Column. Volg ons op: Kennisnet blijft zich hard maken voor het onderwijs van de toekomst

Juli 2013

Column Kennisnet blijft zich hard maken voor het onderwijs van de toekomst Meer doen in minder tijd en met

namelijk het allerbeste onderwijs geven aan iedere leerling.

minder middelen. Het onderwijsveld

Onderwijsinstellingen profiteren van de mogelijkheden die ict

hoort deze boodschap al jaren.

hen biedt om het rendement van het onderwijs te verbeteren.

Schoolleiders, managers en leraren

Ict werkt – voor leerling én leraar – motiverend, het verbetert

hebben weinig tijd. En in die

de leerprestaties en kan het leerproces versnellen. Bovendien

schaarse tijd wordt er steeds meer van hen gevraagd. Want

ondersteunt ict instellingen bij het verhogen van de doelmatig-

leerprestaties moeten omhoog. Leerlingen moeten onderwijs op

heid van de organisatie. Het levert schoolleiders en leraren

maat krijgen. Passend onderwijs vraagt meer van leraren en ook

tijdsbesparing op. Meer kunnen doen in minder tijd.

innovatie vergt extra tijd. Het is slechts een greep uit de reeks opdrachten die het onderwijs anno 2013 krijgt.

In deze inDruk komt tijdsbesparing met ict in het onderwijs in het merendeel van de artikelen aan bod, belicht vanuit diverse

De komende jaren willen we kwalitatief toponderwijs realiseren.

actuele ontwikkelingen. Bijvoorbeeld in een artikel over passend

De ambitie? Van goed naar excellent onderwijs, dat het beste uit

onderwijs, de uitdaging waar veel leraren voor staan. Hoeveel

leerlingen haalt, talent uitdaagt en achterstanden verkleint.

zorgleerlingen kunnen we aan binnen één groep?

Terwijl tegelijkertijd in deze tijden van begrotingstekorten

En hoe kan ict bijdragen om de effectiviteit te verhogen in

overal op wordt bezuinigd, ook op het onderwijs.

minder tijd? En het artikel over digitaal toetsen beantwoordt de vraag of die toetsmethodiek tijdwinst oplevert. In een artikel

Ook Kennisnet moet inleveren. Onlangs werd bekend dat we te

over de Overstapservice Onderwijs gaat het over hoeveel tijd een

maken krijgen met een forse bezuiniging. Voor Kennisnet is dit

school kan winnen door bij de overgang van groep 8 naar de

natuurlijk een pijnlijke boodschap, die onze dienstverlening en

brugklas gebruik te maken van deze nieuwe service.

onze medewerkers raakt. We moeten daarom onze plannen voor de komende jaren opnieuw tegen het licht houden. Hierover zijn we

Kortom: Kennisnet legt de basis voor effectief en efficiënt ict gebruik

in gesprek met het onderwijsveld om samen met hen de ambities

in het onderwijs.

en prioriteiten voor de toekomst te bepalen. Voorop staat dat Kennisnet zich ook in de komende jaren hard blijft maken om ict te laten werken voor het onderwijs. Ict is en blijft noodzakelijk om

Toine Maes

de kwaliteit en doelmatigheid van het onderwijs te verbeteren. PS Op onze nieuwe themasite tijdsbesparing met ict staat Want ict kan scholen ontzorgen, zodat de schaarse tijd van

nóg meer informatie en inspiratie over dit onderwerp.

leraren en schoolleiders gebruikt wordt waar het nodig is,

Kijk op: Kennisnet.nl/tijdsbesparing

Volg ons op: Twitter.com/kennisnet

Kn.nu/8d51x

Facebook.com/kennisnet

Youtube.com/kennisnet

2 - inDruk juli 2013

Inhoudsopgave 4

Leerlinggegevens overtikken anno 2013? –

22 Regie in het speelveld van leermateriaal

Dat kan beter! 26 Papier of digitaal toetsen? De afwegingen op een rij 6

Meer met minder? Maak je school krimpproof met behulp van ict

30 Opbrengstgericht werken versterken met leerlingvolgsysteem

10 Passend onderwijs: waar haal ik de tijd vandaan? 34 Probleemloos ict-gebruik: 12 Begaafde kinderen uitdagen

neem de infrastructuur onder de loep

met pittige digitale opdrachten 36 Het waartoe als houvast bij succesvolle innovatie 14 Hoe verder met mediawijsheid? 40 Nieuws 18 Scholen maken echte stappen om leren persoonlijk te maken

Colofon

Hoofdredactie: Claire Verhage

Kennisnet inDruk is een gratis blad voor docenten, managers en schoolleiders in het

Eveleens, Frank Evers, Sandra ter Horst, Jan-Kees Meindersma, Remco Pijpers,

basisonderwijs, voortgezet onderwijs en middelbaar beroepsonderwijs. Het blad is

Tonny Plas, Frans Schouwenburg, Margreet Vermeer, Marius van Zandwijk.

ook digitaal beschikbaar op Indruk.kennisnet.nl

Fotografie: Agnes Swart

Uit deze uitgave mag niks worden verveelvoudigd (waaronder het opslaan in een

Vormgeving: Tappan Communicatie, Den Haag

geautomatiseerd gegevensbestand) of openbaar gemaakt, op welke wijze dan ook,

Druk: Zijlstra Drukwerk, Woerden

behoudens in geval de verveelvoudiging van de inhoud plaatsvindt onder de licentie

Issn: 1571-2427

‘naamsvermelding, niet-commercieel, geen afgeleide werken’ als gehanteerd door

Reacties: [email protected]

Creative Commons.

Op reportages en interviews, foto’s en illustraties berusten auteursrechten.

Eindredactie: Annemiek Nederpel, Evita Nort, Claire Verhage Tekstbijdragen: Leo Bakker, Erwin Bomas, Carla Desain, Willem-Jan van Elk, Yvette

inDruk juli 2013 - 3

Overstapservice Onderwijs zorgt voor digitale overdracht

Leerlinggegevens overtikken Van achtstegroeper naar brugpieper, elk jaar maken zo’n 175.000 leerlingen die overstap. Niet alleen die leerlingen, ook hun gegevens verhuizen van de oude naar de nieuwe school. Vanuit de digitale administratie van de basisschool wordt van elke leerling een papieren dossier samengesteld en naar de vervolgschool gestuurd, waar het weer wordt ingevoerd in het administratiesysteem. Dat kost veel werk, veel tijd, veel papier en veel geld; en de kans op fouten of incomplete gegevens is groot. Dat moet toch beter kunnen?! “Die vraag stelde ik mezelf elk jaar opnieuw”, vertelt Berend Cornel,

(fictief) leerlingdossier van mijn basisschool met een middelbare

directeur van de St. Alexanderschool in Bennekom. “De leerkracht van

school hier in de regio. We kwamen een paar dingen tegen die nog

groep 8 heeft er een flinke klus aan om van ieder kind het onderwijs-

wat finetuning kunnen gebruiken, maar verder liep het soepel.

kundig rapport uit te draaien en te zorgen dat alle leerlingdossiers

Binnenkort kunnen we echt van start.”

op de goede vervolgschool terechtkomen. En op de vervolgscholen typen mensen van de leerlingenadministratie zich wekenlang blauwe

Regionale samenwerking

vingers bij het overnemen van de gegevens. Bij een schoolwisseling

Berend wordt wel ‘OSO-ambassadeur’ genoemd, hij heeft hard ge-

(bijvoorbeeld bij verhuizing) tijdens de basisschooltijd of tijdens de

werkt om partijen bij elkaar te brengen. “In mijn eigen regio kwam

middelbareschooltijd gebeurt hetzelfde. Onzinnig werk in deze mo-

de samenwerking vrij vlot van de grond, alle scholen hier doen mee

derne tijd. Die gegevens zouden simpelweg in digitale vorm van de

met OSO, zowel basis- als voortgezet onderwijs. We zijn nu zover dat

ene computer naar de andere verstuurd moeten kunnen worden. Toen ik hoorde dat de Overstapservice Onderwijs (OSO) werd ontwikkeld, heb ik me dan ook meteen gemeld om samen te werken.” Uitwisseling vereist afstemming

we volgend schooljaar de gege-

Onzinnig werk in deze moderne tijd. Die gegevens zouden simpelweg in digitale vorm van de ene computer naar de andere verstuurd moeten kunnen worden.”

vens van alle leerlingen uit groep 8 digitaal kunnen overdragen naar vervolgscholen – behalve als kinderen een nietdeelnemende

vervolgschool

buiten de regio kiezen. Je kunt je voorstellen dat Overstapservice

Het doel van OSO is om de leerlingen begeleidingsgegevens recht-

Onderwijs het meeste profijt oplevert als alle scholen in een regio

streeks en digitaal uit te wisselen tussen twee scholen – uiteraard op

meedoen. Ik hoop dat scholen in het hele land zich snel aansluiten.”

een veilige manier. “Dat klinkt simpeler dan het is”, legt Berend Cornel uit, die behalve schooldirecteur ook bovenschools ict’er is bij

Standaardgegevens in het overstapdossier

de Stichting Katholiek Onderwijs Veluwe-Valei. “Om te beginnen be-

æ *HJHYHQVYDQGHKXLGLJHVFKRRO

staan er verschillende administratiesystemen, die allemaal de

æ *HJHYHQVYDQGHOHHUOLQJHQ]LMQRXGHUV

gegevens net even wat anders opslaan. Of je een geboortedatum no-

æ 2YHUVWDSDGYLHV

teert als 19 april 2001, of als 19-4-2001, of als 19.04.2001, maakt

æ 9HU]XLP

voor een mens niet uit, maar voor uitwisseling tussen computers wel.

æ 7RHWVUHVXOWDWHQ

Dat moet dus gelijkgetrokken worden. Op een enkel bedrijf na doen

æ &LMIHUOLMVW

alle leveranciers van schooladministratiesystemen mee aan OSO.

æ *HJHYHQVRYHUVFKRROORRSEDDQHQ]RUJ

Ze hebben hard gewerkt om een en ander op elkaar af te stemmen.

æ +DQGHOLQJVSODQ

Afgelopen week heb ik een proefuitwisseling gedaan met een


anno 2013? – Dat kan beter! En de privacy?

gogische aanpak is gewenst? Dergelijke informatie past niet in

Het is in het belang van alle partijen, zeker ook van de leerling,

OSO, die moet persoonlijk doorgegeven worden van de huidige

dat relevante gegevens zo compleet mogelijk overgedragen wor-

school naar de nieuwe, in wat zo mooi ‘de warme overdracht’ heet.

den. Het gaat daarbij om naam, adres, geboortedatum, cijfers en

Dat gebeurt nu al en dat zullen scholen zeker blijven doen.”

resultaten, overstapadvies, toetsuitslagen, handelingsplannen,

Deelname aan OSO is voor scholen kosteloos. Het is ingebouwd in

eventuele dyslexieverklaringen, uitslagen van intelligentietests,

de software van vele leerlingadministratiesystemen. Voor deel-

rugzakgegevens en dergelijke.

name is certficering van de school vereist. Dat is een vrij een-

Deze leerlingen begeleidingsgegevens zijn persoonsgevens. De Wet

voudige procedure.

bescherming persoonsgegevens (Wbp) is dan ook van toepassing op het digitale uitwisselingsproces. OSO volgt de wettelijke bepalingen

Meer informatie:

en voorschriften. De overdracht gebeurt via een beveiligde verbin-

Wilt u meedoen of eerst meer weten?

ding tussen de nieuwe en de huidige school. Tijdens dat proces

Kijk dan op Overstapserviceonderwijs.nl. Daar is ook een bro-

wordt op verschillende momenten gecheckt of alles klopt en volgens

chure te downloaden. Overstapservice Onderwijs is een project

de afgesproken procedure verloopt.

van PO-Raad en VO-raad en wordt bekostigd door het ministerie

Er is géén sprake van centrale opslag van gegevens. Voor een school

van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) en uitgevoerd door

echt aan de slag mag met OSO, vindt een (korte) scholing en kwali-

Stichting Schoolinfo in samenwerking met Kennisnet.

ficering plaats van in totaal één dagdeel. Warme overdracht

Contactpersoon

Berend Cornel besluit: “Alle ‘harde’ gegevens worden straks digitaal

Naam: Yvette Eveleens

uitgewisseld. Maar een basisschool waar een kind acht jaar leerling

Email: [email protected]

geweest is, weet nog veel meer: wat voor kind is dit, wat zijn z’n sterke kanten, op welke manier leert dit kind het best, welke peda-

Meer met minder? Maak je school krimpproof In Nederland is sprake van bevolkingsdaling. In 2025 heeft 60% van de gemeenten minder inwoners dan nu. Maar ook nu al krijgen steeds meer scholen te maken met teruglopende leerlingaantallen. Hierdoor staat de kwaliteit van het onderwijs onder druk, omdat met minder middelen de school toch draaiende gehouden moet worden.

In het basisonderwijs laaien discussies op over opheffingsnormen

over welke maatregelen zij kunnen nemen in krimpsituaties. Een

voor kleine scholen, in het voortgezet onderwijs is het soms lastig om

voorbeeld hiervan is de Denkhulp Krimp van de PO-raad. Maar ook

bepaalde vakken aan te bieden omdat er te weinig leerlingen voor

Kennisnet heeft veel expertise in huis. Onder het motto ‘ict als kans

zijn. Ook in het middelbaar beroepsonderwijs speelt krimp steeds

bij krimp’ laat Kennisnet zien dat het inzetten van ict mogelijk-

vaker een rol, met name in het noorden en het zuiden van het land.

heden biedt voor scholen die te maken hebben met krimp.

