

1.200

Leegstand

1.000 800

In gebruik

600 400

Nieuwbouw

200 0

Incourant

Centraal

Bron: EIB

48

Overig

Formeel

2040

2020

2010

2040

2020

2010

2040

2020

-400

2010

-200

Getransformeerd

Transformaties lopen op Of herbestemming tot stand gaat komen, hangt vooral af van de economische haalbaarheid. De prijs speelt hierbij een rol. Door waardeverlies van het kantoor wordt functieverandering relatief interessanter. Tot 2020 zal naar verwachting geen kantoorruimte worden getransformeerd. Tot 2040 komen de transformaties naar verwachting voor zowel Zwolle-Deventer-Apeldoorn als Enschede-Hengelo-Almelo op in totaal 13.000 m². Dit zijn transformaties van courante kantoren. Verschillen per locatietype De ontwikkeling in de kantorenmarkt is gevisualiseerd in figuur 5.1, figuur 5.2 en figuur 5.3. Per locatietype is de verwachte omvang van de voorraad, de leegstand, de nieuwbouw en de onttrekking weergegeven. Onttrekkingen vinden plaats door transformatie of technische veroudering. Transformatie komt tot stand wanneer prijsdalingen dusdanig omvangrijk zijn, dat alternatieve bestemming aantrekkelijk is. Per locatietype liggen de kansen verschillend. Vervangingsvraag en uitbreidingsvraag Gangbare ramingsmethodieken voor de nieuwbouw gaan meestal uit van een uitbreidingsvraag (door een groei van de ruimtevraag) en een vervangingsopgave door de veroudering van de voorraad. Ook in dit onderzoek wordt met een uitbreidingsvraag (ontwikkeling van de ruimtevraag) en een vervangingsvraag (veroudering) rekening gehouden. In de huidige marktsituatie met het ruime overaanbod ligt het echter voor de hand dat zowel uitbreidings- als vervangingsvraag voor een groot deel in de bestaande voorraad kan worden gefaciliteerd. Het gebruikte kantorenmodel houdt hier rekening mee. In het model leidt een toename van de ruimtevraag, de uitbreidingsvraag, niet per definitie tot een nieuwbouwopgave. De uitbreidingsvraag is voor een groot deel in de bestaande voorraad op te vangen. De veroudering van gebouwen leidt tot een oplopende voorraad verouderde en incourante kantoren, maar niet per definitie tot een nieuwbouwopgave. De gepresenteerde ramingen van de nieuwbouwvraag zijn een gezamenlijke resultante van de ontwikkelingen in vraag en aanbod. Gezamenlijk bepalen vraag en aanbod de schaarsteverhouding in een segment en dus de omvang van mogelijke kwaliteitstekorten waardoor vraag naar nieuwbouw ontstaat. Wanneer het betreffende segment voldoende bestaand aanbod kent (of een afnemende vraag), hoeven de verouderde gebouwen niet te worden vervangen. Met dit samenspel van vraag en aanbod en het kwaliteitsaspect daarin onderscheidt het EIB kantorenmodel zich van de gangbare ramingsmethodieken voor de nieuwbouwproductie.

5.2 Verwachte prijsontwikkeling Prijzen spelen een centrale rol in de verwachte marktdynamiek. Overaanbod zet de prijzen geleidelijk onder druk. Aan de vraagzijde stimuleren lage prijzen een wat extensiever ruimtegebruik. Aan de aanbodzijde zorgen lage prijzen voor minder (rendabel te ontwikkelen) nieuwbouw. Prijsdaling remt nieuwbouw en stimuleert transformaties De prijsontwikkeling is bepalend voor de nieuwbouwmogelijkheden en het aantal transformaties dat tot stand komt. Dalende prijzen maken nieuwbouwontwikkeling minder aantrekkelijk. Op een gegeven moment wordt het onrendabel om nog nieuw te bouwen. Aangenomen is dat nieuwbouw niet meer tot stand komt als prijzen ten opzichte van 2010 met meer dan 20% dalen. Transformaties van kantoren nemen juist toe bij prijsdaling. Kantoren hebben vaak een hogere waarde met een kantoorfunctie dan wanneer het gebouw een andere functie krijgt. Maar als prijzen dalen, wordt herbestemmen relatief interessanter. De ‘opportunity costs’ dalen. De herbestemmingspotentie verschilt per locatietype en regio. Eigen berekeningen en ‘expert opinions’ geven aan dat in de Randstad op de centrale locaties prijzen met 25% mogen zakken, voordat een alternatieve functie aantrekkelijk wordt. Op overige locaties kunnen kantoorprijzen tot 40% dalen, voordat herbestemming aantrekkelijk wordt.

49

Geen transformaties op formele locaties Voor formele locaties is met rendabele alternatieven geen rekening gehouden en kan de prijs ver zakken. Eigenaren zullen zakken met de prijs totdat de verhuur van het kantoor meer gaat kosten dan de leegstandskosten. Uitgaande van deze exploitatielasten, kunnen prijsdalingen oplopen tot 65% van de huurprijzen in 2010. Zakt de prijs nog verder, dan gaat het verhuren de eigenaar per saldo geld kosten en zal deze er voor kiezen het gebouw leeg te laten staan. Bodem in de markt De gemaakte aannames leggen een bodem voor de prijzen. Na een prijsdaling van 20% wordt geen nieuwbouw meer toegevoegd in een segment. De leegstand loopt hierdoor niet verder op. Zakken de prijzen nog verder, dan zullen transformaties tot stand gaan komen (op centrale en overige locaties). Prijzen kunnen per definitie niet verder zakken dan deze transformatieprijzen. Mogelijk overaanbod wordt dan uit het betreffende segment onttrokken en herbestemd. Prijzen zakken op formele locaties niet verder dan 65% (een mogelijk overschot slaat neer in leegstand). Gegeven deze aannames, wordt per segment de verwachte prijsontwikkeling berekend (figuur 5.4, figuur 5.5 en figuur 5.6 ).

Figuur 5.4

Prijsontwikkeling per segment, Zwolle-Deventer-Apeldoorn, procenten

Overig

Centraal 0 -10

2020

B

0 -10

A

B

0 -10

-20

-20

-20

-30

-30

-30

-40

-40

-40

-50

-50

-50

-60

-60

-60

-70

-70

-70

0

0

-10

2040

A

Formeel

A

B

-10

A

B

0 -10

-20

-20

-20

-30

-30

-30

-40

-40

-40

-50

-50

-50

-60

-60

-60

-70

-70

-70

A

B

A

B

Bron: EIB

Interpretatie van de prijsontwikkeling Het huidige overaanbod en de verwachte prijsdalingen vooral op formele locaties zetten marktbreed de prijzen onder druk. De prijzen op andere locaties worden mee omlaag getrokken. Gemiddeld genomen dalen de huurprijzen met iets meer dan 30%. Deze prijsontwikkeling is geschat vanaf de marktprijzen 2010. In 2011 is nog geen sprake van een officiële prijsdaling. Echter, de geregistreerde huurprijzen zijn niet gecorrigeerd voor incentives. Een deel van de voorziene prijsdaling zal hierdoor al in de markt zijn verwerkt, ondanks dat een prijsdaling niet in de registratie tot uitdrukking komt. Ook het besef dat de prijsontwikkeling is gegeven in reële termen is van belang. Dit betekent bijvoorbeeld dat, uitgaande van een inflatie van 2% en een verwachte prijsdaling van 20%, over tien jaar de nominale prijzen (bij benadering) onveranderd zullen zijn.

50

Figuur 5.5

Prijsontwikkeling per segment, Enschede-Hengelo-Almelo, procenten

Overig

Centraal 0 -10

2020

B

0 -10

A

B

0 -10

-20

-20

-20

-30

-30

-30

-40

-40

-40

-50

-50

-50

-60

-60

-60

-70

-70

-70

0

0

-10

2040

A

Formeel

A

B

-10

A

B

A

B

0

A

B

-10

-20

-20

-20

-30

-30

-30

-40

-40

-40

-50

-50

-50

-60

-60

-60

-70

-70

-70

Bron: EIB

Figuur 5.6

Prijsontwikkeling per segment, Arnhem-Nijmegen, procenten

Overig

Centraal 0 -10

2020

B

0 -10

A

B

0 -10

-20

-20

-20

-30

-30

-30

-40

-40

-40

-50

-50

-50

-60

-60

-60

-70

-70

-70

0

0

-10

2040

A

Formeel

A

B

-10

A

B

A

B

0

A

B

-10

-20

-20

-20

-30

-30

-30

-40

-40

-40

-50

-50

-50

-60

-60

-60

-70

-70

-70

Bron: EIB

51

52

6

Omgaan met onzekerheden

Onderkend wordt dat rond de verkenningen voor de kantorenmarkten onzekerheden bestaan. De onzekerheid wordt groter voor de periode na 2020. De vraag is hoe daar mee om te gaan. Met name de onzekerheden die een grote invloed op de uitkomsten hebben zijn relevant. In gevoeligheidsanalyses wordt hier nader op ingegaan. De gevoeligheidsanalyses beperken zich tot onzekerheden die van grote invloed zijn op de uitkomsten en/of onzekerheden die actueel zijn bij de relevante partijen rond de kantorenmarkt: • • • • • • •

Een lagere ruimtevraag dan geraamd Een deel van de huidige leegstand is nu al incourant Andere verouderingstermijnen Inzet op extra transformaties Het realiseren van meer nieuwbouw dan er vraag is (bouwen van een planvoorraad) Een nieuwbouwstop buiten centrale locaties Een grotere prijsstarheid

6.1 Afwijkende vraag naar kantoorruimte De vraagraming is bepaald door verschillende aannames en prognoses van de beroepsbevolking en werkgelegenheid. Deels samenhangende trends zorgen voor een aanzienlijke onzekerheidsmarge in de ramingen. De onzekerheid betreft (onder meer) de volgende punten: • Regionale prognoses beroepsbevolking • Arbeidsparticipatie • Pendel • Werkloosheid • Kantoorhoudende werkgelegenheid • Ruimtegebruik per werknemer • Verschuivingen tussen sectoren De variatie in de ontwikkeling van elk van deze variabelen vertaalt zich door in de raming van de regionale ruimtevraag. De prognoses van de kantoorhoudende werkgelegenheid en de aannames voor bijvoorbeeld het gemiddeld ruimtegebruik van werknemers hebben een grote invloed. Een 10% meer of minder ruimtegebruik heeft een evenredig effect op de totale ruimtevraag. Het is een bepalende variabele en actueel gezien de aandacht voor trends als ‘het nieuwe werken’ en de flexibilisering van de arbeidsmarkt. Lagere ruimtevraag van 10% In hoofdstuk drie is aangegeven het effect te verkennen van een ruimtevraag die 10% lager uitvalt. De marktdynamiek wijkt dan aanzienlijk af. Het huidige overaanbod wordt veel minder vanuit de vraagzijde opgelost. Om toch een marktevenwicht te bereiken, zullen prijzen verder dalen. Prijsdalingen leiden tot extra transformaties en de totale voorraad krimpt. De vraag naar nieuwbouw valt naar verwachting terug en is pas na 2020 significant, door de dan toenemende veroudering van de voorraad (zie tabel 6.1, tabel 6.2 en tabel 6.3). De kwalitatieve tekorten die ontstaan door de veroudering zijn, net als in het basisscenario, de belangrijkste oorzaak voor de vraag naar nieuwbouw. Een dergelijke terugval in de nieuwbouwvraag kan ambities rond de ontwikkeling van nieuwe locaties belemmeren. Het is van belang relevante ontwikkelingen in de ruimtevraag te volgen. Ook is de robuustheid van de uitkomsten rond nieuwbouw, leegstand en onttrekkingen van belang. Hier wordt navolgend op ingegaan.

