Hoog water op het schoolplein? Regio Nijmegen, Millingen en het Land van Maas en Waal

Hoog water op het schoolplein? Regio “Nijmegen, Millingen en het Land van Maas en Waal”

Naam:

………………….

Klas:

…...……………..

Inhoud 1

Introductie........................................................................................................................... 6

1.1 Opdrachten ..................................................................................................................................................................................6 1.2 Leestekst .......................................................................................................................................................................................7 1.2.1 Overstromingen ...................................................................................................................................................................7 1.2.2 Wateroverlast .......................................................................................................................................................................8 1.3 Opdrachten (deel 2) ................................................................................................................................................................9

2.

Een overstroming in mijn omgeving, kan dat echt? ......................................................... 10

2.1 Leestekst .................................................................................................................................................................................... 10 2.1.1 Sporen van overstromingen in het landschap..................................................................................................... 10 2.1.2 Overstromingen in het verleden ............................................................................................................................... 11 2.1.3 Oorzaken van overstromingen ................................................................................................................................... 13 2.2 Opdrachten ............................................................................................................................................................................... 19

3

3.1 3.2 3.3

4.

Hoe kan een dijk doorbreken? .......................................................................................... 21

Leestekst .................................................................................................................................................................................... 21 Opdrachten ............................................................................................................................................................................... 23 Veldwerkopdrachten ........................................................................................................................................................... 25

Het verloop en de gevolgen van een overstroming ......................................................... 26

4.1 Leestekst .................................................................................................................................................................................... 26 4.1.1 Waterkeringen en dijkringen ...................................................................................................................................... 26 4.1.2 Het verloop van overstromingen .............................................................................................................................. 26 4.1.3 Gevolgen van overstromingen ................................................................................................................................... 26 4.2 Opdrachten ............................................................................................................................................................................... 27

5.

Wat doet de overheid om de kans op overstromingen te verkleinen?............................ 30

5.1 Leestekst .................................................................................................................................................................................... 30 5.1.1 De organisatie van waterbeheer in Nederland ................................................................................................... 30 5.1.2 Meerlaagsveiligheid ........................................................................................................................................................ 30 5.1.3 Laag 1: Preventie .............................................................................................................................................................. 31 5.1.4 Laag 2: Gevolg-beperkende maatregelen .............................................................................................................. 34 5.1.5 Laag 3: Rampenbestrijding en crisisbeheer ......................................................................................................... 35 5.1.6 Preventie en bestrijding van wateroverlast ......................................................................................................... 35 5.2 Opdrachten ............................................................................................................................................................................... 36 5.3 Huiswerkopdracht ................................................................................................................................................................ 39

6

Hoe kun je jezelf voorbereiden op een overstroming? .................................................... 41

6.1 Leestekst .................................................................................................................................................................................... 41 6.1.1 Twee manieren van vluchten...................................................................................................................................... 41 6.1.2 De website “www.overstroomik.nl” ........................................................................................................................ 41 6.2 Opdrachten ............................................................................................................................................................................... 42 6.3 Huiswerkopdracht ....................................................................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.

7

Eindopdrachten ................................................................................................................. 46

7.1 Extra opdrachten ................................................................................................................................................................... 46 7.2 Groepsopdrachten ................................................................................................................................................................. 46 Groepsopdracht 1: “Gevolg-beperkende maatregelen”........................................................................................................ 47 Groepsopdracht 2: “Versterken van het bewustzijn bij bewoners”................................................................................ 48

2

Bronnenlijst .............................................................................................................................. 50 Bijlagen ..................................................................................................................................... 51 Bijlage 1: Begrippenlijst ...................................................................................................................................................................... 51 Bijlage 2: Enquête .................................................................................................................................................................................. 52 Bijlage 3: Staafdiagram........................................................................................................................................................................ 54 Bijlage 4: Werkwijzer voor de groepsopdrachten .................................................................................................................. 55 Bijlage 5: Beoordelingsformulieren voor de presentaties................................................................................................... 56

3

Ella woont in Beuningen, vlak bij Nijmegen. In de krant leest ze een bericht over een 'rampenoefening' bij in het Rivierengebied. In het berichtje leest Ella dat de oefening er voor moet zorgen dat politie, brandweer en andere hulpdiensten weten wat er moet gebeuren als een dijk doorbreekt. Eerst dringt het niet tot haar door en terwijl ze het bericht al weg geklikt heeft, zit ze toch even te denken. Immers, elke dag fietst Ella over de dijk naar school. Ze heeft er nog nooit bij stilgestaan dat die dijk zou kunnen doorbreken. En als dat wel zou kunnen gebeuren, moeten de bewoners van Beuningen en zij zelf daar dan niets van weten? Een beetje ongerust gaat ze toch even zoeken op internet en typt in Google de woorden 'dijkdoorbraak' en 'Beuningen’ in. Ze komt op een website over een dijkdoorbraak bij Beuningen. Die dijkdoorbraak was niet zo ver weg! Haar vriendin en klasgenoot Roos woont daar. Als ze verder leest op deze website wordt ze gerustgesteld. Er staat namelijk dat die dijkdoorbraak al honderden jaren geleden heeft plaatsgevonden. Dan zit het volgens haar wel goed!

4

Dagblad De Morgen Oefening met overstromingsramp in het Rivierengebied. 30 januari 2015 zou kunnen vinden een rampenplan opgesteld zou moeten worden. In dat plan zouden de bestuurders en hulpverleners vast moeten leggen hoe ze zouden communiceren met elkaar bij een overstromingsramp, en verkennen welke maatregelen ze zouden kunnen nemen. Daarnaast heeft de Taskforce Management Overstroming besloten dat er elke twee jaar ergens in Nederland geoefend zou moeten worden in het omgaan met een overstromingsramp. Twee jaar geleden werd er een dergelijke oefening in Friesland uitgevoerd. Uit deze oefening bleek dat de bestuurders en hulpverleners nog niet goed voorbereid waren op een overstromingsramp. Vooral bij de evacuaties waren de draaiboeken niet waterdicht. Er moest een bejaardentehuis geëvacueerd worden, en dat verliep te langzaam. Daarnaast ontstond er verkeerschaos op de weg, en konden mensen niet op tijd vluchten voor het water. Daarnaast was de communicatie tussen de hulpdiensten nog niet optimaal. Op basis van de oefening is het rampenplan voor dit gebied toen aangepast.

Volgende week wordt een grote oefening uitgevoerd waarbij getest wordt hoe goed het Rivierengebied is voorbereid op een overstromingsramp. En dergelijke oefening wordt iedere twee jaar gedaan, steeds op een andere locatie in Nederland. Dit jaar is het Rivierengebied aan de beurt. In de oefening wordt net gedaan alsof er extreem hoge water standen zijn op de rivieren, en op sommige plaatsen de rivierdijken doorbreken. In totaal doen er meer dan 2.000 mensen vanuit verschillende gemeenten, het Waterschap, Rijkswaterstaat, de politie, de brandweer en het leger mee aan de oefening. Tijdens de oefening wordt er een rampenbestrijding hoofdkwartier opgezet. Het team moet kijken of er een noodreparatie aan de gaten in de dijken kan worden uitgevoerd, en of het water zo snel mogelijk kan worden weggepompt. Daarnaast moeten de hulpverleners op zoek naar slachtoffers, en moeten ze mensen zien te redden en te behandelen. De hulpverleners moeten op meer dan tien locaties in ingrijpen. Zij hebben vijf helikopters, twintig boten en tientallen voertuigen tot hun beschikking. Er worden twee opvangcentra ingericht in een sporthal en in een buurthuis. Voor de oefening worden 400 acteurs ingehuurd. Zij spelen voor bewoner, en zullen proberen te handelen zoals mensen dat zouden doen bij een echte overstroming. Sommigen zullen weigeren te evacueren, en anderen zullen in paniek raken. Mogelijke overstromingen hebben de volle aandacht van de Nederlandse regering sinds Orkaan Katrina in 2005 leidde tot een overstromingsramp in de Verenigde Staten met slachtoffers en grote schade. De vraag rees of Nederland wel zo goed voorbereid is op een dergelijke overstroming. Deze discussie leidde tot de oprichting van de Tastforce Management Overstromingen. De taskforce besloot dat voor alle gebieden waar een overstroming plaats

Foto van de rampenoefening De vraag is of de jaar beter gaat tijdens de rampenoefening in het Rivierengebied. Simon Jaarsveld, coördinator van het rampenbestrijdingsteam: “We hebben zeker geleerd van de oefening twee jaar geleden. Maar elke situatie is weer anders. Uit de oefening moet blijken of het Rivierengebied waterproef is.”.

5

1 Introductie 1.1 Opdrachten Opdracht 1: Oefenen met een overstromingsramp, zinnig of onzinnig? Pas geleden stond er een artikel in de lokale krant over een geplande oefening met een overstromingsramp. Lees het artikel. A) Denk je dat het nuttig is dat er ook een rampenplan wordt gemaakt voor het Rivierengebied? Leg uit waarom je dat vindt. B) Denk je dat het nuttig is om een rampenoefening uit te voeren in het Rivierengebied? Leg uit waarom je dat vindt.

Opdracht 2: Schattingen van het verloop van een overstroming In de kaart hieronder zie je een aantal locaties met dijken die in de rampenplannen worden gebruikt. Stel nou dat de dijken doorbreken bij deze locaties, hoe zou de overstroming dan verlopen? A) Bij welke doorbraaklocaties verwacht je dat jouw huis getroffen kan worden? Noteer de nummers. B) Hoe hoog denk je dat het water komt te staan bij jouw huis in het geval van een dijkdoorbraak? C) Hoe snel denk je dat het water bij je huis is in het geval van een dijkdoorbraak? Bron 1: Kaart met doorbraaklocaties die in de rampenplannen worden gebruikt.

Opdracht 3: Berekeningen van het verloop van een overstroming Om een goed rampenplan te kunnen maken wil de Taskforce Management Overstromingen graag weten wat er gebeurt bij een eventuele dijkdoorbraak. Ze willen graag weten welk gebied getroffen kan worden bij een doorbraak, hoe snel het water naar binnen zal stromen, en hoe diep het water zou komen te staan. Om deze reden is met een computerprogramma berekent hoe overstromingen zullen verlopen bij de verschillende doorbraaklocaties. We gaan nu naar berekeningen kijken van het verloop van overstromingen. Start internet op, en ga naar www.overstromingsrisicoatlas.nl. Zoom in naar jouw woonplaats. A) Bij welke dijkdoorbraaklocaties kan jouw huis volgens de berekeningen overstromen? Noteer de nummers. B) Vanuit welke kanten komt het gevaar? Komt het vanuit de Lek, de Nederrijn, de Waal en/of de Maas? C) Hoe hoog komt het water te staan bij jouw huis, volgens de berekeningen? D) Hoeveel tijd duurt het voordat het water bij jouw huis is aangekomen volgens de berekeningen, in het ergste geval? E) Vergelijk je antwoorden met de schattingen die je hebt gedaan bij de vorige opdracht.

Met opmerkingen [FT(1]: TODO: kaart invoegen: Screenshot van de applicatie (als die af is).

1.2 Leestekst 1.2.1 Overstromingen Het gebied rond Nijmegen heeft door de ligging en het klimaat veel te maken met water. Het komt uit de lucht, zit in de rivieren, en in de sloten. En water zit ook in de grond. Dat water kan verschillende soorten problemen en bedreigingen opleveren, zoals overstromingen en wateroverlast. We spreken pas van een overstroming als de dijken langs de rivieren doorbreken. De kans daarop is klein, maar de gevolgen zullen enorm zijn. Als dat gebeurt, stroomt er water met grote snelheid het binnendijkse gebied in. Grote delen van Het Land van Maas en Waal en de Millingerwaard komen dan metersdiep onder water te staan. De schade zal enorm zijn, en er kunnen ook vele honderden slachtoffers vallen. Het onderstaande kaartje geeft dijkringen rondom Nijmegen weer. De zwarte lijnen stellen de rivierdijken voor, die het binnendijkse gebied proberen te beschermen tegen overstromingen. De dijkring “Het Land van Maas en Waal” ligt tussen de Waaldijk in het noorden en Maasdijk in het zuiden. Aan de oostkant is er geen dijk, en wordt de dijkring begrensd door het hooggelegen land van de stuwwal Nijmegen. De dijkring “Ooij en Millingerwaard” wordt aan de noordkant begrensd door de Waaldijk, en vlak bij de Duitse grens door de Rijndijk. Aan de zuidkant is er geen dijk, en wordt de dijkring begrensd door het hooggelegen land van de stuwwal Nijmegen-Kleve. Aan de oostzijde is er geen begrenzing. De dijkring loopt door in Duitsland. Als daar de dijken doorbreken, kan het water zo over de grens stromen, de Millingerwaard in!

