COLOFON d'jqc~bs~tqf4g jaargang 13 - maart 2001 verschijnt viermaal per jaar ISSN O Nederlands Genootschap van Sint Jacob

COLOFON

d'jQc~bs~tQf4g

BNESTUUR mw. K. van den Berg, voorzitter F. Brons, bestuurssecretaris J. Hoffman, penningmeester Hl. Schutte, 2' penningmeester mw. H. Pouderoyen, lid J. van der Meulen, lid mw. M. Blokland, lid mw. T. van der Maat, iid LEDENSERVICE (uitsluitend schriftelijk) Biestellen van artikelen Piostbus 13091 3 507 LB Utrecht BIESTUURSSECRETARIAAT p/a Heuvelweg 14 3761 XN Soest SECRETARIAAT BINNENLAND Insturen van compostela's p/a Fazantenkamp 576 3607 DG Maarssenbroek 8. (0346)56 91 33 SECRETARIAAT INTERNATIONAAL p,/a Hagelweg 8 51801 HC Venray (0478)58 41 45 LEDENADMINISTRATIE p j a Margriet 39 7772 NC Hardenberg (0523)26 73 25

jaargang 13 - maart 2001 verschijnt viermaal per jaar ISSN 0923-11458 O Nederlands Genootschap van Sint Jacob Meningen en feiten, zoals die door auteurs worden weergegeven, vallen buiten verantwoordelijkheid van redactie en uitgever. REDACTIE Herman van den Brink ]eroen Gooskens Sjef van Hulten (voorzitter; eindredactie) Stephan van Meulebrouck (bureau- en eindredactie) ]os Mijland Herman Stokmans ]osé Wienk REDACTIEADRES Judith Boon Safarigeel 120 2718 CN Zoetermeer e-mail: [email protected] DRUK & GRAFISCHE VERZORGING Koopmans' drukkerij, Hoorn Ruud Conens (logo) AANWIJZINGENVOOR INSTUREN KOPIJ Bijdragen voor de/acobsstaf dienen bij voorkeur in Word op diskette voorzien van een uitdraai gezonden te worden naar het redactieadres. Sluitingsdatum nr. 50: 9 april 2001. Gelieve op A4 formaat met één brede marge te werken. Indien illustraties worden aangeleverd deze voorzien van onderschriften en voorkeurplaats in de marge aangeven met een met de foto corresponderend nummer. De redactie behoudt zich het recht voor bijdragen in te korten of te weigeren.

2

Santiago (nog) niet gehaald jos Mijland

9

Jacobusboeken Toon van Miert, Herman van den Brink, josé Wienk, Herman Stokmans, jeroen Cooskens

17

Uit de pelgrimskeuken Stephan van Meulebrouck

18

De virtuele pelgrim Ed Boon

23

Een nieuwe route: Camino de Alicante, deel 2. Toledo-Santiago josé Wienk

28

Heiligen onderweg: de weg naar de hemel Herman van den Brink

29

Via de la Plata jeroen Cooskens

32

Genootschap van Sint Jacob

Afbeelding omslag: Monument voor omgekomen pelgrim bij El Acebo. (foto: Stephan van Meulebrouck)

SANTIAGO (NOG) NIET GEHAALD ]os MIJLAND Naar aanleiding van onze oproep in de vorigelacobsstaf om uw verhalen over niet voltooide pelgrimstochten zijn er heel wat reacties binnengekomen. Uit deze reacties werd een selectie gemaakt. In drie situaties werden gesprekken gevoerd. De weerslag daarvan vindt u hieronder terug. Tevens staat een aantal schriftelijke reacties - in gecomprimeerde vorm - afgedrukt. De teleurstelling over het vroegtijdig afbreken van de tocht was in de meeste gevallen uiteraard groot. Maar niemand bleek zo gedesillusioneerd dat hij er niet over wilde praten of dat Santiago voorgoed uit zijn leven moest verdwijnen. Integendeel, er bleek ook veel vertrouwen in een eventuele nieuwe poging. Sommige mensen die reageerden hebben weer heel concrete plannen, anderen zullen op termijn zeker nog eens naar Santiago pelgrimeren. Wij danken alle pelgrims die hebben willen reageren en zo een hart onder de riem steken van degenen die het (nog) niet gehaald hebben. GESPREK MET LARISSA OLKHOWSKY

Uit het verslag van Michde

Mevrouw Larissa Olkhowsky uit Gouda maakte samen met haar dochter Michele tussen 23 juli en 4 september 1999 de tocht naar Santiago de Compostela. Voor Michele zou het de laatste tocht worden. Zij was al lang ziek als gevolg van borstkanker maar wilde toch een reis naar Santiago maken. Ze had daarover gehoord en het idee had zich in haar vastgezet. Hoe dat te doen? Ook Larissa was zwaar ziek geweest, maar wilde toch graag de wens van haar dochter vervullen nu het misschien nog mogelijk was. Met de trein gingen ze naar Parijs om de pelgrimspaspoorten te halen. Eén van de wensen van Michele was het brengen van een bezoek aan de Sacré Coeur. Op weg naar de kerk zagen zij een zwaar gewonde duif. Deze moest worden gedood om haar uit haar lijden te verlossen. Er werd aan een stoere Fransman gevraagd om dit

werk af te maken. Toen ging de duif naar de hemel. Michele wilde haar reis in tekeningen vastleggen. Tekeningen die erg tot de verbeelding spreken en waarvan er enkele bij dit artikel zijn afgedrukt. 'Mijn gouden boekje', zo noemde Michele haar tekenboek. In een van de tekeningen zien we bijvoorbeeld het verhaal van de gewonde duif terug. Vanuit Parijs nam men de trein naar Montelimar en vandaar ging het per bus naar de Ardèche. Daar haalden Larissa en Michele de ezel Pierrot op die de bagage zou dragen omdat Michèle dat niet meer kon. Ze zijn er drie weken gebleven om aan de ezel te wennen en de ezel aan hen te laten wennen. Pierrot moest leren in een aangepast tempo te lopen, bagage te dragen en een beetje te luisteren. Want ze gingen niet met twee personen maar met z'n drieën op reis en even wennen aan elkaar is dan heel verstandig. Op 15 augustus begon de grote tocht met als startplaats Le Puy-en-Velay. Daar kregen ze veel bekijks, vooral dankzij de ezel. Die leverde ook problemen op omdat ook voor hem een goede overnachtingsplaats gevonden moest worden. Men had met elkaar en met Pierrot een afspraak gemaakt: 'moe is moe'. Als één van de reizigers zei of liet blijken dat het genoeg voor vandaag was, ging men onmiddellijk een goede rustplaats zoeken. De tocht ging aanvankelijk boven verwachting goed, maar na tweehonderd kilometer, in Aspalion bij Rodez, bleek verder gaan echt onmogelijk. Michele moest op 31 augustus acuut in het ziekenhuis van Rodez worden opgenomen waar ze allerhartelijkst werd verzorgd. De zorg gold niet alleen de ernstig zieke; ook haar moeder werd door één van de verpleegsters liefdevol opgevangen. Vele malen kon zij met het thuisfront bellen om een aantal praktische zaken te kunnen regelen. Na enkele dagen gingen moeder en dochter met de ambulance naar huis. Pierrot ging weer terug naar zijn baas in de Ardeche. Enkele weken na de thuiskomst is Michele op 4 oktober op 32-jarige leeftijd overleden, nadat zij door haar eigen moeder werd verzorgd. Blij was zij dat haar laatste wens voor een gedeelte in vervulling kon gaan. Dit jaar, in april, gaat Larissa de tocht hervatten. Ze begint waar de vorige tocht moest worden beëindigd: in Espalion. Zij zal zeker de zorgzame verpleegster uit Rodez gaan bezoeken die zo behulpzaam was geweest in die moeilijke dagen. De pelgrimspas van Michele zal opnieuw worden gebruikt omdat de zus van Michele, Marion, de laatste 100 kilometer met haar moeder mee gaat lopen en de compostela voor Michele gaat behalen. Wij wensen Larissa en haar dochter Marion een voorspoedige reis en behouden thuiskomst. Niet alleen Jacobus maar ook Michèle zullen zeker extra waakzaam zijn.

NB Als lezers willen reageren op dit interview mogen ze rechtstreeks contact opnemen met Larissa Olkhovsky, Vierde Kade 59, 2806 SB Gouda.

UIT HET VERSLAG VAN LIESBETH VAN DER PLUYM EN MERIJN VAN DE HOOGENHOFF UIT STRIJEN

Monument voor omgekomen pelgrim, tussen Melide en Santa Irene (foto: Stephan van Meulebrouck)

Liesbeth van der Pluym stuurde ons een verslag van haar pelgrimstocht van Saint-]ean-Pied-de-Port naar Santiago. Samen met haar maatje Merijn van de Hoogenhoff liep ze tot León. Onderweg hadden ze het zwaar te verduren, niet alleen vanwege het slechte weer maar ook als gevolg van het missen van stempels en vooral vanwege de moeite om goede slaapplaatsen te kunnen vinden. Na een bezoek aan de kathedraal van León besloten ze te stoppen. Het ging echt niet meer. De voeten wilden niet meer. Verder gaan leek onmogelijk. Toch eindigt het verslag niet in een mineurstemming maar met de opmerking: 'Nu heb ik ongeveer 500 km afgelegd en de volgende keer hoef ik dus nog maar iets meer dan 200 km. Nu eerst alles verwerken en mijn voeten laten genezen en dan weer plannen maken voor het restant'. INTERVIEW MET ANNET TEUNISSEN IN OSS: 'DE WEG ISIE ALTIJD EEN STAPjE ~ O R '

U hebt haar al leren kennen van de omslag van de laatstelacobsstaf. Twee voeten. Misschien waren het wel haar eigen voeten die in juli 1997 een voettocht maakten van Pieterburen naar Zuid-Limburg. Dat ging goed, dat ging zelfs heel prima. Aanvankelijk had ze wel veel te veel bagage: al die tekenspullen, de tent. De overtollige spullen werden naar huis gestuurd. het was een mooie oefening voor een verdere tocht, misschien zelfs wel tot Santiago in Spanje. Totdat zij een jaar later tijdens de tocht over het pelgrimspad van Den Bosch naar Visé bij Cadier en Keer werd aangereden waarmee een einde kwam aan een prachtige droom: 'Wandelen en schilderen en vrij zijn, nadat je vele jaren hard hebt gewerkt in een groot gezin en een drukke baan. Als kleuterleidster, als beeldend kunstenares lessen gevend altijd bezig, steeds nieuwe ideeën tot realiteit brengen. Wandelen in een rustig tempo, veel tijd vindend om te kunnen schilderen en tekenen en zo zichzelf vooral in spirituele zin beter leren kennen. Wandelen naar Santiago: wandelen door een boek over de kunstgeschiedenis. Kunst, elke dag opnieuw in allerlei gedaanten, uit verschillende tijdperken.