53

Tabel 6.1

Modeluitkomsten Zwolle-Deventer-Apeldoorn, 2010, 2020 en 2040, variant 10% lagere ruimtevraag, 1.000 m2

2010 2020 20401 2 × 1.000 m × 1.000 m2 × 1.000 m2


2.758 2.360 -

2.839 2.704 106

2.927 2.508 528

-

-

58


398 (14%) 260 (9%) 0 (0%)


164 (6%) 0 (0%) 29 (1%)

721 (25%) 273 (9%) 301 (10%)

0% -34% -41%


Bron: EIB

Tabel 6.2

Modeluitkomsten Enschede-Hengelo-Almelo, 2010, 2020 en 2040, variant 10% lagere ruimtevraag, 1.000 m2

2010 2020 20401 × 1.000 m2 × 1.000 m2 × 1.000 m2


1.385 1.213 -

1.539 1.462 172

1.565 1.362 347

-

-

25


171 (12%) 102 (7%) 0 (0%)


96 (6%) 0 (0%) 19 (1%)

344 (22%) 124 (8%) 141 (9%)

0% -30% -38%


Bron: EIB

54

Tabel 6.3

Modeluitkomsten Arnhem-Nijmegen, 2010, 2020 en 2040, variant 10% lagere ruimtevraag, 1.000 m2

2010 2020 20401 2 × 1.000 m × 1.000 m2 × 1.000 m2


2.100 1.821 -

2.162 2.054 96

2.095 1.830 330

-

-

10


279 (13%) 174 (8%) 0 (0%)


144 (7%) 0 (0%) 36 (2%)

590 (28%) 160 (8%) 324 (15%)

0% -33% -39%


Bron: EIB

6.2 Leegstand De huidige leegstand ligt in elk van de drie regio’s beduidend hoger dan 5%, de frictieleegstand. Er is dus sprake van overaanbod. De vraag is welke ontwikkeling in de leegstand mag worden verwacht en welke relaties er liggen met bijvoorbeeld de (nieuwbouw)vraag. Naar verwachting ontstaat op termijn een evenwichtiger marktsituatie. De problemen rond lege kantoren lossen hiermee echter niet op. Het model gaat namelijk uit van technisch onttrokken kantoren. Dit zijn verouderde kantoren die weliswaar niet meer in de markt meedoen en dus geen invloed meer hebben op de marktdynamiek, maar wel fysiek leeg kunnen staan. Maatschappelijk gezien kan deze leegstand ongewenste effecten hebben. In 2020 is de verwachte omvang van deze verouderde voorraad met 1 à 2% nog beperkt (zie eerder tabel 5.4, tabel 5.5 en tabel 5.6). De veronderstelling hierbij is dat de huidige leegstand nog van goede kwaliteit is. De basis voor deze veronderstelling is de gemiddeld jonge leeftijd van de leegstaande panden, de nog hoge vraagprijzen en de ook relatief hoge leegstand in de hogere kwaliteitssegmenten (zie paragraaf 3.3). In de praktijk leeft echter het gevoel dat nu al een deel van de huidige leegstand als incourant moet worden gezien. Het effect daarvan op de marktverhoudingen is met het model doorgerekend. Van de huidige leegstand nu al 25% incourant Wanneer nu al een kwart van de leegstand verouderd is en dus technisch niet meer meedoet in de markt, heeft dit consequenties. In 2020 zal dit verouderde deel van de voorraad technisch onttrokken zijn (“Incourant” in figuur 6.1, figuur 6.2 en figuur 6.3). Dit geeft een opwaartse druk op de nieuwbouwvraag. De belangrijkste verandering betreft de prijsontwikkeling. Met name in de onderste segmenten blijft de verhouding tussen vraag en aanbod gezonder waardoor ook marktbreed de prijzen op peil blijven. De nu omvangrijkere verouderde leegstand kan nu wel om ingrijpen vragen, bijvoorbeeld omdat hier negatieve externe effecten van uitgaan. Het feit dat deze voorraad

55

technisch afgeschreven is, biedt kansen. Transformaties komen eerder binnen bereik, en zijn met ame kansrijk op centrale en overige locaties. Op formele locaties kan de verouderde voorraad mogelijkheden bieden voor een herontwikkeling, wanneer daarmee in een nieuwbouwvraag kan worden voorzien. Gezien de langdurige leegstand en ook de aandacht daarvoor in de markt kan een deel van de huidige leegstand nu al verouderd en niet meer marktwaardig zijn. Om hierop te kunnen anticiperen kan nader onderzoek gewenst zijn. Bijvoorbeeld door locatieprofielen en kwaliteit van de leegstaande kantoren gedetailleerder in kaart te brengen. Doorgerekend is dat een kwart van de huidige leegstand technisch verouderd is. Dit wordt ‘uit de markt gehaald’. Deze insteek is gelijk aan een beleidsscenario, waarbij met succes een kwart van de huidige leegstand actief uit de markt wordt onttrokken. Het scenario “Incourant” laat zien welke marktdynamiek, kansen en uitdagingen hierbij horen. Het principe en de modeluitkomsten zijn gelijk.

Figuur 6.1

Nieuwbouw, onttrekkingen en transformatie scenario’s, Zwolle-DeventerApeldoorn, 1.000 m2

800 600 400 200 -200 -400 -600 -800 2020

2040

Basisscenario Nieuwbouw

2020

2040

Incourant

2020

2040

Kortere levensduur

Transformatie

2020

2040

T ransformatiebeleid

Technisch onttrokken

Bron: EIB

6.3 Transformatie Het realiseren van transformaties is actueel. Door toenemende transformaties zijn in 2011 zelfs de meeste onttrekkingen ooit geregistreerd. Transformaties van leegstaande kantoren zorgen op de kantorenmarkt voor een evenwichtiger verhouding tussen vraag en aanbod en zijn daarom meegenomen in de analyse. Grote verschillen per locatie Transformatiekansen verschillen per locatietype. Voor formele locaties zijn nauwelijks rendabele alternatieven te vinden. Voor centrale locaties (stadscentra, stationsgebieden in/tegen het centrum) kan aan meerdere alternatieve functies worden gedacht, zoals woningen, winkels en leisure (hotels, bioscopen, etc). Voor overige locaties (in woonwijken, stadsranden) liggen wat minder alternatieve functies voor de hand, maar kan altijd nog gedacht worden aan woningen, zorg en mogelijk recreatieve voorzieningen (horeca, sportschool).

56

Figuur 6.2

Nieuwbouw, onttrekkingen en transformatie scenario’s, Enschede-HengeloAlmelo, 1.000 m2

600 500 400 300 200 100 -100 -200 -300 2020

2040

Basisscenario

2020

2040

Incourant

Nieuwbouw

2020

2040

Kortere levensduur

Transformatie

2020

2040



Bron: EIB

Figuur 6.3

Nieuwbouw, onttrekkingen en transformatie scenario’s, Arnhem-Nijmegen, 1.000 m2

800 600 400 200 -200 -400 -600 -800 2020

2040

Basisscenario Nieuwbouw

2020

2040

Incourant

2020

2040

Kortere levensduur

Transformatie

2020

2040



Bron: EIB

De verschillende potentie van de locaties vertaalt zich in een verschillende economische waarde. Hoe hoger de herbestemmingspotentie, hoe hoger de alternatieve waarde. Maar dit betekent ook dat, hoe lager de prijzen van kantoorruimte zakken, hoe aantrekkelijker het wordt

57

om te herbestemmen. Op centrale locaties zal het eerst worden getransformeerd. De prijzen van kantoren hoeven hier relatief minder ver te zakken5. Op overige locaties moeten prijzen wat verder dalen om alternatieven aantrekkelijk te maken. Op formele locaties worden, ongeacht de prijsdaling, alternatieven economisch niet haalbaar. Deze dynamiek is onderdeel van het model. Ook regionale verschillen Landelijk gezien bestaan er verschillen tussen de regio’s in de alternatieve aanwendingsmogelijkheden voor lege kantoren. In groeiregio’s zijn de mogelijkheden groter dan in krimpregio’s, waar buiten de kantorenmarkt ook alternatieve ruimtemarkten krimp zullen kennen. Dit verschil uit zich in de gehanteerde prijsdalingen. In de Randstad is voor centrale locaties verondersteld dat ten opzichte van 2010 een prijsdaling van 25% transformaties rendabel kunnen maken. Voor Oost Nederland geldt een prijsdaling van 50%. Buiten de Randstad moeten de prijzen verder dalen voordat transformaties rendabel worden. Voor formele locaties komen ook in Oost een beperkt aantal transformaties tot stand. Prijzen dalen hier tot aan de exploitatielasten van 65% waarna de kantoren leeg komen te staan. Op overige locaties 55% voor transformatie rendabel wordt. De aannames zijn gebaseerd op eigen berekeningen en ‘expert opinions’. De verwachting is dat transformaties in Oost Nederland beperkt blijven. Het effect op de nieuwbouwvraag is nog beperkt. Daarvoor is deze prijsdaling te beperkt. Enkel voor Enschede-Hengelo-Almelo is na 2040 een duidelijke invloed op de marktontwikkeling te zien. Extra inzet op transformaties In de praktijk is veel aandacht voor transformaties en voor belemmeringen die transformaties voorkomen. Denk aan regelgeving of de financieringsproblematiek en hoge boekwaarden. Daarnaast wordt gesproken over bezettingsgraadleegstand. Bezettingsgraden in de slechtere gebouwen zijn nu nog hoog genoeg om de kosten te dekken. Herbestemmen is dan nog minder urgent. Op langere termijn, wanneer genoemde belemmeringen in belang afnemen en het toevoegen van nieuwbouw de doorstroming verder op gang helpt, wordt de noodzaak tot ingrijpen bij eigenaren echter groter6. Economische motieven zullen dan een grotere rol gaan spelen, zoals in het model zit verwerkt. Het is denkbaar dat er buiten de aandacht voor de actuele belemmeringen extra inzet op transformaties komt. Bijvoorbeeld door de inzet van een sloop- of transformatiefonds. Deze extra inzet op transformaties is in het model gesimuleerd door transformatie rendabeler te veronderstellen. Wanneer prijzen ten opzichte van 2010 met 40% dalen, worden transformaties rendabel verondersteld op centrale locaties (was 50%). Voor overige locaties geldt een prijsdaling van 55% (was 65%). De resultaten zijn samengevat in figuur 6.1, figuur 6.2 en figuur 6.3. De transformaties nemen toe. Marktverhoudingen worden gezonder en de nieuwbouwvraag neemt (licht) toe. Dit is niet gevisualiseerd, maar het effect op de prijsontwikkeling is aanzienlijk, door de nu hogere bodemprijzen. Prijsdalingen komen beduidend lager uit. Dit maakt duidelijk dat inzetten op transformaties de marktverhoudingen gezonder maakt.. 6.4 Veroudering De veroudering van de voorraad gaat de marktdynamiek na 2020 sterk bepalen. Een toenemend deel van de nieuwbouwvraag zal voortkomen uit de veroudering van de voorraad. De veroudering is afgeleid van een verwachte levensduur van kantoren. Deze levensduur bedraagt 65, 75 en 85 jaar voor kantoren op respectievelijk formele, overige en centrale locaties. In de berekening van de resulterende onttrekkingen wordt rekening gehouden met de huidige leeftijdsopbouw

5 Op pandniveau zal dit anders liggen. Niet elk pand en/of elke locatie is in dezelfde mate geschikt voor transformatie. 6 EIB (2010), “Analyse van de marktwerking”.