Bron 2: De dijkringen rondom Nijmegen

7

1.2.2 Wateroverlast In tegenstelling tot overstromingen ontstaat wateroverlast niet door een doorbraak van de dijken langs rivieren, maar door een enorme regenbui. Misschien heb je dit zelf wel een keer meegemaakt, als er in korte tijd heel veel regen valt. In dorpen en vooral steden is een deel van de grond bedekt met asfalt, tegels en gebouwen. Hierdoor kan regenwater niet goed in de grond infiltreren. Het regenwater wordt dan via het rioolsysteem afgevoerd, maar bij een enorme hoosbui raken de riolen overbelast. Ze kunnen het water voor korte tijd niet wegvoeren. Hierdoor komen straten en tuinen blank te staan en lopen kelders onder water. Het verkeer heeft dan last van het water, treinen hebben vertraging en auto’s staan in de file terwijl voetgangers en fietsers natte voeten krijgen. De wateroverlast blijft totdat het overtollige water is afgevoerd door het riool of in de grond is getrokken. Dit kan uren tot enkele dagen duren. In landelijke gebieden infiltreert het grootste deel van de regen normaal gesproken in de grond. Maar bij een enorme hoosbui kan het zo zijn dat de grond het water niet aan kan, waardoor er een laag water op de grond blijft staan. Hierdoor komt er een laag water op de akkers en weilanden te staan. Koeien kunnen dan niet naar buiten. De gevoeligheid van een gebied voor wateroverlast hangt af van de samenstelling van de ondergrond. Water sijpelt snel door zand heen, en juist heel langzaam door een veen of klei. Daardoor zijn veenbodems en kleibodems gevoeliger voor wateroverlast dan zandbodems. De schade die ontstaat tijdens wateroverlast noemen we materiële schade, dat is schade die we in euro’s kunnen uitdrukken. De voorraad in de kelder is bijvoorbeeld onbruikbaar of het tapijt is zo vies dat je het kunt weggooien. Voor boeren kan wateroverlast tot lagere opbrengsten leiden. Als de wateroverlast lang duurt, kunnen de gewassen gaan rotten of kunnen de trekkers niet het land op om de oogst binnen te halen. Bij wateroverlast vallen vrijwel nooit dodelijke slachtoffers. Er komt immers maximaal enkele tientallen centimeters water op het land en op de straten te staan. Te weinig om te kunnen verdrinken.

Bron 3: Foto’s van wateroverlast ten gevolge van een enorme hoosbui.

8

1.3 Opdrachten (deel 2) Opdracht 4: Wateroverlast Lees de leestekst over wateroverlast. Zoek uit of de omgeving van jouw huis getroffen kan worden door wateroverlast. Houdt rekening met: - de grondsoort in de bodem (zand, klein of veen). Zie ook de grondsoortenkaart in de Bosatlas (52e druk: kaart 42; 53e druk: kaart 44; 54e druk: kaart 32) - de hoogte (relatief hoog of relatief laag) - de mate van bedekking van de bodem met asfalt, tegels, en stenen.

Opdracht 5: Conclusie Is er in jouw woonplaats kans op alleen: (a) wateroverlast; (b) alleen overstromingen; (c) zowel wateroverlast als overstromingen; of (d) geen van beide

9

2. Een overstroming in mijn omgeving, kan dat echt? 2.1 Leestekst 2.1.1 Sporen van overstromingen in het landschap Van de overstromingen in het verleden zijn op kaarten en in het landschap nog steeds overblijfselen te zien. Is het je wel eens opgevallen dat de dijken langs de rivieren niet helemaal recht lopen maar nogal kronkelen? En heb je bij sommige van die kronkels ook wel eens een klein meertje gezien? Door de enorme kracht van het water is bij een dijkdoorbraak niet alleen een deel van de dijk weggeslagen, maar is ook een diep gat uitgeschuurd, en dat zien we nu nog steeds als een meertje. Zo’n meertje wordt een wiel, weel, waal of waai genoemd. Na een dijkdoorbraak moest de dijk hersteld worden. Het kostte vaak te veel moeite om het kolkgat te dichten met klei, en de dijk weer op te bouwen. Daarom werd er meestal een nieuwe dijk om het wiel heen aangelegd. Dit kon op twee manieren: aan de kant van de rivier; of aan de kant van het binnendijks gebied. De dijken hebben door de aanleg om het wiel heen een sterk slingerend verloop gekregen.

Bron 4: Het ontstaan van een wiel.

10

Bron 5: Luchtfoto en kaart van twee wielen langs de Waal, bij het dorp Wamel.

2.1.2 Overstromingen in het verleden In Midden Nederland heeft de Rijn en Maas het karakter van een laagland rivier, waarbij de rivier even hoog of zelfs iets hoger ligt als het omringende land. Het riviersysteem is hier in de loop der eeuwen door de mens ingericht. In de 11e en 12e eeuw hebben mensen dijken gelegd om hun huizen en akkers droog te houden. Eerst waren het lage dijken om kleine gebieden rond dorpen te beschermen. In de loop der eeuwen zijn de dijken met elkaar verbonden en verhoogd en versterkt. Zo ontstond het huidige systeem van doorgaande dijken langs rivieren. Ondanks deze bedijkingen is het gebied in het verleden meerdere malen getroffen door overstromingen, doordat de dijken niet sterk genoeg waren en doorbraken, of doordat het water over de dijk heen stroomde. Vooral in de 18e eeuw en het begin van de 19e eeuw vonden er veel dijkdoorbraken en overstromingen plaats. het hele rivierengebied waren er in 200 jaar tijd wel 229 doorbraken! In 1820 braken de dijken op 20 locaties, en liep het grootste deel van het rivierengebied onder water.

11

Bron 6: De overstroming van 1820.

Overstromingen in het Rivierengebied zijn niet alleen iets van heel lang geleden. Nog geen honderd jaar geleden, in 1926, heeft er nog een grote overstroming plaatsgevonden in het rivierengebied. In dat jaar werden de hoogste waterstanden ooit gemeten in de Rijn. Op verschillende plaatsen zijn de dijken toen bezweken. Als gevolg daarvan raakten grote delen van het rivierengebied overstroomd. De Ooijpolder en het westelijk deel van het Land van Maas en Waal stroomden toen ook onder.

Bron 11: Overstroomde gebieden in 1926.

12

Bron 7: Foto’s van de overstroming van 1926.

Twintig jaar geleden, in 1995, was er sprake van een ‘bijna-overstroming’ in het rivierengebied. Eind januari 1995 was het dagenlang noodweer in Europa, het stopte maar niet met regenen. De waterstand in de Nederlandse rivieren steeg snel. Op 29 januari 1995 was de waterstand in de rivieren zó hoog, dat het dreigend werd. Alarmfasen werden afgekondigd en evacuaties voorbereid. Bij sommige dijken sijpelde er zelfs al water door heen! Het leger moest eraan te pas komen om de dijk tegen te houden, honderden militairen probeerden met zand het scheuren van de dijk tegen te gaan. Uit voorzorg zijn op 30 en 31 januari 250.000 mensen uit het Rivierengebied geëvacueerd, waarvan 15.000 uit de Ooijpolder en 15.000 uit het Land van Maas en Waal. Daarnaast zijn ook complete veestapels van boeren verplicht geëvacueerd. Gelukkig ging het allemaal net goed, en hebben de dijken het gehouden. Maar het was op het nippertje.

Bron 8: Extreem hoog water in de winter van 1995.

2.1.3 Oorzaken van overstromingen Dijkdoorbraken in het verleden vonden steeds plaats tijdens extreem hoge waterstanden op de rivieren. Om inzicht te krijgen in de oorzaak van hoge waterstanden op de rivier, moeten we ons verdiepen in de werking van het stroomgebied van de Rijn. Het stroomgebied van een rivier is het gebied waarbinnen alle neerslag wordt afgevoerd via die rivier. Zijrivieren horen ook bij het stroomgebied. 13

Het stroomgebied van de Rijn omvat delen van Duitsland, Frankrijk en Zwitserland. De Rijn begint in de Zwitserse Alpen. Onderweg komen er grote zijrivieren bij zoals de Main en de Moezel. In Nederland aangekomen splitst de rivier zich in drie takken: (1) de Waal; (2) de Nederrijn-Lek en (3) de IJssel. De Waal is de belangrijkste tak van het Rijnsysteem, want de Waal tak voert 2/3 van het water van de Rijn af. De Maas ontspringt in Noord Frankrijk, en stroomt via België naar Nederland. Het stroomgebied van de Maas is stukken kleiner dan dat van de Rijn. Doordat de Rijn in Nederland uitmondt in zee, wordt Nederland ook wel ‘het afvoerputje van Europa’ genoemd. Al het regenwater dat in het stroomgebied valt (op het water dat verdampt na), komt uiteindelijk in Nederland terecht. Hoge waterstanden op de Rijn ontstaan als in het Duitse, Franse en Zwitserse deel van het stroomgebied veel regen valt. De kans op hoge waterstanden is groter als de bodem weinig water op kan nemen, als hij na een lange periode met regen verzadigd is met water of als hij bevroren is. De neerslag komt dan snel in de rivier terecht. Het smelten van sneeuw in het bovenstroomse deel van het stroomgebied kan er ook voor een snelle toename van de afvoer zorgen. Regen die in het stroomgebied valt komt niet direct in Nederland aan. Het duurt bijvoorbeeld bijna een week voordat regen die in Zwitserland valt via de Rijn bij Lobith de NederlandsDuitse grens over komt. Zware regenval in Nederland heeft weinig effect op de waterstand in de Rijn. De regen verzamelt zich in beken die in de Rijn uitmonden. Maar de afvoer van deze beken is meestal klein in vergelijking met de afvoer die de Rijn al heeft.

14

Bron 9: Aantal dagen dat het water erover doet om in Nederland aan te komen.

15

Bron 10: Takken van de Rijn.

De hoeveelheid water die door een rivier stroomt heet de afvoer. De afvoer wordt meestal uitgedrukt in m3/s. De gemiddelde afvoer van de Rijn bij de Nederlands-Duitse grens is ongeveer 2.200 m3/s. Dit is ongeveer 3 zwembaden per seconde! De gemiddelde afvoer van de Maas is lager. Bij de Nederlands-Belgische grens komt gemiddeld ongeveer 250 m3/s de het land binnen. In de winter en in het voorjaar is de afvoer meestal hoger dan in de zomer. De afvoer is vooral hoog als er regen valt terwijl er nog sneeuw ligt die aan het smelten is. In de winter van 1995 viel er extreem veel regen, en was er sprake van een extreem hoge afvoer. De afvoer van de Rijn liep toen op tot wel 12.000 m3/s (ongeveer 16 zwembaden per seconde). In het figuur hieronder zie je hoe de afvoer in de loop van de dagen toe en afnam. Het figuur laten zien dat de extreem hoge afvoer al een paar dagen daarvoor verder stroomopwaarts in Duitsland merkbaar was.

Bron 11: Afvoer van de Rijn in de winter van 1995

16

De rivierdijken liggen bijna nergens direct langs de rivier. Ze liggen meestal honderden meters tot enkele kilometers van de hoofdgeul af. Het gebied tussen de hoofdgeul en de dijk heet de uiterwaard.

Bron 12: Schematische weergave van de Rijn in Nederland bij gemiddelde afvoer (2.200 m3/s), wanneer de uiterwaarden niet onder water staan.

Bron 13: Foto’s van de uiterwaard bij normale afvoer (2.200 m3/s).