Dat moet fantastisch zijn ....' Dat was de bedoeling. Al die mooie plannen verdwenen ineens met een klap: whiplash. Zwemmen, wandelen, fietsen, werken, het kon allemaal beetje bij beetje. Veel rusten en dat elke dag, tussen het werk door waar een matras lag om dat mogelijk te maken. Vandaag afwachten hoe het morgen zal zijn. En dan nog maar niet praten over de verzekeringskwesties. Tijdens ons gesprek in het atelier in Oss blijken we elkaar goed aan te voelen. Onze leefwerelden raken elkaar hoewel we totaal anders zijn en heel ander werk doen. Ze laat enthousiast haar werk zien, dat op een ijskoude zolder is opgeslagen. Eén van haar schilderijen is die van een oude deur bij de Jacobskapel in Nijmegen, die in een roestige scharnier hangt. Ik vertel haar dat het Latijnse woord voor scharnier cardo is. Hetzelfde woord kan worden gebruikt voor keerpunt. Dan neemt het gesprek een wending. Annet blijkt over veel dingen te hebben nagedacht. Tijdens haar eenzame wandeltocht vanuit Pieterburen, die zij vooral als een innerlijke tocht ervaart, is ze zich van veel dingen, die ze al in zich heeft, bewust geworden. Tenslotte vertelt zij dat er een voor haar onbegrijpelijke uitdrukking door het hoofd speelt. Na wat doorvragen komt het begrip positurn of 'gesetteld zijn' op tafel. Is dat toeval of moest dat zo zijn? Nu alles ogenschijnlijk op een rij stond gebeurde dat ongeluk ergens in de buurt van de Belgische grens. Een ongeluk dat je verplicht je te herbezinnen op je verdere leven. Op mijn vraag of ze ooit nog naar Santiago gaat antwoordt ze: ' Dat sluit ik niet uit. Ik moet eerst weer gezond zijn. Mijn tocht was mij een stapje voor. Iemand of iets heeft een stokje gestoken voor mijn plannen. Toch ben ik niet teleurgesteld.' Als ik vertrek is er wel grote schrik, teleurstelling en verontwaardiging. Eén van haar grotere werken die aan de muur hing, blijkt te zijn verdwenen. De conciërge heeft niets gemerkt. Het moet zijn gebeurd tijdens of vlak vóór de Kerstdagen. Wie doet nou zoiets? 'Ik kan tentoongestelde werken die in vrij toegankelijke ruimtes hangen niet eens verzekeren. Het enige wat ik heb is een foto.'

W (foto:Stephan Meulebirouck)

UIT HET FIETSVERSLAG VAN TEUN DE GROOT

Teun de Groot fietste in juni 1998 alleen van Nederland naar Spanje. Dat was de bedoeling. Niet alleen slecht weer, maar vooral ook pech met de fiets sloopte haar. Ondanks veel helpende handen moest ze uiteindelijk stoppen. Maar dat stoppen was een verhaal apart. Onderstaand een citaat uit haar verslag: 'Het thuisfront sprak me telefonisch moed in. Mijn oude schoolvriendin, die in de Dordogne woonde, zou me komen ophalen als het echt niet meer ging. Zestig kilometer voor Tours brak een spaak en met de spaak ook de weerstand. Ik belde mijn vriendin die mij bij de kathedraal van Tours zou ophalen. In de auto van mijn vriendin dacht ik dat er een eind zou komen aan de schrik, niet wetend wat voor een verschrikkelijke tragedie wachtte. Bij thuiskomst troffen we de echtgenoot van mijn vriendin dood aan. Hij had van de afwezigheid van zijn vrouw gebruik gemaakt om zich van het leven te beroven. Zonder dat te weten bleek dat ik een andere opdracht had. De tegenslagen waren er niet voor niets geweest: ik was niet op weg gegaan naar Santiago maar om mijn vriendin bij te staan in die eerste moeilijke uren. Mijn pelgrimstocht eindigde in een oorverdovende dissonant. In het afgelopen jaar 2000 fietste ik vanaf Tours naar Santiago. Nu louter zon, voorspoed en vreugde. Het was alsof het "mocht", alsof Jacobuszei: "Toe maar, je hebt je taak volbracht, nu ben jij aan de beurt". Met trots en dankbaarheid laat ik "mijn bewijs van goed gedrag", mijn compostela zien.'

GESPREK MET HANNEKE TIDDENS

Hanneke woont met haar gezin in een weids landschap onder de rook van Roermond. Vanuit het keukenraam zie je de spoorbrug over de Maas. Niet raar dat je dan wel eens van verre reizen droomt. Ook zij ging op pad naar Santiago. Eindelijk er eens echt uit, na 25 jaar hard werken in een druk gezin. De kinderen studeren en zijn het huis uit, dus dat geeft wat rust en ruimte om iets voor jezelf te doen. Lekker uitwaaien samen met een paar vriendinnen. Echtgenoot Pirn had er weinig moeite mee dat Hanneke nu eindelijk iets ging doen voor haarzelf, helemaal voor haarzelf. Via Mechelen in België wilde zij langs de bekende route, zoals die beschreven staat in de driedelige serie met een routebeschrijving van Haarlem naar Santiago, gaan fietsen. Samen met Hetty en Irma die een paar dorpen verder wonen. Met drie personen. 'Neen, om mij hoef je je geen zorgen te maken', zei haar man. Hij moest alleen bij een routinecontrole bloed laten prikken. Als je, zoals Pirn, directeur van bent een groot internationaal bedrijf en veel onderweg bent, is het goed je nu en dan eens te laten nakijken door een arts. Pirn en Hanneke namen op 6 juli 2000 afscheid bij een kapelleke zoals er zoveel in Limburg zijn. Misschien dat Pirn bij dat afscheid ook een druppeltje van de niet voor hem bestemde pelgrimszegen kreeg. Hij zou

het meer dan de pelgrims nodig hebben. Het fietsen ging prima en elke dag hadden ze veel plezier met elkaar. Ze genoten van de aandacht als totaal vreemden bon courage wensten. 'Drie dames op een fiets, waar vind je zoiets?' zo zagen ze de Fransen denken. Nu en dan werd er eens naar huis gebeld. Na enkele dagen begon Pirn anders dan was afgesproken toch elke dag te bellen: 'Fijn te weten waar jullie zijn en hoe het met jullie gaat. Met mij gaat het goed.' Weken later, op 25 juli - men realiseerde zich niet dat het de feestdag van SintJacobuswas - bevonden ze zich in de buurt van Arcachon. Pim moest voor zaken in de buurt zijn en ze maakten een afspraak ergens in een café op de markt. Pirn vroeg of Hanneke even een straatje omliep. Niet gek na een afwezigheid van bijna drie weken. Toen vertelde Pim dat bij de bloedtest op 6 juli 'iets' ontdekt was. Het bleekt leukemie te zijn. Pirn had inmiddels enkele onderzoeken gehad, maar had daarover niets laten weten want hij wilde Hanneke en haar vriendinnen niet onnodig ongerust maken. Ze hadden immers zolang naar deze reis uitgezien. Hanneke zou immers bij het minste gerucht van onraad onmiddellijk naar Roermond terugkeren. Dit kopje koffie betekende het einde van de reis. Iedereen was volledig overstuur en er restte niets anders dan een plan te maken om zo gauw mogelijk naar huis te gaan. Hetty en Irma besloten de tocht wel af te maken en zijn daarin dan ook geslaagd! Toen begon er voor Hanneke en Pim een lange tijd van zorg en kuren. Hoe zouden de testen uitvallen? De werkzaamheden werden tot een minimum beperkt. Pirn kreeg nare bijverschijnselen als gevolg van medicijnen en chemokuren. Toch ging het goed, verrassend goed zelfs, hij kreeg goede uitslagen en hoopvolle vooruitzichten. Nog steeds heeft hilj wel aangepaste werktijden, maar Pim is er weer regelmatig bij. In de afgelopen kerstvakantie ging hij naar het bedrijf om zijn mensen te begroeten die daar moeten doorwerken. Toen scheen ook de zon weer. De Kerstdagen hebben ze met veel plezier en intensiteit doorgebracht met het gezin, zich realiserend dat het allemaal heel anders had kunnen zijn. Nog plannen om naar Santiago te gaan? 'We gaan in 2001 terug, zelfs de vertrekdatum staat al vast: J5 juli. Wat ik ondanks alle zorgen en verdriet toch heb geleerd is het ?inden van rust en evenwicht, juist in de maanden dat we dat zo hard nodig hebben. w e zijn er i nog niet, maar we gaan de goede richting in.' Hanneke en Pim: bon courage.

UIT HET VERSLAG DE MESETA VAN THEO BUNNIK UIT NUMEGEN

Twee broers, Theo en Wil1 Bunnik uit Nijmegen, fietsten in het najaar van 2000 vanaf de Frans-Spaanse grens naar Santiago. Als je hun verslag leest vraag je je af waarom ze hebben gereageerd op de oproep om verhalen over het thema 'Santiago (nog) niet gehaald'. Het gaat aanvankelijk heel goed, totdat ze in de buurt van Frómista zijn. Ik citeer: 'Toen kwam de man met de hamer: van het ene moment op het andere, zonder enig voorteken, werd ik misselijk, kreeg hoofdpijn en alle consumpties van die dag was ik in een mum van tijd kwijt. Een geweldige moeheid kwam over me. Na een half uur meende ik weer door te kunnen. Na zeven kilometer was het weer hetzelfde. Dit plaatsje heet Revenga de Campos. Vrij vertaald: "de wraak van de plaats". Waar had ik deze wraak aan te danken? Will regelde vervoer. Mijn fiets werd gestald en ik ging per auto terug naar Frómista, dit dank zij spontane hulp van twee dames. In Frómista herhaalde het feest zich weer en met koud water en goede woorden trachtten de omstanders mij weer op de been te krijgen. Dit bleek vergeefse moeite. Een Duits sprekende pelgrim wees mij waar de dokter woonde. Iedereen was met mij begaan. Will was inmiddels ook gearriveerd en regelde een hotel. Ik lag snel in bed...' Dit betekende het eind van een pelgrimstocht. Theo Bunnik eindigt zijn verslag met een hartelijke dankbetuiging aan zijn jongere broer. NB Annet Teunissen exposeert van 13 februari 2001 tot 27 maart 2001 in het Canisius-WilhelminaZiekenhuis in Nijmegen onder de titel 'Bomen over het Pieterpad'. U bent van harte welkom. (foto: Stephon van Meulebrouck)

In dejacobsstaf 48 heeft Herman van den Brink Santiago de Compostela van Ulrich Wegner besproken. Ik zou daar graag wat aan toe willen voegen. Het is inderdaad een prachtig uitgegeven boekwerk. Vooral wie van plaatjes kijken houdt - en wie houdt daar niet van - komt aan zijn trekken: schitterende illustraties, bijna allemaal in kleur. Niet alle afbeeldingen hebben met Santiago te maken, maar dat doet er niet toe. Voor Herman van den Brink was de afbeelding 'Een pelgrim wordt ontluisd' nieuw. In het inhoudelijk veel interessantere Pelgrims door de eeuwen heen. Santiago de Compostela in woord en beeld (Utrecht 1985) van Jan van Herwaarden stond zij al (p. 144a). Jammer is dat Wegner bij de prent van de zich wassende pelgrims (p. 68) -terecht door Van den Brink een 'heerlijk' plaatje genoemd - niet verwijst naar de mogelijkheid dat het de sacrale wassing in de Lavacolla betreft en niet verwijst naar het waarom van de naam Lavamentula die de schrijver van de Codex Calixtinus gebruikt. Op p. 244 komt hij er wel op terug maar vermeldt alleen: '... waarbij ook delen van het lichaam die men anders oversloeg grondig werden gereinigd.' Ik wil ook altijd zo graag weten in welke plaats ik de beelden van Jacobus of andere afbeeldingen kan vinden. De aanduidingen van de vindplaats ontbreken vaak (bijvoorbeeld op p. 7 en 21). Maar goed, het blijft een schitterend boek. Het volgende zal wel met beroepsdeformatie te maken hebben: ik vind de zinsbouw in de vertaling niet sterk en de woordkeus niet altijd even gelukkig. Drie fouten in het stukje over Theodemir (p. 104) is toch vreselijk. Ik heb me geërgerd aan o.a. spelfouten in sommige plaatsnamen: Clavis (p. 24) i.p.v. Clavijo, Cerebro (p. 31) i.p.v. Cebreiro, Covarrubisa (p. 128) i.p.v. Covarrubias, Cirauqi (p. 194) dat Cirauqui moet zijn. Dit plaatsje ligt wel erg goed bij de auteur: twee nagenoeg dezelfde foto's in de eerste 25 bladzijden en nog een maar dan vanuit het omgekeerde perspectief op p. 195. De laatste prent staat overigens in het register niet als zodanig aangegeven. Had nou niemand het woord abscis, dat o.a. gebruikt wordt op p. 186,187, 189, 195,209, kunnen vervangen door absis? Voor de lezer die voor het eerst kennis maakt met Sint-Jacobus en Santiago de Compostela geeft het boek fantastische informatie; voor iemand die zich er al langer mee bezighoudt, bevat het weinig nieuws. De vele herhalingen gaan snel storen. Je vraagt je af waarom de auteur niet langer heeft stilgestaan bij de Codex Calixtinus; dat is toch het basisboek voor de kennis van onze passie? De weg naar Santiago is een weg van verhalen. Daarom zou het voor een 'nieuweling' boeiend zijn geweest kennis te maken met de geschiedenis van Felicia, de martelares van de Camino, en haar broer Guillermo. Hun wederwaardigheden worden ieder jaar uitgebeeld in Obanos, vlakbij Puente la Reina. Wegner

vermeldt niet meer dan dat er een mysteriespel wordt opgevoerd. Volgens mij is het overigens geen mysteriespel: er wordt zeker geen geloofsmysterie ten tonele gebracht. Heel vreemd is het dat de schrijver - of is het door de vertaalster verkeerd vertaald - Calixtus aartsbisschop van Wenen laat zijn (p. 177). Hij bekleedde dat ambt toch als Guy van Bourgondië in Vienne en dat ligt in het Franse departement Isere aan de Rhône. Concluderend: Wegners boek is een prachtig kijkboek, is voor niet-ingewijden inhoudelijk interessant, biedt gevorderden bijna geen nieuwe informatie en bevat te veel taal- en spelfouten en herhalingen. Er zijn betere overzichtsboeken over Santiago verschenen. Dat van jan van Herwaarden uit 1985 is er een van.