58

van de voorraad. Op centrale locaties gaat de technische veroudering het langzaamst. De gedachte is dat centrale locaties schaarser en dus waardevaster zijn, waardoor duurzamer bouwen of een hogere renovatie-inspanning meer loont. Ook staan relatief veel monumentale gebouwen op centrale locaties. Gebouwen kennen dan gemiddeld een langere technische levensduur. Over de technische levensduur van kantoren is in de praktijk nog weinig bekend. Zoals in hoofdstuk drie (en bijlage D) is aangegeven, zijn weinig empirische gegevens beschikbaar over de onttrekkingen. De aannames zijn gedaan op basis van onderzochte (economische) verouderingspercentages en ‘expert opinions’. Wanneer de verouderingstermijn echter tien jaar korter wordt verondersteld, heeft dit grote consequenties voor de resultaten. Als de levensduur van een kantoor in elk segment tien jaar minder lang is, is tot 2040 sprake van een zeer sterke toename van de technische leegstand en de vraag naar nieuwbouw (“Kortere levensduur” figuur 6.1, figuur 6.2 en figuur 6.3). De grote invloed van een korter dan verwachte technische levensduur op de omvang van de verouderde voorraad en de nieuwbouwvraag maakt het van belang om hier meer zicht op te krijgen. Dit is bepalend voor de kansen en uitdagingen die, zoals eerder aangegeven in paragraaf 4.3.2, deze verouderde leegstand biedt. Een belangrijke vraag is in hoeverre de locaties met verouderde leegstand zich lenen voor herbestemming of een herontwikkeling met nieuwe kantoren, of langdurige leegstand zullen kennen. De differentiatie in typen locaties vraagt van beleidsmakers om een gebiedsgerichte aanpak, waarbij zicht op de potentie van de betreffende locaties en mogelijke (effecten van) langdurige leegstand van belang zijn. 6.5 Nieuwbouwontwikkeling Het huidige aanbod van nieuwbouwplannen overtreft dan ook duidelijk de verwachte vraag. Het planaanbod volgens de Neprom bedraagt 1,2 miljoen m2 in heel Oost Nederland. Van het merendeel is de verwachte opleverdatum gegeven voor 2020.

Tabel 6.4

Modeluitkomsten gevoeligheidsanalyses1, Zwolle-Deventer-Apeldoorn, 1.000 m2

Basis- scenario

Plan- voorraad

Alleen Nieuwbouwcentraal prijs

Voorraad 2020 2.961 3.231 2.833 2.903 2040 3.096 2.892 Nieuwbouw 2020 231 512 101 172 2040 660 420 Transformatie 2020 -1 8 - 2040 13 Leegstand (%) 2020 5 12 5 5 2040 11 5 Prijs (%) 2020 -32 -46 -7 -21 2040 -40 -32 1 De scenario’s Planvoorraad en Alleen Centraal zijn niet voor 2040 uitgerekend

Bron: EIB

59

Planvoorraad in verhouding tot de markt Met het model is gesimuleerd wat de gevolgen zijn voor de verwachte dynamiek in de markt wanneer in het basisscenario het volledige planaanbod wordt ontwikkeld. Voor deze simulatie heeft het EIB de registratie van de Neprom mogen gebruiken7. Duidelijk is, dat de ontwikkeling van deze plannen een overaanbod creëert (zie scenario “Planvoorraad” in tabel 6.4, tabel 6.5 en tabel 6.6). De nieuwbouw leidt in elke regio tot een hoge

Tabel 6.5

Modeluitkomsten gevoeligheidsanalyses1, Enschede-Hengelo-Almelo, 1.000 m2

Basis- scenario

Plan- voorraad


Voorraad 2020 1.609 1.548 1.492 1.577 2040 1.684 1.615 Nieuwbouw 2020 244 183 124 211 2040 460 372 Transformatie 2020 - - - 2040 13 Leegstand (%) 2020 5 5 5 5 2040 11 8 Prijs (%) 2020 -28 -8 13 -16 2040 -36 -28 1 De scenario’s Planvoorraad en Alleen Centraal zijn niet voor 2040 uitgerekend

Bron: EIB

Tabel 6.6

Modeluitkomsten gevoeligheidsanalyses1, Arnhem-Nijmegen, 1.000 m2

Basis- scenario

Plan- voorraad


Voorraad 2020 2.260 2.443 2.146 2.217 2040 2.238 2.117 Nieuwbouw 2020 197 382 79 151 2040 474 339 Transformatie 2020 - - - 2040 - Leegstand (%) 2020 5 11 5 5 2040 9 5 Prijs (%) 2020 -30 -41 -1 -19 2040 -37 -28 1 De scenario’s Planvoorraad en Alleen Centraal zijn niet voor 2040 uitgerekend

Bron: EIB

7 Voor een gedetailleerder beschrijving van de plancapaciteit, zie bijlage G..

60

leegstand en meer druk op transformaties in de centrale en overige locaties. Hoewel de marktverhoudingen iets gezonder worden, maakt het weinig of uit de plannen over de hele periode tot 2040 worden uitgesmeerd. Een grote verandering ten opzichte van het basisscenario betreft ook de prijsontwikkeling. De prijsdaling treft ook de nieuwbouw en maakt impliciet een forse verlaging van de stichtingskosten nodig om toch het nieuwbouwprogramma te kunnen realiseren. Dit is geen realistisch scenario. Het overaanbod van nieuwe plannen kan vragen om het selectief ontwikkelen van nieuwbouwlocaties. Afgezien van een beleidsinzet richting gezondere marktverhoudingen bestaan tegenkrachten in de markt die zullen voorkomen dat alle nieuwbouwplannen (op korte termijn) gerealiseerd gaan worden. Alleen op centrale locaties bouwen Enkel ter illustratie is in deze analyse doorgerekend wat het betekent wanneer bijvoorbeeld enkel in de vraag op centrale locaties wordt voorzien (scenario “Alleen centraal”). Voor overige en formele locaties wordt de markt ‘op slot gezet’. Enkel voor de regio Zwolle-Deventer-Apeldoorn lijkt de markt ruimte te bieden voor een aanzienlijke nieuwbouwproductie. De verklaring is de verschillende uitgangssituatie per regio. Zoals in hoofdstuk drie aangegeven, kennen Arnhem-Nijmegen en Enschede-Almelo-Hengelo een aanzienlijk overaanbod op de centrale (A)-locaties. In Zwolle-Deventer-Apeldoorn kennen centrale locaties een kleiner aandeel in de markt en is de leegstand lager. De verschillende uitgangssituaties en de hierdoor afwijkende dynamiek, geven vooral aan dat een generiek kantorenbeleid voor alle regio’s niet effectief is. Met het ontwikkelen van alleen centrale locaties wordt de vraag op de andere locaties gerantsoeneerd. Prijsdalingen en transformaties blijven vervolgens beperkt. Er ontstaat schaarste in de markt. Dit kan aanleiding zijn om alternatieve nieuwbouwprogramma’s door te rekenen. Eventueel kan hierbij ook een inzet op extra transformatie en onttrekkingen worden betrokken. Vanuit marktperspectief is het overigens onwenselijk om het nieuwbouwaanbod te beperken tot onder de vraag. Het leidt tot inefficiënt vestigingsgedrag van kantoorgebruikers. De schaarste remt de dynamiek in de markt en er komen minder investeringen in vernieuwing en onttrekkingen tot stand. Reserveringsprijzen nieuwbouw Het model houdt rekening met een zogenaamde reserveringsprijs voor nieuwbouw. De veronderstelling is dat ten opzichte van 2010 de huurprijzen met 20% kunnen dalen voordat nieuwbouw onhaalbaar wordt. De gedachte hierbij is dat de grondprijzen mogelijk iets kunnen dalen omdat gemeenten en ontwikkelaars op bestaande posities gaan afboeken. Ook schrijven aannemers (vooral op korte termijn) mogelijk scherper in. Dit houdt de nieuwbouw concurrerend. Op langere termijn is daarnaast rekening gehouden met innovatieve krachten in de nieuwbouwsector. Zo zijn investeringen in energiezuinigheid mogelijk steeds rendabeler (lagere servicekosten) en zijn nieuwe gebouwen efficiënter in te richten voor nieuwe werkconcepten (‘nieuw werken’ bijvoorbeeld). Hoewel de nieuwe gebouwen dan niet noodzakelijk een lagere kale huur zullen kennen, komen de gebruikerskosten lager uit. De nieuwbouw is dan dus concurrerender dan bestaande bouw wat leidt tot lagere (reële) prijzen. Ook op langere termijn is daarom uitgegaan van een 20% lagere reserveringsprijs. Ondanks dat een prijsdaling van 20% als aannemelijk wordt gezien, is dit fors, ook op langere termijn. Daarom is doorgerekend wat het betekent als prijzen met niet meer dan 10% mogen zakken voordat nieuwbouw onrendabel wordt. Het gevolg is dat de nieuwbouwvraag tot 2020 beduidend lager uitkomt. Prijzen zullen ook marktbreed namelijk (per definitie) minder dalen. Er komt minder concurrerende nieuwbouw in de markt. Door deze beperktere prijsdaling zal niet alleen beperkter nieuwbouw worden gerealiseerd maar zal ook minder druk ontstaan om te transformeren (zie scenario “Nieuwbouw prijs” in tabel 6.4, tabel 6.5 en tabel 6.6).

61

Rol van de kapitaalmarkt De kapitaalmarkten hebben geen directe rol in het model. De invloed van de kapitaalmarkten op de kantorenmarkt is echter relevant. Een groot deel van de kantoren is voor de verhuur en dus direct in eigendom van beleggers. Beleggers op hun beurt hebben vaak een deel van de belegging weer gefinancierd bij de bank. Ook voor investeerders in eigen gebouwen is de ruimte op de kapitaal- en financieringsmarkt van invloed op de keuzes die worden gemaakt. De rol van de kapitaalmarkten kan in het model inzichtelijk worden gemaakt via de net benoemde reserveringsprijs voor nieuwbouw. Een ruime beschikbaarheid van kapitaal en financiering drukken namelijk de kosten voor nieuwbouw, wat in het model tot lagere huurprijzen leidt. Omgekeerd betekenen restricties vanuit de kapitaal- en financieringsmarkten dat nieuwbouw relatief duur wordt. Dit laatste verhoogt de nieuwbouwprijzen voor gebruikers. De consequenties voor de markt zijn gelijk aan het beeld dat net is geschetst voor de hogere reserveringsprijs ( “Nieuwbouw prijs” in tabel 6.4, tabel 6.5 en tabel 6.6). Gezien de lessen die nog steeds worden getrokken, lijkt het niet waarschijnlijk dat op korte termijn weer een grote druk vanuit de kapitaalmarkt zal ontstaan op de nieuwbouwmarkt. De kans dat partijen te voorzichtig zijn is nu groter dan dat men teveel risico zou nemen. Zoals aangegeven kan deze te voorzichtige houding de nieuwbouwvraag juist beperken. Overigens zijn ook andere invloeden denkbaar waardoor nieuwbouwprijzen relatief hoger kunnen uitvallen zoals, hogere grondprijzen of maatregelen als ‘nieuw voor oud’ en ‘statiegeld’ voor de nieuwbouw.

