RIS081719_22-01-2001
Cultuur & ICT
Gemeente Den Haag
Dienst Onderwijs, Cultuur en Welzijn
Afdeling Cultuur
Januari 2001
[###] De Informatie WerkPlaats
Cultuur en ICT
Inhoudsopgave Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 1. Haagse ambitie4 2. Algemene veranderingen in de informatiesamenleving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 2.1 Digitalisering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 2.2 Netwerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 2.3 Interactie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 2.4 Reflectie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 3 Nieuwe verbanden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 3.1 Cultuur in de lerende stad: onderwijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 3.2 Cultuur in de zorgende stad: zorg en welzijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 3.3 Cultuur in de ondernemende stad: bedrijfsleven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 3.4 Cultuur in de betrokken stad: overheid en burgers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 4 Een nieuwe publieke infrastructuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 4.1 Technische infrastructuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 4.2 Informatie-infrastructuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 4.3 Diensteninfrastructuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 4.4 Gebruikersinfrastructuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 5 ICT binnen kunst en cultuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 5.1 Artistiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 5.2 Primaire techniek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 5.3 Ondersteunende techniek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 5.4 Marketing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 6. Den Haag vandaag en morgen: een palet van kansen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 6.1 Cultuur en ICT: recente Haagse voorbeelden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 6.2 Een palet van kansen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 7. Aan de slag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 7.1 Centrum of platform . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 7.2 Programmatisch kader . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 7.3 Geïntegreerd beleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 7.4 Middelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 7.5 Gerichte domeinen en clusters . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 8. Bronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2
Cultuur en ICT
Samenvatting Aanleiding voor deze startnotitie ‘Cultuur en ICT’ is het meerjarenbeleidsplan voor cultuur van de gemeente Den Haag. Daarin wordt het toenemend belang van ICT als één van de uitgangspunten voor het beleid van de komende jaren vastgesteld. Dat beleid geeft invulling aan twee intenties: het belang van ICT voor de cultuursector en het algemene belang van ICT voor de stad zoals dat in 1999 werd uitgedrukt in de I-Visie van Den Haag. Deze notitie werkt die betekenis van ICT voor kunst en cultuur verder uit en schets een aanzet voor de mogelijkheden op dat gebied binnen Den Haag. Ze neemt daarbij de ontwikkelingen van de informatiesamenleving als uitgangspunt. Refererend aan de Haagse ambities zoals die zijn verwoord in het cultuurplan en de I-Visie beschrijft de notitie een aantal centrale kenmerken van de informatiesamenleving, en beschrijft op basis daarvan een palet aan kansen voor Den Haag. Ze eindigt met een aantal aanbevelingen rond de organisatie van het proces om die kansen te realiseren. Fundamentele ontwikkelingen als digitalisering, netwerken en interactiviteit hebben allen grote gevolgen voor het veld van kunst en cultuur. Ze leiden tot zowel artistieke en inhoudelijke vernieuwing als tot verbetering van de technische en ondersteunende toepassingen binnen cultuurinstellingen en organisaties. Naast nieuwe kunstuitingen ontstaan nieuwe ‘virtuele’ podia en de verkoop en marketing worden beter ondersteund. De informatiesamenleving kenmerkt zich door een samenvloeien van de verschillende domeinen van leven. Werken en leren, vermaak en zorg raken steeds vaker met elkaar verweven. Die toenemende verwevenheid geldt ook voor de cultuursector. In deze notitie wordt kort beschreven hoe kunst en cultuur verschijnen in onderwijs (de lerende stad), economie (de ondernemende stad), zorg (de zorgende stad) en overheid (de betrokken stad). ICT kan een rol spelen bij het ontwikkelen en verkennen van deze nieuwe verbanden en een nieuwe invulling van de rol van cultuur. Tegelijkertijd ontwikkelt zich de komende jaren een nieuwe ‘publieke infrastructuur’ in de stad, waar ook het veld van kunst en cultuur gebruik van kunnen maken. Rond kunst en culturele activiteiten ontstaat een technische infrastructuur, een netwerk van gegevens en informatie, een groot aantal verschillende diensten, die beide activiteiten ontsluiten voor een heel divers aantal doelgroepen en gebruikers. Naast de individuele projecten en activiteiten die nu al vaak aandacht krijgen moet ook die stedelijke culturele (informatie)infrastructuur worden ontwikkeld. In Den Haag is een flink aantal instellingen en organisaties dat structureel investeert in de mogelijkheden van ICT. Met die situatie van vandaag als basis wordt een ‘palet van kansen’ beschreven die de ontwikkelingen kunnen stimuleren en structureren. Tenslotte wordt een aanbeveling gedaan een platform te organiseren, een meerjarig programmatisch kader, nieuwe middelen te genereren en de verschillende te onderscheiden domeinen in het veld in te zetten. De notitie is gebaseerd op verschillende documenten en publicaties en de suggesties gedaan in een aantal speciale bijeenkomsten waarin de interesse van het veld voor de mogelijkheden van ICT werden verkend.