VAN HERMAN

DEN

BRINK

David M. Gitlitz en Linda Kay Davidson, The pilgrimage road to Santiago. The complete cultural handbook (New York: St. Martin's Griffin, 2000) 440 blz., ISBN 0-312-25416-4, paperback f 64,95. Importeur: BV Van Ditmar Boekenimport, Amsterdam. In dit nummer, met als thema 'wandelen/fietsen', past het hier te bespreken boek bij uitstek. In het decembernummer oordeelde ik buitengemeen gunstig over het boek van Wegner, de bovenstaande aanvulling doet daaraan niet af. Ik schreef: 'Het bijzondere van dit boek is namelijk de volledigheid die niet heeft geleid tot een te grote omvang of tot een onleesbare feitenbrij'. Vol lof was ik ook over de rijkdom aan goedgekozen illustraties. Op deze punten vormt het voorliggende boek het tegendeel: een zee aan feiten en geen afbeeldingen. Dit betekent evenwel niet dat het minder waardevol is. Is het boek van Wegner vooral om thuis te lezen, het werk van Gitlitz en Davidson is er om onderweg te raadplegen. Onderweg, dat wil zeggen voor het Spaanse gedeelte van de pelgrimsweg. Tot Puente la Reina worden drie routes beschreven (blz. 3-83): de westelijke over Roncesvalles, die over Somport/Canfranc en de meest oostelijke, over Sallent. Dan volgt een beschrijving van de gemeenschappelijke weg tot Santiago de Compostela (blz. 84-343). Het zijn veel en dichtbedrukte bladzijden: een overdaad aan gegevens. Maar toch - en dit is het knappe van het werk - verdrinkt men er niet in. De opzet is namelijk uiterst systematisch. Er zijn twee typen van hoofdstukken. De hoofdstukken over de route geven voor elke dagetappe de plaatsen waarlangs men gaat, met een korte toelichting; soms worden ook alternatieven aangereikt. De auteurs weten waarover zij schrijven: zij maakten de tocht vijfmaal met hun studenten. Dan zijn er afzonderlijke hoofdstukken

over de pleisterplaatsen, op wandelafstand van elkaar gelegen, met historische gegevens, een beschrijving van de monumenten en veelal een plattegrond. Uitweidingen zijn in kadertjes geplaatst; met het symbool van een auto zijn bijvoorbeeld 'uitstapjes' aangegeven naar nabij gelegen cultureel belangrijke plaatsen. Deze hoofdstukken zijn het uitvoerigst. Om enkele voorbeelden te geven: Pamplona (blz. 70-79), Burgos (174-196), León (246-265), Astorga (272278); natuurlijk spant Santiago de kroon: 344-368. Er is verder nog een waardevolle 'toegift' (372-423). Zo een kunsthistorische woordenlijst, met verhelderende tekeningen (374-385). Ook de toelichting in de naamlijst van kunstenaars (386-391) en van heiligen (392-407) en de time-line (410-423) vormen een handig naslagwerk. De index is gedetailleerd: 431-440, met in totaal bijna duizend trefwoorden! En ter controle: Cirauqui is door Gitlitz en Davidson goed gespeld; én zij gaan in op het spel te Obanos: 'written by canónigo Don Santos Beguiristáin and performed since 1965 on the Sunday following Corpus Christi' (zie bovenstaande reactie door Toon van Miert). De conclusie? De auteurs zijn niet bescheiden: de ondertitel luidt 'het complete culturele handboek'. Toch is daarmee niet te veel gezegd. Zelfs het begrip 'cultureel' is nog te eng: geologie, flora, fauna, alles komt ter sprake. En de zeggingskracht is groot: geen overtollige woordenbrij. Zo luidt een van de slotzinnen (368): 'lf you can manage it, walk home. Remember that everything looks different when viewed from west to east'. Kortom: een onmisbaar boek, de prijs meer dan waard.

La Ruta de la Plata o pie y en bicicleta. Monumentos Castronomia Refugios Etapas. (Madrid: Ediciones El Pais Aguilar, 2000) 193 blz., ISBN 84 035 9537 9, ringband £ 17,43. Een nieuwe Spaanse gids die er zeer aantrekkelijk uitziet, in handzaam formaat (23 bij 15 cm), gewicht inclusief ringband 400 gram. De eerste 30 bladzijden staan in het teken van de geschiedenis van deze route, het gebruik van deze guia en allerlei praktische tips. Achterin is van alle etappes een duidelijk overzicht opgenomen, gevolgd door een index van zowel alle plaatsen waar men door of langs komt, als van de monumenten. Voor fietsers wordt in verband met de onverharde paden en wegen een mountainbike aangeraden. Waar de route voor hen te moeilijk zou zijn is een alternatief aangegeven in de kleur groen. De route is voorzien van gele pijlen. Deze guia heeft Mérida als startplaats en sluit in Astorga aan bij de Camino francés om na 28 etappes en 492 km in Santiago te eindigen. Iedere etappe bestaat uit drie delen. Ten eerste een

globaal overzicht van de etappe met de bijzonderheden, de geschatte looptijd in uren, de afstand en de zwaarte ervan aangegeven in 1,2 of 3 schoenen. Dan volgt een kaart met de route in rode kleur ingetekend, waarbij in een brede kantlijn afstanden en diverse mogelijkheden in symbolen (betekenis op achterflap) staan aangegeven, zodat in een oogopslag te zien is wat je kunt verwachten. Tenslotte is er de routebeschrijving zelf, ingedeeld in blokjes waarin de bijzonderheden van elk plaatsje, praktische gegevens omtrent eten, winkels, mogelijkheden tot overnachten en belangrijke telefoonnummers staan aangegeven. Voor fietsers staan bovendien eventuele fietswinkels enlof reparatiewerkplaatsen vermeld. Openingstijden van musea worden wel vermeld, die van kerken helaas (nog) niet. Bezienswaardigheden worden aangegeven door een blauwe driehoek met oog, gevaarlijke punten door een rode driehoek met een uitroepteken in een wit rondje. Al lopend of fietsend loop je zo niet de kans iets over het hoofd te zien! De 6 belangrijkste steden (Mérida, Cáceres, Salamanca, Zamora, Astorga en Santiago) worden uitvoerig beschreven. Dit alles gelardeerd met aardige foto's. Bij enkele plaatsen wordt geen aandacht besteed aan de aanwezige Santiagokerken, wat jammer is. Dit is het geval bijvoorbeeld bij Cáceres, Salamanca en Zamora (in deze laatste stad is bij het Oficina de Turismo een folder te krijgen met alle openingstijden van de kerken). In de monumentenindex staan deze kerken wel vermeld, het is dus zaak ook dáár te kijken of er eventueel een Santiagokerk in één van de etappeplaatsen staat aangegeven. Het is jammer dat de routebeschrijving niet in Sevilla begint. Nu mis je, in deze overigens schitterende gids, diverse hoogtepunten zoals Sevilla zelf, de Romeinse opgraving Itálica, niet ver van Sevilla, Zafra en diverse andere interessante plaatsjes met bijzondere kerken. Het zou mij echter niets verwonderen als deze guía een echt 'hebbedingetje' wordt!

Wolfgang W. Meyer, jakobswege. Wurttemberg - Baden - Franken - Schweiz (Tubingen: Silberburg-Verlag, 2000) 180 blz., ISBN 3-87407-342-4, paperback DM 29.80. In dit boekje worden pelgrimswegen beschreven van Rothenburg ob der Tauber over Ulm naar de Bodensee (in 16 etappen); van Winnenden bij Stuttgart naar Schaffhausen (in 9 etappen); de Schwabenweg van Konstanz naar Einsiedeln in Zwitserland (in 5 etappen, vanaf het drielandenpunt Thurgau - Sankt Gallen Zurich wordt de weg jakobsweg genoemd, gemarkeerd door bruine naambordjes met witte rand) en nog anderejakobswege in Zuid-Duitsland. Al deze wegen

.

leiden uiteindelijk naar Santiago de Compostela. In het begin van dit boekje komen we enkele hoofdstukken tegen over de legendevorming en het ontstaan van de]akobuscultus, over de wegen die de pelgrims bewandel(d)en naar Jakobus, over de Jakobsschelp als pelgrimsteken, de rechtshulp en de verzorging van de pelgrims enz. Hierna volgen eindelijk zeven routebeschrijvingen (boven kort aangegeven). Niet alleen door Wolfgang W. Meyer, maar ook door enkele andere auteurs, waarvan ik persoonlijk Frau Gerhilde Fleischer ken, omdat ik vele malen met haar in groepsverband heb gewandeld in Zuid-Duitsland. Het boekje is verlucht met duidelijke kleurenfoto's en etappekaartjes, bestaande uit details van de topografische kaart 1:200 000 van het Landesvermessungsamt Baden-Wurttemberg (internet: www.lv-bw.de). In kleine gele kaderblokken wordt beknopt aangegeven hoeveel kilometers de diverse etappen lang zijn, welke kaarten gebruikt moeten/ kunnen worden (meestal 1:50 OOO), hoeveel tijd men onderweg is (dit is natuurlijk betrekkelijk), waar men kan overnachten en de noodzakelijke adressen van de diverse Verkehrsvereine met telefoonnummers. Het is een fleurig boekje geworden met in grijze kaderblokjes aardige anekdoten en andere zaken. Mijn advies is: volg ook eens de Duitse en Zwitserse jakobswege. Het zal nieuwe perspectieven openen voor de Santiagogangers die wij zijn!