6.6 Interpretatie van de uitkomsten In verschillende gevoeligheidsanalyses zijn enkele relevante onzekerheden verkend. Ontwikkelingen in de ruimtevraag blijken vooral tot 2020 een grote invloed te hebben. Een 10% lagere ruimtevraag, bijvoorbeeld als gevolg van ruimtebesparingen door ‘het nieuwe werken’, heeft tot gevolg dat de verwachte nieuwbouwvraag tot 2020 halveert. Ook ontwikkelingen in de kantoorhoudende werkgelegenheid hebben een dergelijk effect. Het is van belang deze trends in de ruimtevraag goed te volgen. Na 2020 zijn de gevoeligheden rond de vraag naar nieuwbouw relatief minder groot, omdat deze vraag dan vooral voortkomt uit de veroudering van de voorraad. Rond deze veroudering van de voorraad bestaan ook onzekerheden. In dit onderzoek is, zoals gezegd, de kwaliteit van de huidige leegstand en bestaande voorraad nog als relatief goed ingeschat. Gezien de omvang en de duur van de huidige leegstand kan nader onderzoek echter wenselijk zijn. Wanneer een deel van de huidige leegstand nu al niet meer technisch voldoet, heeft dit consequenties voor de ramingen. De geschetste opgave rond de veroudering wordt dan eerder actueel. Ook is nog onduidelijk welke dynamiek in de markt zelfstandig op gang komt rond veroudering, sloop-nieuwbouw en transformaties. Empirisch zijn weinig gegevens beschikbaar op basis waarvan aannames zijn te maken: historisch is nog maar weinig kantoorruimte onttrokken. Een andere of veranderende verouderingstermijn dan verondersteld, heeft een grote invloed op de verwachte nieuwbouwvraag en de omvang van de verouderde leegstand. Waarde van de modeluitkomsten Ondanks dat de onzekerheden rondom de verkenningen op de lange termijn vooral toenemen, geven ze, in samenhang met de gevoeligheidsanalyses en de perspectieven voor de andere regio’s, duidelijk richting aan de verwachtingen voor de toekomst. Zo is de ruimtevraag op dezelfde wijze geraamd als in de Bedrijfslocatiemonitor, zoals deze door CPB en PBL verschillende keren is uitgegeven. Het EIB heeft de bepalende parameters van de ruimtevraag echter diepgaander vastgesteld en hanteert een gedetailleerder regio indeling. Ook is uitgegaan van actuele demografische en werkgelegenheidsprognoses.

62

In de confrontatie tussen vraag en aanbod naar segmenten gaat het EIB met het kantorenmodel vervolgens een stap verder. Er wordt niet alleen zicht gegeven op de kwantitatieve verhouding tussen vraag en aanbod, maar ook op kwalitatieve schaarsteverhoudingen en wat dit betekent voor de dynamiek die in de kantorenmarkt zal ontstaan. Zo worden richtinggevende uitspraken gedaan over ontwikkelingen in de kantorenvoorraad, leegstand, nieuwbouwproductie, onttrekkingen en prijzen. In grote lijnen wordt zo de beleidsopgave duidelijk. Hoewel na de ontwikkeling in 2011 en de daarop volgende landelijke uitrol de kwaliteit van het model verder is verbeterd, blijft het gebruikte model stilistisch. Dit is het gevolg van de bewerkelijke marktgegevens en de daarop gebaseerde aannames. Het model gaat per segment uit van kwalitatieve trends en aannames rond gebruikersvoorkeuren, marktreacties, veroudering en onttrekkingen. De juistheid van al deze (empirisch) onderbouwde aannames moet zich in de toekomst nog bewijzen en moet hoe dan ook gemonitord worden. Het model vraagt daarnaast om een bepaalde schaal van de kantorenmarkt, die mogelijk verder gaat dan de samenhang die daadwerkelijk binnen de afgebakende regio bestaat. Dit hoge abstractieniveau van het model betekent dat, wanneer daadwerkelijk concrete afspraken moeten worden gemaakt rond de afstemming in de kantorenmarkt, een diepgaander analyse van kantoorlocaties, de onderlinge samenhang en trends in de vraag wenselijk kan zijn. De in deze publicatie gepresenteerde uitkomsten rond vraag en aanbod zijn daarom kaderstellend. Ze maken inzichtelijk of en in hoeverre er beleidsopgaven liggen. Ook is met het model het effect van maatregelen op de marktdynamiek te verkennen, wat kan helpen in het vormgeven van beleid.

63

64

Bijlage A

Segmentering

Voor het in kaart brengen van de kantorenmarkt en het kunnen ramen van de toekomstige marktontwikkeling wordt uitgegaan van een marktsegmentering. Het gaat om een indeling van de markt op basis van locaties en kantoorgebouwen met onderscheidende kenmerken en kwaliteit. Het gedrag van kantoorgebruikers en hun voorkeuren zijn hierbij leidend. De markt is verdeeld naar drie typen locaties en binnen deze locatietypen twee of drie kwaliteitsklassen (afhankelijk van de omvang van de markt). Voor Noord Nederland zijn twee kwaliteitsklassen aangehouden. De verdeling naar type locaties is vooral op basis van het uitgangspunt dat deze door gebruikers duidelijk anders worden gewaardeerd. Bepaalde type gebruikers zijn op bepaalde locaties oververtegenwoordigd. Er is derhalve een patroon herkenbaar op basis van verschillende voorkeuren en dus verschillend gedrag. Binnen de locatietypen is een verder onderscheid aangebracht naar kwaliteitsklassen. Het uitgangspunt is dat huurprijs hiervoor een belangrijke indicatie vormt. Deze prijzen worden ontleend aan een analyse van een historische transactiedatabase. De indeling naar de kwaliteitsklassen heeft tot gevolg dat de betere gebouwen op de betere locaties (binnen hetzelfde locatietype) in een klasse A worden ingedeeld. Gebouwen in deze prijsklasse bepalen ongeveer 20% van de markt. Gebouwklassen B en C bepalen ieder 40% van de markt. Wanneer van twee kwaliteitsklassen wordt uitgegaan, bepalen deze beide 50% van de markt. Navolgend is een beschrijving van de verschillende typen locaties gegeven en wordt ook duidelijk hoe de verdeling naar prijsklassen geïnterpreteerd moet worden. 1 Centrale locaties Centrale kantoorlocaties liggen nabij of zijn onderdeel van het stadscentrum. Kenmerken zijn multifunctionaliteit, levendigheid en een vaak goede ontsluiting met het openbaar vervoer. De bereikbaarheid per auto is vaak minder goed, zeker in de grotere stadscentra kan sprake zijn van congestie en zijn parkeeroplossingen schaars en kostbaar. De kenmerken van gebouwen op centrale locaties variëren sterk. Nabij of rond een centraal treinstation kan sprake zijn van een concentratie van grote kantoorgebouwen, met enkele grote gebruikers. Richting het echte stadscentrum worden gebouwen diverser en kleinschaliger. Ruimte voor nieuwbouw is schaars en de kantoorgebouwen hebben vaak een monumentaal karakter of zijn gerenoveerd. Bij het type gebruiker op centrale locaties kan worden gedacht aan hoofdkantoren, bovenregionaal georiënteerd, grote overheidsdiensten (met name rond centraal station). Richting het stadscentrum vestigen de meer kleinschalige gebruikers zich, die veel waarde hechten aan de dynamische omgeving van een binnenstad. Als achtergrond van deze bedrijven kan gedacht worden aan hoogwaardige en creatieve adviesdiensten. 2 Formele locaties Monofunctionele kantoorlocaties en grote kantoorconcentraties op bedrijventerreinen worden als zogenaamde formele kantoorlocaties gezien. Het zijn locaties die vanuit het oogpunt van gebruikers als echte zakelijke werklocaties worden gezien. Kenmerken zijn relatief uniforme gebouwen en een goede bereikbaarheid met de auto, inclusief goede parkeervoorzieningen. De bereikbaarheid met het openbaar vervoer is wisselend. Op echte knooppuntlocaties is de ontsluiting vaak goed. Op andere locaties kan gedacht worden aan een kleiner treinstation of aan verbindingen met sneltram of snelbus. Gebouwen zijn relatief jong. Het merendeel van de formele locaties is in de afgelopen 20-30 jaar ontwikkeld. Het type gebruikers varieert met de prijsklassen. Grote zakelijke en financiële dienstverleners en ict bedrijven zitten wat meer in de aansprekende en duurdere segmenten. Bedrijven uit de groothandel en industrie en kantoren van bouwen transportbedrijven kiezen vooral functioneel en zitten in het lagere segment.

65

3 Overige locaties Onder overige locaties vallen verspreide kantoorconcentraties. Gedacht kan worden aan kantoren in woonwijken of gelegen in het buitengebied. Het type gebouwen is divers, het zijn kantoorvilla’s, grachtenpanden, samengetrokken woningen in woonwijken of losse kantoorpaviljoenen in het buitengebied. De kantoren zijn niet noodzakelijk goed bereikbaar per auto of OV. Andere voorzieningen zijn erg afhankelijk van de locatie in de woonwijk. Het type gebruiker betreft kleinschalige consumentgerichte diensten (makelaar, hypotheekadviseur), hoogwaardige dienstverleners (architecten, juridisch, accountants), kleinere publieke diensten of een lokaal bankfiliaal. Prijssegmentering binnen locaties Huurprijzen spelen een belangrijke rol in de uitgevoerde analyse. Zoals gezegd, de prijzen zijn gebruikt om kwaliteitssegmenten te onderscheiden binnen de locatietypen. De segmentering is een basis voor het gebruikte kantorenmodel. Voor de analyse van de huurprijzen is geput uit de transactiedatabase van Vastgoedmarkt. Mede op basis van de prijzen worden de kwaliteitssegmenten opgebouwd. De segmentering naar prijssegmenten is enigszins bewerkelijk. Voor ongeveer de helft van de kantorenvoorraad is tussen 1990 en 2010 minimaal een melding van een huurprijs gevonden. Het deel waarvoor geen prijs is gevonden, kan een kantoor betreffen van een eigenaar-gebruiker, een kantoor waar in de afgelopen 20 jaar geen mutaties hebben plaatsgevonden of waarvan de mutaties niet zijn aangemeld door de betrokken makelaars. Ook zijn de gemelde huurprijzen vaak niet goed te interpreteren. Het is niet altijd duidelijk wanneer de melding zuiver een kale huurprijs betreft, hoe met bijvoorbeeld de huur van parkeervoorzieningen is omgegaan, of hoe huurkortingen en verhuisbijdragen zijn verwerkt (de incentives). Ook is niet altijd duidelijk of de gemelde huurprijs in- of exclusief BTW is. De magere kwaliteit van de markthuren als prijsindicatie is onderkend. De huurprijs is daarom slechts gebruikt als indicatie voor de kwaliteit van het gebouw. Anders gezegd, een hoge huurprijs heeft gemiddeld genomen betrekking op een gebouw van hogere kwaliteit, en omgekeerd. Om gebouwen waarvan op zeker moment een huurprijs bekend is over de hele periode te kunnen plaatsen in een prijssegment, is gebruik gemaakt van een waarde index. De waarde index is de gemiddelde huurprijsontwikkeling van alle gebouwen voor een specifieke locatie.