3
Cultuur en ICT
1. Haagse ambitie Het meerjarenbeleidsplan voor cultuur van de gemeente Den Haag is aanleiding voor deze startnotitie ‘Cultuur en ICT’. In het beleidsplan wordt het toenemend belang van ICT als één van de uitgangspunten voor het beleid van de komende jaren vastgesteld. Cultuur en ICT worden in Den Haag gedragen door twee ambities: zowel het directe beleid voor de cultuursector zelf als een breder beleid rond de kansen en bedreigingen van ICT voor de gemeente. A. HET VUUR VAN IEDERE DAG: CULTUURNOTA DEN HAAG
In het meerjarenbeleidsplan ‘het vuur van iedere dag’ beschrijft de gemeente het belang van ICT voor kunst en cultuur, naast de wegvallende grenzen en de zich wijzigende samenstelling van de bevolking. Deze mogelijkheden van ICT moeten worden toegepast in het geheel van haar taak die in de nota wordt beschreven als een spanningsveld tussen ‘beschermen en bewaren’ aan de ene kant en ‘vernieuwen’ aan de andere kant. Als plaatsen waar vernieuwing extra aandacht moet krijgen worden de toneelsector en de muziekprogrammering genoemd. Daarnaast zijn publieksbereik, cultuureducatie en culturele diversiteit onderwerpen die aandacht vragen. B. DE STAD IN DE INFORMATIESAMENLEVING: I-VISIE
In 1999 schrijft de gemeente haar notitie ‘I-Visie’ waarin zij aangeeft de komende jaren ICT een duidelijke en belangrijke plaats in haar beleid te willen geven. Zij hoopt daarmee de gunstige gevolgen van ICT op alle mogelijke gebieden te kunnen stimuleren en zich als stad te kunnen profileren. De algemene I-visie wordt uitgewerkt in zeven projecten, die allen in uitvoering zijn. Voortbouwend op die ambitie en haar eerste uitwerking ontstaat er nu langzamerhand het beeld van een ‘stad in de informatiesamenleving’. Het wordt in toenemende mate duidelijk dat meer nog dan een technische ontwikkeling de informatiesamenleving gezien moet worden als een brede sociale, economische, culturele en maatschappelijke ontwikkeling, die niet alleen binnen maar ook tussen de domeinen van de samenleving veranderingen teweegbrengt en nieuwe relaties creëert.
Deze notitie werkt de betekenis van ICT voor kunst en cultuur verder uit en schetst een aanzet voor de mogelijkheden op dat gebied binnen Den Haag. Zij neemt daarbij de ontwikkelingen van de informatiesamenleving als uitgangspunt. Refererend aan de Haagse ambities zoals die zijn verwoord in de cultuurnota en de I-Visie beschrijft de notitie een aantal centrale kenmerken van de informatiesamenleving, en beschrijft op basis daarvan een palet aan kansen voor Den Haag. Zij eindigt met een aantal aanbevelingen rond de organisatie van het proces om die kansen te realiseren.
4
Cultuur en ICT
2. Algemene veranderingen in de informatiesamenleving Om het belang van ICT voor kunst en cultuur te kunnen bepalen moeten we het meer algemene kader van de informatiesamenleving beschrijven, als een brede transformatie van de samenleving met sterke sociale, maatschappelijke en culturele elementen. Als zodanig schept de informatiesamenleving een nieuwe context voor kunst en cultuur. In deze notitie beschrijven we deze context aan de hand van vier ontwikkelingen: Algemene veranderingen (2) Nieuwe verbanden (3) Nieuwe publieke infrastructuur (4) ICT en cultuur (5) De vernieuwingen op de grens van ICT en cultuur vinden hun oorsprong in de algemene ontwikkeling van de informatiesamenleving. Daarin komt een aantal onderwerpen steeds opnieuw aan de orde. Ze kenmerken de veranderingen en we treffen ze aan op alle niveaus en in alle domeinen van de samenleving. En hoewel het meer algemene veranderingen betreft, speelt ICT vaak een belangrijke rol bij de uitwerking ervan.
2.1 Digitalisering De vorm van informatie in de informatiesamenleving is gestandaardiseerd in een digitaal formaat en daardoor universeel bruikbaar in computers. De meeste andere ons bekende vormen van informatie, zoals tekst, beeld, geluid en video kunnen worden ‘afgebeeld’ in digitaal formaat. Deze mogelijkheid heeft verstrekkende gevolgen voor al het werken met informatie. Vragen en problemen die hierbij aan de orde komen zijn registratie, de betekenis van presentatie en re-presentatie, de uitwisselbaarheid, herbruikbaarheid en reproduceerbaarheid van informatie. Bewerkt in computers wordt deze informatie ‘dynamisch’: ze kan vervormd worden of zichzelf vervormen. In cultuur zien we deze vragen terug bij uiteenlopende onderwerpen zoals de digitalisering van collecties, het vastleggen van voorstellingen, het ontwikkelen van virtuele producties en het downloaden van muziek vanaf het Internet. Het bij elkaar komen van informatie in een virtuele vorm schept een ‘cyberspace’: nieuw canvas waarop nieuwe uitingen zich kunnen ontwikkelen.
2.2 Netwerken De structuur van informatie is die van een netwerk. Informatie-elementen kunnen flexibel aan elkaar worden gekoppeld en vormen zo netwerken. Naast de vaste (lineaire) vormen van het verhaal die we kennen in boeken, films en theatervoorstellingen ontstaan flexibele (niet-lineaire) vormen. Deze netwerken van teksten zijn het resultaat van een proces van deconstructie en reconstructie. Dit proces zien we ook in andere contexten optreden, bijvoorbeeld in de manier waarop een voorstelling zijn fysieke podium verlaat en gerealiseerd wordt op meerdere podia tegelijkertijd (een netwerk van podia), of andersom: de bezoekers kunnen verspreid zijn en in een ’virtuele ruimte’ bij elkaar komen om een voorstelling bij te wonen. VERSCHUIVINGEN…
De ontwikkeling van de informatiesamenleving kenmerkt zich door verschuivende grenzen. Voorheen duidelijk aanwijsbare sectoren, disciplines of activiteiten verliezen hun grenzen en gaan op in of mengen zich met andere disciplines of 5
Cultuur en ICT
sectoren. Voorbeelden daarvan in kunst en cultuur zijn de verschuivende grenzen tussen high art en low art, autonome kunst en toegepaste kunst, kunst en design, maar ook de verschuivende grenzen tussen kunst en economie. HORIZONTALISERING…
Eén van de kenmerkende ‘verschuivingen’ is de toenemende horizontalisering. Daarbij raken, door een bedrijfstak heen, deelfuncties uit bedrijven met elkaar verweven. Diensten en afdelingen zoeken samenwerking met andere partijen buiten de eigen organisatie, en in sommige gevallen worden ze verzelfstandigd. Vervoer, marketing, ontwerp, productie en arbeid maakten een dergelijke ontwikkeling door. Is een dergelijke horizontalisering een ontwikkeling die de kracht van een stedelijke cultuursector kan versterken? Ontstaan er nieuwe ketens in de culturele sector door de nieuwe ICT ontwikkelingen?