Knelpunten

Ict als kans bij krimp

Welke knelpunten ontstaan voor scholen in krimpregio’s? In een

Welke mogelijkheden zijn er dan om ict aan dit vraagstuk te verbin-

krimpende school worden leerjaren samengevoegd. Leerkrachten

den? Het digitaliseren van onderwijs levert docenten tijdswinst op,

krijgen meer diversiteit in hun klas doordat zij aan 2, 3 of soms wel

zonder dat de kwaliteit van het onderwijs in het geding komt. De

4 leerjaren moeten lesgeven. Dit niveauverschil binnen het klaslo-

sleutel ligt in flexibel onderwijs en maatwerk. Enkele voorbeelden:

kaal is complex en vergt een topprestatie van leerkrachten en do-

met digitaal adaptief leermateriaal kunnen leerlingen in hun eigen

centen. Daar komt bij dat juist in krimpsituaties minder geld is om te investeren in professionalisering en kwaliteitsimpulsen. In het mbo is er nog een ander aandachtspunt rondom krimp. Omdat er relatief veel kleine mbo-opleidingen in Nederland zijn, kampen ook die opleidingen met problemen rond betaalbaarheid en organiseerbaarheid.

tempo en op hun eigen niveau

Leerkrachten krijgen meer diversiteit in hun klas doordat zij aan 2, 3 of soms wel 4 leerjaren moeten lesgeven. Dit niveauverschil binnen het klaslokaal is complex en vergt een topprestatie van leerkrachten en docenten”

werken. De leraar die meer diversiteit in de klas heeft, kan zo toch voldoende zorg en aandacht voor zijn leerlingen waarborgen. Ook kunnen klassikale instructies via video’s veel tijd besparen. Denk aan flipping the classroom, maar ook skype en videoconferen-

cing. Ook digitaal toetsen en een persoonlijke leeromgeving behoren Oplossingsrichtingen

tot de mogelijkheden om het onderwijs flexibeler te organiseren

Scholen kunnen knelpunten rondom krimp oplossen op het gebied

meer te doen met minder middelen.

van bedrijfsvoering, personeel delen, fusies aangaan en het verbeteren van de kwaliteit. Daarnaast maakt bestuurlijke schaalvergro-

Kosten en verantwoording

ting het mogelijk om kennis en middelen te bundelen. Voor onder-

Natuurlijk zijn met het inzetten van ict kosten gemoeid. Investerin-

wijsinstellingen en besturen is er al veel informatie beschikbaar

gen in ict vragen om visie en leiderschap. Meer informatie hierover


met behulp ict Ict biedt kansen bij krimp in het basisonderwijs Onderwijsgroep FIER gaat terug van 20 naar 12 scholen. Student en netwerk draagt bij

Fier had de wens om te komen tot groepsdoorbrekende instructies en meer samenwerking op groepsniveau. Wel met behoud van uitdagend en kwalitatief goed onderwijs. Bij FIER wordt op één van de scholen gewerkt met de adap-

Begeleiding (online) optimaal

Studenten leren online in combinatie met werkplekleren en beroeps praktijk vorming

tieve leerlijn Math. De leerlingen werken zelfstandig aan Onderwijs catalogus werkt

opdrachten op hun eigen niveau. Het is voor de leerkrachten mogelijk om de resultaten van de kinderen digitaal te monitoren, bij te houden en te vergelijken. De leraar stuurt incidenteel bij. Dit levert tijdwinst op voor de leerkrachten en biedt de mogelijkheid om te differentiëren op

Leermateriaal bestaat

niveau. FIER heeft ook besloten om scholingsgelden te bundelen als het gaat om professionalisering en ict. Ook op dat vlak ontstaan veel samenwerkingskansen. Dit vergt een goede online communicatie en mogelijkheid tot delen van

Figuur 1. Online Leren in Balans

agenda’s, bestanden en expertise. FIER bereidt zich voor op een gedegen en lange termijn

is te vinden in de jaarlijkse Vier in Balansmonitor van Kennisnet.

uitrol en inbedding van ict, beschreven in een programma

Voor het mbo-onderwijs is een specifiek model ontwikkeld rond de

van eisen.

problematiek van krimp en/of kleine opleidingen. Het model, ‘Online leren in balans’, waarborgt de betaalbaarheid en de organiseerbaarheid en geldt als een concept waarbij ict in

æ/HHUPDWHULDDOLVRSRUGHHQLVGLJLWDDOZHEEDVHGEHUHLNEDDU

alle aspecten van het primaire proces een cruciale rol speelt. Door

æ2QOLQHEHJHOHLGLQJLVRSWLPDDOJHUHJHOG

een andere inzet van docenten en het creëren van een rijke digi-

æ'HVWXGHQWLVRQGHUGHHOYDQHHQQHWZHUNYDQH[SHUWVGRFHQWHQ

tale leeromgeving kan een efficiencyslag gemaakt worden. Hierdoor

medestudenten, alumni die allemaal een bijdrage leveren aan de

nemen flexibiliteit en effectiviteit toe en komen en betaalbaarheid

contextrijke omgeving van de student.

en organiseerbaarheid weer in zicht. Om goed in beeld te krijgen welke opbrengsten het toepassen van dit Het model gaat ervan uit dat een viertal randvoorwaarden mbo-

model concreet opleveren, ontwikkelt Kennisnet dit jaar een aantal

studenten zich kunnen focussen op online leren.

business cases voor instellingen. Deze leveren een belangrijk rapport

æ(ULVHHQPHHUĶH[LEHOHLQULFKWLQJYDQGHFXUULFXOXPRQGHUGHOHQ

op dat als basis en ter verantwoording kan dienen. Dit jaar worden

mogelijk door de aanwezigheid van een onderwijscatalogus

op diverse instellingen (ROC de Leijgraaf, het Hout en Meubilerings-

waaruit docent en student kunnen putten om het gewenste leer-

college) opleidingen ingericht aan de hand van dit model.

traject vorm te geven;


Een rekenvoorbeeld: hoeveel tablets kun je aanschaffen als je een lesuur bespaart? Wel of geen tablet voor in de klas aanschaffen? Levert het ons iets op, of kost dit alleen maar extra geld? Met de aanschaf van ict-hulpmiddelen voor in de klas, worden de kosten van het onderwijs hoger. Tenzij er tegenover deze investering staat, als een besparing op een andere plek plaatsvindt. Het grootste deel van de kosten van een school zitten het primaire proces; in de klas, in een lesuur. Hoeveel tablets kun je aanschaffen als je een lesuur bespaart? Om dit te illustreren het volgende versimpelde rekenvoorbeeld. Stel: een school besluit om twee groepen een middag in de week (4 uur) gecombineerd les te geven met één leerkracht voor de klas. Dit betekent een vermindering van 4 lesuren per week. Hoeveel kosten bespaart de school hiermee? En hoeveel tablets kan de school van deze besparing aanschaffen? Voor het berekenen van de kosten van een lesuur, nemen we als uitgangspunt de totale personele lasten (belangrijkste kostenpost) en het aantal lesuur per jaar (ca. 1000). De kosten van een lesuur bedragen daarmee ca. €86. In het bovenstaand voorbeeld wordt door 2 groepen samen te voegen, 4 uur bespaard op weekbasis. Op jaarbasis (40 weken) betekent dit een besparing van €13.760. Hoeveel kost een tablet? Voor het gemak rekenen we een bedrag van €1.000, hiermee dekken we zowel kosten voor de aanschaf als het onderhoud. Met een afschrijvingsperiode van 4 jaar is dit € 250 per jaar. De besparing die is behaald met het combineren van 2 groepen, geeft dus ruimte voor de aanschaf van (€13.760 / € 250=) 55 tablets. Deze aanschaf stelt je in staat om die grotere groep in die gecombineerde middag via tablet op maat opdrachten aan te bieden of samen aan opdrachten te werken. En natuurlijk de rest van de week ook de mogelijkheid om het onderwijs te verrijken met de inzet van ict omdat de leerlingen beschikken over een eigen device. Een handig rekensjabloon met meer benchmarkgegevens is te vinden op Kennisnet.nl/kansenbijkrimp


Ict biedt kansen bij krimp in het mbo Edudelta Onderwijsgroep heeft te maken met teruglopende leerlingen aantallen. Dat zorgt voor steeds meer versnippering van het opleidingsaanbod wat zich uit in opleidingen waar slechts een paar studenten ingeschreven zijn. Maar die opleidingen hebben wél waarde voor de student, het bedrijfsleven en de onderwijsorganisatie. Hoe hou je dat in stand? Edudelta heeft het volgende gedaan: Stap één was om alle mbo-opleidingen te ontleden (met behulp van Kwalificatiesmbo.nl) en goed onder de loep te nemen. Waar zit de overlap in lesmateriaal? Alle opdrachten werden in beeld gebracht, er is een ‘blauwdruk’ van iedere opleiding gemaakt. Edudelta koos de Elektronische Leeromgeving Moodle als werkplatform als gezamenlijk platform voor contentuitwisseling. Per werkproces maakten de docenten een leerarrangement en al snel werd de overlap duidelijk. Bijvoorbeeld: een goed leerarrangement voor het werkproces ‘handelt klachten af’ is bruikbaar in meerdere opleidingen. De rol van ict in dit traject: het opzetten van een betrouwbare en snelle infrastructuur, werken in de cloud en BYOD. Het devies: laat mensen zelf kiezen waar ze mee werken, maak wel een keuze om te werken met één gezamenlijk platform voor contentuitwisseling.

Meer informatie: Kennisnet.nl/kansenbijkrimp

Contactpersoon Naam: Sandra ter Horst Email: [email protected]

Contactpersoon Naam: Leo Bakker Email: [email protected]


Passend onderwijs: waar haal ik de tijd vandaan? Elk kind heeft recht op goed onderwijs. Ook kinderen die extra ondersteuning nodig hebben. Passend onderwijs beoogt dat zo veel mogelijk leerlingen regulier onderwijs kunnen volgen. Een idee dat veel leraren aanspreekt. Iedere docent en leerkracht wil een kind in staat stellen om het maximale uit zijn of haar talent te halen. Maar het is niet eenvoudig. Het kost tijd, die er eigenlijk al niet was. In het kader van passend onderwijs hebben veel scholen een onder-

om leerlingen met leer-en gedragsproblemen verder te helpen?

steuningsprofiel opgesteld. Het profiel is gebaseerd op de huidige

Hoeveel zorgleerlingen kunnen we aan binnen een groep?

situatie, veelal een beschrijving op welke manier de school op dit

Hoewel de gedachte om meer leerlingen op de reguliere basis- of

moment omgaat met leerlingen die leer- en gedragsproblemen

middelbare school passend onderwijs te bieden veel leraren aan-

hebben. Het is echter de vraag of deze wijze van ondersteuning

spreekt, zijn leraren tegelijkertijd realistisch. Het ondersteunen

voldoende aansluit bij de gewenste situatie.

van een leerling met leer- of gedragsproblematiek binnen een

De invoering van passend onderwijs lijkt immers een uitgelezen kans

grotere groep van leerlingen is geen eenvoudige opgave. Daarbij

om als school te bepalen welk type van ondersteuning in de toekomst

zijn er vaak meerdere leerlingen met verschillende problematieken.

geboden kan worden voor leerlingen die iets extra’s nodig hebben.

Van dyslexie tot autisme en ADHD. Maar ook allerlei andere proble-

Het aantal vragen die automatisch opkomen als dit op de vergader-

matieken die vragen om een persoonlijke aanpak. En dat kost alle-

tafel belandt zijn legio. Zijn nieuwe vormen van ondersteuning wel

maal extra tijd. Die er eigenlijk al niet was.

haalbaar? Hebben wij de juiste expertise in huis? Hebben we wel tijd


De invoering van passend onderwijs vraagt nog meer van een

Outlookagenda, kunnen dit bieden. Deze zijn specifiek gericht op

leerkracht om te differentiëren. Om kinderen die het nodig

leerlingen die behoefte aan structuur. Maar alleen met een agenda

hebben een meer gepersonaliseerde aanpak te geven, binnen het-

is niet genoeg. Het leren plannen is belangrijk. Er zijn verschil-

zelfde aantal uren.

lende apps die hierbij helpen, zoals iStudiez Pro, Classes, inClass,

Ict kan helpen om de consequenties van leerproblematiek te com-

myHomework en iTeacherBook. En dat scheelt je als leerkracht of

penseren. Het kan de effecten van gedragsproblematiek vermin-

docent uiteindelijk weer tijd.

deren door meer op het individuele kind een toegespitste structuur

Het inzetten van het werken aan de computer, biedt leerlingen met een

te bieden. Iedere leerkracht weet dat dyslexie niet weg te nemen is

lichte vorm van een gedrags- of ontwikkelingsstoornis meer rust en

door te remediëren. En ook dat gedragsproblemen niet afhangen

concentratie. Onderzoek op het Merlet College, een middelbare school,

van het intelligentieniveau van een kind. Maar nog niet iedere leer-

laat zien dat juist bij zorgleerlingen motivatie en studiehouding voor-

kracht en docent weet dat ict kan helpen om binnen dezelfde hoe-

uit gaan en de leerresultaten verbeteren. En dit biedt de leraar weer

veelheid tijd deze leerlingen toch maximaal te laten leren.

de mogelijkheid om zijn of haar persoonlijke aandacht te verdelen. Leerlingen met een lichte vorm van een gedrags- of ontwikkelings-

Compenseren van leerproblemen met ict

stoornis hebben vaak moeite met opdrachten waarin zij met andere

Leerproblemen zijn te compenseren met de inzet van ict. Voor dys-

leerlingen moeten samenwerken. Onderzoek laat zien dat samen-

lexie bijvoorbeeld zijn veel verschillende softwarepakketten

werken via sociale media, of apps als Lino of ZigZagBoard hen enorm

beschikbaar, die elk op hun eigen wijze de dyslectische leerling

helpen: wel samenwerken maar niet de drukte en de afleiding van het

ondersteunen. Het gaat om het ondersteunen van het lezen, het

echt bij elkaar zitten.

spellen en het strategisch schrijven. Ict biedt een combinatie van visuele en auditieve ondersteuning die met papieren hulpmiddelen

Aan de slag

niet mogelijk is. Eenvoudige voorleessoftware of een Daisy speler

Er zijn steeds meer ict-toepassingen voor ondersteuning in het

kan al helpen voor lichtere gevallen van dyslexie. Een belangrijke

onderwijs. En er komen steeds meer laagdrempelige toepassingen.

eis aan deze compenserende hulpmiddelen voor dyslexie is dat de

De leraar blijft hierin de bepalende factor. Creativiteit en passie

leerling wel meeleest. Uit onderzoek van onder andere Kennisnet

van de leraar, om het beste uit iedere leerling te halen, zorgen voor

blijkt dat de inzet van de juiste ict-toepassingen voor dys-

verandering en innovatie. In het kader van passend onderwijs

lexie leidt tot taakmotivatie, zelfvertrouwen en plezier in

kunnen scholen en leraren de kans benutten om met nieuwe mid-

het leren. De werkhouding van de leerling verbetert en het

delen aan de slag te gaan. In het begin kost het tijd, maar het duurt

tempo van leren gaat omhoog.

niet lang voordat deze investering kwaliteit en besparing oplevert.

Naast het positief effect voor de leerling, heeft ook de leraar baat bij de inzet van deze compenserende ict-hulpmiddelen. In het begin zal de leraar zich moeten verdiepen in de wer-

Meer informatie:

king van de ict en de leerling op weg helpen om een dergelijk

Een goed startpunt is het dossier op

hulpmiddel goed in te zetten. Maar dan kan de leerling met

Kennisnet.nl/passendonderwijs en de brochure Passend

dyslexie zichzelf zonder direct hulp van de leraar beter red-

onderwijs werkt met ict. Of mail naar [email protected]

den. De tijdsinvestering betaalt zich uit in tijdswinst. Structureren van het onderwijs met behulp van ict

Contactpersoon

Kinderen met een lichte vorm van een gedrags- of ontwik-

Naam: Sabine Peterink

kelingsstoornis zijn vaak prima in staat om op een gewone


school mee te komen. Deze leerlingen hebben structuur nodig: een rustig, overzichtelijk en voorspelbaar verloop van de dag. Ict-hulpmiddelen, zoals een simpele, persoonlijke


Begaafde kinderen uitdagen met pittige digitale opdrachten Alle kinderen in een groep aanspreken op hun talenten, op hun eigen niveau, dat is wat elke leerkracht graag wil. Maar echt goed differentiëren valt nog niet mee. Digitaal leermateriaal kan hierbij helpen, mits goed geordend en goed gecategoriseerd. De Sint Bavoschool in Harmelen was al jaren op zoek naar een goede

Wegwijs

mogelijkheid om te differentiëren in de klas. ”We zochten uitdaging

Opdrachten zijn te filteren op leerjaar, vak, moeilijkheidsgraad of

en verdieping voor alle kinderen op hun eigen niveau, vooral voor de

soort intelligentie die aangesproken wordt. Ricky: “Wij werken niet

meer begaafde leerlingen, zonder dat dat de leerkracht enorm zou

echt met die meervoudige intelligenties; we hebben vooral vak-

belasten”, vertelt adjunct-directeur Lonneke Steens. “We kwamen uit

overstijgende opdrachten gebruikt. Voor groep 7/8 zijn er dan een

bij de digitale leermiddelenbank Acadin, waarmee we in het najaar

kleine 80 opdrachten om uit te kiezen, dat is nog te overzien voor

van 2012 zijn gestart in groep 4 en in groep 8. Dat bevalt ons goed,

leerlingen en leerkracht. Als je het systeem voor jouw groep een-

om verschillende redenen: de kinderen kunnen zelf aansprekende

maal goed hebt ingericht is het heel simpel te gebruiken. Maar je

opdrachten uitkiezen – uiteraard in overleg met de leerkracht. We

moet er wel tijd insteken om wegwijs te worden en om alle accounts

vinden het een groot voordeel dat er niet alleen opdrachten voorhan-

goed aan te maken.

den zijn waarbij leerlingen cognitief en talig aan het werk moeten.