Figuur A.1 Vaststellen huurwaarde van gebouwen 1990-2010 op basis van gevonden huurprijzen en marktindex

Huurprijs 2008

x

Inde Huurprijs 1996

x Inde

x

Inde

x Inde Huurprijs 2003

Correcties

1990 Bron: EIB

66

2010

De gevonden huurprijzen worden dus ‘vooruit’ of ‘terug’ geïndexeerd om over de hele periode een huurprijs te krijgen. Wanneer er over de periode meerdere registraties zijn, worden deze als nieuw ijkpunt genomen. In figuur A.1 is de methode geïllustreerd. De gehanteerde prijssegmentering is dus bewerkelijk. Op gebouwniveau kan het nodige misgaan. Hoe minder prijsinformatie beschikbaar is over de periode, hoe groter de kans dat de prijs niet aansluit bij de segmenten. Doordat met de gemiddelde waarde ontwikkeling wordt geïndexeerd, geldt deze verkeerde registratie over de hele periode. Ook wanneer een gebouw een afwijkende waarde ontwikkeling kent, door bijvoorbeeld een niet geregistreerde bovengemiddeld grote renovatie, sluit de segmentering niet aan bij de daadwerkelijke kwaliteit van het kantoor. De uiteindelijk gevonden segmentering moet worden opgeschaald voor de hele markt, omdat voor 50% van de voorraad geen prijsinformatie bekend is. Hoewel hierbij rekening wordt gehouden met postcode, bouwjaren en locatietypen, is dit een bewerking die niet hoeft aan te sluiten bij de realiteit. Zo kunnen samenstellings- en selectie- effecten in de data een rol spelen. Het bewerkelijke karakter van de prijssegmentering, een belangrijk onderdeel in het gebruikte kantorenmodel, maakt ook de modeluitkomsten bewerkelijk. Het is vooral een stilistisch model waarbij het gevoel bij de marktdynamiek op zich van toegevoegde waarde is. Resultaten prijsgrenzen De grenzen van de beschreven segmenten zijn gebaseerd op een 20:40:40 verdeling van de markt (50:50 wanneer van twee prijssegmenten wordt uitgegaan). De verdeling is gebaseerd op marktonderzoek en expert sessies. De grenzen per 2010 zijn vervolgens ‘terug’ geïndexeerd op basis van een zo representatief mogelijke, gewogen marktindex, waar gebouwen aan de onderkant van de markt en van een kleinere omvang dan 1.000 m² buiten zijn gehouden. De ontwikkeling van de marktindex, weergegeven door de ontwikkeling van de prijsklassen in de volgende figuur a.2, laat echter dusdanig grote schommelingen zien, dat kan worden geconstateerd dat het niet helemaal is gelukt een volledig zuivere huurprijsindex te bouwen. Dit is in de analyse overigens geen beperking. Zoals aangegeven wordt met de geïndexeerde prijsgrenzen geen prijswaardering gegeven, maar heeft de segmentering betrekking op een kwaliteitsschaal.

Figuur A.2 Bovengrenzen1 prijsklassen, Zwolle-Deventer-Apeldoorn (€/m2 vvo)

140 130 120 110 100

Bovengrenzen Centraal B Overig B Formeel B

90 80 70 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 1 In de figuur worden de bovengrenzen van het segment aangegeven en het A-segment heeft als hoogste segment logischerwijs geen bovengrens

Bron: Vastgoedmarkt, EIB

67

Figuur A.3 Bovengrenzen prijsklassen, Enschede-Hengelo-Almelo (€/m2 vvo)

130 120 Bovengrenzen

110

Centraal B Overig B Formeel B

100 90 80 70 60 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010

1 In de figuur worden de bovengrenzen van het segment aangegeven en het A-segment heeft als hoogste segment logischerwijs geen bovengrens


Figuur A.4 Bovengrenzen prijsklassen, Arnhem, Nijmegen (€/m2 vvo)

140 130 120 110 100

Bovengrenzen Centraal B Overig B Formeel B

90 80 70 60 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 1 In de figuur worden de bovengrenzen van het segment aangegeven en het A-segment heeft als hoogste segment logischerwijs geen bovengrens


68

Bijlage B

Analyse verhuisbewegingen

Bepalend voor de marktdynamiek is de uitwisselbaarheid van de verschillende segmenten voor gebruikers. De vraag is in welke mate de segmenten voor gebruikers zogenaamde substituten zijn. De verdeling van de verschillende vraagsectoren over de segmenten geeft daarvoor een eerste indicatie, zoals aangegeven in hoofdstuk 2. Een analyse van het LISA-bedrijvenregister geeft een verder zicht op de vestigingsvoorkeuren van gebruikers. In eerste instantie is naar startende bedrijven gekeken. Dit zijn nieuwe organisaties in het register. Uit deze analyse volgt dat relatief weinig bedrijvigheid in Oost Nederland start in centrale locaties, zie linker helft van navolgende figuur B.1, figuur B.2 en figuur B.3. Hierbij staat starten, in beginsel, voor een nieuw bedrijf of een verhuizing vanuit een andere regio. Zeker de duurdere centrale locaties zien weinig instroom. In overige locaties start relatief meer bedrijvigheid, zeker wanneer afgezet tegen de gemiddeld geringere omvang van dit segment. Formele locaties zijn, zeker het laatste decennium, het belangrijkste startpunt voor bedrijvigheid die voor het eerst in de regio verschijnt, wat deels weer verklaard wordt door de absolute omvang van dit segment.

Figuur B.1 Nieuwe bedrijvigheid en opgeheven bedrijvigheid, Zwolle-Deventer-Apeldoorn, 1990-2009

Nieuw

Overig 21%

Opgeheven Centraal 12%

Centraal 20% Overig 32%

Formeel 67%

Formeel 48%

Bron: LISA, Bak, EIB

Wanneer nader gekeken wordt naar de kwaliteitssegmenten per locatie blijkt de verdeling van nieuwkomers redelijk uniform verdeeld te zijn. In het verleden hebben enkele grote bedrijven zich vanuit een andere regio gevestigd in formele A-locaties, starters lijken zich met name te vestigen in formele en overige B-locaties. Bedrijven die opgeheven worden of de regio verlaten, komen voornamelijk van formele locaties, zie rechter helft van bovenstaande figuren. In centrale locaties is de dynamiek in dit opzicht laag. In overige locaties is de hoeveelheid bedrijvigheid die vertrekt of staakt relatief hoog als beseft wordt dat het totale volume werknemers op deze locaties lager is dan op formele locaties.

69

Figuur B.2 Nieuwe bedrijvigheid en opgeheven bedrijvigheid, Enschede-Hengelo-Almelo, 1990-2009

Opgeheven

Nieuw Overig 16%

Overig 18% Centraal 29%

Centraal 37%

Formeel 45%

Formeel 55%


Figuur B.3 Nieuwe bedrijvigheid en opgeheven bedrijvigheid, Arnhem-Nijmegen, 1990-2009

Opgeheven

Nieuw

Overig 29%

Centraal 20%

Centraal 26%

Overig 30%

Formeel 51%

Formeel 44%


De LISA-bestanden kunnen ook zichtbaar maken wat de bestemming is van bedrijven die verhuizen. Per locatietype is bekeken welke bestemming bedrijven hebben die hiervandaan verhuizen. Zo laat figuur B.4, B.5 en B.6 zien dat de belangrijkste bestemming voor bedrijven

70

Figuur B.4 Verhuizingen van centrale locaties, Zwolle-Deventer-Apeldoorn, 1990-2009

Overig 23%

Centraal 29%

Formeel 48%


Figuur B.5 Verhuizingen van centrale locaties, Enschede-Hengelo-Almelo, 1990-2009

Overig 12%

Formeel 23%

Centraal 65%


vanuit centrale locaties, opnieuw centrale en formele locaties zijn. Als specifieker naar gebouwklassen wordt gekeken, valt op dat vanuit het centrale A-segment voornamelijk naar andere centrale locaties wordt verhuisd, meestal ook naar het A- of het B-segment. Verhuizingen vanuit centrale segmenten geven een diffuser beeld. Hier wordt ook sterk naar overige locaties verhuisd en deels naar Formeel. Verhuizingen over een ‘grote afstand’ zitten hier weinig tussen. Van centrale B-locaties wordt niet of nauwelijks naar een A- of B-gebouw van een ander locatietype verhuisd.

71

Figuur B.6 Verhuizingen van centrale locaties, Arnhem-Nijmegen, 1990-2009

Overig 14% Centraal 35%

Formeel 51%


Figuur B.7 Verhuizingen van formele locaties, Zwolle-Deventer-Apeldoorn, 1990-2009

Overig 6%

Centraal 10%

Formeel 84%


Formele locaties kennen de meeste verhuisdynamiek. Organisaties in formele locaties verhuizen niet snel naar een andere locatie (figuur B.7, figuur B.8 en figuur B.9). Naar centrale locaties wordt nagenoeg niet verhuisd. Binnen formele locaties geldt dat wanneer van een formele A-locatie wordt verhuisd, de bestemming bijna altijd een andere A-locatie is. Verhuizers uit het

72

Figuur B.8 Verhuizingen van formele locaties, Enschede-Hengelo-Almelo, 1990-2009

Overig 4%

Centraal 8%

Formeel 88%


Figuur B.9 Verhuizingen van formele locaties, Arnhem-Nijmegen, 1990-2009

Overig 7%

Centraal 5%

Formeel 88%


B-segment kiezen wat meer voor overige locaties of maar vooral voor formele locaties. Veelal was de bestemming hetzelfde B-segment op deze formele locaties maar er was ook sprake van opwaartse mobiliteit naar het formele A-segment.

73

Figuur B.10 Verhuizingen van overige locaties, Zwolle-Deventer-Apeldoorn, 1990-2009

Centraal 8%

Overig 41%

Formeel 51%


Figuur B.11 Verhuizingen van overige locaties, Enschede-Hengelo-Almelo, 1990-2009

Overig 10%

Formeel 75%


74

Centraal 15%

Figuur B.12 Verhuizingen van overige locaties, Arnhem-Nijmegen, 1990-2009

Centraal 17%

Overig 46%

Formeel 37%


De overige locaties vertonen ook een redelijke dynamiek. Figuur B.10, figuur B.11 en figuur B.12 laat zien dat een andere overige locatie een veel voorkomende bestemming is bij verhuizing. Bedrijvigheid in het A-segment kiest bij verhuizing vaak weer voor een overige locatie of voor het formele A-segment. Verhuizers uit het B-segment kiezen veelal weer voor een overige locatie of voor het formele A- of B-segment. Formele locaties zijn vaak de bestemming van een verhuizing, ook vanuit de andere locatietypen. Het is verleidelijk hier een trend in te zien. Kanttekening hierbij is dat in formele locaties ook het meeste nieuwe aanbod is gecreëerd. Verhuizingen naar deze locaties kunnen dan ook verklaard worden door een gebrek aan geschikt aanbod aan centrale en/of overige locaties. Een van de aannames van het model is dat er gemakkelijker binnen dan tussen type locaties wordt verhuisd. De gemaakte analyse lijkt dit te bevestigen. Verhuizen naar een ander segment binnen een locatie komt regelmatig voor en het lijkt er ook op dat wanneer bedrijven naar een ander type locatie verhuizen ze tot op zekere hoogte vasthouden aan hetzelfde kwaliteitssegment.