2.3 Interactie Het proces rond informatie is dat van interactie. Er is een voortdurende dialoog tussen partijen gaande en daarbij kunnen de rollen worden omgedraaid. Voorbeelden daarvan zijn ‘prosumers’ waarbij consumenten producenten worden en ‘de lezer wordt schrijver’ wanneer interactiviteit rond een tekst zo groot wordt dat de bijdragen van lezers ‘het werk verder schrijven’. Boeken worden geschreven door groepen mensen, of publiek wordt meer direct betrokken bij een voorstelling door hen commentaar te laten geven. Producten worden processen waarin nieuwe partijen in nieuwe rollen met elkaar scheppen. Bezoekers kunnen de voorbereidingen van een voorstelling volgen voorafgaand aan hun bezoek. Een netwerk van vrienden en belangstellenden kan zich ontwikkelen tot een sterkere virtuele gemeenschap. INSTITUTEN WORDEN PROCESSEN…
De flexibilisering van de samenleving verschuift de aandacht van bestaande instituten naar processen: de school wordt minder belangrijk terwijl de lerende samenleving ontstaat. Het ziekenhuis verandert terwijl zorgnetwerken verschijnen. De gebouwen die we zo goed kennen en de instellingen die fondsen ontvangen hebben allen die vormen gekregen omdat ze de uitdrukking zijn van onderliggende ambities. In de informatiesamenleving worden diezelfde onderliggende ambities op een nieuwe wijze ingevuld en vormgegeven. Hoe verandert de functie van een museum wanneer de collectie in ‘cyberspace’ beschikbaar is? Wat is een stadstheater als het zijn publiek in een virtueel netwerk kan bereiken?
2.4 Reflectie De nieuwe mogelijkheden die ontstaan door digitale representatie, nieuwe structuren en interactiviteit creëren een enorme complexiteit. Ze confronteren ons met onszelf en dwingen ons tot andere manieren van beschouwen. In de informatiesamenleving staat de productie van betekenis centraal, zoals dat in de industriële samenleving gold voor producten en goederen. Onze eigen identiteit is een proces van betekenisgeving en voortdurende wording en dialoog met onze omgeving. BETEKENIS …
Deze verschuiving van het materiële naar het immateriële heeft invloed op de rol van kunst en cultuur in de samenleving. In een samenleving waar informatie, betekenis en reflectie een centrale rol spelen nemen kunst en cultuur een belangrijke plaats in. Niet alleen in functionele zin, maar ook in meer beschouwelijke zin. Ze vormen de uitdrukking van onze processen van betekenisgeving, maar zijn ook de gereedschappen waarmee we dat kunnen. Aan de ene kant worden elementen uit kunst en cultuur steeds vaker ‘misbruikt’ om in het dagelijks verkeer betekenis te verlenen. Deze functionele toepassing leidt vaak 6
Cultuur en ICT
tot gevoel van ‘ontluistering’ van cultuur in de bekende zin van het woord, maar evenzo leidt ze tot het ontstaan van nieuwe vormen. Aan de andere kant is er de rol die kunst en cultuur kunnen vervullen als ‘gereedschap’ in een samenleving die steeds meer op zoek is naar het genereren van betekenis. Zoals de Raad voor Cultuur het verwoordt: “…cultuur die verrast, verontrust, emotioneert, intrigeert, inspireert, ter discussie stelt, aan het denken zet en nieuwe perspectieven biedt.” Al die kenmerken beschrijven een open en reflectieve houding die aan de basis ligt van een samenleving waarin we gedwongen zijn uit steeds meer en meer informatie een eigen bestaan te ‘scheppen’. De plaats van kunst en cultuur vertaalt zich op twee manieren : Een meer functioneel gebruik (of misbruik) van kunst en cultuur in de wereld van alledag P
De bijdrage die kunst en cultuur geeft aan perceptie en reflectie in de informatiesamenleving.
Een kunstenaar merkte eens op dat terwijl de samenleving zich steeds sneller ontwikkelt, kunst daarentegen juist ontstaat vanuit rust. In de toenemende complexiteit van de externe wereld kunnen kunst en cultuur ons vermogen tot zinvolle reflectie scherpen en complexiteit ‘reduceren’. De kracht van de culturele sector kan een bijdrage leveren aan de rest van de samenleving.
Al deze ontwikkelingen kenmerken het ontstaan van de informatiesamenleving en zullen de komende jaren ook te zien zijn in initiatieven, projecten en evenementen. Net zoals kunst en cultuur de laatste decennia aan de ene kant zijn gevormd door deze ontwikkelingen en aan de andere kant er kritisch op hebben gereflecteerd, zal dat de komende jaren blijven gebeuren.