Shirley MacLaine, Voettocht naar Santiago de Compostela (Amsterdam: Forum, 2000) 240 blz., ISBN 90 225 2830 8, paperback f 36,50. José Antonio Garcia-Monge en Juan Antonio Torres Prieto, Camino de Santiago. Viaje al interior de uno mismo (Bilbao: Desclée de Brouwer, 1999) 149 blz., ISBN 84 330 1384 X, paperback (prijs onbekend). Lezen lijkt wel leven: wie in boeken over Santiago duikt, maakt hetzelfde mee als wie erheen wandelt. Ongekende hoogtepunten wisselen af met onverwachte tegenvallers, verrassingen houden de spanning er voortdurend in. Als wandelaar sla je een zichtbaar veelbelopen pad in dat rijke einders belooft, maar het loopt uit op een mistige mesthoop; dan weer leidt een op het oog miezerig paadje je naar een oase van groen en bloemen. Voor de lezer gaat het niet anders; een veelbesproken boek als dat van Shirley MacLaine blijkt zonde van de tijd omdat deze dame meer met zichzelf bezig is dan met het geheim van de camino, terwijl twee onbekende Spaanse auteurs samen voor een spiritueel juweeltje zorgen. Ik begin kort met de teleurstelling. MacLaine toont zich als schrijfster op en top

Amerikaanse: assertiviteit zit haar als gegoten, van enige zelfrelativering is geen sprake. De aardbol draait om haar persoontje, een van de belangrijkste problemen van de tocht lijkt wel hoe de persmuskieten van zich af te slaan die haar bij voorkeur tot onder de douche van de refugio's achtervolgen. Dat moet dan wel allegorisch bedoeld zijn, want in werkelijkheid geeft de schrijfster zich nauwelijks bloot; als lezer bekruipt je allengs het gevoel dat de tocht dient als kapstok om wereldwijsheden aan op te hangen, een mooie aanleiding om middels het citeren van bekende denkers en dichters eigen diepgang te insinueren. Dit alles wordt dan gegoten in een modieus kleed van een eigentijdse mythe met seksualiteit als thema om tot lezen te verleiden (of tot kopen?). Helaas, helaas, het boek kan op geen bladzijde meeslepen of overtuigen. Wat in de ondertitel 'de spirituele reis van een bijzondere vrouw' heet, blijkt gaandeweg een gekunstelde poging om de veelgelezen en veelgeprezen Coelho en diens weg naar het zwaard te imiteren. Die poging is tot mislukken gedoemd omdat Shirley MacLaine zowel naar vorm als naar inhoud allure mist. Haar schrijven is geen poëzie en haar denken heeft geen diepgang, erger nog: het mist de overtuigingskracht van een authentieke zoektocht. Als penitentie zou ze beter nog maar eens in alle anonimiteit naar Santiago kunnen wandelen; wellicht lukt het haar dan zich te bevrijden van de pretentieuze eigenwaan die haar teistert, en leert ze het geluk kennen zich klein en gelukkig te voelen bij het grote geheim van de camino. Dat moet mooiere parabels en een pakkender boek kunnen opleveren. Dat brengt me bij het tweede boekje, dat in zijn eenvoud overtuigt maar in zijn Spaanse versie voor velen helaas onleesbaar zal blijven. Daarom ligt het in mijn bedoeling om deze korte bespreking in volgende nummers te laten volgen door een paar uitgebreidere citaten. Twee schrijvers heeft het boekje, die elkaar wonderwel aanvullen: in het eerste deel is het José Antonio die de wandelaar gidst op de ontdekkingsreis naar het eigen zelf; want wat baat het de mens op reis te gaan als hij niet ook innerlijk op zoek gaat? Als gids maakt hij gebruik van wetenschappelijke kennis (geschiedenis en psychologie), van westerse en oosterse wijsheid, van gezond verstand vooral. Elke zin van hem is een oproep om wakker te worden, om de tocht naar Santiago niet domweg als een toeristisch uitje, een sportieve prestatie of een kunstreis te beleven, maar om er een echte camino van te maken: een zoektocht in de diepte, die het lichaam traint en de geest bevrijdt en het leven doet stromen. 'Camino' in deze zin is prototypisch voor het menselijk bestaan; want wat is de mens anders dan homo viator, altijd onderweg voorbij de horizon van het hier en nu naar een wenkende toekomst? In alle tijden en alle culturen blijft de mens een voorbijganger die weigert zich op te sluiten in overzichtelijke zekerheden, aangestoken als hij is door een onstilbare honger naar transcendentie.

Dit voortdurende voorbijgaan wordt in de Santiago-traditie door het begrip 'camino' verbeeld en onderstreept; het geheim dat de camino in zich bergt en gaandeweg voor de wandelaar ontvouwt in zijn etappes, in zijn landschappen, in zijn stenen en in zijn monumenten. Het volgende citaat (hoewel geen citaat in strikte zin; het is een eigen compositie van zinnen die op verschillende plekken in het boek staan te lezen) ter illustratie: 'Niet de wandelaar maakt de camino, maar de camino maakt de wandelaar. De camino is de grote leermeester van het leven. Het ritme van de camino legt zijn stempel op je voeten en op je hart. Stap voor stap zoek je verder en dieper, stap voor stap groeit je verlangen en je liefde. ]e wordt één met de natuur om je heen, in het spoor van generaties die je zijn voorgegaan over dezelfde weg. Laat de camino je vormen, laat het leven je zijn geheim ontvouwen: dat je niet alleen op weg bent naar een bepaalde plek, maar dat je deel uitmaakt van het grote geheel van de schepping. Die ervaring stelt je in staat in vrede naar de horizon van je eigen bestaan te kijken en met geduld verder te gaan in het leven.' De tweede schrijver is juan Antonio, dezelfde naar wie ik twee jaar geleden in een boekbespreking heb verwezen onder de naam fra 1uan. Monnik in Silos is hij, kenner van de Camino francés van de Pyreneeën naar Santiago, maar bovenal kenner en beoefenaar van de innerlijke zoektocht naar het andere, naar de ander, naar de Ander. In een geestelijke geografie onderscheidt hij aan de hand van de landschappen vier fasen in de tocht: het gebergte van de Pyreneeën als symbool van het oorspronkelijke paradijs en het eerste enthousiasme, de afdaling naar de vallei van de Ebro als symbool van loslaten en nederigheid, de monotone Castiliaanse hoogvlakte als symbool van beproeving en uithoudingsvermogen, en dan de vreugdevolle opgang langs de Monte Irago en O Cebreiro naar het wenkende doel, de Pórtico de la Gloria, eindpunt dat geen eindpunt is (want zoals Augustinus zegt: 'wat anders kan ons einddoel zijn dan het koninkrijk dat geen einde kent?'). Fra Juan beschrijft in korte hoofdstukken de romaanse heiligdommen (het hemelse Ieruzalem) en de gotische tempels (wonderen van licht), de kloosters en heilige plaatsen, de rijkdom van Gods schepping onderweg als hulpmiddelen op zoek naar Hem, die aan alles vooraf gaat en alles te boven gaat. Hij gebruikt teksten van Petrus de Eerbiedwaardige en van pseudo-Dionysius, van Benedictus en Bernardus en vooral ook van de grote Godzoeker Augustinus, om de innerlijke zoektocht naar Hem te beschrijven en te inspireren. Geen vrome praatjes voor de vaak, geen goedkope poging om waarheden te verkondigen; maar naar bijbels voorbeeld en met gebruik van de unieke taal der psalmen zijn het schitterende teksten om bij de geheimen van het leven stil te staan en het hart te raken. Wie de smaak ervan kan waarderen, zal genieten van gedach-

ten die hem te denken geven en van beelden die hem afstemmen op de eeuwigheid. Ze helpen de lezer loslaten wat betrekkelijk is en zoeken wat echt van waarde is; en dat is precies wat veel pelgrims toch als diepste kern van hun pelgrimstocht ervaren. Daarom is dit simpele boekje op onze tocht door het leven een welkom viaticum, een krachtige godenspijs, een verfrissende toverdrank.

OVERIGE ONTVANGEN BOEKEN

Hugo Barbas, Reisverslag Santiago de Compostella (z.p. [Amersfoort], z.j.) 156 blz., paperback. Bundeling e-mailverslagen die tijdens voettocht naar huis werden gestuurd. Met kaartjes en 6 kleurenfoto's. Wim van Velzel, Ontmoetingen onderweg. Fietsend naar Santiago de Compostella (z.p. [Amersfoort], z.j.) 72 blz.. In eigen beheer uitgegeven verslag van fietstocht, ondernomen in 1999, van Utrecht naar Santiago. Met hoogtegrafiek en afstandstabel. Bestellen: bij de auteur, Ibisstraat 29, 3815 TL Amersfoort, tel. 0334754847. Alle genoemde werken zullen worden opgenomen in de bibliotheek van het Genootschap.

OPROEP De redactie ontvangt regelmatig in eigen beheer uitgegeven pelgrimsverslagen. Soms willen lezers van dit blad deze boekjes bestellen, hetgeen via de reguliere boekhandel dan niet mogelijk blijkt aangezien het geen 'officiële' uitgaven betreft. De redactie verzoekt daarom eenieder, die zijn of haar verslag inzendt, te vermelden of en zo ja hoe het betreffende werk besteld kan worden.

UIT DE PELGRIMSKEUKEN STEPHANVAN MEULEBROUCK 'TAPAS' IN PARIJS

Dat tapas een onmisbaar element uitmaken van de Spaanse gastronomie mag zo onderhand wel genoegzaam bekend zijn. Ook buiten Spanje zien we steeds meer barretjes en restaurants waar de Spaanse hapjes op het menu staan. Groot was mijn verbazing toen ik merkte dat er aan de via Turonensis, in hartje Parijs, ook een levendige tapascultuur bestaat, geheel buiten de Spaanse traditie om: die van de joodse kemia. Onder die naam worden de hapjes verstaan die geserveerd worden in de cafés in de wijk St.-Paul. Ik werd er geïntroduceerd door een vriend. 'De bar staat vol met schaaltjes met allerhande lekkernijen', zo vertelde hij me. 'En op zaterdagavond, aan het einde van de sabbat, is het helemaal feest. Als je dan in een paar cafés iets hebt gedronken, hoef je niet meer te eten! Want overal worden je de heerlijkste gerechten aangeboden. Zonder dat je daarvoor hoeft te betalen.' Dat klonk bekend! Herinneringen aan de barrio humedo, de uitgaanswijk van León, kwamen weer bij me boven. Zeker toen we binnenstapten in de eerste kroeg: blauw van de rook, kaal tl-licht, formica tafelbladen, veel leren jasjes en de grond voor de bar bezaaid met prikkertjes, servetjes en peuken. Misschien is er dan toch een link met Spanje! Ik werd door mijn vriend voorgesteld aan een aantal van de stamgasten. Groot was de verbazing toen ik ze vertelde dat het Nederlands vele woorden van jiddische herkomst kent: jatten, bajes, de mazzel. Geamuseerd hoorden ze het allemaal aan. En het werd een gezellige avond! Het ene na het andere glas werd ingeschonken en we deden ons tegoed aan artisjokken, zonnebloempitten en sprot. De sfeer was luidruchtig doch gemoedelijk. Eén oud mannetje was wel bijzonder vrolijk. 'Sinds de oorlog is voor hem het leven één grote bonus', vertrouwde mijn vriend me toe ... Die wetenschap stemde me ook een beetje droef. Misschien zaten hier nog meer overlevenden van de holocaust. Het drong nu trouwens ook pas tot me door dat de bezoekers overwegend ouderen waren. De Frans-joodsejeugd amuseert zich tegenwoordig liever in trendy discotheken. De traditie van het joodse kroegleven in Parijs sterft uit; met de dood van de laatste café-bezoeker in St.-Paul zal ook dit deel van de joodse cultuur verdwenen zijn. Profiteer er daarom van nu het nog kan. Mocht Parijs op uw weg naar Compostela liggen, stap dan eens binnen in café Chez Raymond of Chezjeannot. En neem alvast een voorproefje op de Spaanse tapas. Mazzeltov!