Bij ons op school begonnen we met invoering in één groep. Dat was

Ook de kinderen die liever creatief bezig zijn en al doende leren,

een beetje noodgedwongen door het plotselinge wegvallen van de

komen aan hun trekken bij de opdrachten waar juist deze talenten

leerkracht, maar dat blijkt eigenlijk een heel goede strategie. Dat kan

aangesproken worden. En met Acadin kunnen kinderen oefenen met

ik andere scholen ook aanraden: begin klein, leer het systeem kennen,

het maken van een planning en deze ook uitvoeren. Voor de 8e

en breidt dan verder uit.” Acadin bevalt zo goed, dat steeds meer

groepers is dat – in aanloop naar de brugklas – extra relevant.

groepen van de Sint Bavoschool ermee aan de slag gaan. Aan het eind

Bijkomend voordeel: Acadin is vrij te gebruiken.”

van dit schooljaar zullen alle leerlingen (vanaf groep 4) die meer aankunnen dan de gewone leerstof, ermee werken.

Overzichtelijk Ricky Vermaas is op de Sint Bavoschool leerkracht in groep 4 en

Begeleiden en differentiëren

daarnaast ook de coördinator meerbegaafden. Zij heeft het account

Acadin is een digitale leermiddelenbank. Maar wie verwacht om

ingericht, Acadin-profielen aangemaakt en de leerlingen van groep

heel groep 8 van de Sint Bavoschool tijdens Acadin-tijd achter een

8 in het begin geïnstrueerd en begeleid. “Het systeem is zo opgezet

computer aan te treffen, komt voor verrassingen te staan:

dat de leerkracht alles overzichtelijk bij elkaar heeft: in één oog-

Robbie en Ivan zijn bezig met een drijfproef met behulp van een bak

opslag is te zien aan welke opdrachten een kind werkt en gewerkt

water, een blikje gewone cola en een blikje cola-light. Er wentelen

heeft, met welk resultaat. Dat is een goede basis voor individuele

verschillende papieren ‘helikoptertjes’ naar omlaag. De wc-ruimte is

begeleidingsgesprekken over de diversiteit en de moeilijkheids-

door Nina en haar vriendinnen omgetoverd tot zuiveringsinstallatie,

graad van de gekozen opdrachten en over hoe het staat met de

waar met zeven, koffiefilters en zand aquariumwater omgezet wordt

planning. Er zitten opdrachten in Acadin met verschillende moeilijk-

in schoon water. Jelle ontwerpt een waterraket, die hij op het school-

heidsgraden, aangeduid met één, twee of drie handjes. Bij kin-

plein gaat testen.

deren die meer aankunnen, kun je de lat hoger leggen; je kunt van

En de kinderen die wel achter een scherm zitten, zijn met totaal

ze verlangen dat ze moeilijkere opdrachten kiezen of afspreken dat

verschillende dingen bezig: Floor maakt een verslag in tekst en foto’s

je hogere eisen aan de verwerking van een opdracht stelt.” 12 - inDruk juli 2013

YDQGHEUXJGLH]HRYHUGHVORRWDFKWHUGHVFKRROERXZGH*LMVVSHHOW

‘Duikgedrag’ bij hoogbegaafde leerlingen

een game over kinderrechten. Ewan bekijkt filmpjes over de Tweede

De worsteling van Paul Lancee met het uitdagen van onder-

Wereldoorlog. En Stan maakt een animatiefilm over een pinguïn die

presterende slimme leerlingen is niet uniek. Onderwijsadviseur

na een botsing met een auto de ruimte in wordt geslingerd.

Jelle Berens begeleidt scholen bij het verantwoord inzetten van

Paul Lancee, die pas een maand leerkracht van deze groep 8 is:

Acadin: “Acadin laat ruimte aan kinderen om hun eigen keuzes te

“Ieder kind zoekt zelf opdrachten die aanspreken en maakt een

maken. Hoogbegaafde kinderen kiezen vaak niet voor opdrachten

lijstje met favorieten. Ik neem dat lijstje door en als ik opdrachten

waarmee hun leervermogen goed uitgedaagd wordt, maar ver-

geschikt vind voor die leerling, ken ik ze toe. Dat is een kwestie van

tonen juist ‘duikgedrag’. Ze kiezen opdrachten met één handje.

een vinkje zetten en een inleverdatum vaststellen, dan kan dat kind

Met zulke leerlingen moet je de lat hoog leggen, duidelijk je

zelfstandig aan de slag. Acadin heeft een vast plek in ons lesrooster.

verwachtingen bespreken en geregeld checken of ze hun doelen

Zelf besteed ik elke woensdagmiddag aan het beoordelen van inge-

wel halen. Als ze zich vastbijten in een pittige opdracht, komen

leverde opdrachten. En daarna neus ik rond in de beschikbare op-

ze soms hun eigen grenzen tegen. Dat is een prima ervaring, daar

drachten. Ik wil zelf snel zicht krijgen op de mogelijkheden, zodat

leren ze van. Als leerkracht creëer je de veiligheid die ze nodig

ik mijn leerlingen beter kan begeleiden en kan differentiëren in

hebben om fouten te durven maken en geef je ze feedback op

hoe hoog we de lat leggen. Zo is er die leuke doe-opdracht met het

niveau. Zo leren slimme kinderen om zelf verdere denkvragen te

knippen en vouwen van een ‘helikoptertje’ van papier. Voor het ene

formuleren en hun eigen gedachtestructuur te onderzoeken.”

kind is het genoeg om zo’n ding te maken en kort te beschrijven wat

Jelle raadt leerkrachten altijd aan om de online lesmodule over

er gebeurt. Maar van een ander kind verwacht ik dat het meer de

Acadin van Slo en Kennisnet door te nemen. “Daar zit veel

diepte ingaat en in de onderliggende natuurkunde duikt, of be-

achtergrondinformatie in over hoe meer- en hoogbegaafde

denkt waar in de biologie dit principe voorkomt.”

kinderen leren, over de inhoud en opzet van Acadin en over hoe je dat digitale leermateriaal op school kunt implementeren.”

Onderpresteren Acadin zit vol uitdagende opdrachten die ook meerbegaafde kinderen kunnen aanspreken op hun eigen potentie. Paul merkt wel dat

Meer informatie:

de leerlingen die tot aan groep 8 veelal onder hun niveau aan het

Acadin.nl en

werk geweest zijn, nogal eens geneigd zijn om onder te presteren.

Kennisnet.nl/onlineworkshops/acadin

“Ik vind het nog een hele uitdaging om zulke onderpresterende meerbegaafde kinderen echt aan het werk te krijgen. Ik hoop dat dat met behulp van de pittige opdrachten in Acadin zal lukken. Daar

Contactpersoon

ga ik me de komende tijd nog verder in verdiepen.”

Naam: Yvette Eveleens Email: [email protected]


De projecten van Kennisnet en Mijn Kind Online

Hoe verder met mediawijsheid? Er is volop aandacht voor mediawijsheid in het onderwijs. Kinderen moeten leren om veilig om te gaan met de mogelijkheden in dit digitale tijdperk. Maar hoe word je een mediawijze school? Waar begin je? Kennisnet en Mijn Kind Online hebben de handen ineen geslagen om scholen goed op weg te helpen om mediawijs te worden. Remco Pijpers (Mijn Kind Online) en Frank Evers (Kennisnet) bespreken de ingeslagen weg. Mediawijsheid blijft een actueel onderwerp. Denk aan cyberpesten

Bovendien benadert een docent van een Atheneumklas mediawijs-

en het Project X-feest in Haren. Steeds opnieuw zijn er ontwikke-

heid anders dan een basisschoolleerkracht van groep 3.

lingen of incidenten waar scholen op willen inspelen. En elk jaar

Bij de aanpak van mediawijsheid speelt ook een rol dat leraren en

komen er nieuwe toepassingen op het gebied van sociale media. Om

bestuurders de behoefte voelen om aan te sluiten bij dat wat leeft in

goed mee te kunnen komen in deze maatschappij heb je kennis van

de samenleving en in de beleving van de leerlingen. Daarom kijken ze

en vaardigheden nodig over internet en sociale media. Scholen zijn

vaak naar de mogelijkheden om verschillende sociale media te gebrui-

genoodzaakt om een goede en doordachte aanpak te kiezen.

ken voor onderwijsdoeleinden. Maar voordat die stap wordt gezet, is essentieel om kinderen te leren om goed met sociale media om te gaan.

Welke aanpak?

Remco Pijpers van Mijn Kind Online heeft daar verschillende aan-

Een school die leerlingen vaardigheden bijbrengt op het gebied van

pakken voor. “Een actuele gebeurtenis, zoals het Project X-feest in

mediawijsheid, kan zich een mediawijze school noemen. Maar dat is

Haren, kan een manier zijn om leerlingen goed om te leren gaan met

makkelijker gezegd dan gedaan. Er zijn scholen die leerlingen vooral

sociale media. Het kan ook vanuit een positief vertrekpunt: kinderen

bewust maken voor de gevolgen van digitaal pesten. Maar er zijn ook

leren samenwerken en ondernemen met behulp van sociale media.

scholen die vooral leren slim te zoeken op internet. Of die leerlingen

Ook daar heb je mediawijsheid voor nodig. Dan leid je leerlingen op

leren het tv- en online nieuws en reclames op waarde te schatten.

tot ‘socialemedianetwerkers’ die weten hoe je invloed uitoefent via

Begrip

Gebruik

Inzicht hebben in de

Begrijpen hoe

Zien hoe media

Apparaten, software

Oriënteren binnen

medialisering van

media gemaakt

de werkelijkheid

en toepassingen

mediaomgevingen

de samenleving

worden

kleuren

gebruiken

Media Figuur 2. Competentiemodel Mediawijsheid. Bron: Mediawijzer.net, het expertisecentrum voor mediawijsheid, 2013.


Wat is mediawijsheid?

sociale media en die kennis en inzicht hebben in het functioneren

Mediawijsheid is een breed begrip. Het vertrekpunt van Ken-

van netwerken en nieuwe media.”

nisnet en Mijn Kind Online is de definitie van de Raad voor Aan de slag

Cultuur (2005): “Mediawijsheid is het geheel van kennis,

Kennisnet en Mijn Kind Online ontwikkelen dit jaar een aantal

vaardigheden en mentaliteit waarmee burgers zich bewust,

projecten en producten om scholen met mediawijze ambities te

kritisch en actief kunnen bewegen in een complexe, verander-

ondersteunen, in samenwerking met Mediawijzer.net, het expertise-

lijke en fundamenteel gemedialiseerde wereld.” Oftewel: ‘De

centrum mediawijsheid.

verzameling competenties die je nodig hebt om actief en bewust deel te kunnen nemen aan de mediasamenleving.”

Gebruik het basiscompetentiemodel Mediawijsheid

De aanpak van mediawijsheid in het onderwijs begint vaak bij

Als een school zich oriënteert op mediawijsheid, dan stuiten zij al

de discussie of het een apart vak is of dat mediawijsheid moet

snel op veel en verschillend aanbod van partijen die hen op weg kun-

worden geïntegreerd in andere vakken. “Daar is niet snel een

nen helpen. School TV, Nieuws in de Klas, Cinekid en Bibliotheek op

eenduidig antwoord op te geven”, aldus Frank Evers, mediawijs-

School. Het zijn slechts een aantal initiatieven die zich bezighouden

heidexpert van Kennisnet. “Het is vooral belangrijk om eerst

met dit onderwerp. Er is veel te vinden, maar hoe zie je door de

goed bewust te zijn van de verschillende onderdelen van media-

bomen het bos? Frank: “Kennisnet is kernpartner van Mediawijzer.

wijsheid. Informatievaardigheden zijn bijvoorbeeld uitstekend

net, waar vrijwel alle aanbieders op gebied van mediawijsheid zijn

in te bedden in taalonderwijs of bij zaakvakken. Maar gaat het

verenigd. Een van de belangrijkste doelen van Mediawijzer.net is om

om digitaal pesten of het omgaan met privacy of security, dan is

mediawijsheid stevig te verankeren in het onderwijs.”

het juist heel zinvol om deze apart te behandelen.

“Om helderheid te krijgen in de diverse onderdelen van mediawijsheid, hebben we gezamenlijk het competentiemodel ontwikkeld. Dit model is verdeeld in vier hoofdcategorieën waarin alle aspecten

Hoe hoger je niveau, des te mediawijzer de leerling of de docent

van mediawijsheid terugkomen. Het kan worden gebruikt om met je

is. Het helpt scholen dus ook om ambities te formuleren op het

schoolteam of vaksectie te bespreken welke onderdelen goed bij

gebied van mediawijsheid.

jouw school en jouw lessen passen,” legt Frank uit.

Remco: “Samen hebben we jarenlange ervaring met het bespreekbaar

Het competentiemodel beschrijft per competenties vijf niveaus.

maken van verschillende onderdelen die in dit model terugkomen.

Communicatie

Informatie vinden en verwerken

Content creëren

Strategie

Participeren in

Reflecteren op het

Doelen realiseren

sociale netwerken

eigen mediagebruik

met media

Media


Daarin is participatie belangrijk. Mijn Kind Online betrekt ook de

programma? Vervolgens moet je samen verkennen welke vaardig-

wereld buiten de school, zoals de ouders. Een positief gebruik van

heden leraren nodig hebben om dit te kunnen doen. En bedenk je

sociale media kan een verrijking zijn voor de manier waarop leer-

welke toepassingen daarvoor nodig zijn en of de infrastructuur

lingen, school en ouders samenwerken.”

op school het wel mogelijk maakt. Als deze aspecten met elkaar ‘in

Frank voegt toe dat Kennisnet momenteel werkt aan een verbinding

balans’ zijn, dan heb je een goede basis om jezelf een mediawijze

met de dagelijkse praktijk in de school. “Deze competenties staan

school te noemen.”

niet op zich, maar kunnen worden gelinkt aan kerndoelen en eindtermen. Op dit moment wordt gewerkt aan leerlijnen die mediawijsheid

verbinden

met

het

bestaande curriculum. Zo komt de

Op dit moment wordt gewerkt aan leerlijnen die mediawijsheid verbinden met het bestaande curriculum.”

praktische ervaring en de kennis

Laat je inspireren door het Handboek Goed Doen 2.0 Een ander startpunt om ervaring op te doen met mediawijsheid is om er op projectbasis mee aan de slag te gaan. Remco legt uit: “ Je kunt bijvoorbeeld als school je inzetten

over sociale media van Mijn Kind Online en de kennis over onder-

voor een goed doel, en daarbij sociale media gebruiken. Dat is ook de

wijs van Kennisnet mooi samen.”