7
Cultuur en ICT
3 Nieuwe verbanden In een netwerksamenleving die zich kenmerkt door interactiviteit en dialoog ontstaan nieuwe verbanden. In alle domeinen zien we een toenemende ‘ontschotting’ tussen voorheen gescheiden disciplines. Daarom liggen er nieuwe kansen op de grens tussen verschillende domeinen. De veranderende rol van cultuur in de informatiesamenleving is ook te zien in haar nieuwe verbanden tot andere domeinen in de samenleving. Terwijl vaak wordt gezegd dat experiment en innovatie op het gebied van cultuur en media gezocht moeten worden, geldt dat ons inziens niet alleen daar, maar zeker ook voor de verbindingen tussen alle domeinen van de samenleving. In de I-visie worden stadsbeelden onderscheiden. Terwijl de eerste fase bestond uit een aantal projecten, bestaat de tweede fase uit ‘beelden’ waarbinnen een groot aantal projecten vorm kan krijgen. Het zijn er vijf: De inspirerende stad (kunst en cultuur) De lerende stad (onderwijs) De ondernemende stad (economie en bedrijfsleven) De zorgende stad (zorg) De betrokken stad (overheid en burger, burgers met elkaar)
3.1 Cultuur in de lerende stad: onderwijs Een lerende stad leert overal, steeds vaker buiten school en klas. Een netwerk van (deels) nieuwe spelers levert didactische en educatieve ervaringen en materiaal voor scholieren, individuele geïnteresseerden en bedrijven. Culturele instellingen worden belangrijke bronnen van materiaal en scheppers van didactische omgevingen. In een tijd waarin de veranderingen sneller lijken te gaan, ontstaan nieuwe vormen van perceptie en reflectie. Naast cognitieve vaardigheden en tekst worden beeld en een meer esthetische apperceptie steeds belangrijker. Cultuureducatie speelt een rol in het opbouwen van die nieuwe vaardigheden. In een lerende stad wordt geleerd op elke leeftijd en ontstaat er meer contact tussen generaties en culturen waar overdracht van ervaring, traditie en cultuur plaatsvindt. De relaties tussen cultuur en onderwijs worden al verkend. Deze trend zou verder versterkt moeten worden. Consumenten worden daarbij ook producenten. Jonge en oude mensen kunnen betrokken worden bij artistieke evenementen en kunnen gezamenlijk tentoonstellingen samenstellen.
3.2 Cultuur in de zorgende stad: zorg en welzijn Een zorgende stad is het middelpunt van een globaliserende en multiculturele samenleving. Een werkelijk besef van cultuur en de manier waarop die door individuen en groepen wordt gedragen is een belangrijke voorwaarde voor de kwaliteit van de samenleving. De inspirerende waarde van kunst en cultuur zijn belangrijke elementen in de perceptie van kwaliteit van leven, zowel persoonlijk als sociaal. Zichzelf kunnen uitdrukken is een voorwaarde voor communicatie en participatie, en culturele expressie wordt een belangrijk gereedschap.
3.3 Cultuur in de ondernemende stad: bedrijfsleven Bedrijfsleven en kunst en cultuur komen op verschillende manieren dichter bij elkaar. In meer economische zin omdat cultuur steeds ‘meer waard’ wordt en een economische factor van betekenis. Zowel direct in de recette op voorstellingen, 8
Cultuur en ICT
evenementen en faciliterende activiteiten als indirect wanneer zij de aantrekkelijkheid van stad of streek verhoogt. De groei van de ‘experience economy’ is daarvan een uitdrukking: winkelen wordt steeds vaker een ‘ervaring’ die bepaald wordt door culturele en artistieke evenementen. ICT en media kunnen hierin een belangrijk rol spelen door het toepassen van nieuwe technologie in nieuwe contexten en distributie en marketing om publieksbereik te vergroten. Daarnaast is er binnen de sector zelf het cultureel ondernemerschap of, zoals de Raad voor Cultuur het zou prefereren, de ‘ondernemende cultuur’. Ook daar kan een sterke lokale sector, het delen van technologie, informatie, kennis en diensten een faciliterende rol spelen. De economisering van kunst en cultuur ontwikkelt zich al enkele decennia en lijkt deel uit te maken van de algemene economisering van de samenleving. De resultaten daarvan leiden vaak tot een verarming en verschraling van de huidige kwaliteit en aanbod van kunst en cultuur. Omgekeerd zou een culturalisering van het bedrijfsleven een interessante ontwikkeling kunnen zijn. Deels is die al zichtbaar in een groeiende interesse vanuit het bedrijfsleven voor kunst en cultuur. Dat is niet alleen te zien in de universitaire instituten die zich bezighouden met ‘business as aesthetics’, maar ook aan de leiderschapsprogramma’s waarin steeds vaker kunst en cultureel materiaal gebruikt worden om de kwaliteit van ondernemers en managers te verbeteren. Het gevoel is dat juist hierdoor de grenzen van het huidige paradigma, dat te sterk stoelt op analyse en cognitieve functies, overschreden kunnen worden. Deze nieuwe rol van cultuur in ‘de ondernemende stad’ kan leiden tot wederzijdse inspiratie als er nieuwe vormen van fondsen worden gecreëerd.
3.4 Cultuur in de betrokken stad: overheid en burgers De kracht van cultuur en de inspiratie die daarvan uitgaat is een belangrijk factor in sociale cohesie en leefbaarheid. In de laatste decennia hebben kunst en cultuur een rol gespeeld in de vitalisering van de stad, zoals bijvoorbeeld in Glasgow, Manchester en Birmingham. In deze ‘creative city’-benadering worden kunst en cultuur beleidsgereedschappen. Ook hier schept ICT nieuwe mogelijkheden: de nieuwe ‘publieke infrastructuur’ maakt het mogelijk culturele evenementen een bredere verspreiding te geven, maar ook om een grotere groep mensen actief te betrekken bij culturele manifestaties. Besef van de betekenis van de eigen cultuur en die van anderen en media-educatie zijn belangrijke voorwaarden voor ‘civic education’, de basis voor een participatief burgerschap.