DE VIRTUELE PELGRIM

Ruim een jaar bestaat de website al. Reden genoeg om eens te gaan evalueren. Het moge duidelijk zijn dat de site goed bezocht wordt en veel stof tot nadenken geeft. Dat blijkt al uit de bijna 5000 bezoekers in 1 jaar tijd. Ruim 256 reacties van uiteenlopende aard heeft het opgeleverd. Men vraagt meestal naar algemene informatie over pelgrimeren, routebeschrijvingen, advies over de aanschaf van schoenen en fietsen, alternatieve routes en noem maar op. Ook bereikt ons regelmatig het verzoek om homepages en reisverslagen te lezen en te linken. In de eerste weken van januari 2001 hebben 36 mensen verzocht om toezending van een informatiepakket. Dit is 15%meer dan in januari 2000. Je zou hier uit kunnen concluderen dat de website populairder geworden is bij niet-leden en dat we goed te vinden zijn. Al deze informatie heeft geleid tot een evaluatie, door de werkgroep Internet, op 14 december jongstleden. Uit dit overleg zijn de volgende aanpassingen c.q. verbeteringen naar voren gekomen. ALGEMEEN

Het bestuur heeft besloten dat de website als zodanig statisch blijft van opzet, en de destijds geformuleerde basisdoelstelling (het geven van informatie aan niet-leden over het Genootschap en over pelgrimeren naar Santiago de Compostela) gehandhaafd blijft. De look - and - fee1 wordt verbeterd op de volgende punten: Nog rustiger aanblik, met name op het beginscherm Verbetering leesbaarheid Vraagstelling verduidelijken In één oogopslag kunnen zien wat men wil Juiste formulering doelstelling website De 3 kernzaken van het Genootschap krijgen meer aandacht - Santiago de Compostela - Pelgrimeren en -Jacobus Het belangrijkste is dat men eerst lid moet worden alvorens men gedetailleerde informatie krijgt Irrelevante vraagstellingen minimaliseren. HISTORISCHE ACHTERGRONDEN

Deze pagina wordt uitgebreid met meer achtergronden en een eigen inbreng vanuit het Genootschap in de vorm van een destijds gepubliceerd voorwoord

van voormalig voorzitter Koen Dircksens in dejacobsstaf. Ook moet er meer kwaliteit komen in de informatie die op het web beschikbaar is. Ook hiervoor is man-vrouwkracht nodig. Interesse? Mail je reactie naar: [email protected] DOELSTELLING EN INTENTIEVERKLARING

Deze twee pagina's zullen worden samengevoegd tot één pagina met een samenvatting op de homepage ter verduidelijking voor degenen voor wie de site bedoeld is. INFORMATIE OVER DE JACOBSSTAF

De doelstelling van dejacobsstaf wordt vermeld en de inleidende teksten van de actuele]acobsstaf worden aangevuld met een verklarende tekst. Tevens zal worden aangegeven dat de redactie per uitgave volgens een bepaald thema werkt. Per uitgave van delacobsstaf zal dan op de website één bepaald onderwerp worden aangestipt ter prikkeling van de interesse om lid te worden. PELGRIMSPAS

Geen tekstuele wijzigingen. LIDMAATSCHAP

Wordt veranderd in 'voorwaarde voor lidmaatschap'. Het tarief voor het inschrijfgeld wordt aangepast en tevens worden de bedragen in Euro vermeld. LINKS

Een aantal nieuwe links wordt opgenomen. AANMELDINGSFORMULIER

Het formulier hoeft nu niet meer on line ingevuld te worden. Als men lid wil worden, wordt men verplicht gesteld om eerst de 'voorwaarden voor lidmaatschap' te lezen. Als men daarmee accoord gaat, kan men het aanmeldingsformulier downloaden, uitprinten, invullen, ondertekenen en opsturen naar de ledenadministratie. Hiermee besparen we tijd en geld bij de ledenservice. Het informatiepakket hoeft dan niet meer apart te worden toegezonden en het aspirant-lid hoeft dan niet lang te wachten eer hij of zij het informatiepakket krijgt toegezonden. NIEUWE PAGINA 'S: BOEKBEZIT

Wellicht zal er, na de op handen zijnde inventarisatie, een link gelegd worden naar het boekbezit van het Nederlands Genootschap. Vooralsnog blijft de link

naar de bibliotheek nog inactief. Een mogelijkheid om de lijst te publiceren op een aparte pagina blijft tot de mogelijkheden behoren, maar die pagina zal regelmatig moeten worden onderhouden. Zonder voldoende mankracht is dit nog niet mogelijk. Serieuze interesse? Mail je reactie naar: [email protected] REACTIES

Op de website komt ook een apart reactieformulier waaraan een database gekoppeld gaat worden, om sneller de informatie door te kunnen geven aan de juiste contactpersonen en een historie op te bouwen. Wellicht kan een pagina gemaakt worden met de meest gestelde vragen. MEER FUNCTIES OP DE WEBSITE

Of er meer functies op de website komen is nog niet zeker. Oproepen om hulp hebben nog te weinig reacties opgeleverd. Het opnemen van reisverslagen, een nieuwsbulletin, informatie over trainingstochten, de pelgrimsparade en een activiteitenkalender (zowel landelijk als regionaal) vergt te veel mankracht en energie. Er moet een redactie komen, bestaande uit specialisten met ervaring in internetjournalistiek. Misschien zijn er leden onder ons die ervaring hebben. Serieuze interesse? Mail je reactie naar: [email protected] NIEUWE INTERESSANTE LINKS

Zwitserse Jacobusroute: http://www.jakobsweg.ch Presentatie: goede, duidelijke website met overzichtelijke schermindeling. Eerst keuze maken uit Italiaans, Engels of Duits. Daar vandaan kom je uit bij de verschillende routes in en om Zwitserland. Deze site bevat ook links naar de zuidelijke routes. Nadeel: geen links ontdekt met GR-routes in Frankrijk. Achtergrondafbeeldingen te groot voor klein beeldscherm, maar niet storend. Oordeel: algemeen: goed vormgeving: redelijk inhoud: voldoende gebruikersgemak: goed Over onderweg zijn naar Santiago de Compostela: http://www.ultreia.ch/unterwegssein Presentatie: Bevat veel aanvullende informatie voor de hierboven genoemde website en uit te printen wandelkaarten. Nadeel: te lange en te brede teksten. Niet goed uit te printen indien nodig.

Oordeel: algerneen: matig vormgeving: matig inhoud: voldoende gebruikersgemak: redelijk Fietsroute van Kaatsheuvel naar Santiago de Compostela: http:/lgo.to/toerfietsen Presentatie: overzichtelijk en duidelijk. Deze website bevat een grote keuze aan verschillende trainingsroutes in binnen- en buitenland met vermelding van zwaarte en afstand. Nadeel: lange teksten in het reisverslag. Oordeel: algerneen: uitstekend vormgeving: goed inhoud: ruim voldoende gebruikersgemak: goed Fietstocht vanuit Brielle naar Compostela: http:llhome.hccnet.nI/h.a.dekker Presentatie: bevat een goede homepage met duidelijke links naar overige pagina's. Ook voorzien van een webcam. Opvallend is dat het reisverslag is opgebouwd uit sms-berichten van de beide fietsers. De websitebouwer heeft er een leuk verhaal van gemaakt. De website bevat tevens een reisverslag naar de Noordkaap en weer terug. Zeer boeiend. Nadeel: zware afbeeldingen, enigszins rommelig ogende tekst (veel 'harde returns'). Oordeel: algerneen: goed vormgeving: goed inhoud: ruim voldoende gebruikersgemak: goed, alleen zijn de foto's iets te zwaar om ze goed te kunnen laden. On line boeken reserveren bij de bibliotheek: http://www.bibliotheek.nl Presentatie: via deze website kun je on line boeken lenen. Tik je postcode en de eerste letter van je woonplaats in en je komt terecht op de website van je eigen plaatselijke bibliotheek. ]e kunt zoeken op titel, naam auteur, ISBN-nummer, uitgever en onderwerp. Ik zocht bijvoorbeeld naar een boek van Jan van Herwaarden en vond deze in bijna alle bibliotheken. Zeer interessant voor nieuwe leden en misschien ook met betrekking tot het boekbezit van het Genootschap. Dit geeft stof tot nadenken. Interesse op dit mee te helpen

opzetten? Mail je reactie naar: [email protected] Nadeel: niet iedere bibliotheek heeft een eenduidige schermindeling. Oordeel: algemeen: zeer goed vormgeving: goed inhoud: ruim voldoende gebruikersgemak: je kunt snel informatie over boektitels vinden.

EEN NIEUWE ROUTE: CAMINO DE ALICANTE, DEEL 2. TOLEDO - SANTIAGO *

Cartografie: /ohn Huberts

In Toledo 'stappen we over' op de Camino die vertrekt vanuit Valencia. Als gids hadden we de eerste uitgave van Los Caminos de Santiago en Valencia ayery hoy. El Camino de Levante. Sinds 1999 heeft de schrijfster, Amparo Sanches Ribes, deze Topoguia 7 El Camino de Levante voorzien van de laatste gegevens en in een handzaam formaat in ringband het licht doen zien. Zelf heb ik deze guia nog niet. Zo vlogen we begin mei, met fietsen, naar Madrid. Helaas kom je met een fiets het vliegveld praktisch niet af. Na uren heen en weer te zijn gestuurd door deze en gene, verscheen ons de 'reddende engel' (of was het Jacobus?)in de gedaante van een Spanjaard. Hij had onze totale ontreddering blijkbaar gezien en wilde ons, inclusief fietsen, wel in zijn auto wegbrengen naar het station Atocha, vanwaar we met de fiets in de trein naar Toledo verder konden reizen. De volgende morgen spoedden we ons, net als de pelgrims uit vroeger tijden, door de Puerta de Bisagra en begaven ons, geleid door gele pijl, op weg naar Torrijos. Na alle regen die in Spanje gevallen was, bloeiden de bermen uitbundig in alle kleuren die je maar bedenken kan. Een eldorado tot de kleine weg

veranderde in een zand- en modderpad en onze schone kettingen deed knarsen en piepen, zodat de zang van nachtegaal en wielewaal overstemd werd. We hielden nu noodgedwongen het asfalt aan en bezochten in Rielves de Santiagokerk die ons door trotse dames werd getoond! Via Maqueda, met zijn imposant Alcázar en Arabische uitkijktoren, gaat het richting Escalona over de oude brug met elf bogen die de Rio Albercha overspant. Escalona wordt omgeven door een muur en gedomineerd door de ruïnes van het kasteel. Het plaatsje heeft een mooi Plaza Mayor met soportales, galerijen die door pilaren met kapitelen worden ondersteund. In dit gebied komen zulke plazas veelvuldig Torros de Guisondo voor. Verder naar Almorox waar op het pleintje een uit 1566 daterende rol10 staat die als de voornaamste van deze " Camino geldt. De San Cristóbalkerk heeft een mooi neoclassicistisch retabel. Na San Martin de Valdeiglesias slaan we een zijweggetje in om de beroemde 'Toros de Guisando' te zien. Deze granieten Keltische stieren uit de tweede eeuw v. Chr. staan afgebeeld op een van de 25 Pts-muntstukjes. Nu wordt het menens met het klimmen! We bedwingen de Sierra Credos en weten wat ons te wachten staat. We zwoegen en zweten ons door een prachtig landschap naar Barraco op 980m. Weer zo'n plaatsje met soportales. De Puerto de la Paramera, 1395 meter hoog, met een onvergetelijk uitzicht en ijskoude wind, wordt gehaald! Na de afdaling komen we op een soort hoogvlakte met een totaal ander landschap. Ávila is de stad met de mooiste muren waar je overheen kunt wandelen. Na deze stad gaan we over kleine wegen naar Arévalo dat veel kerken met Mudéjar-kenmerken heeft. Helaas waren alle gesloten. Er wordt in de stad veel ÁviIo gerestaureerd. Via Fuente el Sol naar Medina del Campo, ook hier weer veel gesloten kerken en we moeten 'knarsetandend' in de folders zowel als de gids lezen dat er erg veel moois aan onze neus voorbij gaat (reden om nog ooit eens terug te gaan). In Nava del Rey zit het ons mee! We wilden nét weggaan toen de deur open ging! Een kleine man met twee zware sleutels in de handen, sprekend Petrus, leidde ons rond. Zulke momenten zijn de Z