LQVWHHNYDQKHWÞ+DQGERHN*RHG'RHQ6RFLDOHPHGLDLQKHWYRRUW-

De Mediawijze school heeft vooral een doordachte aanpak nodigt.

gezet onderwijs’. Dit boek maakte Kennisnet recent samen met Mijn

“Als het gaat om ict toepassen in het onderwijs, is het Vier in

Kind Online.” Het boek geeft een plan van aanpak voor hoe je sociale

Balans-model waardevol,” benadrukt Frank. “Het begint met het

media kunt koppelen aan goede doelen. Ook vind je veel voorbeelden

formuleren van een visie, wat vindt jouw school belangijk en hoe

van succesprojecten terug in het boek. Remco: “Basisschoolleerlingen

wil jij mediawijsheid een plek geven binnen het onderwijs-

in Heemstede zetten zich bijvoorbeeld in voor een school in Kenia,


Instagram. Hoe hou je dat bij als school? De vraag is of je de techniek wil bijhouden of de leerling?” Zijn tip is om met leerlingen in gesprek te gaan. “Neem de beleving van leerlingen serieus. Op die manier krijg je een evenwichtige benadering. Deze aanpak willen wij ook volgen in het project Internet in 2025, dat we dit najaar organiseren. Daarin gaan leerlingen in gesprek met directeuren YDQEHGULMYHQ]RDOV*RRJOH3KLOLSVHQ6,'1&HQWUDDOVWDDWGHYUDDJ Hoe denken jongeren dat we het internet gebruiken in 2025? En wat betekenen zij in dat jaar voor bedrijven?” Er komt een speciale digibordles beschikbaar over dit project. En verder: inspiratieboek Mediawijsheid op de Basisschool Binnenkort brengen Kennisnet en stichting Mijn Kind Online het inspiratieboek Mediawijsheid op de Basisschool uit. Het boek is een vervolg op het populaire Sociale Media op de Basisschool en bevat portretten van inspirerende juffen en meesters die met succes hun leerlingen mediawijs maken. Weet u een inspirerende leerkracht die een portret verdient in het boek? Stuur een mail naar [email protected] en misschien nemen we hem of haar op in het boek.

Meer informatie: æ0LMQNLQGRQOLQHQO æ0HGLDZLM]HUQHW waar kinderen hun huiswerk ‘s avonds niet kunnen maken omdat er

æ.HQQLVQHWQOPHGLDZLMVKHLG

geen verlichting is. Via sociale media zamelden ze geld in waarmee

æ0HGLDOHVVHQQO

150 led-lampen konden worden aangeschaft. De les die ze leerden:

æ2QGHUZLMVWRROVNHQQLVQHWQOYLHULQEDODQV

probeer niet meteen de hele wereld te bereiken via Twitter, maar

æ.QQXPHGLDZLMVKHLGLQEHGGHQ

begin bij je eigen netwerk.” Download het Competentiemodel Mediawijsheid: Project ‘Internet in 2025’

æ.QQXPHGLDZLMVKHLGFRPSHWHQWLHPRGHO

In de gedigitaliseerde samenleving gaan ontwikkelingen snel. Vaak zijn het de jongeren die voorop lopen. Frank: “Facebook is nog maar

Download het gratis het boek Goed Doen 2.0:

nauwelijks ingeburgerd of jongeren vertrekken alweer richting

æ.HQQLVQHWQOVRFLDOHPHGLD

Video: Goed Doen 2.0

Of bestel het boek voor €18,95 via Mijn Kind Online: æ0LMQNLQGRQOLQHQOSXEOLFDWLHVERHNHQ

Leerlingen zetten sociale media in voor het goede doel.

Contactpersoon Naam: Remco Pijpers Email: [email protected]


Het net sluit zich om het leermiddelenvraagstuk

Scholen maken echte stappen om leren persoonlijk te maken *HSHUVRQDOLVHHUGOHUHQOHHIWRSVFKROHQ2YHUGLWRQGHUZHUSEHVWDDQYHHOYUDJHQ1DDUPDWHSROLWLHNHQPHGLDPHHU aandringen op landelijke toetsen en het verhogen van onderwijskwaliteit door de focus op taal en rekenen, lijkt de beweging in de school tegengesteld. Terugblik: de eerste golf vernieuwers

kelde en frustrerende zoektocht naar geschikt materiaal. Aan dat

Welke methodiek volgen scholen bij een gepersonaliseerde onder-

materiaal worden hoge eisen gesteld. Het moet uitdagend genoeg

wijsaanpak? En op welke manier vervult ict hierbij een rol? Frans

zijn, in precies de juiste onderdelen worden aangeboden en flexi-

Schouwenburg, adviseur bij Kennisnet, blikt terug en vooruit.

bel te combineren zijn met ander materiaal. Ook moet digitaal leer-

Frans: “Zo’n acht jaar geleden konden we spreken van een trend:

PDWHULDDOKHWOLHIVWDGDSWLHI]LMQHQRRNQRJEHWDDOEDDU*HHQZRQ-

vernieuwende scholen die als paddenstoelen uit de grond schoten.

der dat al deze vernieuwende scholen meemaakten dat sommige

Denk aan: Slash24, Amadeus, Unic, Impuls!, De Nieuwste School,

docenten weer naar hun ‘oude’ methode grepen. Soms liet een

Niekée, Zuiderzee College, De Wittering. Stuk voor stuk scholen die

school zelfs het digitale leren weer los, zoals eerder dit jaar nog

vanuit een nieuwe situatie een totaal ander onderwijsconcept gingen

Het Zuiderzee College. In dit soort situaties spelen natuurlijk ook

aanbieden.

andere factoren een rol, maar de haperende productie helpt niet.”

De meeste van deze scholen bestaan nog steeds, maar hebben gaandeweg hier en daar zaken bijgesteld. Ze hebben groei gekend

Nieuwe beweging: naar gepersonaliseerd leren

en het moeilijk gehad. Aanvankelijk kenden sommige scholen mis-

“Na een periode waarin het leek alsof veel scholen pas op de plaats

schien tegenvallende examenresultaten. Dat is logisch, wanneer een

maakten, lijkt er een nieuwe beweging zichtbaar. Opvallend veel

nieuw concept moet gedijen in een onderwijssysteem dat niet meebeweegt. Sterker nog: in de laatste jaren is het onderwijsklimaat zakelijker

en

meer

prestatiegericht

geworden, waarbij de landelijke

scholen zoeken naar manieren

Alles is zoveel gebruiksvriendelijker en makkelijker voorhanden dan toen de eerste groep scholen ging vernieuwen”

aandacht en de zorg van ouders zich

om dichter bij de leerling te komen. Zij worden gesterkt door het feit dat technologie steeds beter in staat is die processen te ondersteunen. Alles is zoveel gebruiksvriendelijker en makkelij-

op een beperkt deel richt. Denk aan taal, rekenen, Cito, Pisa. In de

ker voorhanden dan toen de eerste groep scholen ging vernieuwen.

ogen van velen is het te kort door de bocht om scholen alleen langs

Bij alle scholen staan in de visie- en missiedocumenten kreten als:

díé meetlat te leggen.

leren doe je samen, efficiënt onderwijs, onderwijs moet passend

Een tweede reden waarom de eerste golf vernieuwende scholen van

zijn, competentie, betrokkenheid, relatie, persoonlijke aandacht, het

deze eeuw het moeilijk heeft, is dat de verwachtingen rondom de

ontplooien en ontwikkelen van talent. Algemener gesteld willen

productie van digitale leermaterialen niet waargemaakt worden.

scholen onderwijs aanbieden dat adaptief is, op maat, activerend en

Wanneer je het besluit neemt om de dure boeken overboord te

de leerling centraal stelt. Het gebeurt echter bijna nergens.

gooien en alles via de laptop aan te bieden, begint een ingewik-

Ik merk in mijn gesprekken met scholen dat het realiseren van deze


visie en missie niet eenvoudig is. Het huidige schoolprogramma voelt

Waarom nu juist anders?

als een knellende jas. Financiën zijn krap, nieuwe bezuinigingen die-

Frans: “Het denkproces dat ik bij veel scholen tegenkom

nen zich aan en scholen hebben te maken met krimp, lerarentekort en

ZRUGWWUHIIHQGRQGHUZRRUGHQJHEUDFKWGRRU-RV*LM]HQ

stijgende kosten. Ook is het moeilijk de leraren mee te krijgen in

campusdirecteur van Den Hulster in Venlo: We kunnen nog

veranderingen. Dit zijn slechts enkele van de vele ontwikkelingen die

een poosje doorgaan met de kaasschaaf. Hier iets snoeien,

een rol spelen. Toch verandert er nu iets. Directeuren vinden de situ-

daar wat fte’s eraf, de klassengrootte laten toenemen,

atie nijpend genoeg om echt werk te maken van onderwijs dat begint

minder ruimte bezetten, minder investeren in hardware

bij de behoefte van de leerling: gepersonaliseerd leren.”

en ontwikkeling. Bezuinigingen brengen ons alleen maar in een fuik van maatregel op maatregel. We legden onze

Geen revolutie maar evolutie

teams en medezeggenschapsraad de volgende keuze voor:

“Waar scholen het hardst mee worstelen, is de vraag hoe je de

Scenario A is ouderwets bezuinigen, scenario B is dezelfde

ideeën implementeert die je als school ontwikkelt. Ruwweg deel ik

bezuiniging, maar ook je onderwijs echt veranderen. Op

ze in in twee varianten. Scholen die vanuit de bestaande situatie

die manier willen we onszelf en de docenten, maar vooral

naar een nieuwe situatie toewerken en scholen die radicaal kan-

de leerlingen een nieuw perspectief bieden.

telen. Scholen die met vaak nieuwe medewerkers in een nieuw

Ook andere scholen kijken op deze manier naar de situatie,

gebouw gaan werken, horen bij deze laatste groep. Deze hebben

maar ook zonder het argument ‘geld’ is er voldoende ge-

zich in het voortgezet onderwijs verenigd in

voelde urgentie om dingen te veranderen.”

Pleion (www.pleion.nl). In het basisonderwijs heb je de scholen die in één keer met een Sterrenschool beginnen, in het mbo zijn er de


Netwerkscholen (www.netwerkschool.nl) en er zijn scholen die voor

æ 'HPHHVWHVFKROHQNLH]HQYRRUHHQLQWHQVLHYHSHUVRRQOLMNHEHJH-

een eigen variant kozen, zoals Laterna Magica en De School in Zand-

leiding van de leerling, met wekelijkse of zelfs dagelijkse coa-

voort.

chingsgesprekken, waarin de ontwikkeling van de leerling wordt

Wat we vooral zien, is een groeiende groep scholen die op zoek is

besproken, alsmede zijn planning voor de komende week (dag).

naar manieren om het onderwijs persoonlijker te maken vanuit een

æ 6FKROHQZLOOHQHHQPL[YDQOHHUYRUPHQ'RRUOHVXUHQWHYHUDQ-

bestaande situatie. Ze hebben opvallende overeenkomsten in hun

deren in blokken ontstaat ruimte om anders te roosteren. Zo

uitgangspunten:

ontstaan gescheiden tijdvakken voor instructiemomenten, work-

æ +HWOHUHQYDQGHOHHUOLQJVWDDWFHQWUDDOGHRUJDQLVDWLHYDQGH

shops, labs, groepsleersituaties, samen leren, zelf werken, enzo-

school is gericht op het ondersteunen van het leren van de

voorts. In sommige landen zie je dat dit zelfs kan leiden tot

leerling.

differentiatie in de rol van de leraar/coach. Er ontstaan specia-

æ 'HLPSOHPHQWDWLHPRHWJHIDVHHUGJHEHXUHQ

listen in instructie, in remediale hulp in opdrachtontwikkeling,

æ 6FKROHQYRRUDOLQKHWYRRUWJH]HWRQGHUZLMVHQPER ]LMQJH-

enzovoorts.

charmeerd van organisatievormen waarbij de leerling wel zijn

æ 6FKROHQZLOOHQĶH[LEHORQGHUZLMVJHULFKWRSGHDFWXHOHOHHU

eigen doel kan kiezen en op eigen tempo kan werken, maar niet

behoefte van de leerling en dus ontstaat er behoefte aan mate-

vrijblijvend! Ouders, leraren, mentoren en coaches stimuleren

riaal dat inspringt op het associatieve en integratieve leren.

doorlopend.

Waarom onderwijs personaliseren? Tien redenen van scholen om deze stap te zetten: Onderwijskundig:

dag kent zóveel tijdverlies, door roosters die steeds aange-

1.

We activeren onze leerlingen niet. We grijpen te veel naar

past moeten worden, lesuitval, de vele leswisselingen met

de bekende didactische middelen omdat we weten dat

de bijbehorende onrust, de korte les van 50 minuten waar-

daarmee het programma in ieder geval gehaald wordt.

in je zo weinig kunt doen. Als we dat anders kunnen orga-

We zien de verschillen tussen leerlingen, maar kunnen te

niseren zouden we meer uit de schooldag kunnen halen.

2.

weinig op maat bedienen. Zeker met Passend Onderwijs 3.

4.

5.

7.

op komst, wordt dit een groter probleem.

fessioneel omgaan met deze brede taak en enorme diver-

We leiden niet op met de toekomst voor ogen. We doen

siteit, veelal zonder extra middelen. Om dit mogelijk te

wat we altijd deden en verliezen uit het oog dat tijden

maken wordt veel ontwikkeld op het gebied van leermid-

snel veranderen, dat de maatschappij nieuwe eisen stelt

delen, leerinhouden, didactiek en zorg. Echter, de grens

aan mensen.

van de mogelijkheden is min of meer bereikt. Meer van het

Leerlingen groeien op met technologie en ict om zich

een, betekent meestal eenvoudigweg minder van het an-

heen. Op school doen we alsof dit allemaal niet bestaat.

der. De vraag die opkomt is: kunnen we de systeemgrenzen

Vakken veranderen niet. Dit kunnen we niet volhouden.

verschuiven zodat er meer mogelijk wordt?”

Ict verandert de beroepspraktijk, maar het onderwijs past zich hier onvoldoende op aan. We nemen daardoor risico’s

Economisch:

in onze plicht leerlingen te kwalificeren voor de arbeids-

8.

markt; een van de kerntaken van de school. Organisatorisch:

Er gaat enorm tijd en geld veel verloren door schoolgebouwen zo vaak ongebruikt te laten staan.

9. 6.

Van ons en onze leerkrachten wordt verwacht dat ze pro-

Er is geen match tussen de schooltijden van de leerling en de werktijden van ouders.

We schrijven wel dat we het beste uit onze leerlingen wil-

10. Er is een onlogische scheiding tussen onderwijs en voor-,

len halen, maar we doen het te weinig. Een gewone school-

tussen- en naschoolse opvang. Het zijn aparte geldstromen.