9
Cultuur en ICT
4 Een nieuwe publieke infrastructuur Wat gebeurt er met de stad in de informatiesamenleving? De brede beschikbaarheid van technologie en publieke gebruik van die voorzieningen maakt dat we kunnen spreken van het ontstaan van een nieuwe publieke (informatie)infrastructuur. Voor het veld van kunst en cultuur zal de stad in de informatiesamenleving zich kenmerken door een ‘culturele (informatie)infrastructuur’. Rond een dergelijke stedelijke (informatie)infrastructuur moeten we denken in infrastructuren in plaats van individuele projecten. We moeten de synergie tussen de verschillende initiatieven ontdekken en deze gebruiken om netwerken van samenhangende elementen te laten groeien. In die nieuwe publieke (informatie)infrastructuur kunnen we in algemene zin een aantal ‘lagen’ onderscheiden: Technische infrastructuur Informatie-infrastructuur Diensteninfrastructuur Gebruikersinfrastructuur
4.1 Technische infrastructuur De technische infrastructuur bevat de communicatienetwerken en de technische hardware en software: de apparatuur en programmatuur. Daar treffen we de kabels aan van de communicatienetwerken, de computers en andere apparatuur om met informatie te kunnen werken en de software die dat mogelijk maakt. Hier vinden we netwerken van ‘virtuele podia’, werkplekken van kunstenaars, van innovatieve laboratoria, maar ook van ticketoffices, webcams voor voorstellingen en studio’s. Een sterke infrastructuur die makkelijk beschikbaar is voor alle culturele organisaties maakt het makkelijker te coöpereren in (inter)nationaal verband. Deze samenwerkingsverbanden zijn een belangrijke basis voor vernieuwing en inspiratie, versterking van kennis en vaardigheden en (inter)nationale uitstraling. Deze technische infrastructuur maakt digitale distributie van materiaal mogelijk: worden Internettijdschriften, radio en televisie nieuwe factoren in de ontwikkeling van lokale culturele intensiteit? Beleidsonderwerpen in deze laag van de infrastructuur zijn capaciteit, beschikbaarheid, de functionaliteit en de koppelbaarheid van verschillende technische infrastructuren.
4.2 Informatie-infrastructuur Computers zijn betekenisloos zonder informatie-infrastructuur. De informatie infrastructuur omvat alle collecties met gegevens en standaarden en afspraken die de huishouding van gegevens en informatie regelen. Welke informatie willen we ter beschikking hebben voor welke toepassing en doelgroep? Wie zijn daarvan de producenten? Natuurlijk zijn de foto’s van het Gemeentelijk Archief en de collecties van de musea goede kandidaten, maar welke burgers bezitten belangrijk materiaal of informatie die we kunnen ontsluiten? Kunnen we die ‘informele producenten’ vinden en stimuleren? Daarnaast ligt hier de basis voor het delen van informatie en kennis: kunnen we onze informatie zo opslaan dat ze steeds opnieuw in verschillende vormen gepubliceerd kan worden? Beleidsonderwerpen hierbij zijn eigendom, hergebruik van materiaal en de authenticiteit en veranderbaarheid van dat materiaal.
10
Cultuur en ICT
4.3 Diensteninfrastructuur Techniek en informatie vormen de basis voor een netwerk van diensten: hierbij denken we aan het toegankelijk maken van producten, het faciliteren van productie, distributie en presentatie en het ontwikkelen en delen van kennis en vaardigheden. Welke partijen ontwikkelen en welke exploiteren diensten? Welk ‘business model’ is het meest succesvol? Beleidsonderwerpen hier zijn ontsluiting en toegankelijkheid tot het publiek en ondersteuning van partijen.
4.4 Gebruikersinfrastructuur Techniek, informatie en diensten zijn uiteindelijk alle instrumenteel in de relaties tussen alle gebruikers: producenten, consumenten. Ook de gebruikers kunnen gezien worden als een ‘infrastructuur’, een netwerk dat ontwikkeld kan worden door de nieuwe technische mogelijkheden die zorgen voor nieuwe relaties tussen partijen. Kunnen de digitale gemeenschappen creëren voor ‘onze vrienden van…’ of kunnen leerlingen samen bijdragen aan een voorstelling? Kunnen we bezoekers bereiken die we anders niet bereiken? Kunnen we naast lokale en regionale ook nationale en internationale bezoekers bereiken? Beleidsonderwerpen hier zijn identiteit, privacy, het vermogen deel te nemen, de kwaliteit van participatie.
Op elk van deze niveaus worden de mogelijkheden bepaald door het spel van standaarden en vrijheid. Standaarden zijn nodig om te kunnen communiceren, vrijheid om die communicatie flexibel genoeg te maken om blijvend zinvol te laten zijn. Er zullen standaarden komen om ticketinformatie uit te wisselen, zonder van ieder te eisen dezelfde kassasystemen en kaartverkoopadministraties te gebruiken. Er zijn nieuwe onorthodoxe systemen die nieuwe mogelijkheden ontwikkelen, maar daarna zijn er weer onderlinge afspraken om deze te verspreiden.