17

Een paar keer per jaar komt de afvoer boven de 6.000 m3/s (= 8 zwembaden per seconde). Dan lopen de uiterwaarden onder water, en spreken we van een hoge afvoer en een hoogwater situatie. Het onderlopen van de uiterwaarden is geen probleem, want de uiterwaarden zijn hiervoor gemaakt! De uiterwaarden zorgen voor extra wateropvang en waterdoorstroming. Er zijn geen dorpen in de uiterwaarden. Wel zijn er enkele boerderijen, steenfabrieken en campings. Deze staan op heuveltjes, zodat ze bij hoog water niet overstromen. Tijdens de extreem hoge afvoer van 1993 en 1995 was er sprake van een extreme hoogwater situatie. De afvoer liep toen op tot wel 12.000 m3/s (= 16 zwembaden per seconde), en het water stond toen tot vlak onder de rand van de dijk. De dijken waren maar net hoog en stevig genoeg. Het ging net goed.

Bron 14: Schematische weergave van de Rijn in Nederland bij een extreem hoge afvoer, wanneer de uiterwaarden geheel onder water zijn gelopen.

Bron 15: Foto’s van de uiterwaard bij hoge afvoer (> 6.000 m3/s).

18

2.2 Opdrachten Opdracht 6: Afvoergolf Bekijk het figuur van de afvoer in 1995. A) Hoeveel dagen duurde de hoogwater in 1995? B) Als er bij Koblenz een hoge afvoer wordt gemeten, hoe lang duurt het voordat deze afvoergolf in Nederland aankomt? C) De duur van het hoogwater bepaalt wanneer mensen na evacuatie weer naar huis kunnen. Na hoeveel dagen mochten de mensen weer naar huis?

19

Opdracht 7: Wielen Lees de paragraaf over sporen van overstromingen in het landschap, en gebruik de topografische kaart van de omgeving van jouw school. A) Markeer in de topografische kaart van de omgeving van jouw school: de hoofdgeul de rivierdijken alle wielen die je kunt vinden de uiterwaarden het binnendijks gebied B) Gebruik de wielenkaart (http://arcg.is/1JJDNPe) en zoek de wielen op die je hebt gevonden op de topografische kaart. a. Hoe lang geleden zijn de wielen ontstaan? b. Heb je alle wielen die op de wielenkaart staan gevonden? C) Na de dijkdoorbraken is de dijk gerepareerd. Is dit voornamelijk gedaan door een nieuwe dijk aan de kant van de rivier om het wiel heen te leggen, of door de nieuwe dijk aan de kant van het binnendijks gebied om de dijk heen leggen? D) Hoe komt het dat de dijk niet overal even ver van de rivier af ligt? Bedenk hierbij dat de dijken er al ruim 800 jaar liggen.

Opdracht 8: Hoogteligging Bekijk de topografische kaart uit de vorige opdracht. A) Bepaal de hoogteligging van: de grond in de uiterwaarden de grond in het binnendijkse gebied vlak bij de dijk de grond in het binnendijkse gebied ver van de dijk Let op: De schuin gedrukte getallen (bijvoorbeeld '10.7' ) in de kaart geven aan hoe hoog de grond ligt ten opzichte van NAP. Hoogtepunten met een pijltje erbij gaan over dijken, bruggen en andere door mensen gemaakte objecten. B) Hoe kun je het verschil in hoogte verklaren? C) Waarom liggen de dorpen niet op een plek zo ver mogelijk van de rivier af?

Opdracht 9: Conclusie Nu kunnen we samenvatten wat we hebben geleerd van de geschiedenis. Kun je zeggen, op basis van de geschiedenis, dat het zinvol is om rekening te houden met overstromingen? Verklaar je keuze.

20

3 Hoe kan een dijk doorbreken? 3.1 Leestekst Hoewel er alles aan gedaan wordt om dijken hoog en stevig genoeg te maken, is het nooit 100% uitgesloten dat een dijk kan doorbreken. Een doorbraak kan verschillende oorzaken hebben. Hieronder worden de belangrijkste faalmechanismen van dijken besproken. Overloop en golfoverslag Als het water hoger staat dan de dijk, kan het over de dijk heen stromen. Dat gebeurt ook als er veel golven zijn. Als de dijkbekledig wegslaat, kan uit de binnenkant van de dijk grond wegspoelen, waardoor de dijk verzwakt en een dijkdoorbaak kan ontstaan.

Erosie van het buitentalud Als grote golven tegen de buitenkant van het talud aan beuken, en de dijkbekleding beschadigd wordt, kan de grond aan de buitenkant van de dijk weg eroderen.

Afschuiving van het binnentalud Als het water langdurig (meer dan een week) tegen de dijk aan staat, raakt op een gegeven moment de dijk doorweekt. Het water komt dan tussen de gronddeeltjes in komt te zitten. Hierdoor verliest de grond van de dijk zijn sterkte en kan de dijk als een plumpudding onderuit zakken. Meestal zakt het binnentalud weg, door de druk van het water dat tegen de dijk aan staat. De kans of afschuiving is afhankelijk van de ondergrond, en is vooral hoog als er slappe klei- of veenlagen in de ondergrond aanwezig zijn. Ondertunneling (piping) Als er een langdurig water tegen de dijk aan staat, kan het water tussen de zandkorrels onder de dijk door gaan stromen, en aan de andere kant naar buiten komen. Als de grondwaterstroom gronddeeltjes meeneemt, ontstaat er een tunneltjes. Door de tunneltjes kan de stabiliteit van de dijk in gevaar komen.

Bron 16: Vier faalmechanismen van dijken (Bron: VNK)

21

Het faalmechanisme ‘erosie van het buitentalud’ is minder relevant in het Rivierengebied dan aan de Noordzeekust. In de kustzone kunnen bij storm golven van vele meters hoog op de dijken beuken. In het rivierengebied kunnen zulke krachtige golven zich niet ontwikkelen. Daarentegen is het faalmechanisme ‘ondertunneling (piping)’ een zeer berucht faalmechanisme in het Rivierengebied. Bij hoogwater kan het water door de ondergrond van de uiterwaard naar het binnendijkse gebied stromen. De kans op ondertunneling is het grootst als er zand in de ondergrond aanwezig is, omdat zandkorrels makkelijker loslaten dan stukken klei. In de sloot aan de binnenkant van de dijk kun je dan opwellend bodemmateriaal zien. Door de tunneltjes kan de stabiliteit van de dijk in gevaar komen.

Bron 17: Eerst tekenen van ondertunneling: (links) opwellend water en zand in een sloot achter een dijk; en (rechts) vorming van plassen achter de dijk.

Ongeveer 80% van de wielen blijken voor te komen op plaatsen waar dijken zandbanen in de ondergrond voorkomen. Deze zandbanen zijn lang geleden gevormd door rivieren die inmiddels al duizenden jaren niet meer bestaan. In de bron hieronder zie je het Wiel van Bassa, in de Diefdijk. Dit wiel is gevormd op de plek waar de Diefdijk een zandbaan van een oude rivierloop kruist.

Bron 18: Het Wiel van Bassa in de Diefdijk. Geel = zandbaan.

22

3.2 Opdrachten Opdracht 10: Doorsnede over een dijk De onderstaande bron geeft een schematische doorsnede over een dijk. Noteer de nummers van de volgende begrippen op de juiste plaats in de doorsnede: 1. laag water (bij een afvoer van 2.200 m3/s) 2. hoog water (bij een afvoer van 6.000 m3/s) 3. extreem hoog water (bij een afvoer van 12.000 m3/s) 4. binnentalud 5. buitentalud 6. kruin van de dijk 7. binnendijks gebied 8. sloot 9. uiterwaard

Bron 19: Doorsnede over een dijk.

Opdracht 11: Faalmechanismen Een dijk kan op verschillende manieren zijn sterkte verliezen. Maak de juist combinatie van oorzaken, gevolgen en namen van de faalmechanismen, door de vakjes met lijntjes te verbinden.

23

Opdracht 12: Begroeiing Waarom is het belangrijk dat het binnentalud begroeid is met gras en geen onbegroeide plekken heeft?

Opdracht 13: Duur van de hoogwater Niet alleen de hoogte van de waterstand is van belang, maar ook de duur van het hoogwater. Waarom neemt de kans op een dijkdoorbaak toe als het hoogwater langer aanhoudt?

Opdracht 14: Dijkpatrouille In Nederland worden de dijken regelmatig gecontroleerd. Dat gebeurt ook tijdens hoog water. De dijkwachters gaan dan op pad. Om het te leren maken ze gebruik van het simulatieprogramma Dijk patrouille (in het Engels: Levee Patroller), het is eigenlijk een serious game. •

Start het programma Dijk patrouille, lees de instructie en speel het spel, hiervoor heb je 2,5 minuut.

•

Probeer zoveel mogelijk punten te halen. Als je te weinig punten haalt, breekt de dijk door. Ben je een heel goede dijkwachter, dan kun je zeker 3000 punten scoren.

•

Speel het programma 2 of 3 keer. Wat is je hoogste score?

•

Je kunt dit programma ook als app downloaden op je smartphone: 'dijk patrouille app'

24

3.3 Veldwerkopdrachten Opdracht 15: Waarnemen Voer een klein veldwerk uit bij een dijk. Je krijgt van je docent een veldwerklocatie toegewezen. Ga met een drietal naar een plek langs de dijk. Beantwoord de volgende waarnemingsvragen: 1) Stroomt de rivier vrijwel langs de dijk, of is er een uiterwaard tussen de rivier en de dijk? 2) Vergelijk de hoogte van de uiterwaard met de hoogte van het binnendijkse gebied. Wat ligt hoger, de uiterwaard of het binnendijkse gebied? 3) Schat het hoogteverschil tussen het water in de hoofdgeul en de uiterwaard. 4) Schat het hoogteverschil tussen de uiterwaard en de kruin van de dijk 5) Schat het hoogteverschil tussen het binnendijkse gebied en de kruin van de dijk 6) Staan er huizen vlakbij de dijk? 7) Zo ja, staan de huizen een dijkversterking in de weg? 8) Welk talud is steiler, het binnentalud of het buitentalud? 9) Is er sprake van een steunberm binnendijks? 10) Waarmee is het buitentalud bekleed, met gras, met steen of met beide? Teken op een wit vel een doorsnede over de dijk. Noem alles wat je hebt gezien in de doorsnede. Maak een paar foto’s van je groepje op of bij de dijk.

Opdracht 16: Verwerken Beantwoord de volgende verwerkingsvragen (gebruik zo nodig de informatie): 1) Hoeveel meter kan het water stijgen voordat de dijk overloopt? 2) Zijn er op deze plaats maatregelen genomen om de dijk te versterken? 3) Is de dijk stevig genoeg? Zo ja, waaruit leid je dit af? Zo niet, met welke maatregelen zou de dijk op deze plaats nog moeten worden versterkt? 4) Is er ruimte om de dijk te verstevigen? Zo niet, hoe kan dat worden opgelost?

25

4. Het verloop en de gevolgen van een overstroming 4.1 Leestekst 4.1.1 Waterkeringen en dijkringen Een verzamelnaam voor dijken, duinen, dammen en kades is “waterkeringen”. Rijkswaterstaat en de waterschappen maken onderscheid tussen twee typen waterkeringen: (1) hoofdwaterkeringen; en (2) regionale keringen. De dijken langs de grote rivieren worden hoofdwaterkeringen genoemd. Het gebied dat wordt omringd door hoofdwaterkeringen heet een dijkring. Naast de hoofdwaterkeringen zijn er ook regionale keringen. Dit zijn dijken en kades die in het binnendijkse gebied liggen. Als er een doorbraak van de rivierdijk plaatsvindt, zorgen de regionale keringen dat de overstroming enigszins beperkt blijft en vertraagd wordt. De regionale keringen zijn niet altijd goed zichtbaar in het landschap. Op sommige locaties zijn ze verscholen of opgenomen in het straatbeeld van een stad of dorp.