Dit materiaal moet geordend zijn op kindkenmerken en niet

duidelijk hun verwachtingen van producenten uitspreken. (zie ook

alleen op kerndoel.

het artikel ‘Regie in het speelveld van leermateriaal’, p.22) Dit leidt

æ *HYROJYDQGH]HĶH[LEHOHDDQSDNLVGDWHUEHKRHIWHLVDDQHHQ

tot betere deals, waarbij iedere partij doet waar hij goed in is.

grote voorraad leermaterialen, rijke opdrachten, toetsvormen

Producenten in het ontwikkelen van producten waar behoefte aan

en liefst ook digitale adaptieve programma’s zoals Rekentuin of

is, scholen in het verzorgen van prikkelend en aantrekkelijk onder-

Studyflow Rekenen (www.studyflow.nl).

wijs. We gaan een boeiende fase tegemoet!”

Het verschil met de eerste golf van vernieuwing is dat scholen bewuster en meer realistisch naar de functie van ict kijken. Ook zien

Contactpersoon

we dat scholen niet zo snel meer bereid zijn om zelf de productie

Naam: Frans Schouwenburg

van digitaal materiaal ter hand te nemen, maar dat ze zich organi-


seren om zich als uitgesproken consumenten te profileren en

inDruk juni 2013 - 21

Regie in het speelveld van leermateriaal De muziekindustrie is de afgelopen jaren radicaal veranderd door de opkomst van internet. Vroeger kochten we platen en daarna cd’s. Je kon een specifiek nummer alleen aanschaffen als deze op een single uitgebracht was. Door het digitaliseren van muziek kunnen we nu via internet muziek downloaden en afspelen. Hele albums, losse nummers en zelfs een playlist van een ander. Waarom zouden vergelijkbare veranderingen ook niet gaan plaatsvinden voor lesmateriaal en methoden? De wereld van lesmateriaal is volop in beweging. Het gaat misschien

Technologie heeft grote invloed op het lesmateriaal van de toekomst,

niet zo snel als in de muziekindustrie maar de verandering is on-

en kan helpen het leerrendement te vergroten. Het leermateriaal

omkeerbaar. Veel lesmateriaal is al in digitale vorm beschikbaar en

wordt slim en past zich aan op het niveau, de leerstijl of de leervraag

er ontstaan ook nieuwe vormen. Vaak zijn deze materialen alleen te

van de leerling. Daarmee verandert het speelveld van leermateriaal.

koop als gehele methode, terwijl het tegelijkertijd de wens van

De uitgevers, distributeurs, leveranciers van elektronische leer-

leraren en scholen is om het onderwijs meer aan te laten sluiten op

omgevingen en leerlingvolgsystemen en nieuwe leveranciers vragen

de individuele leerling. Want opbrengstgericht werken vraagt om

zich af waar hun toegevoegde waarde zit. Welk aanbod moeten zij

een aanpak waarin leraren kunnen variëren met leermateriaal. De

gaan ontwikkelen en neerzetten? Er is maar één partij die dat be-

leerling die het nodig heeft krijgt passend leermateriaal. De leerling

paalt, namelijk degenen die de materialen selecteren en aanschaffen.

die het al weet wordt extra uitgedaagd met verdiepingsmateriaal.

Juist in deze tijd van verandering is het belangrijk dat leraren en

schoolleiders hun vraag expliciteren. Zij moeten duidelijk maken wat

maken hoe leermaterialen bij kunnen dragen aan het realiseren

zij verwachten van het aanbod en hoe zij willen dat de leermiddelen-

van hun onderwijsvisie en welke kaders daarvoor nodig zijn. Dit

keten voor hen gaat werken. Dat vergt van de scholen een visie op

is met name gebeurd in het voortgezet onderwijs als gevolg van

onderwijs, een scherp inzicht in de rol van leermiddelen, een

de “gratisboekenmaatregel”.

helder beeld van de gewenste werkwijze (van selectie tot gebruik

Op sectorniveau was er geen gemeenschappelijke vraag en geen

van het lesmateriaal), en daadkracht om te komen tot sectorale

gezamenlijk leermiddelenbeleid geformuleerd. Terwijl uitgeverijen

samenwerking.

en andere leveranciers wel een sectorbreed aanbod ontwikkelden en op de markt brachten. Dat is ook begrijpelijk omdat deze markt-

Visie en Programma van Eisen

partijen de investeringen in leermateriaal moeten kunnen terug-

In zowel basis-, voortgezet als middelbaar beroeps onderwijs is, of

verdienen. En dat kan niet bij één school. De huidige leermiddelen-

wordt, met ondersteuning van Kennisnet een visie en een gemeen-

keten blijkt daardoor sterk aanbodgestuurd te zijn.

schappelijk Programma van Eisen voor leermiddelen opgesteld. Deze

Hoe vaak verzuchten leraren of schoolleiders niet dat zij graag ander

visie en eisen hebben betrekking op allerlei soorten leermateriaal.

lesmateriaal zouden willen hebben, maar dat zij het gevoel hebben

Van papier tot digitaal en van open en gratis materiaal tot gesloten

dat zij geen enkele invloed hebben op de uitgeverijen. Dat klopt

en te betalen leermateriaal. Het Programma van Eisen richt zich

waarschijnlijk ook als individu. Maar niet als collectief. En zeker niet

vooral op de processen die nodig zijn om leerlingen tijdig te kunnen

op sectorniveau.

laten beschikken over het juiste leermateriaal. Het gaat om het selec-

De leermiddelenketen verandert als gevolg van ict en internet. Dat

teren van leermateriaal, het contracteren van de uitgever of leveran-

roept om regie van scholen op deze keten. Dat zorgt ervoor dat alle

cier, het inrichten van het proces en eventuele (ict-) voorzieningen, het leveren, ontvangen en gebruiken van het leermateriaal. Het Programma van Eisen spreekt zich niet uit over het soort leermateriaal of de inhoud daarvan. In het mbo is het Programma van

partijen in de keten het lesmateriaal

Hoe vaak verzuchten leraren of schoolleiders niet dat zij graag ander lesmateriaal zouden willen hebben, maar dat zij het gevoel hebben dat zij geen enkele invloed hebben op de uitgeverijen”

Eisen al in 2012 gepubliceerd. De

van de toekomst leveren, op zo’n manier dat scholen hun gewenste onderwijs kunnen realiseren. De sectorraden kunnen regie nemen op de vraag, de keten en/of het aanbod. In het voortgezet onderwijs hebben schoolbestuurders eerder met de oprichting van VO-content regie ge-

PO- en VO-Raad werken samen met Kennisnet hard aan het afronden

voerd op het aanbod. Zij hebben met VO-content een alternatief neer

van hun eigen visiedocument en Programma van Eisen en zal nog vóór

gezet voor leermiddelen dan de traditionele uitgeverijen doen. Nu

de zomer beschikbaar zijn.

kijken zij ook naar regie op de vraag. Wat zouden zij als scholen gezamenlijk willen zien dat de onderwijsmarkt hen levert qua leer-

De veranderende leermiddelenketen

middelen? Ook in de andere twee sectoren willen de bestuurders voor-

Om te komen tot een goed Programma van Eisen is het belangrijk om

al sturen op de vraag om het juiste aanbod beschikbaar te krijgen.

te kijken hoe de huidige leermiddelenketen aan het veranderen is.

Zodat op basis van de vraag het juiste aanbod beschikbaar komt.

Denk daarbij aan hoe het bedrijfsmodel van uitgevers eruit ziet als

Bij digitaal leermateriaal blijkt het daarnaast belangrijk te zijn om

het materiaal digitaal wordt? En in hoeverre leidt digitalisering er-

ook regie op de keten te voeren, om te zorgen dat er goede (met name

toe dat er nieuwe partijen komen die voor niches lesmateriaal gaan

technische) afspraken worden gemaakt. Als scholen niet in samen-

maken? Welke waarde denken distributeurs te leveren als boeken niet

spraak met leveranciers van digitale leer- en toetsomgevingen en

meer fysiek ingekocht, opgeslagen en gedistribueerd worden?

uitgeverijen standaarden afspreken, is het mogelijk dat leraren en

Sommige scholen en schoolbesturen hebben een expliciet leer-

leerlingen in de klas tegen niet-werkend lesmateriaal aanlopen.

middelenbeleid opgesteld. Dit helpt de school om duidelijk te


Of dat toetsen voorgangsresultaten niet beschikbaar zijn in het leer-

leraren bij het leveren van “massamaatwerk”. Ze realiseren zich

lingvolgsysteem van de school. Of dat scholen worden geconfronteerd

maar al te goed dat het organisatorisch en financieel ingewikkeld is

met een vendor lock-in, als ze van leverancier willen veranderen.

om elke leerling een individuele leerroute te bieden. Schoolleiders en bestuurders vinden elkaar ook in de wil om meer innovatie te

Sectorale regie op de vraag naar leermiddelen

krijgen in de leermiddelenketen en begrijpen dat zij daarbij zelf aan

Uit een rondgang langs bestuurders en schoolleiders in de sectoren

zet zijn. Zodat ze kunnen aangeven wat zij nodig hebben.

bleek dat zij veel gemeen hebben als het gaat om de onderwijsambities en de rol van leermateriaal daarbij. Scholen willen meer

Ideaalmodel leermiddelen

eigentijds, modern onderwijs, en zien dat digitaal leermateriaal

Op basis van prioriteiten formuleren bestuurders en schoolleiders

dit mogelijk maakt. Scholen willen flexibeler zijn en meer variëren,

een ideaalmodel voor leermiddelen, dat een basis vormt voor het

en daarom meer invloed hebben op wat ze voor welke groep leer-

Programma van Eisen. In dat ideaalmodel zijn er per vak of domein

lingen aan leermateriaal gebruiken. Scholen willen opbrengst-

meerdere “slanke kernmethoden” beschikbaar. Dit is een volledige

gericht werken en de talenten van hun leerlingen ontwikkelen.

leerlijn met basislessen en toetsen, maar ontdaan van alle extra’s.

Scholen willen daarom leermateriaal inzetten dat past bij de leer-

Dit maakt de slanke kernmethode betaalbaar waarbij er financiële

stijl, niveau en leerkenmerken van de student. Scholen willen in-

ruimte overblijft voor de door de leerkracht te kiezen extra´s.

zicht in de voortgang van de leerling.

Om met de slanke kernmethoden te kunnen variëren is er een

Tegelijkertijd ervaren scholen knelpunten in het huidige aanbod

sectorbrede afspraak nodig die het mogelijk maakt de inhoud van

van leermiddelen en in de werking van de keten en vinden dat het

leermateriaal te benoemen. Afgeleid van de kerndoelen in het

huidige aanbod onvoldoende mogelijkheden geeft tot gevarieerd

basisonderwijs, de eindtermen in het voortgezet onderwijs en de

onderwijs. Ze zien dat het huidige leermateriaal door aanbieders

kwalificatiedossiers in het mbo is met elkaar afgesproken welke

niet snel genoeg aangepast wordt aan hun wensen. En ervaren dat

leerdoelen in een bepaald vak of domein bereikt moeten worden.

het steeds moeilijker wordt om de financiering van de leermiddelen

Deze leerdoelen zijn vrij van didactiek, en beschrijven alleen de

rond te krijgen.

inhoud van de leerstof.

Er is tussen de sectoren gemeenschappelijkheid in de prioriteiten.

In de slanke kernmethode is per onderdeel duidelijk aangegeven

Schoolleiders en bestuurders willen meer ondersteuning voor

welk leerdoel bereikt zou moeten worden. De leraar heeft nu de


mogelijkheid om te gaan variëren. Aan de hand van het leerdoel kan

Niet zonder goede regie. Daar ligt de uitdaging de komende jaren.

hij of zij in een rijke collectie aanvullend materiaal onderdelen

In iedere sector.

vinden die recht doen aan specifieke groepen leerlingen in zijn klas. Dit materiaal – al dan niet betaald – kan hij of zij inzetten als variatie op de basisinhoud van de slanke kernmethode. Hiermee kan

Belangrijkste kenmerken van de sectorale aanpak

de leraar differentiëren. Op leerniveau, op leerstijl of op leerken-

æ 'HVHFWRUQHHPWHHQJH]DPHQOLMNLQLWLDWLHIRPOHHUPLG-

merk. De leraar kan bijvoorbeeld kiezen om extra oefenmateriaal

delen beter aan te laten sluiten bij de wensen van het

rond breuken in te zetten voor leerlingen die met herhaling betere

onderwijs.

leerresultaten behalen. De leraar kan tegelijkertijd kiezen om een meer begaafde leerling die het leerdoel met weinig inspanning al behaald heeft een extra, uitdagende opdracht te geven.

æ 'HVHFWRURQWZLNNHOWGDDUWRHHHQYLVLHRSOHHUPLGGHOHQ om sturing te geven aan de markt. æ 'H VHFWRU IRUPXOHHUW HHQ JH]DPHQOLMNH YUDDJ DDQ GH

Om het bovenstaande mogelijk te maken zijn ict-voorzieningen

markt, en maakt afspraken met marktpartijen over de

nodig die de leraar helpen aanvullend leermateriaal te vinden en

condities die daarvoor nodig zijn.

daarmee voor bepaalde leerlinggroepen te variëren. Dit kan vaak

æ 'H]HZRUGHQYDVWJHOHJGLQHHQ3URJUDPPDYDQ(LVHQGDW

gerealiseerd worden in de huidige digitale leer- en werkomgevingen

scholen kunnen gebruiken als basis voor de verwerving

die binnen het basisonderwijs en voortgezet onderwijs en mbo ge-

(sectorale ‘inkoopvoorwaarden’).

bruikt worden. Kennisnet kan zorgen voor een omgeving waarmee

æ .HUQ YDQ GH YUDDJ LV HHQ LQYXOOLQJ PHW VODQNH NHUQ

docenten aanvullend materiaal kunnen vinden in het brede aanbod.

methoden en een grote collectie aanvullend materiaal.

Volgende stap De muziekindustrie is sterk veranderd. De leermiddelenmarkt gaat

Contactpersoon

ook veranderen. Dit keer onder regie van de onderwijsinstellingen.

Naam: Willem-Jan van Elk

De sectoren formuleren hun vragen aan de markt, de realisatiefase


is aangebroken. De samenwerking in de keten bepaalt het succes.


Papier of digitaal toetsen? De afwegingen op een rij Een ict-bekwame leraar is in staat te beoordelen wanneer ict meerwaarde heeft in zijn of haar onderwijs en kan dit uitleggen. Maar mag je een leraar ook om uitleg vragen waarom hij of zij bepaalde vormen van ict niet inzet als deze aantoonbare meerwaarde hebben? Toen Kennisnet deze vraag in een prikkelende, publieke vorm stelde rond de inzet van digitaal toetsen ontstond er veel discussie. Hieronder de afwegingen op een rij om digitaal te toetsen.

Digitaal toetsen: stand van zaken

halve week. Dat is relatief laag ten opzichte van andere vormen van

Uit onderzoek blijkt dat 2% van de leraren in het basis- en voortgezet

ict-gebruik door leerkrachten, zoals het inzetten van een elektroni-

onderwijs wekelijks gebruik maakt van digitaal toetsen. In het mbo

sche leeromgeving of methodegebonden software.