I

I

1

I

k

1

I

I

! 1

1

krenten in de pap! Via Castroñuño komen we in het gebied van de Rio Duero en rijden we langs het Canal de San ]o&. In de verte zie je Toro al liggen. Vanaf de bergrichel kijkt de stad op je neer. De Santa Maria kathedraal uit 1160 is een schitterend gebouw. Van binnenuit kun je de Puerta de Maestat bereiken, een in de originele kleuren geschilderd portaal uit 1300, een waar juweel! We lopen over de brug die de Romeinen daar eeuwen geleden over de Duero hebben gelegd. In het midden is nog een origineel (?) patroon te zien van platte vierkante stenen in 'wybertjesvorm'. Dan rijden we weer langs het water richting Zamora. Het geluk is ons welgezind vandaag, er staat in Peleagonzalo een kerkdeur open vanwege de schoonmaak! De San Miguelkerk heeft een houten Renaissance retabel van zijn patroon. Met stijgen en dalen fietsen we, via de oude brug, Zamora in. Zowat de hele stad ligt op de schop, er wordt hard gewerkt aan opgravingen. Het Oficina de Turismo heeft een folder met de openingstijden van alle kerken. Zamora en Toro zijn een must voor liefhebbers van romaanse kerken! We rijden nu even op de Via de la Plata tot aan de Embalse del Esla, waar we de afslag N-631 richting Tábara nemen. We fietsen door een heerlijk geurend landschap en genieten van het uitzicht: links de Sierra de la Culebra en rechts de uitlopers van La Cabrera. Tábara heeft een kerk met een rornaanse toren. Tegen de kerkmuur een plaquette over deze Camino. Het gele-pijlen-pad gaat langs deze kerk het veld in, we liepen een stukje mee. Na de Portillo de Sazadón willen we via de afslag Litos en Villanueva de las Peras ZA 120, naar Sta Marta de Tera, om 'Santiago van het muntje' te bezoeken. Onderweg zien we tot ons plezier de gele pijl weer! Ook zien we uitgehouwen woningen in de zachte rotsen. Hoewel de pastor niet veel tijd had, liet hij ons tóch de kerk zien en vertelde er wat over. In de kerk hangt ook een replica van dit beeld, aan wiens voeten ik een van thuis meegebracht lichtje mocht branden. lacobus staat buiten aan het portaal samen met Petrus de pelgrims te begroeten. Over de N-525 komen we in Rio Negro del Puente waar het 'Santuario del Virgen de la Carballeda', een van de oudste heiligdommen van de Camino, staat. Carballeda betekent eik. Ook hier weer een plaquette. In de kerk aardige retabels, waaronder een met een Anna-te-Drieën beeld. De toren schijnt ook een monument te zijn. In Mombuey heeft het kerkje een toren uit de 13e eeuw. Tot voor kort was de stenen trap te beklimmen om zo op de verschillende ver-

Toro, kathedraal santaI\llar,a

Padornelo

Ourense: de apostel ~OCO~US

diepingen te komen. Nu is het hek onverbiddelijk op slot. Bij restauratie van de kerk is een romaanse Madonna gevonden. De pastoor is net zo onverbiddelijk als het gesloten torenhek als het om het maken van een foto gaat. Het oude centrum, met te bezoeken kasteel, van Puebla de Sanabria ligt helemaal boven op de berg, maar is zeer de moeite waard. De 12e eeuwse kerk heeft bijzondere beelden tegen de pijlers van het portaal staan. We bezoeken het dorpje Santiago de Terroso, alwaar Andrés ons een uitgebreide rondleiding geeft. Ook Requejo dat in de diepte ligt, is de moeite waard met zijn nog in tact zijnde watermolen. Dan wordt het menens met het betere klimwerk, de Portilla del Padornela (1329 m) komt in zicht. Hoe hoger je komt, hoe mooier de bergen van kleur zijn, diverse soorten heide bloeien en zetten de hellingen in een paarsbruine gloed. Dat is de troost voor het zwoegen! Na de top zien we de gele pijl weer en volgen hem door het gelijknamige dorpje, dat praktisch uitgestorven en verlaten is. Er staat wel een van de mooiste waterbronnen. Na Padornela daalt de weg helemaal naar beneden om na het plaatsje Lubián weer opnieuw te klimmen naar de Portilla de la Ganda (1262 m) op de grens met Ourense. In Lubián zien we het eerste van de vele kunstwerken, voorzien van gele pijl, die een beeldhouwer langs deze Camino heeft geplaatst. Vanuit A Cudiña doen we de echte bergetappe van de lopers per fiets. Het is zó mooi daarboven, dat je snel alle moeheid vergeet en er wel eeuwig zou willen blijven. Na een gevaarlijke afdaling over een zeer slecht pad met rechts een diep ravijn, kom je weer op 'normaal' niveau om via de OR-113 in Verin te belanden. Vanaf hier tot Allariz, waar je de kerk van Santiago beslist niet mag overslaan, ga je met de gele pijl over de romaanse brug over de Rio Arnoia en verder door kleine dorpjes. Wij moesten noodgedwongen het asfalt opzoeken. De afslag naar Taboadela werd een goede gok, lekker rustig met schitterende uitzichten. In de verte lag Ourense onder een zware regenwolk. Ourense valt

ook onder de toppers van deze Camino! Na een eindeloos durende klim na Ourense op weg naar het Monasterio van Oseira, dat volgens de guia het mooiste in zijn soort beloofde te zijn. Daar konden we ook overnachten, zei men ons. Door een vrij vlak dal en middeleeuwse dorpjes aldaar aangekomen, kwam de 'klap': van overnachten kon geen sprake zijn, pater portier was door omstandigheden als enige in huis. Het was al 4 uur in de middag en goede raad duur. In de bar zei men ons dat in Rodeiro, 18 km verder, zeker een hostal was. Ik dacht er met 2 uur wel te zijn, maar had er niet op gerekend dat we de Sierra del Faro (1177 m) moesten 'nemen'. We deden er 3 uur over, máár, we zagen het mooiste beschermde natuurgebied van deze Sierra! 's Avonds begon het te gieten en dat is zo gebleven tot Santiago. Via de N-525 passeren we Lalin, Taboada met zijn romaans Santiagokerkje waar we vergaten om daar volgens de traditie drie maal met ons hoofd tegen de deur te bonken, Silleda en Bandeira. Volgens de baas van ons hotel konden we prima met de fiets het gele-pijlen-pad volgen. Zo gezegd, zo gedaan. Door alle regen waren de mooie bospaden echter veranderd in modderige poelen. Via een heel steile helling reden we met zere handen van het remmen de brug van Ponte Ulla over. Santiago was nu niet ver meer en de omgeving, voor zover het zicht het toeliet, erg mooi. De Pico Sacro bleef echter in dichte nevelen gehuld. Na ons verfrist (!) te hebben maakten we bij lacobus onze opwachting en bedankten hem voor zijn goede zorgen: 835 km zonder kleerscheuren is toch niet niks! Deze route kan ik iedereen aanraden! Onderweg is genoeg onderdak te vinden, ook als die niet in een van de brochures staat van het Spaans Verkeersbureau. Vragen in een bar helpt! Qua natuur en cultuur is het een groot verschil met de route Alicante - Toledo, zeker in dit jaargetijde. In de bergen moet je wel op regen rekenen. Op het traject vanaf Puebla de Sanabria zijn veel bronnen met goed drinkwater. De guia vanaf Puebla de Sanabria, El Camino Mozárabe a Santiago, een uitgave van Caixa Ourense, is geheel uitverkocht, maar een vernieuwde druk staat op stapel! Informatie over deze Camino kunt u aanvragen bij: Asociación Amigos de la Via de la Plata de Ourense, e-mail: [email protected] guia vanuit Valencia volgt echter dezelfde route.Via de Fietsvakantiewinkel te Woerden kun je een retourvlucht boeken met een andere vertrekplaats. De fiets kan zonder meerkosten mee in een plastic hoes. Het gewicht van fiets inclusief bagage mag dan niet hoger zijn dan 25 kg. *Voor deel 1 zie: ]osé Wienk, 'Een nieuwe route: Camino de Alicante', de jacobsstaf 45 (2000) 25-29.

Gehoold!

HEILIGEN ONDERWEG: DE WEG NAAR DE HEMEL HERMAN VAN DEN BRINK De weg naar de hemel is geplaveid met relieken. In de kerken onderweg, tijdens de bedevaart, waren heiligen present, door een fragment van hun stoffelijk overschot, een botsplinter soms maar. In de Middeleeuwen (en soms nog heden ten dage) had de aanraking van zulk een reliek een wondere werking. Er schuilde - zoals de cultureel antropologen het noemen - mana in, die door het contact overging op de gelovige mens. Een bijbels gegeven. In de versie van de evangelist Lucas (8: 42b-48): Op weg daar naartoe raaktejezus bekneld in de mensenmassa. Een vrouw die al twaalfjaar aan vloeiingen leed en haar hele inkomen aan dokters had besteed zonder bij iemand genezing te vinden, kwam van achteren naar Hem toe en raakte de zoom van zijn kleren aan. Onmiddellijk hielden haar vloeiingen op. jezus vroeg: 'Wie heeft Me aangeraakt?'Iedereen ontkende het en Petrus zei: 'Meester, al die mensen staan te duwen en te dringen om U heen.' Maarjezuszei: 'Iemand heeft Me aangeraakt, want Ik heb kracht van Mij voelen uitstromen.' Omdat de vrouw besefte dat het niet verborgen kon blijven, kwam ze bevend naarjezus toe, wierp zich neer voor zijn voeten, en vertelde waar het hele volk bij stond waarom ze hem aangeraakt had en hoe ze onmiddellijk genezen was. jezus zei tot haar: 'Mijn dochter, uw vertrouwen is uw redding; ga in vrede.' Van onschatbare waarde waren deze relieken dus; de reliekhouders, waarin ze vervat waren, moesten deze kostbaarheid uitdrukken. Zo ontstonden schitterende voorwerpen van Middeleeuwse vroomheid en kunst. Voor het eerst in Europa is nu een grote overzichtstentoonstelling geboden, van 16 december 2000 tot en met 22 april 2001, op twee locaties: het Museum Catharijneconvent te Utrecht (Nederlandse relieken) en de Nieuwe Kerk in Amsterdam (de internationale ontwikkeling). Natuurlijk kunnen de beide exposities afzonderlijk bezocht worden. Maar er is ook een 'pelgrimage' mogelijk: een reis langs de relieken, ontwikkeld samen met de Nederlandse Spoorwegen. Na het bezoek aan het Catharijneconvent reist u per spoor naar Amsterdam. Tijdens de treinreis kunt u een bandje beluisteren over pelgrimage in de Middeleeuwen, geschreven door de lezers bekende Jan van Herwaarden en ingesproken door Henk van Os. En dan naar de Nieuwe Kerk op de Dam. Deze pelgrimage is alleen mogelijk na reservering. Tel.nr. 0900 - 1306 (55ctlmin.) Op de site www.dewegnaardehemel.nl is meer informatie te vinden. De expositie is samengesteld door Henk van Os, een garantie voor kwaliteit. Henk van Os is velen bekend door zijn wekelijkse kunstbeschouwing op de televisie: Beeldenstorm*. Anderen zullen zich hem herinneren als de samensteller van de geroemde tentoonstelling in het Rijksmuseum te Amsterdam (waarvan hij toen directeur was) Gebed in schoonheid. Een portret van (interview met)

Henk van Os is te vinden in het Volkskrant Magazine van 9 december 2000 (met op de omslag de woorden knuffelen met knekels). Eén anekdote wil ik u niet onthouden. Van Os was werkzaam in Siena in het Ospedale della Scala, eertijds rijk aan relieken. 'En toen dacht ik: maar waar zouden al die relieken eigenlijk zijn? Ik vroeg het aan de priester daar: padre, mag ik de relieken zien? Hij zei: waar is dat dan weer voor nodig? Hij ging mij voor naar een rommelhok achter het hoofdaltaar en opende een kast. Eerst zag ik alleen bezems en een stoffer en blik, maar tussen flessen en bussen stond een doos met spullen die in de veertiende en vijftiende eeuw waren vereerd als de kostbaarste en heiligste voorwerpen in de stad'.