4.1.2 Het verloop van overstromingen Om een goed rampenplan te kunnen maken, is het belangrijk om te weten wat er gebeurt bij een eventuele dijkdoorbraak. Daarvoor wordt bepaald welk gebied getroffen kan worden bij een doorbraak, hoe snel het water naar binnen zal stromen, en hoe diep het water zou komen te staan. Om deze reden hebben de waterschappen met een computerprogramma berekend hoe overstromingen zullen verlopen bij de verschillende doorbraaklocaties. Zo’n doorbraaklocatie wordt een bres genoemd. Om het verloop van de overstroming voor een bepaalde bres te kunnen berekenen heeft het computer programma gebruik gemaakt van de volgende gegevens: 1. Gegevens van de breedte en diepte van de bres in de dijk. 2. Gegevens van de hoogteverschillen in het binnendijkse gebied 3. Gegevens van obstakels dat het water tegen kan komen in het binnendijkse gebied (zoals regionale keringen). 4. Gegevens van de hoogte van het water dat tegen de dijk staat, en de duur van de hoogwaterstand.

4.1.3 Gevolgen van overstromingen Een overstroming kan leiden tot enorme materiële schade. Vlakbij de doorbraak stroomt het water hard, waardoor gebouwen het kunnen begeven. Maar ook verder van de doorbraak kunnen huizen onder water komen te staan. De schade die de overstroming heeft aangedaan is afhankelijk van hoe hoog het water is gekomen (tot welke verdieping van huizen) en hoelang een gebied overstroomd is. Daarnaast kunnen overstromingen ook leiden tot vele dodelijke slachtoffers. Uit bronnen van overstromingen in het verleden blijkt gemiddeld ongeveer 1% van de mensen overleed in gebieden die door een overstroming werden getroffen. Hiervan kwam meer dan de helft om door verdrinking en onderkoeling. Een klein deel van de mensen kwam om tijdens de ramp door stress (hartstilstand), verwondingen, elektrocutie, ondervoeding, of doordat ze geen medicijnen konden nemen. Daarnaast kwamen er ook na afloop van de ramp nog mensen om, o.a. door ziekte. Waarschijnlijk ligt de overlijdenskans bij een overstroming nu iets lager, doordat er betere communicatiemiddelen zijn, en betere evacuatiemiddelen. Toch kunnen er tegenwoordig ook tientallen tot vele honderden doden vallen bij een overstroming. 26

Naast materiele schade en slachtoffers zal een overstroming ook leiden tot ontwrichting van het dagelijks leven. Sommige wegen en tunnels zijn niet meer begaanbaar waardoor mensen vast zitten in hun gebied. Vooral in stedelijke gebieden is dat een probleem, daar wonen veel mensen bij elkaar. Zonder begaanbare wegen kunnen mensen de stad niet uit, en kunnen er geen hulpmiddelen, eten en medicijnen de stad in. In landelijke gebieden kunnen mensen compleet geïsoleerd worden door een overstroming. Overstromingen zullen indirecte gevolgen hebben in naastgelegen gebieden, ook al lopen die niet onder water. Denk aan grote hoeveelheden mensen die gevlucht zijn voor het water, en moeten worden opgevangen. De elektriciteit kan uitvallen en het telefoonnetwerk en internet raakt overbelast. Daarnaast kan een gebied afgesloten raken, of moeilijker bereikbaarder, als wegen en spoorlijnen van en naar het gebied door de overstroming uitgeschakeld worden. Mensen kunnen dan niet gemakkelijk weg, en de toevoer van voedingsmiddelen en andere goederen kan belemmerd worden. De waterschappen hebben met computermodellen een berekening uitgevoerd aan de gevolgen van overstromingen voor verschillende doorbraaklocaties. Op basis van de kenmerken van de overstroming (snelheid waarmee het water zich verplaatst en stijgt en de maximale waterdiepte), en kenmerken van de bewoning en bebouwing in het gebied hebben ze een schatting gemaakt van de hoeveelheid schade en het aantal slachtoffers. Bij elke berekening wordt natuurlijk van bepaalde zaken uitgegaan die in werkelijkheid net iets anders kunnen uitpakken. Een overstroming in de winter zal bijvoorbeeld leiden tot meer slachtoffers dan een overstroming in de zomer, omdat dan het water warmer is en er minder kans op onderkoeling is. Vandaar dat ook deze berekeningen altijd een bepaalde onzekerheid hebben. De voornaamste bron van onzekerheid zit echter in de samenstelling van de dijk. Voor veel locaties is het niet goed bekend uit welke materialen de dijk is opgebouwd. De samenstelling van de dijk bepaald de vorm van de bres, en hoe snel de bres kan groeien.

4.2 Opdrachten Opdracht 17: Het verloop van een overstroming We gaan nu naar deze berekeningen kijken. Start internet op, www.overstromingsrisicoatlas.nl. Zoom in naar de dijkring waar jij woont.

en

ga

naar

A. Bij welke dijkdoorbraaklocaties kan jouw huis volgens de berekeningen overstromen? Noem de nummers. B. Waarom kan jouw huis niet overstromen bij de andere dijkdoorbraken? Bedenk een verklaring. Gebruik hierbij de kaart met de waterkeringen. C. Bij welke dijkdoorbraaklocaties kan jouw school volgens de berekeningen overstromen? Noem de nummers. D. Waarom kan jouw school niet overstromen bij de andere dijkdoorbraken? Bedenk een verklaring. Gebruik hierbij de kaart met de waterkeringen en de kaart met de hoogte. E. Is er een verschil in waterdiepte bij overstroming van jouw huis, en bij overstroming van jouw school? Verklaar waarom er wel of geen verschil is. Gebruik hierbij de hoogtekaart.

27

Opdracht 18: Overstromingsvrije gebieden A. Zijn er gebieden in jouw dijkring die niet overstroomd raken bij een doorbraak? Welke gebieden vallen op? B. Waarom denk je dat deze gebieden niet overstromen? Gebruik de kaart met regionale keringen en de hoogtekaart. C. Bedenk nog even bij welke doorbraak locaties jouw huis bedreigd wordt (zie opdracht X). Zijn er regionale keringen die het gebied waar jij woont tegen overstromingen beschermen?

Opdracht 19: Snelheid en waterhoogte In de computermodellen wordt er van uitgegaan dat het water 10 dagen door de bres kan stromen. A. Waarom wordt er vanuit gegaan dat het water niet langer naar binnen kan stromen. Gebruik de grafiek van het hoogwater uit 1995 (zie Hoofdstuk 2) in je antwoord. B. Wat zou er gebeuren als de dijken op meerdere plaatsen doorbreken. Denk je dat het binnendijks gebied dan sneller vol kan lopen? En dat het water dan nog hoger kan komen te staan? C. Wanneer denk je dat er meer slachtoffers zullen vallen, als de overstroming zich in de winter voordoet, of als de overstroming zich in de zomer voordoet? Leg je antwoord uit.

Opdracht 20: Gevolgen van overstromingen. We gaan nu kijken naar de gevolgen van de overstromingen volgens de berekeningen van de waterschappen. Als je op de knop “gevolgen” klikt, kun je per doorbraaklocatie een schatting van het aantal slachtoffers en de grootte van de schade zien. A. Bij welke doorbraaklocatie zullen er volgens de berekeningen de meeste slachtoffers vallen in jouw dijkring? B. Bij welke doorbraaklocatie zal de schade het grootst zijn? C. Welke factoren bepalen het aantal slachtoffers? Noem twee factoren. D. Welke factoren bepalen de grootte van de schade? Noem twee factoren. E. Waarom heeft een dijkdoorbraak meer gevolgen voor Dreumel (in het westen van het Land van Maas en Waal) dan voor Beuningen (in het oosten van het Land van Maas en Waal)?

28

Opdracht 21: Gevolgen van overstromingen in een stad bij jou in de buurt Zoom nu in op een stad in jouw dijkring. Bekijk de kaarten van de waterdiepte, aantal slachtoffers, en schade. A. In welk deel van de stad vallen de meeste slachtoffers? Hoe denk je dat dit komt? B. In welk deel van de stad vallen weinig of geen slachtoffers? Hoe denk je dat dit komt?

Opdracht 22: Indirecte gevolgen van overstromingen Lees de leestekst over de gevolgen van overstromingen. Welke steden in de buurt zullen indirect gevolgen kunnen ondervinden van een overstroming in jouw dijkring?

29

5. Wat doet de overheid om overstromingen te verkleinen?

de

kans

op

5.1 Leestekst 5.1.1 De organisatie van waterbeheer in Nederland Het waterbeheer in Nederland wordt uitgevoerd door Rijkswaterstaat en de waterschappen. Rijkswaterstaat beheert de geulen en uiterwaarden van de grote rivieren (Rijn en Maas). Ze zorgen ervoor dat de rivieren bevaarbaar blijven voor de scheepvaart. Ook probeert Rijkswaterstaat ervoor te zorgen dat de geulen en uiterwaarden zo veel mogelijk water op een veilige manier door de rivieren kunnen laten stromen van de Duitse grens tot aan de Noordzee. Daarnaast bepaalt Rijkswaterstaat de eisen waar de dijken aan moeten voldoen wat betreft hoogte, breedte en stevigheid. Ook al stelt Rijkswaterstaat de eisen op waaraan de dijken moeten voldoen, het onderhoud van de dijken wordt door Waterschap Rivierenland gedaan. Het waterschap moet er voor zorgen dat de dijken hoog, breed en stevig genoeg zijn. Daarnaast beheert het waterschap ook het water binnen de dijkringen. Het gaat hier om de kanalen en de sloten. In de rivierpolders stroomt het regenwater niet vanzelf weg, en het waterschap zorgt dat dit op tijd wordt weggepompt richting de rivieren zodat weilanden, kelders en wegen niet onder water komen te staan bij een hevige regenbui. In die zin heeft het waterschap een belangrijke rol bij het verminderen van de kans op overstromingen, en bij het verminderen van de kans op wateroverlast.

5.1.2 Meerlaagsveiligheid De dijken langs de Waal en Maas zijn bedoeld om het binnendijkse gebied tegen overstromingen te beschermen. Toch is er altijd kans op extreem veel regen in het stroomgebied van de Rijn en Maas, met extreem hoge afvoeren tot gevolg. De kans dat het fout gaat is klein, maar niet uit te sluiten. 100% veiligheid bestaat niet. En de gevolgen van een overstroming zijn enorm. Waterbeheerders hebben besloten dat het verstandig is om niet alleen er voor te zorgen dat de kans op een overstroming zo klein mogelijk is, maar dat er ook onderzocht moet worden hoe de gevolgen van een overstroming zo klein mogelijk kunnen worden gehouden. Dit doen ze door te onderzoeken hoe het gebied zo ingericht kan worden dat als het misgaat, er niet te veel schade en slachtoffers zijn. Daarnaast stellen ze plannen op voor als het misgaat, en proberen ze bewoners voor te lichten over wat ze het beste kunnen doen op het moment van een overstroming. Er wordt dus op drie verschillende manieren nagedacht over veiligheid. Dit wordt meerlaagsveiligheid genoemd. In de volgende paragraaf worden de drie lagen van het meerlaagsveiligheid verder toegelicht.