JDDWKHWRPYDQGHOHUDUHQ*HPLGGHOGNRPWKHWHURSQHHUGDW««Q keer in de drie weken een leraar in het basis- en voortgezet onder-

Formatief, adaptief en summatief

wijs een digitale toets inzet. In het mbo is dat één keer in de ander-

Toetsen kunnen digitaal afgenomen worden om te kijken wat een


leerling tussentijds geleerd heeft zonder dat de leerling hier een cijfer voor krijgt. Dit wordt formatief toetsen genoemd. Uiteraard krijgt een leerling ook direct zelf inzicht door het beantwoorden van de digitale toetsvragen. Hij kan dan zelf zien wat hij geleerd heeft, en wat nog aandacht behoeft. Dit kan de leerling helpen om beter zicht te krijgen op zijn eigen leerproces. En dat bevordert ook de motivatie en inzicht in zijn voortgang. Een volgende stap is dat het digitale leermateriaal en de methode op basis van de toetsresultaten zo intelligent wordt dat het zich aanpast aan het individuele niveau van de leerling. Dat noemen we adaptief leermateriaal. De leerling krijgt op zijn beeldscherm nu alleen nog maar die oefeningen aangeboden die hij nog niet of slecht beheerst. De technologie die hierbij gebruikt wordt valt onder een bredere ontwikkeling learning analytics. Hoewel deze ontwikkelingen nog in

Digitale toetsen: de mogelijkheden

de kinderschoenen staan, komen er in Nederland steeds meer leer-

De mogelijkheid om digitaal te toetsen zitten verwerkt in het leer-

materiaal en methodes met deze nieuwe mogelijkheden.

materiaal of in de methode zelf. Voor de leraar is het voordeel

Ook toetsen waar een cijfer, oordeel of zelfs diploma van afhangt

hiervan dat hij niet zelf de toetsen hoeft te ontwikkelen. Bovendien

kunnen digitaal afgenomen worden. Dit zijn vormen van summatieve

sluit de toets goed aan op leerinhoud van het lesmateriaal en kan de

toetsing. Het bekendste voorbeeld zijn de digitale centrale examens.

uitgever de eerder genoemde intelligentie gemakkelijker inbouwen

Ook de digitale Eindtoets Basisonderwijs (voorheen Cito) heeft een

om zodat het leermateriaal adaptief wordt. Een belangrijk aandachts-

summatief karakter. In 2012 maakte hier nog maar 1% van de leer-

punt hierbij is om goede afspraken te maken over het eigenaarschap van de resultaten van de toets. Is

lingen gebruik van. Bij summatieve toetsen zijn logischerwijs de betrouwbaarheid, de veiligheid en de validiteit van groter belang dan bij formatieve toetsen. Digitaal toetsen is meer dan mutiple choice De eerste digitale toetsen waren

Natuurlijk kan niet elke type toets gedigitaliseerd worden. Het is zelfs onzinnig om dat te doen. Ook hier geldt dat een ict-bekwame leraar weet wanneer het zinvol is en wanneer niet”

dat de school of de uitgever? En hoe worden de resultaten opgenomen in het leerlingvolgsysteem? Vrijwel alle elektronische leeromgevingen beschikken over een toetsmodule. Daarnaast zijn er al jaren softwareleveranciers die gespecialiseerde

toetssoftware

beperkt in de toetsvorm. Mutiple choice was de meest gebruikte

leveren met een uitgebreide set aan mogelijkheden. Met deze mo-

vorm. De huidige meer uitgebreide toetssoftware biedt tussen

dules en software hebben zowel de leraar als de school de vrijheid

150 en 300 soorten toetsvragen. Bijvoorbeeld:

zelf toetsen te maken, toe te voegen en te delen, en kan dat methode

æNRUWHRSHQYUDJHQPHWHHQGXLGLJHDQWZRRUGHQ

onafhankelijk. Bovendien kunnen de gemaakte vragen geëxporteerd

æNHX]HYUDJHQYDQVWDQGDDUGPXWLSOHFKRLFHWRWUDQNLQJYUDJHQ

worden naar een andere applicatie. Zodat leraren in verschillende

æRSHQYUDJHQPHWFRPSOH[HRQJHVWUXFWXUHHUGHDQWZRRUGHQ

programma’s vragen kunnen maken en toetsen kunnen afnemen. Natuurlijk kan niet elke type toets gedigitaliseerd worden. Het is

De eerste twee categorieën laten zich makkelijk automatiseren. De

zelfs onzinnig om dat te doen. Ook hier geldt dat een ict-bekwame

toetssoftware doet het corrigeerwerk. Ict gaat in de nabije toekomst

leraar weet wanneer het zinvol is en wanneer niet. Als de leraar wil

ook een belangrijkere rol spelen bij het nakijken van open vragen

toetsen of de leerling logisch redeneert, is er meer nodig dan het

door de inzet van taaltechnologie. Zeker bij stelopdrachten kan dit de

beantwoorden van de vraag alleen. Dat geldt voor de papieren en dus

leerkracht helpen.


ook voor de digitale toets. De redenatie moet in het antwoord van de

voorbeeld multimedia in toetsing levert nieuwe vormen op die in

leerling terugkomen. Dit beperkt de automatische correctie. Leraren

sommige gevallen beter aansluiten op leerstijlen van leerlingen

zijn veel beter in staat vrije, alternatieve redeneringen te toetsen

en specifieke vakken.

dan een computer.

Digitaal toetsen leidt tot verbeterde toetsen omdat de leraar een

Tegelijkertijd kunnen sommige toetsen op papier slecht gegeven

schat aan extra informatie krijgt. Met deze data en de analyse hier-

worden. Bijvoorbeeld als een toetsvraag ingeleid wordt door een

over kan een leraar meteen zien hoe leerlingen de toets gemaakt

video of een animatie. Leerlingen, die meer beeldend en auditief

hebben en met welke vraag ze moeite hadden. Maar ook of er pa-

ingesteld zijn, worden in de regel door de papieren, sterk op tekst

tronen zitten in de goed gegeven antwoorden.

gerichte toets benadeeld. En ook leerlingen met dyslexie hebben baat bij digitale toetsen.

Belemmeringen voor digitaal toetsen Zoveel voordelen zouden toch direct moeten leiden tot een groot

Meerwaarde van digitaal toetsen

gebruik? Toch blijft dat achter. Sterker nog, scholen die een aan-

Papieren toetsen kosten leraren veel tijd. Denk aan het maken,

tal jaren geleden als de voorhoede golden, zijn gestopt of minder

samenstellen en het corrigeren. Dat is wellicht ook de reden waarom

enthousiast geworden. Waar ligt dat aan?

in Nederland formatieve toetsing nog zo weinig voorkomt.

æ -XLVWHLQIUDVWUXFWXXUYRRUGLJLWDDOWRHWVHQ

Digitaal toetsen levert tijdsbesparing op. Het automatiseert taken

Om summatief te toetsen zijn “digitale toetslokalen” nodig die vol-

van een leraar die net zo goed door een machine gedaan kunnen

doen aan alle veiligheids- en betrouwbaarheidseisen. Want als er

worden. Het gaat hierbij dan wel over “standaard” toetsen waar het

getoetst wordt, moet de techniek wel werken en veilig zijn. Dit

eigen oordeel van de leerkracht op de antwoorden weinig tot geen

vergt een forse investering. Zeker als de eisen bij landelijke digi-

meerwaarde heeft.

tale examens en toetsen zwaar en niet eenduidig zijn. De komst van

Digitaal toetsen geeft inzicht. Het geeft inzicht in de voortgang

een nieuw landelijk computerexamensysteem Facet is een stap

van de individuele leerling. Door vaker formatief te toetsen weet

voorwaarts, maar neemt het probleem niet weg dat de hoeveelheid

de leraar en de leerling zelf wat nog geleerd moet worden, waar

tijd voor summatieve toetsing in een school veel te kort is om

extra ondersteuning nodig is en waar meer diepgang gewenst is.

toetslokalen in te richten die rendabel zijn.

Formatief digitaal toetsen is een van de middelen die nodig zijn

Als een leraar formatief wil toetsen, moet hij snel en eenvoudig

om het onderwijs meer gepersonaliseerd aan te bieden.

een 1-op-1 situatie creëren. Dat betekent: één device per ge-

Digitaal toetsen maakt nieuwe toetsvormen mogelijk. Niet alle

toetste leerling. Hierdoor kan een leerkracht in een deel van de

huidige toetsvormen zijn te digitaliseren, het gebruik van bij-

les leerlingen digitaal toetsvragen laten beantwoorden. Zonder


school én schooloverstijgend cruciaal. Landelijke toetsbanken Kennisnet start een project om de belemmeringen rond

opzetten en onderhouden lijkt de oplossing te zijn. Uitgevers en

digitaal toetsen in beeld te brengen en een aanpak te ont-

leveranciers van toetssoftware hebben al

wikkelen hoe leraren en scholen zelf digitaal toetsen meer

gebouwd en zijn bereid deze (tegen vergoeding) te delen. Ook

en beter kunnen inzetten. Tegelijkertijd pakt Kennisnet in

in het open domein zouden leraren hun toetsen moeten kunnen

dit project de vraagstukken op die alleen landelijk opgelost

delen. Wikiwijs kijkt hoe zij dit zouden kunnen ondersteunen.

kunnen worden.

itembanken op-

æ /HLGHUVFKDSHQYLVLH Bij de afweging om digitaal toetsen wordt een beroep gedaan op leiderschap en visie. Iedere school zou een (impliciet) toetsen ict

dat hij een computerlokaal weken van te voren moet reserveren. æ -XLVWHGHVNXQGLJKHLGYRRUGLJLWDDOWRHWVHQ

beleid moeten hebben dat uitvoering ondersteunt en versterkt. In hoeverre is in de school het ict-beleid afgestemd op het toets-

Het maken van goede toetsen stelt hoge eisen aan de leraar. De

beleid? En in hoeverre zijn schoolleiders in staat om initiatief te

vraag is of elke leraar over deze kennis en vaardigheid moet be-

nemen om dit vraagstuk op te lossen? Doorslaggevende vragen bij

schikken. Het samenstellen van digitale toetsen vergt dat de leraar

de afweging om digitaal toetsen in te zetten in het onderwijs.

ook voldoende ict-bekwaam is en staat is om met technologie de beoogde leerdoelen toetsbaar te maken op een manier dat het hem

Meer informatie:

op termijn tijd bespaart. Om dit te kunnen moeten veel leer-

Kennisnet.nl/digitaaltoetsen

krachten eerst tijd investeren. En die tijd hebben ze niet, nemen ze niet of krijgen ze niet. Hier ligt een handschoen die iedere leerkracht en schoolleider zou kunnen oppakken. æ -XLVWHKRHYHHOKHLGGLJLWDOHWRHWVYUDJHQ Digitale toetsvragen maken kost tijd. Die tijd hebben leraren

Contactpersoon Naam: Jan-Kees Meindersma Email: [email protected]

onvoldoende. Hierbij is samenwerking tussen leraren binnen de


Opbrengstgericht werken versterken met leerlingvolgsysteem Opbrengstgericht werken in het basis- en voortgezet onderwijs veronderstelt dat docenten en managers beschikken over steeds meer informatie over hun leerlingen. Het leerlingvolgsysteem is een belangrijk instrument hierbij. Tegelijkertijd blijkt uit onderzoek dat het leerlingvolgsysteem nu wordt onderbenut. Hoe kunnen scholen dit instrument slimmer inzetten? In het basis- en voortgezet onderwijs staat opbrengstgericht werken

aan het maximaliseren van prestaties van haar leerlingen door een

momenteel hoog op de agenda, omdat het helpt het onderwijs te

school. Daarbij wordt een evaluatiecyclus gehanteerd: analyseren

verbeteren en individuele leerresultaten van leerlingen te verhogen.

van resultaten, diagnose van oorzaken, bepalen van doelen, keuze

Deze belofte blijkt onder meer uit onderzoek van Onderwijsinspectie

van onderwijsaanpak, monitoren van proces.

in het basisonderwijs voor rekenen. En in het voortgezet onderwijs zijn resultaten zichtbaar van opbrengstgericht werken via het project

Verschillende niveaus

Zeer Zwakke Scholen. Ook in het OCW-beleid ligt de focus op

Op schoolniveau betekent opbrengstgericht werken het continu

opbrengstgericht werken: in de bestuursakkoorden met de sector-

verbeteren van het onderwijs: kwaliteitszorg. Op leerlingen

raden zijn afspraken gemaakt over het werken aan een cultuur van

groepsniveau gaat het om het afstemmen van het leeraanbod op de

opbrengstgericht werken. En wetgeving over het gebruik van het

capaciteiten van de leerling en het geven leerlingzorg: gepersona-

leerlingvolgsysteem en verplichte toetsen is in voorbereiding.

liseerd leren. Op bovenschoolsniveau kan opbrengstgericht werken JRHGEHVWXXUIDFLOLWHUHQ*RHGEHVWXXUYHURQGHUVWHOWGDWEHVWXUHQ

Wat is opbrengstgericht werken?

zich interesseren voor de opbrengsten van hun scholen en dat zij

Opbrengstgericht werken is het systematisch en doelgericht werken

het niveau daarvan actief bewaken.

1. Analyseren van de resultaten

5. Monitoren van proces

4. Keuze van onderwijsaanpak

Figuur 3. cyclus voor opbrengstgericht werken


Cyclus voor opbrengstgericht werken

2. Diagnose van oorzaken

3. Bepalen van doelen

Scholen werken opbrengstgericht als:

werken op schoolniveau. Alleen op beperkte schaal is zichtbaar dat

æ =HGXLGHOLMNHGRHOHQVWHOOHQ

het leerlingvolgsysteem wordt ingezet voor opbrengstgericht werken

æ =H]RUJHQGDWOHUDUHQZHWHQZDW]HKXQOHHUOLQJHQ

op groeps- en leerling niveau.

moeten leren æ =HKHWRQGHUZLMVDIVWHPPHQRSZDWOHHUOLQJHQQRGLJ hebben om te presenteren æ =HSUREOHPHQYDQOHHUOLQJHQDQDO\VHUHQGLHGHGRHOHQ niet halen

Verschillende factoren Die onderbenutting kan komen door een mix van factoren. De beschikbare toetsgegevens bieden niet altijd de mogelijkheid voor betekenisvolle analyses. Voor gepersonaliseerd leren heb je bij-

æ =HSUREOHPHQYHUKHOSHQGRRUHHQJRHGHOHHUOLQJHQ]RUJ

voorbeeld inzicht nodig in welke onderdelen van het onderwijs-

æ =HMDDUOLMNVQDJDDQKRHJURHSHQOHHUOLQJHQHQGH

aanbod een leerling niet begrijpt. Dit betekent dat toetsinformatie

school als geheel presteren æ =HVQHOYHUEHWHUHQDOVSUHVWDWLHVWHJHQYDOOHQ

op itemniveau beschikbaar moet zijn. Ten tweede kan het gaan om de administratieve lasten die komen kijken bij het invoeren van toetsresultaten als geen koppeling ge-

Bron: Inspectie van het Onderwijs 2012

maakt kan worden. De onderbenutting kan daarnaast ook voortkomen uit het niet gebruiken van de analysemogelijkheden door een school. Zo maken scholen

Welke rol heeft een leerlingvolgsysteem

bijvoorbeeld wel analyses op het niveau van de leerling en groep,

bij opbrengstgericht werken?

terwijl analyses op het schoolniveau niet vanzelfsprekend zijn.