75

76

Bijlage C

Belangrijkste kernen en locaties

De vijf grootste kernen in de regio Zwolle-Deventer-Apeldoorn zijn naast deze steden ook Ede en Wageningen. De gezamenlijke kantorenvoorraad in deze kernen bedraagt ruim 80% op de totale kantorenvoorraad in de deelmarkt. Op Wageningen na geldt voor de kernen dat de voorraad voornamelijk bestaat uit kantoren op formele locaties. In Wageningen is het aandeel kantoren op overige locaties het grootst (figuur C.1).

Figuur C.1 Grootste kernen kantorenmarkt, Zwolle-Deventer-Apeldoorn, 2010 (m² vvo)

900.000 Centraal

800.000

Formeel

Overig

700.000 600.000 500.000 400.000 300.000 200.000 100.000 Zwolle

Apeldoorn

Deventer

Ede

Wageningen

Bron: Bak, EIB

In Apeldoorn is de kantorenmarkt op centrale locaties met meer dan 195.000 m2 het grootst. Bij de overige locaties in Wageningen kan gedacht worden aan (het gebied rond) Universiteit Wageningen en bedrijventerrein de Nude, beide in of dichtbij woonwijken gelegen. De grootste kantoorkernen in Twente en de Achterhoek zijn Enschede, Hengelo, Almelo, Doetinchem en Zutphen. In Enschede, Almelo en Zutphen is het aandeel centrale locaties het grootst. In Hengelo en Doetinchem hebben kantoren op formele locaties het grootste aandeel. Tezamen bedraagt de kantorenvoorraad in de vijf kernen ongeveer 74% van de totale voorraad in de deelmarkt (figuur C.2). De grootste kernen in regio Arnhem-Nijmegen zijn naast Arnhem en Nijmegen ook Tiel, Zaltbommel en Culemborg. De gezamenlijke voorraad in deze kernen bedraagt bijna 85% van het totale bestand in de deelmarkt. In de kernen is het aandeel kantoren op formele locaties het grootst. In Arnhem en Nijmegen staan relatief ook nog veel kantoren op een centrale locatie (meer dan 30%). Het centrum van Zwolle, Deventer, Apeldoorn omvat de grootste centrale kantoorlocaties in de deelmarkt (tabel C.1). Met de bedrijventerreinen Hanzeland, Oosterenk en Hanzenpark zijn de kantoren op formele locaties het grootst in Zwolle en Deventer. Zoals eerder vermeld is het gebied rond de Universiteit Wageningen de grootste overige locatie.

77

Figuur C.2 Grootste kernen kantorenmarkt, Enschede-Hengelo-Almelo, 2010 (m² vvo)

500.000 Centraal

450.000

Formeel

Overig

400.000 350.000 300.000 250.000 200.000 150.000 100.000 50.000 -

Enschede

Hengelo

Almelo

Doetinchem

Zutphen

Bron: Bak, EIB

Figuur C.3 Grootste kernen kantorenmarkt, Arnhem-Nijmegen, 2010 (m² vvo)

1.200.000 Centraal

Formeel

Overig

1.000.000

800.000

600.000

400.000

200.000

-

Bron: Bak, EIB

78

Arnhem

Nijmegen

Tiel

Zaltbommel

Culemborg

Tabel C.1

Grootste postcodegebieden kantorenmarkt, Zwolle-Deventer-Appeldoorn, naar oppervlak en segment, 2010

Locatie

Postcode

Gemeente Oppervlak (m²)

Segmentering (%)

Centraal Formeel Overig Binnenstad, de Haven en Brinkhorst Centrum Binnenstad Hanzeland Kloosterlanden Oosterenk Wageningen Universiteit

7311 Apeldoorn 215.450 81 0 19 8011 Zwolle 132.030 47 0 53 7411 Deventer 93.145 92 6 2 8017 Zwolle 197.630 0 93 7 7418 Deventer 192.945 0 95 4 8025 Zwolle 146.445 0 100 0 6708 Wageningen

98.275

0

25

75

Bron: Bak, EIB

De grootste centrale locaties in de deelmarkt Twente en de Achterhoek zijn het centrum van Enschede, Almelo en Hengelo. De wijken Twekkelerveld, Westermaat en Verheulsweiden in Enschede, Hengelo en Doetinchem laten de grootste kantooroppervlakten op formele locaties zijn. De wijk de Driene in Hengelo laat 100% kantoren op overige locaties zien (tabel C.2). In de deelmarkt Arnhem-Nijmgen is het kantorenbestand op centrale locaties het grootst in het centrum van Arnhem, Nijmegen en de Spijkerbuurt en Arnhemse Broek in Arnhem. De grootste formele locaties zijn te vinden in Arnhem en Zaltbommel. Postcodegebied 6824 in Arnhem laat het grootste aandeel kantoren op overige locaties zien.

Tabel C.2

Grootste postcodegebieden kantorenmarkt, Enschede-Hengelo-Almelo, naar oppervlak en segment, 2010

Locatie

Postcode


Segmentering (%)

Centraal Formeel Overig Centrum Business en science park Rummerslanden en Kluppelshuizen Westermaat Centrum Verheulsweiden Driene

7511 Enschede

127.460 100

7521

123.405

Enschede

0

7607 Almelo 123.235 97 7556 Hengelo 92.730 9 7551 Hengelo 87.845 97 7005 Doetinchem 51.265 6 7552 Hengelo 19.765 0

0 100

0 0

0 3 91 0 0 3 91 3 0 100

Bron: Bak, EIB

79

Tabel C.2

Grootste postcodegebieden kantorenmarkt, Arnhem-Nijmegen, naar oppervlak en segment, 2010

Locatie

Postcode


Segmentering (%)

Centraal Formeel Overig Centrum Paasberg, Angerenstein, Plattenburg, Molenbeke Centrum IJsseloord 2 Elden/Gelderse Poort Zaltbommel Arnhemse Broek Bron: Bak, EIB

80

6811 Arnhem

302.870 100

6824 Arnhem 178.395 0 6511 Nijmegen 121.390 99 6825 Arnhem 98.520 0 6842 Arnhem 96.245 0 5301 Zaltbommel 80.960 2 6828 Arnhem 77.810 79

0

0

29 0 89 99 83 7

70 1 11 1 9 15

Bijlage D

Analyse van fysieke onttrekkingen

In totaal is ongeveer 165.000 m² kantoorruimte onttrokken aan de voorraad tussen 1990 en 2010. Dit is gemiddeld ongeveer 8.500 m² per jaar, iets meer dan 0,1% van de voorraad (figuur D.1). De onttrekkingen die gerealiseerd zijn, hebben met name betrekking op centrale en overige locaties. Dit sluit ook aan bij de gedachte achter de gemaakte segmentering. Centrale locaties zijn multifunctionele locaties waar meerdere alternatieve aanwendingsmogelijkheden bestaan voor het kantoor of de locatie. Ook voor overige locaties zijn in beperktere mate alternatieven mogelijk. Het betreft meestal losse kantoren in of rond een woonwijk. Als alternatieve functie kan aan winkels, wonen of zorg worden gedacht. Op formele locaties zijn kantoren nauwelijks onttrokken. Het betreft kantoren die onderdeel zijn van een sloop-nieuwbouwproject. Alternatieven zijn niet of nauwelijks mogelijk. Aangezien de gebouwenvoorraad gemiddeld genomen erg jong is, en de aandacht voor onttrekkingen met het oplopen van de leegstand pas de laatste jaren sterk toeneemt, is rond onttrekkingen historisch nog sprake van weinig dynamiek. De gerealiseerde onttrekkingen geven nauwelijks een basis voor een verwachting op langere termijn. Gezien de hoge leegstand, de omvangrijke nieuwbouwplannen en de geleidelijk versnellende veroudering van de voorraad mag wel worden verwacht dat onttrekkingen zullen gaan toenemen. Dit is na 2000 ook al enigszins zichtbaar in de figuur en wordt gestaafd door het gegeven dat in 2011 de totale kantorenvoorraad voor het eerst sinds deze registratie bestaat, is gekrompen.

Figuur D.1 Onttrekkingen naar locatie, Oost Nederland (m2 vvo)

40.000

Centraal Formeel Overig

35.000 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 -

1990

1992

1994

1996

1998

2001

2003

2005

2007

2009

Bron: Bak, EIB

81

82

Bijlage E

Standaard Bedrijfsindeling

Binnen de vraag wordt onderscheid gemaakt naar vier vraagsectoren, gebaseerd op de Standaard Bedrijfsindeling. De sectoren zijn samengevoegd op basis van een uniform gedrag van de kantoorgebruikers in deze sectoren. Het gedrag van deze gebruikers is bepalend voor de dynamiek in de kantorenmarkt. De volgende vraagsectoren worden onderscheiden: Sector SBI-code • Handel en Industrie A t/m I • Zakelijke en ICT dienstverlening J, L, M en N • Banken en Verzekeraars K • Overheid en Non-profit O t/m S, HH en INT

83

84

Bijlage F

Parameters kantorenvraag

Het gemiddeld ruimtegebruik van kantoorwerknemers en het aandeel van de totale werkgelegenheid dat in een kantoor werkzaam is, zijn bepalende parameters voor de kantorenvraag. Om deze parameters empirisch te bepalen zijn historische werkgelegenheidscijfers van het CBS en LISA gekoppeld aan de kantorenvoorraadstatistiek van Rudolf Bak, met correcties voor de leegstand. Voor ongeveer de helft van de kantorenvoorraad is per kantoor bekend hoeveel werknemers er werkten en wat de economische achtergrond van deze werkgelegenheid was over de hele periode tussen 1996 en 2010. De methode is navolgend schematisch weergegeven. Deze historische analyse is mede de basis voor de verwachte ontwikkeling van deze parameters naar 2020 en 2040.

Figuur F.1

Parameters van de kantorenvraag

Koppeling tussen kantorenvoorraad en werkgelegenheid per sector Steekproef 50% Ruimtegebruik (m 2 ) per werknemer per sector

Verdeling kantoorgebruik (%) naar sector

Ophogen voor totale kantorenvoorraad in gebruik, 2 per sector (m )

Totale kantoorgebruik per sector (m) delen door gemiddeld kantoorruimtegebruik per werknemer per sector (m 2 )

Totale kantoorwerkgelegenheid per sector

Aandeel kantoorhoudende werkgelegenheid in totale werkgelegenheid per sector (NR)

Bron: EIB

85

86

Bijlage G

Plancapaciteit

De plancapaciteit aan nieuwbouw bedraagt volgens de Neprom 1,2 miljoen m2 (bvo, per september 2011). Van een groot deel is de verwachte opleverdatum gepland voor 2018, van de overige plancapaciteit is de opleverdatum niet bekend. Het grootste deel van de nieuwbouw is op formele locaties gepland (zie ook figuur G.1, figuur G.2 en figuur G.3). Een klein deel van de plannen heeft betrekking op (gedeeltelijke) herontwikkeling van een bestaand pand. Zo wordt op centrale locaties in Zwolle-Deventer-Apeldoorn 35.000 m2 kantoorruimte onttrokken binnen de nieuwbouwplannen, bij een totaal aan plancapaciteit van 82.500 m2. De Neprom registreert de planvoorraad zoals ontwikkelaars deze aanmeldt. Ook in de ruimtelijke plannen van gemeenten wordt rekening gehouden met een planvoorraad. Het landelijke beeld is, dat de plannen bij gemeenten hoger uitkomen dan de Neprom registratie. Beide begrippen sluiten niet op elkaar aan8. De planvoorraad bij gemeenten is in dit onderzoek niet nader geanalyseerd, mede omdat geen landelijk dekkende cijfers beschikbaar zijn.