* Van vier jaargangen zijn de teksten en afbeeldingen in druk verschenen: Beeldenstorm. Close-ups van kunst uit musea (Amsterdam: University Press, 19972000). Zie vooral: Arno Fafie en Janievan Middelkoop, 'De weg naar de hemel, reliekverering in de Middeleeuwen. In gesprek met prof. dr. Henk van Os', Herademing. Tijdschrift voor Spiritualiteit en Mystiek 8:3 (2000) 3742.

vI"A

DE LA PLATA

Van jaar tot jaar wordt het drukker op de Camino francés naar Santiago; geen wonder dat elk jaar meer liefhebbers zich storten in het eenzame avontuur van de Via de la Plata: een schitterende tocht van zuid naar noord over het Iberisch schiereiland. Wellicht is de tijd rijp voor een werkgroep binnen het Genootschap die de informatievoorziening over de Via de la Plata coördineert. In afwachting daarvan stip ik op persoonlijke titel enige punten aan uit de reacties die ik van Ruta de la Plata-gangers ontving. De route is schitterend, maar je moet voorbereid zijn op lange dagetappes (meer dan 40 kilometer) die soms onvermijdelijk zijn omdat er eerder geen onderkomen te vinden is. E e n slaapmatje zou ik zeker meenemen, want soms is een stenen vloer de beste slaapplek die ter plekke geboden wordt. Pastoor, burgemeester (gemeentehuis) en politie zijn de instanties waar je om onderdak kunt vragen. Bij overvloedige regenval kan het voorkomen dat arroyos (beken) overstromen en bruggen door het water worden weggeslagen. Dat confronteert de wandelaar met glibberpaden en meermalen met de noodzaak om kniehoog

te waden dan wel een toevlucht te nemen tot een omweg over het asfalt. Voor vroege voorjaarspelgrims is een regenbroek als bescherming tegen flinke buien en gure wind een niet te versmaden uitrustingsstuk, dat in het boekje Pralttisch pelgrimeren niet vermeld staat en daarom hier onder de aandacht wordt gebracht. De ontvangst in Alcuéscar (door de Hermanos de Maria y los.Pobres), die in Fuenterroble de Salvatierra (door pastoor Blas) en die in Oseira (door de trappisten) worden door meerdere lopers als hoogtepunten van gastvrijheid en spiritualiteit genoemd en geroemd. De bewegwijzering met gele pijlen is buiten de steden van behoorlijke kwaliteit, maar soms spaarzaam. Als je opeens geen pijl meer ziet, kun je meestal het beste rechtdoor lopen. Een kompas blijft als reserve op deze tocht handig; de eerste weken (tot voorbij Zamora) loop je pal noord, daarna noordwest.

In delacobsstaf 42 (1999), pagina 67 stonden drie gidsen aanbevolen, voor het gemak herhaal ik die informatie hier in grote lijnen. Het eerste boekje (Camino de Santiago, Via de la Plata por las distintos Asosiaciones Amigos del Camino, 52 pp, autoedición Amigos del Camino de Santiago de Sevilla, Paraiso de Sta Eufemia 27,41940 Tomares) beschrijft de route van Sevilla naar Astorga in 23 dagetappes. Het boekje bevat globale kaartjes, geeft korte routebeschrijvingen, vermeldt kilometerafstanden en bruikbare adressen. De informatie is betrouwbaar maar wel gedateerd, sinds 1997 (jaar van uitgave) is er alweer het nodige veranderd. Het tweede boekje (l.Cerezo, La Ruta de la Plata, Camino Mozárabe de Santiago, 136 pp. SUA Bilbao 1997) is deels achterhaald (de route van Sevilla tot Monesterio voert nu langs een ander, veel oostelijker parcours), en anderzijds voor wandelaars minder bruikbaar vanwege de lengte van de etappes en gebrek aan informatie over tussentijdse overnachtingsmogelijkheden. Een boekje voor fietsers dus, waarbij het met name prettig is dat naast de afstand ook het reliëf van het parcours duidelijk staat weergegeven. Zeker bij de oversteek van het Cantabrisch gebergte is dat geen overbodige luxe. De derde uitgave (een Nederlandstalige uitgave van het Vlaams Genootschap in twee delen, een voor de Ruta de la Plata en een voor de Ruta Sanabria) heb

ik zelf nog niet onder ogen gehad, evenmin heb ik van gebruikers uit de eerste hand iets gehoord over de kwaliteit ervan. Hopelijk in een volgende aflevering meer informatie hierover. Inmiddels is er nu ook een nieuwe uitgave te melden: La Ruta de La Plata a pie y en bicicleta. Het boekje is een pendant van de El Pais-uitgave over de Camino francés, en net als deze hanteerbaar (in ringband), goed verzorgd en betrouwbaar. Maar de gids beschrijft helaas alleen de route van Mérida via Salamanca, Zamora en Astorga naar Santiago. Dus voor de etappes van Sevilla naar Mérida en van Granja de Moreruela via Orense naar Santiago (de Ruta Sanabria) blijf je op eerstgenoemde of op de derde gids aangewezen. Zie verder ook de recensie doorlosé Wienk in dit nummer. Verschillende Ruta de la Plata-lopers hebben zich bereid verklaard aan nieuwe lopers informatie door te geven. Nogmaals, wellicht is op de komende ledenvergadering een korte bijeenkomst zinvol om een en ander kort te sluiten.

VAN DE VOORZITTER EEN NIEUW VOORjAAR, NIEUWE KANSEN

Voor sommige mensen betekent dit dat ze de kans hebben gehad te bedanken voor het lidmaatschap. Het jaar is over, de Camino is gelopen of gefietst en dan haakt men af. Daar staat tegenover dat er ook weer (meer) nieuwe leden bijkomen die nog enthousiast op pad willen gaan. Sterker nog, wellicht op het moment dat dezejacobsstaf in de bus valt, onderweg zijn. Het bestuur probeert de ledenvergaderingen voor alle leden interessant te maken. Er zijn mensen die alle jaren uit gezelligheidsoverwegingen beide vergaderingen bezoeken, maar ook mensen die op korte termijn veel informatie willen verzamelen met het oog op hun pelgrimsplannen. In het najaar is er maximale ruimte vrijgehouden voor ontmoetingen en informatie. Het voorjaar heeft echter een aantal statutaire verplichtingen bijvoorbeeld wat betreft de financiën, waar we dan toch rekening mee moeten houden. In de loop der jaren is er een ontwikkeling te zien in de structuur van het Genootschap, waarbij de regiocontactpersonen een belangrijke plaats innemen. Zij hebben het meest directe contact met de leden en door de groei van het aantal leden neeint ook de hoeveelheid werk toe: de organisatie van bijeenkomsten en andere activiteiten, het regelen van zaalruimte etc. Het bestuur en de regiocontactpersonen, samen het kader van het Genootschap, hebben één keer per jaar een bijeenkomst. Daarnaast heeft het bestuur jaarlijks een ontmoeting met de redactie van dejacobsstaf, omdat dit medium ook een belangrijk kanaal is voor onze organisatie. Laat ik eindigen met een jaar vooruit te springen. Volgend voorjaar treden er twee bestuursleden af: loop van der Meulen en ondergetekende. Vooral de vacante post van de voorzitter baart het bestuur enige zorg omdat het fijn zou zijn als een kandidaat-voorzitter van tevoren een paar maanden mee zou kunnen draaien. We zoeken iemand die al een tijdje lid is, die enige bestuurlijke ervaring heeft in verband met het voorzitten van vergaderingen van 8 tot 400 personen en die bereid en in staat is er wat tijd in te steken. Lijkt het u wat, dan kunt u vrijblijvend met mij of met een van de andere bestuursleden een informatief gesprek hebben. Ook over de andere vacature willen we u graag informeren. Katrina van den Berg Vossenstraat 7 3817 WH Amersfoort

COMPOSTELA S t / m 1997 13-7-84 T.M. Veldhoven Schiedam 29-6-88 H.A.A.F. v.d. Pol Vught 6-7-92 G. v. Someren Hoensbroek 29-8-96 J.].Frie Breda 3-10-96 C. v. Bergen Amersfoort 12-10-96 L. Lasance ? 4-6-97 H.]. Rip Helmond 6-6-97 H.F. Heijn en E.M. Heijn-janvier Breda 17-6-97 1. Schotsman Krimpen a/d Ijssel 7-7-79 F.A. Ackermans en E.M.B. Ackermans-Laats Nuenen 22-7-97 F. Goossens Goirle 28-7-97 ].H. v.d. Wielen Arnhem 12-9-97 A.de Jong Linne, ].M. Timmermans Dordrecht 24-9-97 H. Lieven en A.M. Lieven-Frank Berlicum 16-10-97 R. Molemaker Sittard 23-10-97 D.H. Knol en W. Knol-Lute Hoogkarspel 1998 16-5 ].A. Pluimert Finsterwolde 23-5 1. Schotsman (Ze) Krimpen a/d IJssel 6-6 W. Vereschildt Elst 8-6 J. Geerts 's-Hertogenbosch, ].de Groote Assen 13-6 A.P. Umans en M.P.A. Umans-Admiraal Zevenaar 20-6 P. Verhoeven en B. Verhoeven-Hullegie Helvoirt 29-6 H.C.N. v.d. Heuvel en F.A.G. v.d. Heuvel-Vermeden Rosmalen 16-8 M.G.]. v.d. Hoven en B.v.d. Hoven Liempde 19-8 W. Breed (Ze) en ].VS. Breed-Baaij Alkmaar 5-9 J.]. v.d. Burg Leerdam 7-9 1. Buissink (3e) Heemskerk 8-9 H.A.A.F. v.d. Pol (Ze) Vught 11-9 J.P. Brinksma Zoetermeer 13-9 H. de Haas 's-Gravenhage 16-9 C.A.M. Mocking Vleuten 26-9 H.A. Reijnen-Willems Wychen 19-10 H.N.W. Vos Eindhoven

1999 januarilmei 11-4 M. Teuwen-Wetemans (Ze) Stramproy 2-5 B. Raijling Wageningen 3-5 ].Pama Utrecht 9-5 1. Schouten Rotterdam 10-5 H.A. Gras Ridderkerk 11-5 J.H.D. Heijting -v.d. Bergh Heemstede, M.C.C. Reijs Monnickendam, K. v. Weert Drunen 13-5 R.E. Selman en P. Selman Sittard 15-5 C. Fransen Sambeek, H.P.L. v. Gemert (Ze) Boxmeer 20-5 J.L.M. Lelijveld Woodbridge, C. Meijer Tilburg 21-5 N. Walsma Landsmeer 23-5 H. v.d. Brand en A.1.F. v.d. Brand-Ploegmakers Malden, D. v. Dalen Haarlem 25-5 1.Th.A. v.d. Heiligenberg en A.G.M. v.d. Heiligenberg Utrecht 26-5 ].A. Aanstoot Menaldum, J. Bullens Uden, H. Bruns Oosterhout, ].A.M. Mens Putten, T. Sterrenburg Putten 27-5 1.Th.W. v. Opijnen (Ze) Leusden, M. Schaart-Slieker Liempde 28-5 H.]. Brok Heino.]. Haverkort Franeker, M. Smits Franeker, B. Tostrams Venlo 29-5 1. v.d. Hoek Schagen juni 1-6 A. Bijl en A.C. Bijl-Messelaar Alicante, M.W.A. Christenhuis en G.B.M. Christenhuis-Calis Laren 2-6 1. Janssen Someren, M. Olie-Bongers Dronten 3-6 H.W.]. de Valk Nijmegen 4-6 M. Goosens (Ze) en H. Handgraaf Heiloo, ].W. Zijlstra en A.F. Zijlstra-Wagenaar Vlaardingen 8-6 W.v.d. Aar Haarlem 9-6 I.C.]. Dunselman Arnhem 10-6 P. Bult en A.M. Bult-Machgeels (8e) Rosmalen 11-6 M. Bestenbreur Tuitjenhorn