30

Bron 20: Meerlaagsveiligheid

5.1.3 Laag 1: Preventie Preventie gaat dus om het verkleinen van de kans op een overstroming. Door klimaatverandering krijgen de rivieren meer regen- en smeltwater te verwerken. Volgens de voorspellingen zal de neerslag in het stroomgebied van de Rijn namelijk toenemen. Om voorbereid te op de toekomst heeft de regering vastgesteld dat de rijntakken 18.000m3/s zouden moeten kunnen afvoeren naar de zee zonder dat er overstromingen plaatsvinden. Dit zijn 25 zwembaden per seconde! In het verleden zijn de dijken zo nu en dan versterkt en verhoogd. We kunnen echter niet de dijken altijd maar blijven verhogen. Dit kost namelijk veel geld, en betekent dat er veel huizen op de dijk zouden moeten verdwijnen. Daarom heeft de regering besloten om andere manieren te vinden om te zorgen dat de rivieren meer water kunnen afvoeren, bijvoorbeeld door het vergroten van de waterdoorstroming en de wateropvang. Het idee is dat als we kunnen zorgen dat het water makkelijker door de uiterwaarden kan stromen, er minder opstuwing zal zijn, en dus minder hoge waterstanden. En als het systeem meer water kan opvangen, zal de waterstand ook minder hoog zijn. De rivier moet dus meer ruimte krijgen, waardoor de waterstand bij extreem hoge afvoer lager uitkomt. Dan is het niet nodig om de dijken verder te verhogen. In het project “Ruimte voor de Rivier” worden verschillende maatregelen genomen om de waterdoorstroming en wateropvang te vergroten. De nadruk ligt op, zoals de naam al zegt, het meer ruimte geven aan rivieren. Dit is iets anders dan het verhogen van de dijken. Er zijn verschillende manieren om een rivier meer ruimte te geven, 31

bijvoorbeeld door het verleggen van dijken, het graven van nevengeulen, en het verdiepen van uiterwaarden. Vergelijk nu eens een rivier met een gang in een schoolgebouw. Tijdens de pauze lopen er honderden leerlingen door de gangen, en vinden er op verschillende plekken opstoppingen plaats. De kans op opstoppingen kan verkleind worden door de gangen te verbreden. Leerlingen kunnen dan makkelijker doorlopen. Deze maatregel zorgt dus voor betere doorstroming. Als een docent een klaslokaal open doet, kunnen de leerlingen opgevangen worden in dat lokaal, en neemt de drukte op de gang af. Deze maatregel zorgt dus voor extra opvang. Door dit soort maatregelen neemt de kans op opstoppingen op de gang af. Het Ruimte voor de Rivierproject werkt precies zo!

Bron 21: Locaties waar Ruimte voor de Rivier maatregelen worden uitgevoerd.

32

Kribverlaging

Waterberging / Retentiepolder

Kribben zijn kleine stenen dammen die een stukje de riviergeul inlopen. Ze zorgen ervoor dat de rivier op zijn plaats blijft en de juiste diepte houdt. Maar kribben zorgen ook voor opstuwing van water. Door de kribben te verlagen, kan het rivierwater sneller worden afgevoerd. Het verhoogt dus de waterdoorstroming.

Een waterbergingsgebied of retentiepolder is een gebied dat omringd wordt door een dijk, waar water opgevangen kan worden bij extreem hoge afvoer. Dit leidt tijdelijk tot een waterstandsverlaging.

Verwijderen van obstakels

Uitdiepen van de hoofdgeul

De uiterwaard is niet geheel vlak. Er zijn ook heuvels met steenfabrieken en bouwwerken zoals verhoogde wegen. Bij hoge afvoer, als de uiterwaarden onder water staan, vormen deze bouwwerken obstakels voor de snelle afvoer van water. Het verwijderen van deze obstakels vergroot de waterdoorstroming van het riviersysteem.

De rivierbedding van de hoofdgeul wordt verdiept door een bodemlaag af te graven. De rivierbodem komt daardoor dieper te liggen waardoor er meer ruimte voor het water is.

Dijkverlegging

Hoogwatergeul

Door dijken landinwaarts te verleggen, worden de uiterwaarden breder, en neemt de wateropvang en waterdoorstroming toe.

Een hoogwatergeul is een bedijkt gebied met een inen een uitlaat. Het is een aftakking van een rivier om een deel van het rivierwater via een andere route af te kunnen voeren.

Uiterwaardverlaging (afgraving) Door de uiterwaard een paar meter te verlagen kan er bij hoge afvoeren meer water door de uiterwaard stromen

Bron 22: Maatregelen in het Ruimte voor de Rivier project

33

Naast dat er ruimte wordt gegeven aan de rivier, moet er toch ook op sommige plekken verbeteringen aan de dijk worden aangebracht. Elke vijf jaar worden de dijken gecontroleerd, en tijdens de laatste controle werden er een aantal dijken afgekeurd. Er kunnen verschillende maatregelen genomen worden om de dijken te versterken. De tabel hieronder noemt de belangrijkste dijkversterkingsmaatregelen, en legt uit wat de effecten van die maatregelen zijn.

Bron 23: Kwaliteit van de dijken in het rivierengebied. De rode lijnen stellen dijken voor die zijn afgekeurd tijdens de laatste controle. De groene lijnen stellen dijken voor die zijn goedgekeurd.

Maatregel

Effect

Dijkverhoging

De hoogte neemt toe: Er is een kleinere kans dat de dijk overloopt

Minder steil maken van het buitentalud

Golven verliezen aan kracht wanneer ze uit lopen over een brede flauwe helling

Aanleg van een steunberm tegen binnentalud

De stabiliteit neemt toe: De dijk kan het water beter tegenhouden

Aanbrengen van een damwand bovenop de dijk

De hoogte neemt toe: Er is een kleinere kans dat de dijk overloopt.

Aanleg kleibedekking op het buitentalud

Water trekt minder makkelijk de dijk in

Stevige grasbegroeiing aanleggen op het buitentalud

Water dat over de dijk heen stroomt kan de dijk minder eroderen.

Bron 24: Maatregelen die genomen kunnen worden om dijken te versterken

5.1.4 Laag 2: Gevolg-beperkende maatregelen De dijken zijn nog nooit zo hoog en sterk geweest als nu. Toch is een overstroming niet helemaal uitgesloten. De overheid heeft daarom plannen gemaakt om de gevolgen van een overstroming te beperken, door het gebied slim in te richten. Dit kan onder andere door het binnendijkse gebied op te delen in compartimenten, door aanleg van regionale keringen. Zo zal bij een overstroming niet het gehele gebied onder water komen te staan. Het is ook handig het bouwen van woningen, kantoren of andere gebouwen in gebieden met een hoog 34

overstromingsrisico af te remmen of te verbieden, en in plaats daarvan het bouwen in hogere gebieden te stimuleren. Er zou met name bij de planning van nieuwe locaties voor kwetsbare objecten zoals bejaardentehuizen, ziekenhuizen en kinderdagverblijven rekening gehouden moeten worden met overstromingsrisico’s. Als er geen andere opties zijn, zou het bouwen van gebouwen op kunstmatige heuvels of woningen op palen een goede oplossing kunnen zijn. Er wordt soms al gedacht aan drijvende woningen. Tot slot zou een gebied zo ingericht moeten worden dat er gemakkelijk geëvacueerd kan worden, en dat er vluchtplaatsen komen waar mensen naar toe kunnen gaan als er een doorbraak is of dreigt.

5.1.5 Laag 3: Rampenbestrijding en crisisbeheer Laag 3 van meerlaagsveiligheid gaat over wat er moet gebeuren als er daadwerkelijk een dijk doorbreekt. Met computermodellen kan Rijkswaterstaat tot een paar dagen van te voren een redelijk nauwkeurige voorspelling maken van de waterstanden in de rivieren. Op basis van weerkundige voorspellingen van de neerslag, en op basis van metingen van de afvoer en waterstand bij stroomopwaarts gelegen plaatsen zoals Lobith, Düsseldorf en Koblenz wordt dan voorspeld hoe de waterstand zal veranderen in de komende dagen. De voorspellingen zijn te lezen op internet (www.infocentrum-binnenwateren.nl). Als er een hoogwater verwacht wordt, informeert Rijkswaterstaat de provincies, waterschappen, gemeenten en hulpdiensten zoals de brandweer. De overheden hebben een rampenbestrijdingsplan opgesteld. Het rampenbestrijdingsplan treedt in werking zodra de afvoer boven de 6.000m3/s gaat komen. Het rampenbestrijdingsplan omvat verschillende fases. In fase 0, worden boeren gewaarschuwd dat de uiterwaarden onder water gaan lopen. Ze kunnen dan tijdig hun dieren weghalen. Als het water blijft stijgen en het al flink tegen de dijken staat, stelt het waterschap dijkpatrouilles in. Fase 1 is dan ingegaan. Als het water verder stijgt en lang aanhoudt wordt de situatie kritiek. Fase 2 gaat dan in. De patrouilles zijn dan dag en nacht in touw om de dijken te bewaken en zo nodig te verstevigen, bijvoorbeeld met zandzakken. Het rampenbestrijdingsteam komt bij elkaar. Dit team bestaat uit de burgemeester en hulpdiensten zoals de politie, brandweer, geneeskundige hulpverlening en het leger. De burgemeesters bepalen of de bewoners moeten evacueren. De mensen worden op de hoogte gehouden van de ontwikkelingen via internet en de radio. Als er daadwerkelijk een overstroming plaatsvindt, zal het rampenbestrijdingsteam proberen te zorgen voor noodhulp en opvang van de slachtoffers. Tegelijkertijd moeten ze proberen het gat in de dijk te dichten en het overstroomde gebied weer droog leggen. Het wegpompen van het water kan zeer lang duren. Zo duurde het tijdens de overstroming van 1926 wel vier maanden voordat de laatste vluchtelingen naar huis konden. Vandaag de dag zal het waarschijnlijk iets sneller gaan, omdat er naast de normale gemalen ook noodpompen ingezet kunnen worden. Zo nu en dan worden deze plannen getest om te kijken of ze goed werken. Dan oefent het rampenbestrijdingsteam met een overstromingssituatie. Hierdoor blijven alle betrokken partijen goed voorbereid.

5.1.6 Preventie en bestrijding van wateroverlast Naast het verkleinen van de kans op overstromingen en de gevolgen daarvan houden waterbeheerders zich ook bezig met het verkleinen van de kans op wateroverlast. Zoals in Hoofdstuk 1 is besproken is er een verschil tussen overstromingen en wateroverlast. Wateroverlast heeft een andere oorzaak dan overstromingen: een enorme regenbui in plaats van een dijk- of duindoorbraak. Wateroverlast komt vaker voor maar heeft minder grote gevolgen. 35

Het waterschap probeert de kans op wateroverlast te verkleinen, onder andere door het overtollige water zo snel mogelijk af te voeren. In het Land van Maas en Waal stroomt het grootste deel van het overtollige water via de sloten naar de Woezerikse Leigraaf en de Grote Wetering. Deze stromen naar het Zuidwesten. Uiteindelijk komt het water dan via de Lingesluis op de Maas terecht. Dit kan alleen bij lage of normale waterstanden op de Maas, en niet bij hoge waterstanden. In de Ooijpolder en Millingerwaard stroomt het water via sloten richting het Hollands-Duitsch gemaal vlak bij Nijmegen. Hier komt het water in de Waal terecht. Wederom kan het water alleen op de Waal geloosd worden als de waterstand in de rivier niet te hoog is.

5.2 Opdrachten Opdracht 23: Meerlaagsveiligheid Volgens het idee van de meerlaagsveiligheid kan er op verschillende manieren gewerkt worden aan waterveiligheid. Bekijk de tabel hieronder en maak de juiste combinaties door de vakjes met lijnen te verbinden.

Opdracht 24: Laag 1 – Preventie (Ruimte voor de Rivier) Volgens de laag 1 van meerlaagsveiligheid wordt geprobeerd de kans op overstromingen te verminderen. Dit kan door de rivier meer ruimte te geven. Ga naar de website van Ruimte voor de Rivier (http://www.ruimtevoorderivier.nl/projecten/), en zoek een project uit wat dichtbij jouw school ligt. Download de bijbehorende infographic en beantwoord de volgende vragen: A) Welke rivier verruimende of dijkversterkingsmaatregelen worden bij het project toegepast? B) Wat zijn de belangrijkste verschillen tussen de huidige (voor uitvoering van het project) en de nieuwe situatie (na uitvoering van het project? C) Wat is het effect van de maatregel op de waterstand? D) Heeft het project nadelige gevolgen voor de bewoners en gebruikers van het gebied? Zo ja, wat voor nadelige gevolgen? E) Zijn er ook positieve gevolgen voor de bewoners en gebruikers van het gebied? Zo ja, wat voor positieve gevolgen?