Vanuit het oogpunt van het veld van kunst en cultuur kenmerkt de stad in de informatiesamenleving zich door een digitale infrastructuur die ligt onder alle culturele activiteit. Ontwikkeling van die infrastructuur kan reactief geschieden aan de hand van de initiatieven zoals die plaatsvinden en aan de hand van het versterken van de synergie, en proactief wanneer ze als eigen initiatief ter hand wordt genomen. In beide gevallen is er een duidelijke visie op een dergelijke ontwikkeling nodig.
11
Cultuur en ICT
5 ICT binnen kunst en cultuur ICT is een algemeen gereedschap en als zodanig toe te passen in vrijwel alle situaties en beleidsdoelstellingen. In de sterk uiteenlopende toepassingen van ICT voor kunst en cultuur kunnen we een aantal grote clusters onderscheiden. Hier hebben we een onderscheid gemaakt tussen een bijdrage aan de artistieke, primair technische, ondersteunend technische of marketing aspecten van de sector.
5.1 Artistiek Al sinds het begin zijn digitale computers een eigen medium voor kunstenaars. Zowel de machines zelf als de gevolgen van digitalisering, interactie en [re]presentatie hebben geleid tot nieuwe autonome kunstuitingen. Ook toepassingen binnen bestaande kunsten, zoals theater, dans, beeldende kunst en muziek leiden tot nieuwe vormen. Deze inhoudelijke vernieuwing is een belangrijke inspiratie van kunst en cultuur, en de bredere beschikbaarheid van ICT zal die ontwikkeling doen toenemen. Toepassing van ICT in het artistieke proces leidt tot nieuwe vormen van conceptualisatie, digitale en elektronische uitvoering van werken, presentatie in digitale vormen. Gezamenlijk kunnen ze leiden tot een nieuwe esthetiek en een nieuwe artistieke praktijk.
5.2 Primaire techniek De rol van elektronische en digitale techniek is niet meer weg te denken binnen kunst en cultuur. De technische apparatuur en kennis voor de digitale bewerking van geluid en beeld hebben zich breed ontwikkeld en behoren tegenwoordig tot de basisuitrusting. Op de podia zijn digitaal aanstuurbare spots en lichtcomputers doorgedrongen. Digitale beeldbewerking en ontwerpsoftware ondersteunt sommige beeldende kunstenaars. Deze techniek vereist een eigen infrastructuur voor apparatuur, maar bovenal kennis en ervaring die alleen in de praktijk kan worden opgedaan. Projecten en toepassingen leiden tot invoering van bestaande technieken, verbetering van technieken en ontwikkeling van nieuwe technologieën. Ze leiden tot kennis en ervaring die de basis legt voor vernieuwing en verbetering.
5.3 Ondersteunende techniek Maar ook de administratieve ondersteuning van organisaties en kaartverkoop, zowel binnen organisaties als op lokaal en landelijk niveau bieden goede vooruitzichten. Beter projectmanagement en coördinatie van producties met behulp van ICT versterkt de activiteiten in de sector. Toepassingen hier leiden tot een efficiëntere organisatie van organisaties, instituten of evenementen en betere administratieve ondersteuning.
5.4 Marketing Toepassingen van ICT kunnen leiden tot een betere relatie met het publiek door marketing via het Internet, integratie van het lokale culturele aanbod met andere diensten voor bezoekers, organiseren van leden, belangstellenden en vrienden rond de activiteiten. Netwerken geven de gelegenheid niet alleen lokaal maar ook internationaal belangstellenden te bereiken en de uitstraling te verbeteren. Hoewel de heel verschillende mogelijkheden vrijwel direct duidelijk aanwijsbare voordelen laten zien, is het realiseren van die opbrengsten toch vaak moeilijk. De investeringen zijn kostbaar, kennis niet voorradig en fouten hebben grote consequenties. Bundeling van kennis en vaardigheden kan leiden tot synergie. 12
Cultuur en ICT
6. Den Haag vandaag en morgen: een palet van kansen 6.1 Cultuur en ICT: recente Haagse voorbeelden In de cultuursector van Den Haag zijn het individuele organisaties die aandacht besteden aan nieuwe ontwikkelingen van ICT en Internet. Korzo heeft dansproducties gedaan die op meerdere locaties plaatsvonden verbonden door een netwerk, en het Nederlands Dans Theater heeft als eerste verkenning een korte videoproductie gemaakt met virtuele dans. Het Museon heeft een grote aanwezigheid op het Internet en heeft geparticipeerd in verschillende (inter)nationale projecten rond digitalisering van collecties en online educatief materiaal. Het Gemeentemuseum Den Haag heeft rond een tentoonstelling over Escher een digitale opstelling gehad. Stroom heeft een aantal belangrijke tentoonstellingen gehad, onder andere over de kwaliteit van de vormgeving van informatie. Theater verkent de mogelijkheden van ICT door nu een voorstelling te creëren waarbij het publiek gedurende de repetities de ontwikkeling van het stuk kan volgen op het Internet. Theater.net is een initiatief waarin kunstenaars worden ondersteund door elektronische gemeenschappen en markten. Het Haags Conservatorium staat bekend als een plaats met een specifieke belangstelling voor elektronische muziek. Al deze en andere organisaties zijn actief geïnteresseerd in de huidige en toekomstige mogelijkheden van deze technologieën en er zijn vele initiatieven voor de komende jaren. Toepassing van kunst en cultuur in vitalisering van de stad is in opkomst. De dienst Stadsontwikkeling van de gemeente heeft nu een project waarin kunstenaars in de wijk nieuwe dynamiek organiseren. Samenvattend kunnen we zeggen dat er duidelijke interesse is in de mogelijkheden van ICT bij de individuele culturele organisaties. Er is echter nog geen duidelijke gezamenlijke infrastructuur, noch binnen, noch buiten de sector. Een dergelijke gezamenlijke aandacht voor dit onderwerp kan meerwaarde creëren door de uitwisseling van techniek, kennis, ervaring, diensten en de gezamenlijke ontwikkeling van een publiek. Ontwikkeling van een dergelijke gezamenlijke aandacht vraagt echter om extra inzet van tijd en middelen.