Voor opbrengstgericht werken zijn op hoofdlijnen de volgende

Tot slot kan er sprake zijn van verkeerde interpretatie van de infor-

gegevens nodig: resultaten van leerlingen (cognitief en ook sociaal-

matie uit het leerlingvolgsysteem, beperkte tijd om in teamverband

emotionele ontwikkeling), achtergrondkenmerken van leerlingen,

de resultaten te bespreken en maatregelen te nemen om te komen

zorggegevens en verzuimgegevens. De detaillering van deze infor-

tot betere prestaties.

matie verschilt tussen opbrengstgericht werken op de verschillende niveaus: school-, leerlingen groepsniveau en het bovenschoolse

Hoe bevorderen scholen opbrengstgericht

niveau.

werken met een leerlingvolgsysteem?

Het is noodzakelijk om deze gegevens op één punt deze te gebundeld

Uit ervaringen van verschillende projecten die de Universiteit

hebben en beschikbaar te stellen. Het leerlingvolgsysteem is binnen

Twente heeft uitgevoerd, zijn verschillende aanbevelingen voor het

de school hier bij uitstek geschikt voor. Het kan de spil zijn waaruit

verbeteren van opbrengstgericht werken op schoolniveau en

docenten en managers de informatie kunnen halen voor opbrengst-

groepsniveau met een leerlingvolgsysteem gehaald:

gericht werken.

æ1HHPDOVVFKRROOHLGHUGHURODOVJDQJPDNHUHQSURFHVEHZDNHU+HW

Uiteraard is het leerlingvolgsysteem niet de enige applicatie die een

systematisch opbrengstgericht werken kan een ingrijpend

rol speelt bij opbrengstgericht werken. Voor het diagnosticeren van

veranderingsproces zijn. De schoolleider heeft een belangrijke rol

leerlingen zijn ook methodeafhankelijke en -onafhankelijke toetsen

in het enthousiasmeren van teams om hiermee aan de slag te gaan

van belang, net als leermateriaal dat betekenisvol differentiëren

en ook ervoor zorgen dat het werken met informatie in de school

mogelijk maakt.

adequaat is ingericht. Benadruk de relevantie van opbrengstgericht werken in relatie tot de kwaliteit van het onderwijs.

Wat valt op in het huidig gebruik voor het leerlingvolgsysteem?

æ =RUJHUYRRUGDWRSEUHQJVWJHULFKWZHUNHQLVLQJHULFKWLQMHVFKRRO

Recent zijn diverse onderzoeken uitgevoerd naar het gebruik van het

Dit betekent dat de activiteiten, de mensen die de activiteiten

leerlingvolgsysteem. De rode draad daarin is dat scholen het systeem

ondernemen en bijhorende voorzieningen en opleiding zijn be-

onderbenutten voor opbrengstgericht werken. Het wordt vaak ge-

paald. Meer concreet kan het bijvoorbeeld gaan om afspraken die

bruikt om (toets)gegevens te verzamelen om tegemoet te komen aan

in gesprek met teams zijn gemaakt over de inrichting van de cyclus:

de eisen van de inspectie en zelden gebruikt voor opbrengstgericht


vast afname momenten voor toetsen, momenten van dialoog over

ook onderdeel van het hrm-beleid van de school worden en uit-

de informatie en op basis daarvan bepalen van de instructie-

werking krijgen in de bekwaamheid van docenten.

strategie. Onder inrichten valt ook dat er afspraken zijn gemaakt

æ:HUNGDDUQDDVWDDQHHQYHLOLJHFXOWXXULQGHVFKRRO2SEUHQJVW-

over de te gebruiken informatie en ondersteunende applicaties:

gericht werken werkt in een cultuur waarin docenten en teams

leerlingvolgsysteem als bronsysteem, eventuele dashboard om

gezamenlijk willen leren. Het werken met concrete informatie kan

informatie beschikbaar te stellen, werkwijzen om informatie uit

echter ook een ander reflex in de organisatie teweeg brengen:

toetssystemen in het leerlingvolgsysteem beschikbaar te maken.

het afrekenen van elkaar op basis van de prestatie-informatie.

Daarnaast kunnen er afspraken gemaakt worden om docenten te

De onveiligheid die hierdoor ontstaat zal opbrengstgericht

trainen in vaardigheden die noodzakelijk zijn: uitleg van leerling-

werken in negatieve zin beïnvloeden. Het is zaak om hier in de

volgsysteem en analyse mogelijkheden, leren analyseren in teams,

begeleiding van teams en scholen oog voor te hebben.

leren doelen formuleren. Hierdoor kan opbrengstgericht werken


Veel scholen zullen deze punten herkennen uit hun werken aan

Conclusie

onderwijsvernieuwing.

De verwevenheid tussen opbrengstgericht werken, het leerlingvolg-

Als men opbrengstgericht werken op bovenschools niveau wil stimu-

systeem en interventies om het opbrengstgericht werken met dit

leren gelden de volgende aanbevelingen:

systeem te bevorderen is evident. Met aandacht voor deze verweven-

æ 1HHPDOVEHVWXXUKHWLQLWLDWLHIRPHHQDFWLHYHJHVSUHNVSDUWQHU

heid kunnen scholen relatief eenvoudig en met gezond verstand

voor de school te zijn met betrekking tot de opbrengsten. Daar-

stappen zetten richting opbrengstgericht werken. Veel scholen

toe dient het bestuur op de hoogte te zijn van de leerresultaten

hebben immers al instrumenten in de steigers staan, zoals een

van de school en deze te kunnen vergelijken met andere scholen.

leerlingvolgsysteem, maar benutten die nog niet in de breedte.

æ )DFLOLWHHUDOVEHYRHJGJH]DJGHVFKRRORPGHSUHVWDWLHVYDQGH leerlingen te verbeteren. Deze algemene uitspraak kan worden

Dat hangt samen met een mix van organisatieculturele, informatiekundige en technische factoren. Nog niet altijd is de juiste

geconcretiseerd in relatie met de activiteiten die in de vorige alinea onder “inrichten” zijn benoemd: strategisch onderwijsbeleid, beschikbaar stellen IT, hrm-beleid. Verliezen we de menselijke maat uit het oog?

informatie voorhanden , wordt de

Als een school daadwerkelijk stappen wil zetten, moeten zij investeren in samenwerking binnen teams, kennis en vaardigheden van docenten en de inrichting van de cyclus van opbrengstgericht werken”

informatie op een voor docenten toegankelijke manier gepresenteerd of worden beschikbare analyse mogelijkheden gebruikt. Informatie is slechts één component van het opbrengstgericht werken. Als een school daadwerkelijk stappen wil zetten, moeten zij investeren in

Onderwijs geven en leerlingen begeleiden is mensenwerk. Docenten

samenwerking binnen teams, kennis en vaardigheden van docenten

zijn professionals en hebben ruimte nodig om hun activiteiten naar

en de inrichting van de cyclus van opbrengstgericht werken. De

eigen professionele inzicht uit te voeren. Dit kleurt het opbrengst-

kennis die het afgelopen jaar over dit alles is ontwikkeld, biedt

gericht werken op schoolniveau. Onderdeel van de professionele

scholen met ambitie op het vlak van opbrengstgericht werken de

houding is dat de professional de ambitie heeft om gezamenlijk te

mogelijkheid zichzelf te verbeteren. Daarbij is het belangrijk de

leren het onderwijsgeven en het begeleiden van leerlingen zo goed

menselijke maat in het oog te houden.

mogelijk uit te voeren. In het verleden is veel gehandeld op subjectieve informatie en intuïtie. Opbrengstgericht werken op schoolniveau is de uitnodiging om dit ook te doen op basis van objectieve

Contactpersoon

informatie.

Naam: Marius van Zandwijk

Wat betreft opbrengstgericht werken op het niveau van de groep en


de leerling worden op verschillende plekken ook vragen gesteld over de eenzijdigheid van de focus op leerprestaties. Monique Volman, hoogleraar onderwijskunde aan de Universiteit van Amsterdam, betoogt dat een eenzijdige nadruk op niveau en scores de aandacht weg trekt bij wat niet direct in toetsen tot uitdrukking komt, maar wel belangrijk is, zoals betrokkenheid bij het leerproces. Ook signaleert zij dat een sterke focus op prestatiemeting strategisch gedrag kan oproepen bij scholen, docenten en leerlingen: veel training voor toetsen en examens, leerlingen voor de zekerheid in een lager schooltype plaatsen. Dat zijn reële risico’s voor het opbrengstgericht werken op groepsniveau en leerling niveau.


In vier stappen naar de juiste ict-infrastructuur op school

Probleemloos ict-gebruik: neem de infrastructuur onder Digiborden, tablets, apps… Nieuwe mogelijkheden van ict in het onderwijs volgen elkaar in snel tempo op. Wat nu volstaat, is over een tijdje achterhaald. Maar een ding hebben alle ict-oplossingen gemeen: zonder de juiste ict-infrastructuur werkt het niet. Schooldirecties staan daarom voor de vraag: past de huidige ict-infrastructuur nog wel bij onze toekomstige eisen en gebruik? Met hulp van Kennisnet is dit eenvoudig in kaart te brengen. *DDWLHGHUHOHHUOLQJVWUDNVPHWHHQL3DGDDQGHVODJ"'DQLVZLĵ

lokale server of een server in de cloud en de snelheid van de inter-

onmisbaar. Of zijn een paar pc’s in een lokaal voldoende? Dan is

netverbinding. Maar ook of het digitaal leermateriaal alleen lokaal

een duur glasvezelabonnement weggegooid geld. Of gaan we meer

(dus op de pc zelf) of online beschikbaar is. Deze kenmerken kunnen

doen met apps en minder met papieren methodes? Het antwoord

natuurlijk ook als voorbeeldscenario dienen voor de toekomstige

op deze vragen bepaalt de keuze voor de ict-infrastructuur. Nieuwe

manier waarop de school met ict wil gaan werken.

ontwikkelingen en mogelijkheden maken het noodzakelijk de ictinfrastructuur op scholen voortdurend te verbeteren, uit te breiden

Stap 2 Selecteer

of te vernieuwen.

Waar moeten de ict-voorzieningen aan voldoen?

Tegelijkertijd is er ook veel op de markt. Er zijn talloze

Als duidelijk is op welke manier ict-voorzieningen binnen de

leveranciers van ict-voorzieningen. Scholen die nadenken over

school (gaan) worden gebruikt, dan is de volgende stap om hel-

het veranderen of vernieuwen van hun infrastructuur zien al snel

der te krijgen aan welke eisen de voorzieningen aan moeten

door de bomen het bos niet meer. Hoe maak je de juiste keuze?

voldoen. Bijvoorbeeld: is het raadzaam om over te stappen op

Om een “toekomstproof” en gerichte keuze te maken, kun je

glasvezel bijvoorbeeld? Of: aan welke eisen moet de bekabeling

met onderstaand stappenplan een duidelijk beeld krijgen van

en modems voldoen en hoeveel wifi access points zijn nodig?

de huidige en gewenste situatie, de wensen, mogelijkheden en eisen aan de ict-infrastructuur.

Stap 3 Bepaal Op welke manier moet het beheer ingericht worden?

Stap 1 Inventariseer

Zelf doen of uitbesteden? Daar draait het om in de manier van

Wat is het huidige of gewenste gebruik?

beheer van de voorzieningen. Aan de verschillende beheer-

Ict-toepassingen in het onderwijs hebben ict-infrastructurele voor-

scenario’s zitten voor- en nadelen als het gaat om kosten voor

zieningen nodig die werken en die toegesneden zijn op de wensen

serviceniveaus. Op Kennisnet.nl is een checklist te vinden die

van de gebruikers. Op welke manier worden apparaten of software

helpt een afweging te maken.

LQGHVFKRROJHEUXLNW"*URIZHJRQGHUVFKHLGW.HQQLVQHWGULHJHbruikersscenario’s met specifieke eigenschappen van het huidige

Stap 4 Formuleer

type infrastructuur. Denk daarbij aan wel of geen wifi-dekking, een

Stel een programma van eisen op


de loep Op basis van de doorlopen stappen kan een programma van eisen

Wat is ict-infrastructuur?

eenvoudig ingevuld worden. Daarmee kun je gerichte gesprek-

Onder ict-infrastructuur vallen de voorzieningen die nodig zijn

ken voeren worden met interne systeembeheerders of externe

voor het transport van digitale gegevens: denk aan bekabeling,

ict-leveranciers en een heldere vraag neerleggen voor eventuele

routers, switches, modems en servers. Het gaat dus niet om

nieuwe ict-voorzieningen. Het programma van eisen is te down-

hardware zoals laptops, tablets, pc’s, digiboarden en printers.

loaden op Kennisnet.nl/ict-infrastructuur. Daar vind je ook het stappenplan. Welke problemen ondervinden scholen? Een top 3 Meer informatie: Kennisnet.nl/ict-infrastructuur

1. Capaciteit van het wifi-netwerk. Er zijn te veel apparaten (pc’s, laptops, tablets en mobiele devices) die gebruik PRHWHQPDNHQYDQWHZHLQLJZLĵDFFHVVSRLQWV*HYROJ slecht of geen bereik.

Contactpersoon

2. Oude verbindingen zorgen voor traag internet.

Naam: Tonny Plas

3. Bestanden en programma’s die alleen vanuit school te


Figuur 4. Stappenplan ict-infrastructuur

benaderen zijn.

Het waartoe als houvast bij succesvolle innovatie Innoveren is spannend. Je probeert een stukje van de toekomst vorm te geven waarin nog een hoop onbekend is. Inherent aan innoveren is de onzekerheid dat van tevoren onbekend is wat de uitkomst wordt. Bij de start van het innovatieproces is het zelfs onzeker of de innovatie iets nuttigs gaat opleveren. En stel dat het lukt om iets nuttigs op te leveren, dan is er nog de onzekerheid of dit ook daadwerkelijk benut gaat worden. Deze onzekerheden roepen bij innovatietrajecten begrijpelijker-

De verspreiding van innovatie: van innovators naar early adopters

wijs weerstand op. Maar heel vaak meer dan nodig is. Want succes-

Een valkuil bij innovatie met ict is om het middel centraal te zetten in

vol innoveren bevat ook zekerheid. Die zekerheid zit in het doel van

plaats van het doel. Door tablets in de klas te halen creëer je nog geen

innoveren. Het expliciet maken van dat doel – ‘waartoe innoveer

eigentijds onderwijs. Oppervlakkig gezien zou je een casus als die

je?’ - is essentieel om weerstand te overwinnen. Dit kan het verschil

van het digitaal portfolio (zie kader) als volgt kunnen aanpakken: “De

maken tussen slagen of falen van innovatie.

elo voldoet niet als platform om studenten een portfolio naar eigen

Dit artikel bevat hiervan een kleine illustratie aan de hand van

hand te laten zetten. We gaan de elo zo aanpassen dat het makkelijker

een casus uit het project Het Leren van de Toekomst. Meer over dit

wordt voor studenten om dit te doen (bijvoorbeeld aantal kliks ver-

project, zie het kader.

minderen, zelf achtergrondplaatje laten kiezen,etc.).” Oftewel: Je ziet wat er anders moet en kijkt direct hoe je dit kunt aanpakken op basis van soortgelijke ervaringen uit het verleden.