36

Opdracht 25: Laag 1 - Preventie (Versterken van de dijken) Een andere manier om de kans op overstromingen te verminderen is het versterken van dijken. In Hoofdstuk 4 heb je gezien dat er verschillende faalmechanismen zijn. Welke maatregel is geschikt om de verschillende faalmechanismen tegen te gaan? Maak de juiste combinaties van maatregelen en de faalmechanisme door pijlen te trekken. Faalmechanisme

Geschikte versterkingsmaatregel

Golfoverslag en overloop

Aanleg steunberm

Ondertunneling (piping)

Minder steil maken van het buitentalud

Erosie buitentalud

Aanleg van een damwand

Afschuiving

Aanleg van kleibedekking op het buitentalud

Opdracht 26: Laag 2 – Gevolg-beperkende maatregelen Volgens de laag 2 van meerlaagsveiligheid is het verstandig om zowel gebieden waterbestendig in te richten, en gebouwen waterbestendig te ontwerpen. A) Op welke wijze kun je een gebied waterbestendig inrichten? B) Op welke wijze kun je een gebouw waterbestendig ontwerpen?

Opdracht 27: Laag 3 – Rampenbestrijding en crisisbeheersing Volgens laag 3 heeft de overheid plannen gemaakt voor evacuatie A) Klopt de volgende uitspraak: “Evacuatie zorgt voor afname van de kans op slachtoffers, maar leidt nauwelijks tot afname van de kans op schade”. B) Het rampenbestrijdingsteam kan niet in alle situaties een evacuatie organiseren. In wat voor situaties denk je dat het niet mogelijk is om een evacuatie te organiseren?

Opdracht 28: Preventie van wateroverlast Lees de leestekst over preventie van wateroverlast, en bekijk de onderstaande bron. A) Op welke twee manieren komt er normaalgesproken water in het binnendijkse gebied (als er geen overstromingen zijn)? Teken dit met pijlen in het figuur. B) Op welke twee manieren gaat water weer weg uit het binnendijkse gebied? Teken dit met pijlen in het figuur.

37

Bron 25: Schematische weergave van een poldersysteem

Opdracht 29: Preventie van wateroverlast in de omgeving van de school Lees de leestekst over het voorkomen van wateroverlast. Pak de topografische kaart van de omgeving van jouw school er bij. • Teken in de topografische kaart de ligging van gemalen aan (als die er zijn). Zie hiervoor de digitale gemalen kaart: http://arcg.is/1J5oLlw. • Teken in de topografische kaart pijlen die aangeven hoe het water wordt afgevoerd richting de gemalen.

38

5.3 Huiswerkopdracht Inleiding Er zijn in het verleden meerdere (bijna-)overstromingen geweest in het rivierengebied, ook afgelopen 100 jaar. Jouw ouders hebben de bijna-overstroming van 1995 nog meegemaakt! We kunnen veel informatie vinden in boeken en op internet over het hoogwater van 1995. Er is veel over geschreven, ook persoonlijke verhalen. Hieronder staan enkele verhalen: Jan Terlouw (destijds Commissaris van de Koningin in Gelderland): ‘Op zondagavond 29 januari hadden we overleg op het provinciehuis in Arnhem. We wisten dat we de volgende dag de beslissing moesten nemen: evacueren of niet. Het werd evacueren. Ik nam dit besluit in overleg met de burgemeesters en op basis van adviezen van dijkgraven, weerdeskundigen en ingenieurs die de mate van verweking van de dijken hadden berekend’. ‘Tijdens de evacuatie bleef ik het liefst in het provinciehuis. Daar kon ik echt iets doen. Ik werd van uur tot uur op de hoogte gehouden.’ Hij is wel een paar keer in het gebied geweest, ook een keer met de koningin. Wat ik daar gezien heb was heel bizar. Het gebied was totaal ontvolkt, maar in sommige huizen brandden gewoon lichtjes in de vestibule. Er liep een kat over straat. Maar er was geen mens te zien. Op de dijk bij Dreumel zag ik één grote watervlakte, en vijf meter lager lagen de huizen. Als de dijk zou breken, zou – als we niet zouden evacueren – iedereen verdrinken.’ Nella Baartman (inwoner van Culemborg): “Op 31 januari hoorden we dat we moesten evacueren. We hebben met hulp van familie tot in de nacht gepakt. ‘De hele stad was op. Overal brandde licht, terwijl het anders donker is. De meeste spullen gingen naar boven. Dierbare dingen wilden ze meenemen. Maar hoe? Het was echt te veel voor in de auto. Tot ver buiten de regio was er geen busje meer te huur. Mijn vader uit Amersfoort wist er gelukkig nog één te regelen. Toen we Culemborg uitreden waren er heel veel files. Het duurde uren om alleen al het rivierengebied uit te komen. De huisdieren, twee hamsters en een zwangere kat die anders nooit van huis gaan, gingen mee in de auto. We zijn twee dagen in Amersfoort gebleven. Ik had er een dubbel gevoel over. We waren vrij, we gingen winkelen, maar de meisjes hoorden eigenlijk op school te zitten. Het voelde niet echt als vakantie’.

39

Opdracht Interview iemand die de bijna-overstroming van 1995 heeft meegemaakt of zijn of haar ervaringen. Dit kan één van je ouders of grootouders zijn, maar bijvoorbeeld ook ander familielid, je buren of een vriend of kennis. Je kunt de volgende vragen tijdens het interview: 1. Waar woonde u op het moment van de (bijna-)overstroming? 2. Wist u destijds of uw huis onder water zou lopen bij een overstroming/doorbraak van de rivierdijk? 3. Had u zich ooit eerder onveilig gevoeld door de rivier? 4. Moest u evacueren? Zo ja: o Van wie hoorde u dat u moest evacueren? o Toen u hoorde dat u moest evacueren, hoe voelde u zich toen? o Wat heeft u meegenomen tijdens de evacuatie? o Hoeveel tijd heeft u ongeveer gehad om uw spullen te pakken? o Waar bent u heen gegaan nadat u uw huis moest verlaten? o Met welk vervoersmiddel ben uw naar die plek gegaan? o Na hoeveel tijd kon u weer terugkeren naar uw huis? 5. Denkt u nu tegenwoordig nog veel aan de (bijna-)overstroming? 6. Bent u bang dat het nog een keer kan gebeuren?

Bron 26: Foto’s van de evacuatie in 1995.

40

6 Hoe kun je overstroming?

jezelf

voorbereiden

op

een

6.1 Leestekst 6.1.1 Twee manieren van vluchten Volgens de derde laag van ‘meerlaagsveiligheid’ kan de overheid besluiten bij dreiging van een dijkdoorbraak om mensen via een georganiseerde evacuatie naar een ander gebied te brengen. Maar een door de overheid georganiseerde evacuatie is niet altijd mogelijk. Er is altijd een kans dat bewoners verrast worden door een overstroming. In dat geval is ieder op zichzelf aangewezen en moet je vluchten. Er zijn twee manieren om te vluchten: verticaal vluchten en horizontaal vluchten. Verticaal vluchten betekent dat je blijft, en een hoge plek opzoekt. Je kunt bijvoorbeeld naar de bovenverdieping van je huis gaan. Kamperen op zolder dus. Ondanks dat de overheid plannen heeft voor rampenbestrijding, moeten bewoners wel goed voorbereid zijn. Het kan vele dagen duren voordat mensen opgepikt worden uit hun ondergelopen huis. Naast verticaal vluchten kun je ook kiezen voor om snel je spullen te pakken en weg te gaan. Dit laatste heet horizontaal vluchten.

6.1.2 De website “www.overstroomik.nl” In 2014 is de website www.overstroomik.nl gelanceerd door de overheid om bewoners bewust te maken van het risico op een overstroming, en om de zelfredzaamheid van iedereen te verhogen indien er een overstromingsramp plaat vindt. Op de website vind je informatie over de gevolgen van een overstroming bij jouw in de buurt. Zo vind je informatie over de precieze waterhoogte. Daarnaast kun je er advies vinden over wat je moet doen bij een overstroming. De website geeft tips over hoe je verticaal en horizontaal vluchten het beste kunt aanpakken.

Bron 27: Screenshot van de website “overstroomik.nl”.

41

6.2 Opdrachten Opdracht 30: Mijn huis in www.overstroomik.nl Ga naar de website www.overstroomik.nl. A. Vul je postcode in. Hoe hoog komt het water precies te staan in jouw buurt als er een overstroming plaats vindt? B. Kijk in het plaatje van je huis. Tot waar komt het water te staan?

Extra opdracht Met de app “Overstroom ik?” kun je op je smartphone zien hoe jouw straat eruit ziet als er een overstroming is. Stap 1: Installeer op je smartphone of tablet de gratis app “Overstroom ik?”. Stap 2: Toets de postcode van je school in. Stap 3: Ga naar het menuutje linksboven, en kies voor “overstroming in beeld”.

Opdracht 31: Verticaal vluchten Verken de website verder. We gaan kijken wat het meest geschikt is in jouw situatie: horizontaal vluchten of verticaal vluchten. Allereerst gaan we kijken naar verticaal vluchten A) Hoeveel tijd heb je om alles in orde te maken? Zie de opdracht waarin je hebt gekeken na hoeveel uur het water bij jouw huis is aangekomen. B) Wat is de dichtstbijzijnde droge plek bij jouw in de buurt, waar de straten niet onder water lopen (Tip: Zoek het kaartje “Waterhoogte in uw omgeving”) C) Hoeveel procent van de huizen in jouw omgeving heeft nog een droge bovenverdieping? (Tip: Zoek het kaartje “Droge plekken in uw buurt”). Heb je zelf nog een droge bovenverdieping? Is er een kans dat je mensen uit de buurt moet opvangen die geen droge bovenverdieping hebben? D) Wat zijn risico’s van verticaal vluchten (Tip: Zoek het menuutje: “Wat betekent blijven?” op). Vink het risico niveau aan in de onderstaande tabel. Houdt er rekening mee dat de overstroming een week duurt, of dat het een week duurt voordat je hulp krijgt. Geen risico Je kunt dagenlang geen boodschappen meer doen. Je hebt geen verwarming meer. Je hebt geen elektriciteit meer. Je hebt geen internet en telefoonbereik meer. Je kunt je huis niet meer uit. Je huis stort in. Je verhongert. Je raakt onderkoeld. 42

Klein risico

Groot risico

E) Maak een checklist van spullen die je van te voren moet kopen en op zolder leggen om voorbereid te zijn op kamperen op zolder. Noem minstens 5 belangrijke spullen. (Tip: Gebruik het menuutje “Tips voor als je blijft”) F) Maak een checklist van dingen die je moet doen als het water komt, en je verhuist naar zolder. Noem minstens 3 belangrijke acties.

Opdracht 32: Horizontaal vluchten We gaan nu kijken naar horizontaal vluchten A) Kun je met de auto vluchten? In welke richtingen zijn de snelwegen wel of niet watervrij? (Tip: Zoek het kaartje “Water op de weg”) B) Kun je met de trein vluchten? In welke richtingen zijn de spoorwegen wel of niet watervrij? (Tip: Zoek het kaartje “Water op de weg”) C) Wat zijn risico’s van horizontaal vluchten (Tip: Zoek het menuutje: “Wat betekent weggaan?” op). Vink het risico niveau aan in de onderstaande tabel. Geen risico

Klein risico

Groot risico

Je komt met de auto vast te staan in de file Je auto komt zonder benzine te zitten Je hebt geen internet en telefoonbereik meer. Je verhongert. Je raakt onderkoelt. D) Maak een checklist van dingen die je meeneemt als het water komt, en je gaat vluchten met de auto. Noem minstens 5 belangrijke dingen. (Tip: Gebruik het menuutje “Tips voor als je weggaat”). E) Maak een checklist van dingen die je moet doen als het water komt, en je gaat vluchten met de auto. Noem minstens 3 belangrijke acties.

Opdracht 33: Wat doe jij? A) Denk je dat de hulpdiensten direct aan iedereen hulp kunnen bieden in geval van een overstroming? B) Waar zou jij voor kiezen, verticaal of horizontaal vluchten? Verklaar je keuze. C) Leg uit waarom het belangrijk is om een radio te hebben, in het geval er een overstromingsramp is.