6.2 Een palet van kansen Technologie heeft betekenis voor vrijwel alle aspecten van kunst en cultuur: niet alleen voor het artistieke proces zelf, maar ook voor organisatie en marketing. Ook voor elk van de onderscheiden beleidsdoelstellingen 'beschermen, bewaren en vernieuwen' zoals die in het meerjarenbeleidsplan naar voren worden gebracht, speelt ICT een centrale rol. Daarnaast vormen ontwikkelingen zoals Internet en het ontstaan van een publiek domein een belangrijk gereedschap voor publieksverbreding. Eén van de belangrijkste gereedschappen is het ontwikkelen en uitvoeren van een meerjarig Haags stedelijk beleid waarin structureel aandacht wordt geschonken aan de culturele implicaties van deze nieuwe technologieën. Daarin zou ernaar gestreefd moeten worden ook de cultuur en nieuwe media sector te versterken, waarbij beide sectoren signalen afgeven welke mogelijkheden er zijn. In deze notitie geven we kansen voor Den Haag de rol van ICT binnen de culturele sector van de stad te versterken aan in vier actielijnen: een palet van kansen: 13
Cultuur en ICT
A. Stimuleren van bestaande en nieuwe partijen B. Organiseren van partijen: nieuwe netwerken C. Organiseren van dynamiek: gelegenheden D. Organiseren van vernieuwing: ideeën A. STIMULEREN BESTAANDE EN NIEUWE PARTIJEN
Hoewel er veel partijen zijn in het veld van kunst en cultuur, zijn niet allen actief op het gebied van ICT. Uitgangspunt van beleid zou moeten zijn het stimuleren van bestaande en nieuwe partijen tot het ondernemen van initiatieven op het gebied van ICT. Artistieke vernieuwing kan voor kunstenaars en professionals een vernieuwing van hun artistieke praktijk betekenen, zoals het stimuleren van de verkenning van virtuele dans, virtuele vormen van theater en beeldende kunst. Schep gelegenheden voor projecten van kunstenaars. Hetzelfde geldt voor instellingen en organisaties. Wat is de betekenis van een museum in de informatiesamenleving ? Welke rol speelt deze in nieuwe netwerken van producenten en consumenten van cultureel materiaal? Stimuleer enkele grote spelers die zich specifiek richten op het gebied van nieuwe media en ICT. (Zoals bijvoorbeeld V2 in Rotterdam of de Maatschappij voor Oude en Nieuwe Media in Amsterdam.) Het ontstaan van een publiek domein in de virtuele ruimte kan uitgangspunt vormen voor publieksverbreding waarnaar de sector streeft. Stimuleer lokale initiatieven in wijken en straten op het gebied van kunst en cultuur met de nieuwe media. Verken mogelijkheden hoe de toepassingen van ICT in culturele programma’s voor allochtone groeperingen een basis kunnen leggen voor de dialoog tussen culturen. Gebruik van communicatietechnologie kan de relatie tussen generaties op gang brengen. In de Kenniswijk zijn initiatieven rond ouderen en ICT. Onderzoek of daarbij aangesloten kan worden. Laat meer geïnteresseerde amateurs zich bekwamen in het leren omgaan met ICT en culturele expressie. Laat een nieuwe relatie ontstaan tussen de cultuursector en het bedrijfsleven: participatie rond kennis, vaardigheden, fondsen, technologie en programmering. B. ORGANISEREN VAN PARTIJEN: NIEUWE NETWERKEN
Versterk de netwerken tussen partijen rond de toepassing van ICT. Organiseer technische infrastructuur die door meerdere partijen gedeeld kan worden (technische netwerken). Ontstaat er een provider die videostreaming mogelijk maakt voor culturele organisaties en evenementen? Zorg voor de integratie van informatiecollecties (netwerken van informatie) door standaardisatie en onderlinge uitwisseling en koppeling. Kunnen de digitale afbeeldingen uit het archief gekoppeld worden aan verhalen uit de stad? Stimuleer de ontwikkeling van diensten die elkaar aanvullen (netwerken van diensten). Kan een lokale ticketservice alle organisaties voorzien?