Figuur G.1 Plancapaciteit Neprom, Zwolle-Deventer-Apeldoorn (m2 bvo)

350.000 300.000

329.600

Nieuwbouw Te onttrekken

250.000 200.000 140.000

150.000 100.000

82.500

50.000

35.000

0

Centraal

0

5.000

Overig

Formeel

Bron: Neprom, bewerking EIB

8 Zie ook de studie ‘Verkenning en verdieping plancapaciteit kantoren’ van BCI uit 2011, in opdracht van IPO.

87

Figuur G.2 Plancapaciteit Neprom, Enschede-Hengelo-Almelo (m2 bvo)

140.000 120.000

Nieuwbouw Te onttrekken

114.650

100.000 80.000

71.700

60.000 47.697 36.700

40.000 20.000 0

9.300 Centraal

5.500 Overig

Formeel


Figuur G.3 Plancapaciteit Neprom, Arnhem-Nijmegen (m2 bvo)

300.000

250.000

Nieuwbouw

270.301

Te onttrekken

200.000

150.000 109.600 100.000

50.000 23.500 0

Centraal


88

19.700 2.000

0 Overig

Formeel

Bijlage H

Demografie en werkgelegenheid

Het EIB heeft regionale werkgelegenheidsprognoses opgesteld. Deze zijn in de eerste plaats afgeleid van de landelijke bevolkingsprognoses van het CBS. 1 Met een (daarvoor opgezet) verdelingsmodel zijn de landelijke bevolkingsprognoses op basis van historische en verwachte trends verdeeld over de COROP regio’s in Nederland. 2 Uitgaande van een participatiegraad geeft de bevolkingsomvang een beeld van de regionale beroepsbevolking. Om de regionale participatiegraad te bepalen is gekeken naar historische trends en prognoses van het CPB. 3 In de vertaling naar de regionale werkgelegenheidsontwikkeling wordt vervolgens rekening gehouden met de werkloosheid en de pendel van beroepsbevolking tussen regio’s. Ook hier is rekening gehouden met historische trends en prognoses van het CPB. Onderstaand zijn de prognoses samengevat. Tabel H.1

Regionale ramingen

Totale bevolking 15-75 jaar

Noord- Zuidwest- Twente Veluwe Achterhoek Arnhem/ ZuidwestOverijssel Overijssel Nijmegen Gelderland

2000 2010 2020 2040

249.242 103.504 450.917 464.651 260.483 114.505 465.458 484.281 268.618 121.637 479.920 498.483 256.783 119.780 454.650 463.222

282.707 527.345 165.760 300.785 539.568 174.167 314.925 561.162 178.874 281.696 520.151 163.248

Beschikbare beroepsbevolking 15-75 jaar


2000 2010 2020 2040

177.768 194.712 195.431 178.404

70.829 300.330 327.876 199.140 362.212 124.461 84.233 328.906 359.168 218.309 390.995 137.860 86.979 339.462 360.575 220.535 401.792 134.833 83.612 312.136 315.099 183.866 366.488 111.124

Werkgelegenheid


2000 2010 2020 2040

172.721 197.678 200.787 182.461

69.151 277.989 309.488 178.144 344.327 96.177 75.228 310.460 344.843 194.573 367.993 114.694 78.290 322.235 349.527 197.989 379.739 112.902 73.836 294.281 309.646 166.108 344.589 93.191

Bron: EIB

89

90

Bijlage I

Begrippenlijst

Aanbod Het aanbod aan kantoren is het totaal aan courante kantoren die zowel in gebruik zijn als leegstaan. Het aanbod omvat zo de gehele kantorenvoorraad (zie kantorenvoorraad) in tegenstelling tot de gangbare definitie waarbij aanbod wordt gedefinieerd als de te huur en te koop staande kantoren. Basisscenario De volgende veronderstellingen liggen ten grondslag aan het basisscenario: • landelijke ontwikkeling bevolking (15-75) conform het CBS; • vertaling naar beroepsbevolking dmv particpatiegraad (CPB, EIB-bewerking); • verdeling van de beroepsbevolking naar COROP regio’s en vertaling naar werkgelegenheid 15-75 (EIB); • verdeling van de werkgelegenheid over sectoren op basis van het Transatlantic Market scenario uit de WLO-studie van CPB/RPB/MNP; • vertaling naar geraamde kantoorbanen op basis van geregistreerde en verwachte trends in werkgelegenheid en kantoorgebruik (EIB); • geen afname van het ruimtegebruik per werknemer; • bescheiden prijselasticiteit van de vraag; • meer dynamiek binnen locatietypen, dan tussen locatietypen; • nieuwbouw is tot 20% onder de in 2010 geldende huren te realiseren; • er is bij voldoende prijsdaling transformatiepotentie op Centrale en Overige locaties. BVO Bruto vloer oppervlak. Zie VVO. Courant Een kantoor is courant wanneer deze technisch kan voldoen aan de vraag en tegen de juiste prijs concurrerend in de markt gezet kan worden. Voor dit kantoor is in theorie in ieder geval een gebruiker te vinden. Frictie leegstand Leegstand die wenselijk is om een voorraadmarkt als de kantorenmarkt goed te laten functioneren. De gangbare frictieleegstand is vastgelegd op 5%. Huurprijzen Prijs per vierkante meter verhuurbaar vloeroppervlak (vvo) per jaar, exclusief BTW, servicekosten en huurderspeciﬁeke inrichtingskosten (DTZ, 2011b). Incourant Een kantoor is incourant wanneer deze technisch verouderd is en daarom niet meer in het aanbod kan worden meegeteld. Dit betekent dat een gebouw niet meer bruikbaar is als kantoor. Herbestemming Het veranderen van de bestemming van het kantoor (en locatie) naar een andere functie. Bijvoorbeeld de ombouw naar woningen en hotels. Gevoeligheidsanalyse Een gevoeligheidsanalyse laat de invloed van een andere invoer op de modeluitkomsten zien. Hiermee wordt duidelijk welke onzekerheden het belangrijkst zijn.

91

Kantoor Een ruimtelijke zelfstandige eenheid die grotendeels in gebruik is of te gebruiken is voor bureaugebonden werkzaamheden of ondersteunende activiteiten. De definitie van het begrip kantoor als een ruimtelijke zelfstandige eenheid betekent dat kantoren in fabrieken, bedrijfsgebouwen, ziekenhuizen en universiteiten buiten de statistiek worden gelaten. Kantorenvoorraad Alle bestaande kantoorgebouwen met een oppervlakte groter dan 500 m² in gemeenten met meer dan 10.000 m2 kantooroppervlak. Kantorenvraag Het aantal vierkante meter (m2) kantoorruimte in gebruik. Kantorenregio De dertien kantorenregio’s zijn afgebakend op basis van volume en samenhang. Hierbij is onder andere gebruik gemaakt van de indeling in COROP-gebieden. Een kantorenregio is een geaggregeerde markt die omvangrijk genoeg is om representatieve vraagramingen op te stellen, een marktanalyse naar segmenten te maken en met het kantorenmodel zinvolle scenario’s te schetsen (zie tabel A1). Kwaliteitsklasse (A B C) Binnen de locatietypen is een verder onderscheid aangebracht naar kwaliteitsklassen. De gedachte is dat prijs hiervoor een belangrijke indicatie vormt. Kwaliteitsklasse A vertegenwoordigt 20% van de hoogste prijzen in de regionale markt. Kwaliteitsklasse C de 40% laagste kwaliteit in de markt. Kwaliteitsklasse B vertegenwoordigt de overige 40% in het midden van de markt. In kleinere markten is voor een 50/50 verdeling over A en B gekozen. De indeling is ontleend aan de verdeling van de prijzen in een transactie database van 1990-2010. Leegstand Leegstand kan worden gedefinieerd al alle leegstaande (niet in gebruik zijnde) kantoorgebouwen. In de kantorenmonitor is dit geoperationaliseerd als alle gebouwen die voor gebruik worden aangeboden. Dit betreft zowel de bestaande bouw als gebouwen die reeds zijn opgeleverd en/of nog in aanbouw zijn. Hierbij worden leegstaande gebouwen die niet aan de markt worden aangeboden (zie verborgen leegstand) echter niet meegerekend. Locatietype De kantorenmarkt kan worden ingedeeld in drie verschillende typen op basis van locaties en kantoorgebouwen met onderscheidende kenmerken en kwaliteit. Het gedrag van kantoorgebruikers en hun voorkeuren zijn hierbij leidend. Deze indeling kent drie categorieën op basis van locatie: centraal, overig en formeel. Centraal Centrale kantoorlocaties liggen nabij of zijn onderdeel van het stadscentrum. Kenmerken zijn multifunctionaliteit, levendigheid en een vaak goede ontsluiting met het openbaar vervoer. Overig Duidt op een overige locatie, d.w.z. niet in het centrum en niet in een formele locatie. Bijvoorbeeld in een woonwijk of buiten de bebouwde kom. Formeel Monofunctionele kantoorlocaties en grote kantoorconcentraties op bedrijventerreinen worden als formele kantoorlocaties gezien. Kenmerkend zijn relatief uniforme gebouwen en een goede bereikbaarheid met de auto, inclusief goede parkeervoorzieningen. Nieuwbouwvraag De nieuwbouwvraag ontstaat door de behoefte de voorraad uit te breiden, door veroudering van de bestaande voorraad en/of om te kunnen blijven voorzien in de kwaliteitsvraag. In de nieuwbouwvraag kan worden voorzien door nieuwbouwrealisaties op nieuwe locaties of bestaande gebouwen te renoveren of te vervangen.