Over het project Het Leren van de Toekomst

Déze aanpak leidt echter zelden tot vernieuwing, maar eerder tot

Het onderwijs heeft als taak onze toekomstige beroeps-

meer van hetzelfde. In Theorie U, een innovatiemethodiek van MIT

bevolking voor te bereiden op de samenleving van morgen.

hoogleraar Otto Scharmer die als inspiratiebron dient voor het

Maar niemand weet hoe die er precies uit ziet. Daarom is het

project Het Leren van de Toekomst, wordt dit ook wel aangeduid met

onderwijs gebaat bij het versterken van de eigen innovatie-

‘downloaden’. Je wil een nieuw resultaat en gaat direct processen

kracht, zodat het in staat is tijdig in te spelen op mogelijkheden die zich vanuit het heden aandienen om de toekomst actief vorm te geven.

De casus: het digitaal ontwikkelportfolio Op Iselinge Hogeschool in Doetinchem werken studenten aan een digitaal ontwikkelportfolio in de elektronische leer-

In het project Het Leren van de Toekomst experimenteren

omgeving (elo). Het doel van het portfolio is dat studenten

pabodocenten en -studenten van Iselinge Hogeschool in

bewust sturing leren geven aan de eigen ontwikkeling (met

Doetinchem op basis van door henzelf vooraf gestelde

feedback van begeleiders en medestudenten) en werken aan

onderwijsvraagstukken met innovatieve ict-toepassingen

persoonlijke en professionele ontwikkeling.

als onderdeel van het lopende curriculum. De doelstelling van het project is: het versterken van de innovatiekracht van

Als leeromgeving voor het portfolio blijkt de elo hiervoor

pabo’s voor toekomstgericht(er) onderwijs.

minder geschikt. Het downloaden en uploaden van documenten is omslachtig en de ruimte om een eigen look

Meer informatie:

and feel te creëren is beperkt, terwijl studenten zich als

Hetlerenvandetoekomst.nl

leerkracht met een portfolio kunnen presenteren.


ontwerpen om dat nieuwe resultaat te bereiken. Je steekt zo snel

Waarom innovatie vaak mislukt

over van het wat naar het hoe. Ten grondslag aan het wat ligt echter een reden waarom of waartoe je dat wat wil bereiken. Dit ligt dieper onder de oppervlakte ver-

downloaden

lapmiddelen

Wat?

Hoe?

scholen en wordt vaak over het hoofd gezien (in Theorie U wordt dit de ‘blinde vlek’ genoemd). Het zijn mensen die processen uitvoeren om de (nieuwe) resultaten te bereiken, en ten grondslag aan de processen liggen de drijfveren of overtuigingen van waaruit deze mensen handelen, al of niet bewust. En deze drijfveren, dit ‘waarom’ of ‘waartoe’ zijn precies de zekerheden die bij innovatie houvast kunnen bieden. Het expliciet maken van deze zekerheden speelt een essentiële rol in het laten slagen van innovatie, zoals we aan de hand van de case verder zullen illustreren. In de betreffende casus was het waartoe te formuleren als ‘het acti-

Waarom/waartoe? Figuur 6. Versimpelde weergave van Theorie U van Scharmer

De innovatie: blogs, online community en badges

veren van het zelfsturend vermogen van studenten’, vanuit een ge-

Om het zelfsturend vermogen van studenten te vergroten is

deelde overtuiging van de betrokken docenten dat dit de sleutel is

een Wordpressomgeving ingezet. Studenten creëren hier-

tot beter onderwijs.

mee een eigen website waar ze ontwikkeldocumenten kwijt

Het ontwikkelen van de Simulise-omgeving was een klassiek

kunnen, maar ook kunnen bloggen, een eigen look and feel

innovatietraject. Het werd in korte tijd opgezet en cyclisch verder

kunnen creëren en feedback kunnen geven op elkaar via

ontwikkeld, terwijl het al na enkele weken werd ingezet. Dit leverde

reacties. Ook is er een community opgezet waarin alle blog-

veel onzekerheid op, maar de betrokken docent kon hier goed mee

bijdragen van een klas verzameld worden en studenten en

overweg. Zij was zich steeds bewust van het waartoe van het ont-

begeleiders van pabo en opleidingsscholen op elkaar kunnen

wikkelen van dit systeem. De wetenschap dat ze bezig was te werken

reageren. De blogs en de community nodigen uit tot meer

aan het activeren van het zelfsturend vermogen van de studenten

informele uitwisseling en verkleinen de afstand tussen

gaf haar vaste grond. Ze wist dat grondige vernieuwing nodig was,

pabostudenten, -docenten en opleiders in de school.

dacht continu mee over verbeteringen en had het vertrouwen dat

Om de ontwikkeling van het portfolio te stimuleren worden

kinderziektes overwonnen kunnen worden. In termen van Rogers

badges (digitale stickers) ingezet, die toegekend kunnen

curve is deze docent duidelijk de ‘innovator’.

worden door studieloopbaanbegeleiders van de pabo en

*HGXUHQGH GH WHVWSHULRGH EOHHN GDW HHQ DDQWDO VWXGLHORRSEDDQ

die op de portfoliowebsites van de studenten verschijnen.

begeleiders ondanks een uitgebreide training geen badges toe-

Studenten kunnen bronzen, zilveren of gouden badges verdienen door (deel)opdrachten in hun portfolio te plaatsen. Dit systeem van blogs, community en badges heet Simulise,

Technology Adoption Life Cycle

afkomstig van het gelijknamige bedrijf dat dit met Iselinge Hogeschool ontwikkeld heeft. De reacties van studenten uit de experimentgroep zijn enthousiast. Er worden uitgebreide portfolio’s gecreëerd

Chasm

34%

2.5% 13.5% Innovators

Early Adopters

door studenten en de badges zijn een snelle eerste feedback

34%

en werken zo als goede stimulans.

16% Early Majority

Late Majority

Laggards

Meer informatie: Kn.nu/m5i1b

Figuur 7. Adoptiecurve van Rogers

inDruk inDruk zomer juli 2012 2013 - 37

kenden aan de studenten. De vraag was waarom. De eerste aanname

docenten onterecht het idee zou hebben dat hij met de innovatie

was dat deze begeleiders geen tijd namen om zich hiervoor in te

een belangrijke zekerheid – de overtuiging van een bepaalde

zetten. In een gesprek hierover gaf een van de begeleiders aan dat

onderwijsvisie – zou moeten inleveren, zou zijn weerstand aan-

hij eveneens geen badges had toegekend. Deze docent partici-

houden. Door weer vanuit hetzelfde vertrekpunt te redeneren kon

peerde ook in Het Leren van de Toekomst en is in het project te

er snel over verbetering gesproken worden.

kenmerken als innovator of early adopter. Ook deelde deze docent Van introductie naar acceptatie

zelfsturend vermogen van studenten. Dat hij geen badges toekende

Het slagen van innovatie is volgens het model van Rogers en Moore

kwam echter niet door tijdgebrek of luiheid. In zijn ogen waren

afhankelijk van het overbruggen van de 16% gebruikers van het

badges te ‘behaviouristisch’, oftewel teveel gericht op het principe

eerste uur, de innovators en early adopters naar een grotere groep

van belonen of straffen, wat niet paste in zijn onderwijsvisie.

gebruikers, de early majority. Ook bij dit kantelpunt is een groot

Door de nauwe samenwerking die de docenten hadden en de weten-

risico voor adoptie van innovatie het te snel voorbijgaan aan ‘het

schap dat ze hetzelfde doel nastreefden ging de discussie niet over

waartoe’. De groep innovators en early adopters hebben inspiratie

het al of niet inzetten van een middel, maar over het doel dat men

opgedaan voor vernieuwing en hebben de innovatie vervolgens

wilde bereiken en welk middel daar op welke wijze het beste voor

(mede) gecreëerd, ze hebben het zien werken en de eerste positieve

ingezet kon worden. Was dit ‘waartoe’ niet expliciet, dan had dit

geluiden ontvangen. Hun ideaal is al werkelijkheid geworden, dus

het einde van de innovatie kunnen betekenen. Want als een van de

nu willen ze het zo snel mogelijk breed ingezet zien. Zo ontstaat de

ins pir ati e

exi ste nti e

pe rce pti e

evi de nti e

de visie waartoe badges werden ingezet: het activeren van het

Figuur 8. Kennispiramide


Gemeten opbrengsten Lezen met het voorleesprogramma is motiverender en geeft meer zelfvertrouwen dan zonder

Ervaren opbrengsten Leraren en leerlingen zijn enthousiast; leerlingen zijn meer gemotiveerd om te lezen en voelen zich zekerder

Uitvoering Leerlingen uit groep 4-8 gebruiken het programma Kurzweil wanneer ze willen, als een soort leesbril

Idee Zwaklezende kinderen laten de computer teksten voorlezen (compenserend)

neiging te concentreren op de implementatie, terwijl de nieuwe

Daarbij moet ‘het waartoe’ steeds weer expliciet gemaakt worden

gebruikers eerst nog de relatie moeten zien tussen de visie of het

om te kijken of de innovatie nog steeds voldoet aan het oorspron-

ideaal achter de vernieuwing, als die visie al gedeeld is. Wordt

kelijk gestelde doel.

deze stap overgeslagen dan is weerstand bijna gegarandeerd. ‘Waarom een nieuw systeem? Het huidige werkt toch prima?’, is dan

Conclusie

een veelgehoorde reactie. Mensen zien niet graag een zekerheid

Innoveren is geen doel op zich. Er is een reden om met innovatie te

(van het werken met een bepaald systeem) verdwijnen zonder dat

starten en dit achterliggende doel biedt houvast bij de vele onzeker-

duidelijk is wat daarvoor in de plaats komt (de zekerheid van het

heden in het proces van innoveren. Bij de verspreiding van innovatie

werken aan een bepaalde visie).

is het expliciet maken van de achterliggende visie essentieel: maak

Maar alleen het duidelijk maken van ‘het waartoe’ is voor het over-

het waartoe duidelijk. Daarnaast is kleinschalige implementatie

tuigen van de ‘early majority’ niet voldoende. Pragmatisme is het

raadzaam om ook nieuwe betrokkenen verbinding te laten maken met

kenmerk van deze groep gebruikers. In termen van de kennis-

het achterliggende doel en geleidelijk te laten ervaren dat de inno-

piramide (Ten Brummelhuis, 2011) verschuift de nadruk van idee,

vatie werkt.

uitvoering en ervaren opbrengsten naar daadwerkelijk gemeten opbrengsten (zie figuur 1). In deze fase is het raadzaam om niet te grote stappen te willen

Contactpersoon

nemen. De innovatie kan zich pas in de praktijk bewijzen als deze

Naam: Erwin Bomas

ook wordt ingezet. Maar een grootschalige implementatie zonder


bewijs is uiteraard ook niet raadzaam. Kleinschalige implementatie met korte cycli van inzet, kritisch onderzoek en verbetering zorgt voor een geleidelijke overgang waarin de nieuwe groep gebruikers kan oefenen en waar nodig het resultaat nog kan bijsturen. De innovatie is niet af na introductie, maar wordt blijvend verbeterd.

Altijd op de hoogte! InDruk is een gratis uitgave van Kennisnet voor docenten en managers uit het po, vo en mbo en verschijnt 2 keer per jaar. InDruk houdt je op de hoogte van de trends, ontwikkelingen en vraagstukken op het gebied van ict in het onderwijs.

Meld je aan en ontvang inDruk!

November

Zomer 2012

2012

*DQDDU,QGUXNNHQQLVQHWQORPMHGLUHFW online aan te melden. Meer informatie? [email protected]

Bent u klaa r om te gaan differentiëre n?

Opbrengstge rich optimale talen t onderwijs voor tontwikkeling

In- en uitsc hrijv mbo kan makk en in het elijker


Nieuws Inschrijving voor Dé onderwijsdagen 2013 geopend Op 12 en 13 november vinden Dé Onderwijsdagen 2013 plaats in het

trends en ontwikkelingen over ict in het onderwijs. Woensdag 13

WTC in Rotterdam. Dé Onderwijsdagen bieden inzicht in trends en

november is speciaal voor basisonderwijs, voortgezet onderwijs en

ontwikkelingen op het gebied van ict. Dit jaarlijkse congres is een

middelbaarberoepsonderwijs.Schrijfjenuin viaDeonderwijsdagen.nl/

ontmoetingsplek voor beleidsmakers en professionals uit het gehele

inschrijven/. We houden je verder op de hoogte via Deonderwijsdagen.nl

onderwijsveld op het gebied van ict-innovatie. Ook dit jaar bieden wij

en Twitter (#OWD13).

een kwalitatief hoogstaand programma met interessante keynotes en een ruim aanbod van parallelsessies die aansluiten bij actuele

Wikiwijs materiaal voor (digitaal) toetsen In Wikiwijs zijn verschillende materialen samengebracht die gebruikt

informatie over verschillende vraagtypes. Ook vind je er tips voor het

kunnen worden voor het leren afnemen van toetsten en examens. Denk

formuleren van goede toetsvragen. Meer informatie op Wikiwijs.nl.

daarbij aan onderwerpen zoals het beoordelen van toetsen, de toets analyse, de taken en bevoegdheden van de examencommissie en

Nieuwe wetenschappelijke inzichten over onderwijs en ict Wetenschappelijk onderzoek levert veel nieuwe inzichten op over hoe

door het jaar heen publiceert Kennisnet relevante wetenschappelijke

de inzet van ict bijdraagt aan de kwaliteit en de doelmatigheid van

kennis voor de onderwijspraktijk in het tijdschrift en online platform

het onderwijs. De jaarlijkse onderzoeksconferentie van Kennisnet

4W: Weten Wat Werkt en Waarom. De nieuwste editie is in juni ver-

heeft in vogelvlucht een overzicht gegeven van de onderzoeksoogst

schenen. Abonneren kan via Kennisnet.nl/4W.

YDQKHWDIJHORSHQMDDU*HPLVW"+HWYHUVODJHQGHSUHVHQWDWLHV]LMQ online terug te zien op Kennisnet.nl/onderzoeksconferentie. En ook

104 leerzame apps en sites Welke apps en websites zijn geschikt voor jonge leerlingen? En waar

ingegaan op het mediagebruik, het type media en vaardigheden.

worden ze nou echt wijzer van? De nieuwe gids 104 leerzame apps

Ook krijgt de lezer een aantal tips waarmee je als leerkracht of

en sites van Mijn Kind Online en Kennisnet zet de beste leerzame

ouder websites en apps kunt beoordelen op kwaliteit. Kijk voor de

apps en sites voor leerlingen van 2 tot 8 jaar op een rij. Naast de

publicatie of meer informatie op Mediawijsheid.kennisnet.nl.

apps en sites geeft het een overzicht van de manier waarop kinderen in verschillende leeftijdscategorieën media gebruiken. Hier wordt

Passend onderwijs werkt met ict Elke leerkracht heeft te maken met passend onderwijs. Ongeveer 1 op

veel voorbeelden van ict-toepassingen en tips hoe deze kunnen

de 5 basisschoolkinderen heeft extra persoonlijke aandacht en bege-

helpen. Kijk voor meer informatie en de publicatie Ict en de

leiding nodig. Als school of leerkracht kun je hulpmiddelen gebruiken

informatiehuishouding rond passend onderwijs voor school-

om deze leerlingen te ondersteunen. Ict biedt daartoe veel mogelijk-

leiders op Kennisnet.nl/passendonderwijs.

heden. Op de vernieuwde website over passend onderwijs vind je

Column. Volg ons op: Kennisnet blijft zich hard maken voor het onderwijs van de toekomst

Recommend Documents