14
Cultuur en ICT
Pas ICT toe om gebruikers en producenten bij elkaar te brengen. Kunnen we digitale gemeenschappen creëren? Vind katalyserende partijen of initiatieven waar partijen zich rond willen verenigen. Kunnen we een centrale portal creëren? Mobiliseer de synergie tussen partijen. Welke individuele initiatieven kunnen met elkaar worden verbonden tot een groter festival of programma? Intensiveer de nieuwe media- en ontwerpsectoren en koppel deze aan de cultuursector. Om het ontstaan van interdisciplinaire netwerken mogelijk te maken is een interdisciplinair beleid nodig, zowel binnen de sector zelf als binnen de gemeente. Daarin moet het stimuleren van contacten en overleg tussen verschillende partijen op gang worden gebracht en gaande worden gehouden. C. ORGANISEREN VAN DYNAMIEK: GELEGENHEDEN
Versterk de middelen die gelegenheid bieden. Dynamiek ontstaat door nieuwe plaatsen: organiseer nieuwe digitale laboratoria en digitale werkplaatsen waar kennis kan ontstaan en nieuwe projecten zich kunnen ontwikkelen. Creëer art.net, een snel digitaal netwerk dat plaatsen, werkplaatsen, podia, pleinen, scholen en instellingen verbindt om daarop samen voorstellingen te maken, van gedachten te wisselen, creativiteit te stimuleren. Creëer fondsen voor innovatieve ontwikkeling. Gebruik bestaande fondsen, schep nieuwe fondsen, gebruik onderzoeksprojecten voor nieuwe subsidies, donaties. Verken nieuwe relaties met andere partijen, zoals het bedrijfsleven en burgers als aandeelhouders. Creëer platformen en evenementen waarin nieuwe initiatieven een kans krijgen. Schep een digitaal festival dat zich richt op deze ontwikkelingen. D. ORGANISEREN VAN VERNIEUWING: IDEEËN
We zullen nieuwe beelden ontwikkelen rond de mogelijke rol van cultuur in de samenleving. Die beelden zullen we zowel binnen de sector en binnen de gemeente moeten ontwikkelen. Cultuur en ICT zijn beiden voortdurend in ontwikkeling. Organiseer vernieuwing, innovatie en inspiratie is een belangrijke voorwaarde voor succes. Organiseer de instroom van nieuwe ideeën: lezingen, seminars, salons, gesprekken, informatie die duidelijk maken welke nieuwe ontwikkelingen er zijn. Organiseer de ontwikkeling van nieuwe ideeën: mensen, plaatsen, middelen voorzien van kleine ontwikkelsubsidies voor voorbeeldprojecten. Nieuwe ontwikkelingen tussen disciplines en tussen de sector en andere sectoren. Zoek vreemde verbanden die nieuwe vormen mogelijk maken. Waar zijn kunst en cultuur in een ziekenhuis of verzorgingstehuis? Organiseer de kennis en vaardigheden, kenniskringen die het onderling uitwisselen van kennis en vaardigheden stimuleren. Sluit aan bij andere innovatieve ontwikkelingen zoals de Kenniswijk en digitale initiatieven in andere diensten of wijken en stadsdelen. 15
Cultuur en ICT
7. Aan de slag 7.1 Centrum of platform ICT een belangrijk onderwerp maar weerbarstig. Ontwikkelingen zijn complex, kostbaar en kosten veel tijd. Organisaties en instituten zijn nog veel op zichzelf gericht. Het vinden en ontwikkelen van synergie tussen de verschillende organisaties vraagt daarom extra inspanning. Organiseer die extra inspanning door het opzetten en ondersteunen van een platform voor 12 maanden dat de intenties binnen het veld kan mobiliseren en tot een constructief programma kan omzetten.
7.2 Programmatisch kader Creëer een reden waarmee nieuwe digitale initiatieven tot stand kunnen komen. Organiseer, voor een periode van 5 jaar, een programma dat bestaat uit een reeks grotere en kleinere projecten en manifestaties die alle vernieuwende toepassingen van ICT in het veld van kunst en cultuur laten zien. Dit kader kan de bestaande initiatieven bundelen, nieuwe entameren en door een sterkere identiteit nieuwe fondsen aantrekken.
7.3 Geïntegreerd beleid Veel van de ontwikkelingen ontstaan op de grens tussen verschillende disciplines of domeinen. Voorwaarde voor een goede aansturing is een interdisciplinair beleid. Daarbij kan worden aangesloten bij de verschillende beleidsintenties binnen de gemeente, zoals de I-visie en de verschillende programma’s binnen de diensten zoals die op het gebied van onderwijs, stadsontwikkeling en economische ontwikkeling. Ontwikkel een besef van de integrale betekenis van cultuur, ook voor andere disciplines en sectoren. Streef naar een integraal beleid gericht op het overbruggen van grenzen, zowel binnen de gemeente als in het veld.
7.4 Middelen Gebruik het platform en het programmatisch kader om met gemeente en veld samen bestaande en nieuwe middelen te genereren voor innovatieve ontwikkelingen. Daarbij kunnen nieuwe fondsen worden ‘ontwikkeld’ vanuit nationale en internationale stimuleringsprogramma’s en vanuit het bedrijfsleven. Middelen uit het bedrijfsleven kunnen bestaan uit kennis, vaardigheden, producten en financiën. Ontwikkel bestaande fondsen en creëer meerwaarde door synergie. Ontwikkel nieuwe fondsen en deelnames met nieuwe partijen. Gebruik daarbij de nieuwe intensiteit die door een meerjarig onderzoeksprogramma wordt uitgestraald.
7.5 Gerichte domeinen en clusters Probeer de nieuwe activiteiten en initiatieven te ordenen in samenhangende clusters om zo kennis, vaardigheden en ontwikkelingen te stimuleren. Laat het veld zich organiseren in samenhangende kennisgebieden, initiatieven en projecten. Sluit aan bij bestaande intenties, faciliteer deze en verbindt ze met andere activiteiten die waarde toevoegen.
16
Cultuur en ICT
8. Bronnen Manuell Castells: the rise of the network society Manuel Castells: the power of identity: the information age – economy, society and culture Dienst Onderwijs, Cultuur en Welzijn: oefening baart kunst, cultuureducatie 19971999 Dienst Onderwijs, Cultuur en Welzijn: Actieplan cultuurbereik Charles Landry: Creative city: a toolkit for urban innovators Raad voor Cultuur: cultuur voor culturen, vooradvies cultuurnota 2001 –2004 Rotterdamse Kunststichting: Nieuwe media, cultuur en de stad, april 2000 Michiel Schwarz: Digitale media in de technologische cultuur Michiel Schwarz en Rein Jansma: de technologische cultuur
© januari 2001 De InformatieWerkPlaats Kneuterdijk 18 2514 EN Den Haag
17