92

Overaanbod Courante leegstand boven de frictieleegstand. Prijsklasse Zie kwaliteitsklasse. Regiorapport Naast de landelijke samenvatting zijn acht afzonderlijke regiorapporten gemaakt. In sommige gevallen zijn deze regio’s onderverdeeld in verschillende deelmarkten (zie aansluitend tabel A1). Segment Een segment is een deelmarkt binnen de totale markt voor kantoorruimte. Er zijn negen segmenten onderscheiden. Elke segment kent een locatiecategorie (centrum, formeel, overig) en een kwaliteitsklasse (A, B, C). Voor kleinere kantorenmarkten is van zes segmenten (A, B) uitgegaan. Voor Zeeland is geen onderscheid gemaakt naar segmenten. Technische veroudering Technische veroudering houdt in dat gebouwen technisch gezien niet meer voldoen om als kantoor in gebruik te zijn en daarom buiten de markt vallen. De gebouwen voldoen niet meer aan de functionele eisen van de vraag. Transformatie Het veranderen van de bestemming van het kantoor (en locatie) naar een andere functie. Bijvoorbeeld de ombouw naar woningen en hotels. Verborgen leegstand Lege kantoorruimte die niet te koop of te huur wordt aangeboden. Bijvoorbeeld omdat de ruimte langdurig is verhuurd aan ingekrompen bedrijven of er eenvoudig geen marktpotentie meer voor is. Vraag De vraag heeft betrekking op de kantoorruimte in gebruik. Vraagsectoren Binnen de vraag wordt onderscheidt gemaakt naar vier vraagsectoren, gebaseerd op de Standaard Bedrijfsindeling van het CBS. De sectoren zijn bepaald doormiddel van het gedrag van kantoorgebruikers omdat deze de dynamiek in de kantorenmarkt bepalen. De volgende vraagsectoren worden onderscheiden: Sector SBI-code • Handel en Industrie t/m I • Zakelijke en ICT dienstverlening J, L, M en N • Banken en Verzekeraars K • Overheid en Non-profit O t/m S VVO Verhuurbaar vloeroppervlak. Dit is het bruto vloeroppervlak minus het constructieoppervlak, de verticale verkeersruimten en de installatieruimten. Als vuistregel kan gelden dat van het bruto vloeroppervlak ongeveer 86% verhuurbaar is. Werkgelegenheid De werkgelegenheid is bepaald aan de hand van de totale bevolking tussen de 15 en 75 jaar. Slechts een deel van deze bevolkingsgroep is, door bijvoorbeeld studie of pensioen, in staat om daadwerkelijk een beroep uit te oefenen: de beroepsbevolking. Het aantal personen dat daadwerkelijk werkzaam is, noemen we de werkgelegenheid.

93

Tabel I.1

Acht landelijk dekkende regiorapportages, dertien deelmarkten

Acht regiorapportages (basis provincies)

Dertien deelmarkten (provincie/COROP)

1 Groningen, Drenthe, Friesland 1 Noordelijke provincies 2 Gelderland + Overijssel 2 Zwolle-Deventer-Apeldoorn - COROP Noord Overijssel (Zwolle) - COROP Zuidwest Overijssel (Deventer) - COROP Veluwe (Apeldoorn) 3 Enschede-Hengelo-Almelo - COROP Twente - COROP Achterhoek 4 Arnhem-Nijmegen - COROP Arnhem/Nijmegen - COROP Zuidwest Gelderland 3 Utrecht 5 Provincie Utrecht 4 Noord-Holland + Flevoland 6 “Metropoolregio Amsterdam” - COROP IJmond - COROP Agglomeratie Haarlem - COROP Zaanstreek - COROP Groot Amsterdam - COROP Gooi en Vechtstreek - Provincie Flevoland 7 Noord-Holland Noord - COROP Kop van Noord-Holland - COROP Alkmaar e.o. 5 Zuid-Holland 8 Groot Den Haag - COROP Leiden en Bollenstreek - COROP Den Haag - COROP Delft en Westland - COROP Oost Zuid-Holland 9 Groot Rotterdam - COROP Groot Rijnmond - COROP Zuidoost-Zuid-Holland 6 Zeeland 10 Zeeland 7 Noord-Brabant 11 Breda-Tilburg-Den Bosch - COROP West Noord-Brabant - COROP Midden Noord-Brabant - COROP Noordoost Noord-Brabant 12 Kantorenregio Eindhoven COROP Zuidoost Noord-Brabant 8 Limburg 13 Limburg Bron: EIB

94

EIB-publicaties

2007 Verwachtingen bouwproductie en werkgelegenheid in 2007 Beperking hypotheekrenteaftrek - gevolgen voor de bouwproductie en woningmarkt Opdrachtgevers aan het woord - meting 2006 Infrastructuurmonitor - MIT 2007 De restauratieproductie tot 2011 Procesintegratie en innovatief ondernemerschap in het bouwproces Bouwbedrijven 2007 - ontwikkelingen-vooruitzichten Sectorprofiel stukadoors-, afbouw- en terrazzo-/vloerenbedrijf 2005-2012 Het ziekteverzuim in de bouwnijverheid in 2006 De sector civiele betonbouw - marktontwikkelingen, opdrachtgeverschap en werkgelegenheid Bouwconcerns in beeld 2006/2007 Opdrachtgevers aan het woord - meting 2007 Bedrijfseconomische kencijfers van gww-bedrijven in 2006 Bedrijfseconomische kencijfers van b&u-bedrijven in 2006 Het arbeidsbestand in de bouw in 2006 Monitor arbeidsongevallen in de bouw 2006 (ARBOUW) Transparantie in de bouwpraktijk De bouwbedrijven in 2006 2008 Verwachtingen bouwproductie en werkgelegenheid 2008 Procesintegratie en innovatief ondernemerschap in het bouwproces - meting 2007 Kostendruk van weten regelgeving in het gespecialiseerde aannemingsbedrijf Infrastructuurmonitor - MIRT 2008 Bouw in beeld 2007 Openbaarvervoerinfrastructuur in een geliberaliseerde markt Algemene kosten in het bouwbedrijf

95

Het ziekteverzuim in de bouw in 2007 Kwaliteit van de dienstverlening en het bestuurlijk proces van lagere overheden De markt voor restauratie en onderhoud van monumenten tot 2013 Uitdagingen en beleidsopties bij nieuwbouw van woningen - regionale ontwikkelingen en beleid na 2009 De Vastgoedlezing 2008 - crisis op de Nederlandse woningen vastgoedmarkt? (ASRE) Bedrijfseconomische kencijfers van b&u-bedrijven in 2007 Bedrijfseconomische kencijfers van gww-bedrijven in 2007 Monitor arbeidsongevallen in de bouw 2007 (ARBOUW) Bouwconcerns in beeld 2007/2008 2009 Verwachtingen bouwproductie en werkgelegenheid 2009 Opdrachtgevers aan het woord - meting 2008 Procesintegratie en innovatief ondernemerschap in het bouwproces - meting 2008 Middenkaderopleidingen in de bouw Algemene kosten in het bouwbedrijf 2006-2007 Bouw in beeld 2008 Trends en ontwikkelingen in de afbouwbranche 2009-2014 De zelfstandige zonder personeel in de bestratingsbranche Het ziekteverzuim in de bouw in 2008 Verkenning effecten stimuleringsmaatregelen rond de woningbouw (www.eib.nl) Monitor arbeidsongevallen in de bouw 2008 (ARBOUW) Hervorming van de woningmarkt Reïntegratie van langdurig zieke werknemers in de bouw Bouwconcerns in beeld 2008-2009 2010 Verwachtingen bouwproductie en werkgelegenheid 2010 Algemene kosten in het bouwbedrijf 2006-2008 Bedrijfseconomische kencijfers b&u-bedrijven 2008 Bedrijfseconomische kencijfers gww-bedrijven 2008

96

Trends en ontwikkelingen in de afbouwbranche 2010-2015 Zzp’ers in de bouw De arbeidsmarkt in de bitumineuze en kunststofdakbedekkingsbranche Kantorenleegstand - probleemanalyse en oplossingsrichtingen (www.eib.nl) Ondergrondse netwerken en grondwaterbeheer Monitor arbeidsongevallen in de bouw 2009 (ARBOUW) Ziekteverzuim in de bouw 2009 Beleidsvarianten beperking hypotheekrenteaftrek en liberalisatie huursector (www.eib.nl) Nacht- en weekendwerk in het wegonderhoud Bouw in beeld 2009 De bouwarbeidsmarkt 2010-2015 Bedrijfseconomische kencijfers gespecialiseerde bedrijven 2007-2008 Strategie en crisis Vrouwen in technische functies Marktstudie AFNL 2011-2012 Infrastuctuurmonitor - MIRT 2011 Kantorenleegstand - analyse van de marktwerking (www.eib.nl) 2011 Verwachtingen bouwproductie en werkgelegenheid 2011 Algemene kosten in het bouwbedrijf 2007-2009 Openbare aanbestedingen in de gww Bedrijfseconomische kencijfers gww-bedrijven 2009 Bedrijfseconomische kencijfers b&u-bedrijven 2009 Succesvol binnenstedelijk bouwen De winst van innoveren (www.eib.nl) Algemene BouwplaatsKosten (ABK) van B&U-projecten 2010 (RRBOUW) Productiviteit en strategie (www.eib.nl) Bouwconcerns in beeld 2009-2010 Trends en ontwikkelingen in de afbouwbranche 2011-2016

97

Restauratie en onderhoud van monumenten - marktverkenning tot 2015 Aanbestedingsgedrag opdrachtgevers (www.eib.nl) Actuele situatie in de bouw - overzicht ten behoeve van de nieuwe woonvisie (www.eib.nl) Dynamiek op de woningmarkt De civiele betonbouw tot 2016 - ontwikkelingen op de markt en in de rolverdeling in het bouwproces (www.eib.nl) Monumenten en corporaties - monumentenbezit en -beleid van corporaties (www.eib.nl) Ziekteverzuim in de bouw 2010 (www.eib.nl) Maatschappelijke woonagenda - van programmeren naar stimuleren Monitor arbeidsongevallen in de bouw 2010 (ARBOUW) Kantorenmonitor - analyse van vraag en aanbod (www.eib.nl) MKBA Herstructurering Eemsdelta Bedrijfseconomische kencijfers - b&u- en gww-bedrijven 2010 (www.eib.nl) Kosten en baten van de bouw bbl-opleiding (www.eib.nl) Overheid en markt; nieuw evenwicht in aanbesteden (www.eib.nl) Dienstverlening van medeoverheden - quick scan onder architectenbureaus (www.eib.nl) Infrastructuurmonitor - MIRT 2012 (www.eib.nl) Algemene kosten in het bouwbedrijf 2008-2010 (www.eib.nl) Kostenmodel omgevingsrecht (www.eib.nl) Bouwen voor kwaliteit (www.eib.nl) 2012 Evaluatie stimuleringspakket woningbouw (www.eib.nl) Verwachtingen bouwproductie en werkgelegenheid 2012 Situatie op de Nederlandse hypotheekmarkt Arbeid en scholing in de restauratiesector Trends en ontwikkelingen in de wegenbouw tot 2017 (www.eib.nl) Trends en ontwikkelingen in de afbouwbranche 2012-2017 Bouwconcerns in beeld 2010-2011 Effecten van bezuinigingen in de infrastructuur (www.eib.nl)

98

Annuïtaire beperking hypotheekrenteaftrek (www.eib.nl) Vitaliteit: van feit tot beleid (www.eib.nl) Ziekteverzuim in de bouw 2011 (www.eib.nl) Landelijke samenvatting kantorenmonitor (www.eib.nl) Stedelijke ontwikkeling en infrastructuur (www.eib.nl) Monitor arbeidsongevallen in de bouw 2011 (ARBOUW) Aanbestedingsgedrag opdrachtgevers (www.eib.nl)

99

100

Economisch Instituut voor de Bouw Basisweg 10 1043 AP Amsterdam Postbus 58248 1040 HE Amsterdam t (020) 583 19 00 f (020) 583 19 99 [email protected] www.eib.nl Desktop publishing: Margo Wakidjan-Nijbroek, EIB

101

102

Basisweg 10 1043 AP Amsterdam Postbus 58248 1040 HE Amsterdam t (020) 583 19 00 f (020) 583 19 99 [email protected] www.eib.nl

Kantorenmarkt Oost Nederland. Verkenning van regionale vraag- en aanbodontwikkelingen

Recommend Documents