43

Opdracht 34: Samenvattende opdracht Wat zijn de verschillen tussen overstromingen en wateroverlast? Neem de onderstaande tabel over in je schrift. Verdeel de begrippen over de cellen (elk begrip wordt maar één keer gebruikt). Begrippen: 1. Enorme regenbui 2. Dijkdoorbraak 3. Maximaal 20cm 4. Enkele meters 5. Uren tot dagen 6. Weken tot maanden 7. Laaggelegen gebieden met veen en kleibodem, en stedelijke gebieden 8. Alle gebieden behalve hooggelegen gebieden en gebieden die beschermd worden door regionale keringen 9. Verminderde inkomsten van boeren, en schade aan kelders en vloeren in huizen 10. Enorme materiele schade aan gebouwen, auto’s, infrastructuur, landbouw, etc. 11. Weinig gewonden, geen doden 12. Veel gewonden en doden 13. Files op de weg, treinen en bussen vallen uit 14. Totale ontwrichting van het dagelijks leven 15. Inzet van gemalen en retentiegebieden 16. Dijk versterking en de rivier meer ruimte geven 17. Verticaal of horizontaal vluchten 18. Zandzakken voor de deur leggen

Wateroverlast Oorzaak Waterdiepte Duur Voorkomen (welke gebieden) Gevolgen: schade Gevolgen: slachtoffers Gevolgen: maatschappelijke ontwrichting Preventiemaatregelen door de overheid Maatregelen die je zelf kunt nemen als het gebeurt

44

Overstroming

6.3 Huiswerkopdracht In de afgelopen hoofdstukken heb je geleerd over de kans en gevolgen van overstromingen, en hoe je je kunt voorbereiden op overstromingen. Inmiddels weet jij dat er in Noord Holland een mogelijkheid is dat er een overstroming plaats vindt, en dat zo’n overstroming enorme gevolgen kan hebben. Ook weet jij hoe je je kunt voorbereiden op een overstroming, en wat je moet doen als zo’n overstroming plaats vindt. Maar weet je omgeving ook alles van overstromingen? En is je omgeving goed voorbereid? In deze huiswerkopdracht moet je een onderzoekje doen naar het overstromingsrisico bewustzijn van mensen in jouw omgeving. Hiervoor gebruiken we de onderstaande enquête: In welke mate ben je het eens met de overstaande stellingen (op een schaal van oneens tot eens): •

Stelling 1A: “Ik denk dat mijn woonplaats ooit getroffen zou kunnen worden door een overstroming”.

•

Stelling 1B: “Ik denk dat mijn woonplaats, in het komende jaar getroffen zou kunnen worden door een overstroming”.

•

Stelling 2: “De gedachte aan een overstroming in mijn omgeving maakt me bezorgd”.

•

Stelling 3A: “Als er een overstroming plaatsvindt in mijn woonplaats, dan denk ik dat het dagelijks leven langdurig verstoord zal zijn”.

•

Stelling 3B: Als er een overstroming plaatsvindt in mijn woonplaats, dan denk ik dat er veel dodelijke slachtoffers zullen vallen”.

•

Stelling 4A: Ik denk dat de overheid ervoor heeft gezorgd dat mijn woonplaats goed beschermd is tegen overstromingen”.

•

Stelling 4B: “Als er een overstroming plaatsvindt in mijn woonplaats, dan denk ik dat de hulpverleners mij wel komen redden”.

•

Stelling 5A. “Ik weet wat ik in het geval van een overstroming moet doen om mezelf in veiligheid te brengen”.

•

Stelling 5B: “Ik heb zelf al voorbereidingsmaatregelen genomen voor het geval er een overstroming is”.

Stap 1: Vraag aan vijf mensen die bij jou in de buurt wonen (ouders, familie en vrienden; geen docenten en geen medeleerlingen) om de enquête in te vullen. Stap 2: Start internet op op je smartphone of tablet, en ga naar http://goo.gl/forms/yM1VPMm4kd. Vul de gegevens direct in. Doe dit voor alle vijf personen. In de volgende les gaan we de resultaten bestuderen.

45

7 Eindopdrachten 7.1 Extra opdrachten Opdracht 35: Verwerken van enquêtegegevens In de laatste huiswerkopdracht heb je onderzoek gedaan naar het overstromingsrisico. We gaan nu de gegevens verwerken tot staafdiagrammen. Je krijgt van de docent de resultaten van de enquêtes die zijn afgenomen door alle leerlingen. Per enquêtevraag is berekend hoe vaak elk antwoord is gekozen. Kies een enquêtevraag, en maak een staafdiagram die laat zien hoe vaak elk antwoord is gekozen. Gebruik hiervoor bijlage 3. Presenteer je staafdiagram aan de rest van de klas. Wat kun je concluderen over het overstromingsrisico-bewustzijn van mensen in je omgeving?

7.2 Groepsopdrachten Je krijgt nu twee lessen de tijd om een groepsopdracht uit te voeren rondom de tweede of derde laag van meerlaagsveiligheid. Formeer een groepje, en kies één van de onderstaande groepsopdrachten.

Groepsopdracht 1: “Gevolg-beperkende maatregelen” De hoofdvraag van deze groepsopdracht is als volgt: “Hoe kan de ruimtelijke inrichting van het gebied zo worden aangepast dat de gevolgen van een overstroming worden beperkt?” Opdracht • • • •

Kies met je groepje een gemeente in de buurt van de school. Maak een inrichtingsplan zodat de gevolgen van een overstroming worden beperkt. Houdt rekening met bestaande bebouwing en nieuwe bebouwing. Maak een inrichtingsplan zodat de evacuatie door de overheid (preventief en tijdens overstroming) zo goed mogelijk kan verlopen. Maak een presentatie van A en B in de vorm van een PowerPoint of een poster. Lever de antwoorden op de voorbereidingsopdrachten op papier in. Geef aan waar je je ideeën en antwoorden vandaan hebt gehaald.

Voorbereidingsopdrachten • • • • • •

•

Zoek uit hoe de bewoners zijn verspreid over het gebied. Zitten zij tijdens een overstroming als ‘ratten in de val’ of valt dat wel mee? ►Gebruik www.edugis.nl, kaart bevolkingsdichtheid per buurt Zoek uit welke objecten het kwetsbaarst zijn ►Gebruik www.edugis.nl, kaart veiligheid, kwetsbare objecten. Zoek uit hoe hoog het water komt te staan op de verschillende plaatsen ►Gebruik de overstromingsrisicoatlas.nl Zoek uit hoe ver de kwetsbare plaatsen liggen van de veilige plaatsen die niet overstromen. Zoek uit welke schade kan ontstaan als gevolg van een overstroming. Beantwoord deze vraag apart voor gebieden binnen en buiten de bebouwde kom. Zoek uit wat voor verschillen er zijn wat betreft de overstromingsdreiging en de mogelijke schade en slachtoffers binnen het gebied. Zo ja, hoe komt dat en wat betekent dat voor de inrichtingsmaatregelen? Zoek uit met welke inrichtingsmaatregelen kunnen de kwetsbare plaatsen het best worden beschermd? Zijn er nog maatregelen die niet in de achtergrondinfo staan maar die jullie zelf hebben bedacht?

Gebruik achtergrondinformatie met mogelijk maatregelen die je van je docent krijgt. Kies drie of vier maatregelen die volgens jullie het best werken Bronnen en hulpmiddelen: • • • •

www.risicokaart.nl www.onswater.n www.edugis.nl o bevolking>bevolkingsdichtheid per buurt o veiligheid>kwetsbare objecten Zoektermen Google, Google/afbeeldingen: deltadijk, superdijk, meerlaagsveiligheid

47

Groepsopdracht 2: “Versterken van het bewustzijn bij bewoners” De hoofdvraag van deze groepsopdracht is als volgt: “Hoe kunnen we ervoor zorgen dat bewoners van mijn gemeente goed voorbereid zijn op een overstroming?” Opdracht Maak een PowerPoint of poster om de bevolking voor te lichten over wat ze moeten weten en hoe ze zich voor kunnen bereiden op een overstroming. Maak zo nodig hierbij een onderscheid tussen gebieden. Voorbereidingsopdrachten Hieronder staan een paar voorbereidingsopdrachten. Lever de antwoorden op de voorbereidingsopdrachten apart in! Stap 1: Verken de mogelijkheden voor preventieve evacuatie 1. Waarheen kan geëvacueerd worden? 2. Waar en hoe kunnen mensen opgevangen worden? 3. Hoe lang van te voren moet geëvacueerd worden? 4. Maakt het uit waar de mensen worden voor je preventieve evacuatieplan? Verklaar je antwoord. Stap 2: Verken de mogelijkheden van noodevacuatie (georganiseerd door het rampenbestrijdingsteam) tijdens overstroming A. Is georganiseerde noodevacuatie tijdens een overstroming noodevacuatie nog mogelijk? B. Zo ja, waar kan de bevolking het beste heen geëvacueerd worden? C. Maakt het uit waar de mensen worden voor je noodevacuatieplan? Verklaar je antwoord. Stap 3: Verken hoe de bevolking voorbereid kan worden op horizontale of verticale zelfevacuatie A. B. C. D. E. F.

Heeft verticale zelfevacuatie zin? Is er een opvangmogelijk in de buurt? Hoe kunnen mensen zich het beste voorbereiden op verticale zelfevacuatie? Heeft horizontale zelfevacuatie zin? Hoe kunnen mensen zich het beste voorbereiden op horizontale zelfevacuatie? Welke afspraken zouden mensen onderling moeten maken? Maakt het uit waar de mensen worden als je ze wilt voorbereiden op zelfevacuatie?

Stap 4: Bedenk hoe je bewoners het beste kan overtuigen dat het nuttig is om zich voor te bereiden op een overstromingsramp. Bedenk dat de reactie van individuen afhangt van de leeftijd: of ze wel of niet goed ter been zijn; of ze wel of geen auto hebben, etc. Stap 5: Bedenk voorbeelden uit Nederland of het buitenland die je kunt gebruiken om bewoners te overtuigen om zich voor te bereiden.

48

Voorbereidingsopdrachten • • • •

website van je eigen gemeente www.overstromingsicoatlas.nl www.risicokaart.nl o locaties van kwetsbare objecten zoals bejaardentehuizen en kinderopvang Zoektermen in Google en Google/afbeeldingen: o 'are you prepared?' o zelfredzaamheid o noodpakket o denk vooruit

49

Bronnenlijst Bolwidt, L., Schoor, M., van Hal, L. & M. Roukema (2006). Hoogwater op de Rijn en de Maas, Laagwater op de Rijn en de Maas. Lelystad: Rijkswaterstaat RIZA Dienst Landelijk Gebied (2012). Diefdijklinie. Ruimtelijk Ontwerp: hoofdverdedigingslijn Nieuwe Hollandse Waterlinie tussen Lek en Waal. Arnhem: Dienst Landelijke Gebied Driessen, A. (2000). Hulpverlening Rivierengebied. Groningen: Groniek

na

overstromingsrampen

in

het

Nederlands

Ministerie van Infrastructuur en Milieu (2014). Module Evacuatie bij Grote Overstromingen. Vijfde Nationaal Deltacongres. Ministerie van Infrastructuur en Milieu & Ministerie van Economische Zaken (2014). Deltabeslissing Waterveiligheid: Het Deltaprogramma: een nieuwe aanpak. Den Haag: Ministerie van Infrastructuur en Milieu & Ministerie van Economische Zaken ‘Nederland als robuust deltaland’ (2013, 4 juli). Trouw. Verkregen http://www.trouw.nl/tr/nl/4332/Groen/article/detail/3470262/2013/07/04/Nederland-alsrobuust-deltaland.dhtml

van

van der Ham, W. (2003). Afleiden of opruimen: de strijd om de beste aanpak tegen rivierbederf. Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat Van Eijsbergen, E., Poot, K. van de Geer, I. (Red) (2007). Waterveiligheid: begrippen begrijpen. Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Directoraat-Generaal Water. Den Haag: Drukkerij Palace Print Vergouwe, R., Huting, R.J.M. & P. van der Scheer (2014). Veiligheid Nederland in Kaart 2: Overstromingsrisico dijkring 43 Betuwe, Tieler- en Culemborgerwaarden. Lelystad: Rijkswaterstaat WVL Waterschap Rivierenland (2005). Waterbalans Special: 10 jaar na het hoogwater. Verkregen van de website van Heemkunde Vereniging Leeuwen: http://www.heemkundeverenigingleeuwen.nl/pdf_watersn/10jaarnaHoogWater1995.pdf Taal, L. (2015). De relatie tussen zandmeevoerende wellen en de sedimentologische opbouw van de ondergrond in het centrale Rivierengebied van Nederland: Stagerapport. Earth Surface and Water Departement Fysische Geografie Universiteit Utrecht.

Afbeeldingen: Bovengenoemde publicaties Waterschap Rivierenland Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier Beeldbank RWS Google (Streetview) Kaarten: Bovengenoemde publicaties ESRI Google

50

Bijlagen Bijlage 1: Begrippenlijst Afvoer – hoeveelheid water, die in een bepaalde tijd, op een bepaald punt, door een rivier stroomt (H2) Binnendijks gebied – de droge landzijde van een dijk (H1) Bovenstrooms- richting tegen de stroom in, naar de oorsprong van het water (H2) Bres – de locatie waar een dijk doorbreekt (H4) Calamiteitenbestrijdingsplan – een plan waarin de maatregelen staan die genomen worden om de gevolgen van een ramp te verminderen (H5) Compartimenten – een kleiner gebied binnen een groot gebied (H5) Crisisbeheersing – maatregelen die worden genomen op het moment van een overstromingsramp (H5) De Deltawerken – de dammen, dijken en stormvloedkeringen die na 1953 aangelegd zijn om een overstromingen te voorkomen (H2) Dijkdoorbraak – het doorbreken van de dijk als gevolg van het overstromingswater (H1) Dijken – een door mensen aangelegde waterkering (H1) Dijkring – een gebied dat beschermd wordt tegen buitenwater door een hoofdwaterkering of door hoge gronden (H1) Dijkring – het gebied dat wordt omringd door hoofdwaterkeringen (H4) Dijkversterkingsmaatregelen – de maatregelen die genomen worden om de dijken te versterken (H5) Dodelijke slachtoffers – mensen die overlijden als gevolg van overstroming (H4) Dwarsdijk – Dijk die van rivier tot rivier om overstromingswater wat van hoger gelegen gebieden komt te keren (H2) Evacueren – mensen verlaten een gebied vanwege gevaarlijke omstandigheden (H5) Extreem hoge afvoer – hier is sprake van als de afvoer ver boven de 6000 m3/s is. De afvoer in de winter van 1996 was extreem hoog met 12.000 m3/s Faalmechanismen van dijken –gebeurtenissen die leiden tot het doorbreken van een dijk (H3) Georganiseerde evacuatie – evacuatie bij een noodsituatie die van tevoren is gepland (H6) Hoge afvoer – hier is sprake van als de afvoer boven de 6000 m3/s (= 8 zwembaden per seconde) komt (H2) Hoofdgeul – deel van het rivierbed dat onder normale afvoeromstandigheden de stroming voert (H2) Hoofdwaterkeringen – de dijken langs de grote rivieren (H4) IJsdammen – groot stuk ijs in een rivier (H2) Indirecte gevolgen – gevolgen die niet direct worden veroorzaakt door een overstroming (H4) Kwetsbare objecten – gebouwen waarin zich veel mensen kunnen bevinden of gebouwen waar nietzelfredzame mensen aanwezig zijn, zoals bijvoorbeeld bejaardentehuizen, ziekenhuizen en kinderdagverblijven (H5) Laagland rivier – Een rivier die stroomt in laaggelegen gebieden (H2) Materiële schade – de schade aan bijvoorbeeld huizen als gevolg van een overstroming (H4) Meerlaagsveiligheid – Naast het voorkomen van een dijkdoorbraak moet er ook voor gezorgd worden dat de gevolgen van een dijkdoorbraak zo klein mogelijk zijn (H5) Noodevacuatie – plotselinge evacuatie bij een noodsituatie (H2) Ontwrichting van het dagelijks leven – het niet meer functioneren van de samenleving als gevolg van een overstroming (H4) Overstroming – een overstroming is een gebeurtenis waarbij een aanzienlijke hoeveelheid water uit een zee of rivier plaatsen bereikt die normaal gesproken niet onder water staan (H1) Overstromingsgebied – het gebied dat tijdens een bepaalde doorbraak overstroomt raakt (H1)

51

Overstromingsmodel – computerprogramma waarmee voor een bepaalde dijkdoorbraak berekend kan worden hoe groot het overstromingsgebied en de overstromingsdiepte zijn en hoeveel slachtoffers vallen en hoeveel schade er ontstaat (H4) Preventie – maatregelen om een overstroming te voorkomen (H5) Rampenbestrijding – de maatregelen die genomen worden om de gevolgen van een ramp te verminderen (H5) Rampenoefening – alle denkbare situaties die zich kunnen voordoen bij een ramp worden nagespeeld om te oefenen met hoe we moeten handelen tijdens een ramp (H1) Rampenplan – een door overheid of organisatie geschreven plan dat gehanteerd moet worden na het optreden van een ramp (H1) Regionale keringen – dijken en kades die in het binnendijkse gebied liggen (H4) Rijkswaterstaat – de nationale organisatie die verantwoordelijk is voor de waterveiligheid (H5) Ruimte voor de Rivier – een pakket van verschillende maatregelen om het hele rivierengebied te beschermen tegen hoogwater. Door de rivieren meer ruimte te geven worden in de toekomst overstromingen voorkomen (H5) Stroomgebied – Het gebied dat zijn water via een rivier afvoert. (H2) Terpen – een door mensen gemaakte heuvel om een veilige plaats te hebben in geval van overstromingen (H2) Uiterwaard – Strook land langs een rivier tussen zomerbedding en en rivierdijk, die bij hoge waterstand onder water loopt (H2) Verticaal vluchten – je blijft op de plaats waar je bent en zoekt een hoge plek op (H6) Horizontaal vluchten – je pakt snel je spullen en gaat weg van de plaats waar je bent (H6) Inrichtingsplan – een plan waarin is beschreven hoe men een gebied wilt inrichten (H7) Ruimtelijke inrichting – de manier waarop een gebied is ingericht (H7) Verwerkingsvragen – vragen waarbij je de waargenomen informatie verwerkt (H3) Waarnemingsvragen – vragen die je kunt beantwoorden door te kijken (H3) Waterdiepte - de hoogte van het overstromingswater tijdens een overstroming (H4) Waterdoorstroming – hoe hoger de waterdoorstroming van een rivier, hoe gemakkelijker en sneller water door een rivier heen kan stromen (H5) Waterkering – een verzamelnaam voor dijken, duinen dammen en kades die een gebied moeten beschermen tegen overstromingen (H4) Wateropvang – plek waar je overtollig water kwijt kunt (H2) Wateropvang – plek waar je overtollig water kwijt kunt (H5) Wateroverlast – ontstaat wanneer overtollig water voor problemen of ongemak zorgt (H1) Waterpeil – de waterstand in een sloot, kanaal, meer of zee t.o.v. NAP (H1) Waterschap Rivierenland – de organisatie die de waterstanden in de polders regelt en die verantwoordelijk is voor de veiligheid tegen overstromingen (H5) Wiel – Gat wat ontstaan na een dijkdoorbraak, ook wel weel, waal of waai genoemd (H2) Zandbanen – banen van zand in de ondergrond die lang geleden zijn gevormd door rivieren die inmiddels al duizenden jaren niet meer bestaan (H3)

Bijlage 2: Enquête Ben je het eens of oneens met de volgende uitspraken? Kruis telkens één antwoord aan. 52

Helemaal mee oneens

1A Ik denk dat mijn woonplaats ooit getroffen zou kunnen worden door een overstroming. 1B Ik denk dat mijn woonplaats, in het komende jaar getroffen zou kunnen worden door een overstroming. 2. De gedachte aan een overstroming in mijn omgeving maakt me bezorgd. 3A Als er een overstroming plaatsvindt in mijn woonplaats, dan denk ik dat het dagelijks leven langdurig verstoord zal zijn. 3B Als er een overstroming plaatsvindt in mijn woonplaats, dan denk ik dat er veel dodelijke slachtoffers zullen vallen. 4A Ik denk dat de overheid ervoor heeft gezorgd dat mijn woonplaats goed beschermd is tegen overstromingen. 4B Als er een overstroming plaatsvindt in mijn woonplaats, dan denk ik dat de hulpverleners mij wel komen redden. 5A. Ik weet wat ik in het geval van een overstroming moet doen om mezelf in veiligheid te brengen. 5B. Ik heb zelf al voorbereidingsmaatregelen genomen voor het geval er een overstroming is.

53

Een Neutraal Een Helemaal beetje beetje mee mee mee eens oneens eens

Bijlage 3: Staafdiagram Enquêtevraag:

54

Bijlage 4: Werkwijzer voor de groepsopdrachten Hoe ga je aan het werk?

1 Lees gezamenlijk de hoofd- en deelvragen door en de voorbereidingsopdrachten. 2 Maak vervolgens de voorbereidingsopdrachten 3 Verdeel de vragen waar je niet direct uitkomt en zoek die op met de atlas of internet 4 Verzamel ondertussen plaatjes (kaarten en foto's) 5 Beantwoord na de voorbereidingsopdrachten de hoofd- en deelvragen 6 Lever de antwoorden op de hoofdvoorbereidingsopdrachten op papier in.

en

deelvragen

evenals

die

van

de

7. Maak voor het huiswerk en taakverdeling, wie zoekt wat thuis op.

Hoe maak je een presentatie?

Tijdens de laatste les laten jullie in 4 minuten in een PowerPoint presentatie zien wat het antwoord is op de hoofd- en deelvragen. Je hoeft dus niet alle informatie te tonen die jullie gevonden hebben! -gebruik zoveel mogelijk kaarten en foto's -gebruik zo min mogelijk tekst, immers dan heb je zelf nog iets te vertellen -zet er alleen begrippen of vragen in

Hoe wordt je beoordeeld? Je krijgt een cijfer/punten voor: 1 de voorbereidingsopdrachten 2 de antwoorden op de hoofd- en deelvragen 3 de presentatie, let hierbij op de aanwijzingen

55

Bijlage 5: Beoordelingsformulieren voor de presentaties De laatste les: presentaties Bekijk de presentaties. Beoordeel elke presentatie door en cijfer te geven voor de onderdelen A,B,C en D. Noteer tevens van elke presentatie de belangrijkste conclusie. Presentatie 1

Namen:

A Duidelijk gesproken B Duidelijk in beeld gebracht C Aansprekendheid D Verhouding tekst - verhaal Belangrijkste conclusie Cijfer

Presentatie 2

Namen:

A Duidelijk gesproken B Duidelijk in beeld gebracht C Aansprekendheid D Verhouding tekst - verhaal Belangrijkste conclusie Cijfer

Presentatie 3

Namen:

A Duidelijk gesproken B Duidelijk in beeld gebracht C Aansprekendheid D Verhouding tekst - verhaal Belangrijkste conclusie Cijfer

56

Presentatie 4

Namen:

A Duidelijk gesproken B Duidelijk in beeld gebracht C Aansprekendheid D Verhouding tekst - verhaal Belangrijkste conclusie Cijfer

Presentatie 5

Namen:

A Duidelijk gesproken B Duidelijk in beeld gebracht C Aansprekendheid D Verhouding tekst - verhaal Belangrijkste conclusie Cijfer

Presentatie 6

Namen:

A Duidelijk gesproken B Duidelijk in beeld gebracht C Aansprekendheid D Verhouding tekst - verhaal Belangrijkste conclusie Cijfer

57

Presentatie 7

Namen:

A Duidelijk gesproken B Duidelijk in beeld gebracht C Aansprekendheid D Verhouding tekst - verhaal Belangrijkste conclusie Cijfer

Presentatie 8

Namen:

A Duidelijk gesproken B Duidelijk in beeld gebracht C Aansprekendheid D Verhouding tekst - verhaal Belangrijkste conclusie Cijfer

Presentatie 9

Namen:

A Duidelijk gesproken B Duidelijk in beeld gebracht C Aansprekendheid D Verhouding tekst - verhaal Belangrijkste conclusie Cijfer

58