13-6 1. Bitter 's-Gravenhage, P.J.]. Heuvelmans en H.M.R. Heuvelmans-Rijs Landgraaf, A.]. Oudshoorn en J.C.]. Oudshoorn-Degen Wassenaar 14-6 I.H.B. Gaasenbeek en M. GaasenbeekHenssen Ugchelen, j. v.d. Linde Moerkapelie 15-6 Th. Brink en M. Brinkv.d. Wel Reek, G.W.H. Kuijten Amersfoort 18.6 T.W. Appelman Epse, A.P. Maas en W.P.M. Maas-Roeyakkers Eemnes, O. Rautenberg Woerden 19-6 ].B. Meijer en J. Meijer-Poorter Enschede, G.F. Simons Middelburg 21-6 M. v.d. Bergen-Vernooij(Ze) Kudelstaart 22-6 ].D. Bosma Boornbergum, ].G. Klomps 's-Heerenberg, ].H. Klomps Zutphen 25-6 C. Elbertsen Geleen 26-6 C.G. Huisman Dronten 30-6 ].B.Santegoeds Oostkapelle juli 1-7 J.N.D. Kooman Veere 2-7 C.P. Broer en R.D. Broer Scheveningen, G.Groeneweg Kalenberg, N.Louis Kalenberg 3-7 F.H. Dek Koudekerke 5-7 P.P. Hanssen Oegstgeest, N.venendaal Bocholt 7-7 ].A. v.d. Net Zwijndrecht, ].L. Plantinga Leeuwarden 8-7 W. Bosch-Bergsma Roswinkei, M.R.Stiekema Ter Apel 9-7 C.P.H. Hoeks Valkenswaard, A.M.]. v.d. Zee Valkenswaard 10-7 C. den Heijer en M. den Heijer-Bronsveld Leiderdorp 13-7 N. Comans (Ze) Berkel-Enschot 14-7 L.C.M. Hart Amsterdam 16-7 L. v.d. Meer Utrecht 17-7 H.H. Mooren Bergen op Zoom (5e) 19-7 G. v. Look en K. v. Look-Nowen

20-7

22-7 23-7 24-7 25-7 27-7 30-7

Ouderkerk a/d IJssel, ].].A.M. Vermaat Groningen C. den Heijer en M. den Heijer-Bronsveld Leiderdorp M. v.d. Elsen Arnhem ].H. v.d. Wielen (Ze) Arnhem E. janssen Eindhoven, W. v. Velzel Amersfoort T. Stek Wierden L.P.W. de Graaff en P.l.M.de Graaff Waalwijk P. v. Landschoot Enschede

augustus/september 1-8 A.E. Reetra-WillemsenGouda, R.]. v.d. Wal en ].D. v.d. Wal-Oussoren Gouda 2-8 V.G.M. Verhoeven Oudenbosch 9-8 W.C.H. v. Hoof en C. v. Hoof Voorschoten, M.G.]. v.d. Hoven (Ze) en B. v.d. Hoven (Ze) Liempde 10-8 ].L. Molema en A. Molema-JonkmanBergum 13-8 A.B.]. Bekke De Lutte, ].A.Vollenbroek en G.Vollenbroek-Zönis Oldenzaal 23-8 ].H.C. Ariës, C.L.M.]. Ariës-Peters, M.B.C. Ariës en M.I.H. Ariës Boxtel, A.J.N. Huikeshoven en A. Huikeshoven-Teeling De Zilk 26-8 N.J.H.M. Dijsselbloem (2e) Apeldoorn 31-8 J.H. Oomen Eindhoven, R. v. Opstal Oisterwijk 1-9 H.].]. Lips Breda 3-9 H. Lipman Wateringen 4-9 Th. Poell Oosterhout 5-9 W.E.M. Wijnen en J.M.W. Wijnen-Graafsma Zoetermeer 6-9 W.]. Coenders en C.E. Coenders Zoeterwoude 9-9 A. v. Dam en C. v. Dam-Abbenkerk Krimpen a/d Lek, C.Emming Loosdrecht, ].Kramer Loosdrecht, P.P.].vd.Kruijs Weert 10-9 1. jansen Baarn, P.Jansen Maarssen 17-9 L. van Delft Barendrecht

18-9 W.A.G. Blonk Overijse 21-9 M. v. Diesen Gemert, S. Slootheer Zwolle 22-9 M.P. Sevenheck en A. Sevenheck - v. Ijzendoorn Landgraaf 29-9 A. v. Geest en E. v. Geest Ossendrecht oktober/december 2-10 H.P.M. Dritty Eygelshoven, W.G.].Hansen Apeldoorn 3-10 M. v. Doesburg Nijmegen, L.C. Smit Breda 5-10 G.P.M. Strous en A.M. Strous-Peters Mill 10-10 J. Luijten Poortugaal 15-10 F. E. v. Dijk Heusden 17-10 C.C. v.d. Sluis Baarn 18-10 A.W. Appelman Epse 20-10 C.]. v. Vliet en ].M.E.Th. v. Vliet - v.d. Griendt 23-10 ].N. Zeijlemaker Leiderdorp 27-10 J.B.M. Spekman Zoetermeer 30-10 A. Beenakker Rotterdam 20-11 P.M. Joosten Amsterdam 2000 januarilmei 29-4 G. Mulder Hekendorp 11-5 j. v. Ekeren Culemborg, H. Holtmaat Amsterdam 13-5 J. Hellevoort (3e) en N. Hellevoort-Roos (3e) Amersfoort 18-5 ].A. Reijnen-Willems (Ze) Wychen 19-5 A. Bettonvil-Dalhuizen (8e) 's-Hertogenbosch, ].T.H. Cox Haelen, G. Groeneweg (Ze) Kalenberg, N. Louis (Ze) Kalenberg 20-5 1. Schotsman (3e) Krimpen a/d IJssel 26-5 R.A.M. de Graaf Roosendaal, H.L. Verkaart Sommelsdijk 28-5 A. Veltman (Ze) Bemmel 29-5 H.V. Lagerweij Doorwerth, A. Mertens zur Borg (3e) Bilthoven, M.].Wienk-Sijbens (3e) Zevenaar 30-5 R. v. Oijen en J. van Oijen-Owczarczijk Groningen

31-5 H.]. Vermunt Zaandam juni/augustus 1-6 W. Okken Dronten 3-6 Th. Robben Deest 5-6 P. Krauwel Thorn 6-6 R. Heidendal Denekamp. K.D.R. van Nieuwpoort (Ze) Utrecht, P.A.]. van der Weide Utrecht 7-6 C.P. Maree Pijnacker, G.S.M. Siemes Duiven 8-6 H.H. Mooren Bergen op Zoom (6e) 9-6 J.H.J. Spammenburg Maastricht, ].H. Stroom Amsterdam, B.A.M. Teule Amsterdam, C.H.]. Veldkamp Middelburg 10-6 G.R.G.M. Heilkens Sittard, H.C. Kreuning Zakbommel, H.]. Spee Sittard 14-6 A.]. Hunink en M.P.H.W. Hunink-van de Kamp Deventer 15-6 A. Oosterom Voorburg 16-6 A.C. Bakkers en P.F. Bakkers Hoeve, H. Boekkooi en E. Boekkooi-van Oostveen Uden, A.]. Ligthart en M. Ligthart -v.d. Matten Capelle a/d IJssel 19-6 H.A.M. Wasser (Ze) Utrecht 27-6 C.L. Cannoo, l. Cannoo, E.Cannoo, C.Cannoo en E. Cannoo Delft 3-7 ].G. Kooij Utrecht, ATh.1.M. Kremer en M.A.J.E. Kremer Oldenzaal 8-7 C.]. den Ridder Leidschendam 10-7 F. Ultee en H. Ultee-Hory Vught, F. Wilms (Ze) en L. Wilms-Maesen Deurne 17-7 G. Franssen Tegelen, R. Wohlert Tegelen 20-7 1. Claveaux (3e) Tilburg 22-7 J. Lagendijk en M. Lagendijk-Etelaar Workum 2-8 M.H.S lappendel Scherpenzeel 10-8 ].A.]. Kloeg Leiden 13-8 J. Hermsen Duiven, G. Westgeest en A.H.]. Westgeest-Otto Ootmarsum

21-8 B. van Dijk Zoetermeer 26-8 E. Ligthart en]. Ligthart-Slippens Heerhugowaard, J.B.A. Rabelink en B.J.H. Rabelink-v.d. Walle Oldenzaal september/december 4-9 ].P. Brinksma (Ze) Zoetermeer 5-9 A. van Koppen en C. van Koppen-Scholtes Honselersdijk 6-9 W.G.P. Wassing Eindhoven 8-9 A. Harbers Velp, C.L. Ronda en 1.H.N. Ronda-Willems Geleen 27-9 ].P. Herckenraht en M.A. Herckenraht-van Mook Horssen 28-9 F.B. Poelsma Roden 29-9 H. Griffioen Utrecht 2-10 M. Doesburg Nijmegen 4-10 C.T. Leenders en C.C. Leenders-Meijer 's-Gravenhage 11-11 A.F. Vermeulen Huizen

FISTERRA S 1999 5-5 J. Pama Utrecht 3-6 A. Bijl en A.C. Bijl-Messelaar Alicante 13-6 M. Bestenbreur Tuitjenhorn 1-7 C.G. Huisman Dronten 7-7 ].A. v.d. Net Zwijndrecht 11-7 N. Venendaal Bocholt 14-7 L.C.M. Hart Amsterdam 21-7 C. den Heijer en M. den Heijer-Bronsveld Leiderdorp 4-8 V.G.M. Verhoeven Oudenbosch 13-8 W.C.H. v. Hoof Voorschoten 2000 18-5 1. Schotsman Krimpen a/d Ijssel 19-8 G. Westgeest en A.H.]. Westgeest-Otto Ootmarsum 16-11 A.F. Vermeulen Huizen

REGIO'S REGIO BOLLENSTREEK/RIJNLAND VERSLAG BIJEENKOMST 7 OKTOBER 2000

We bevinden ons in een nieuwe lokatie: Huize St.-Agnes, Herenstraat te Voorhout. De vorige lokatie in Lisse was te klein en van de voorgenomen lokatie in De Zilk was de prijs te hoog voor ons budget. Cor van Tongeren memoreert het overlijden van Wim van de Veer, die diverse keren meegewandeld heeft op onze weekendwandelingen op het Pelgrimspad tussen Amsterdam en 's-Hertogenbosch. Per 30 juni omvatte onze regio 190 leden, 68 dames en 122 heren. Van 13 leden is vandaag bericht van verhindering ontvangen; daar staat tegenover dat we 14 nieuwe gezichten zien, van wie sommigen al lang lid waren van het Genootschap; enkele van hen zijn al op weg geweest richting Santiago. Motieven van de nieuwelingen om op pad te gaan: respect voor de traditie, onthaasting, aanbeveling van anderen, gezelligheid zelfs. De voorzitter vraagt verder nog aandacht voor de landelijke bijeenkomst van het Genootschap op 14 oktober in Schoorl en voor de wandelingen van de regio 's-Gravenhage, waar wij aan kunnen deelnemen. Het praten over 'de tocht' valt uiteen in praten over diverse details: problemen t.a.v. fietsen, kettingen, versnellingen e.d.; de routes in Spanje zijn te modern, zodat men als wandelaar te vaak langs gevaarlijke autowegen moet lopen; het belang van Spaans leren, om je onderweg verstaanbaar te kunnen maken; gevaarlijke honden: er bestaat een apparaatje dat honden afschrikt (de 'dazer'). Interessant is het verhaal over de 'Ruta de la Plata' vanaf Sevilla, een route die eenzamer is dan de Camino en veel minder ']acobscultuur' heeft en waar de pelgrim geen 'status' heeft. Na de pauze wordt een forum gevormd door Ada Seijsener, Marianne van Teijlingen, Nelia Musters en Jan Staats. Er waren 's morgens vele vragen gesteld over diverse zaken, o.m. hoeveel kilometers per dag te lopen? De adviezen variëren van 20 tot 30 kilometer, afhankelijk van de behoefte aan rust, ergens willen rondkijken, op tijd willen aankomen. Financiën: iemand merkt op dat je Fl 70,- a Fl 75,- per dag kwijt bent. Reactie daarop: met een dikke portemonnaie maak je een vakantiereis, geen pelgrimstocht. Fietsvrienden, gites d'étappe en refugio's komen ter sprake, evenals het meenemen van reservematerialen (m.n. voor fietsers); tassen vóór enlof achter, het benodigd aantal fietsversnellingen, de verplichting om als fietser in Spanje een helm te dragen e.d.

Kortom: een heel geanimeerd en geslaagd forum voor de nieuwelingen die nog op pad willen gaan en plezierig voor de al 'ervaren' leden om met hun ervaring en praktische tips de nieuwelingen van dienst te kunnen zijn. Na afloop, zoals gebruikelijk, ons café St.-Jacques: een drankje en een hapje, waar druk gebruik van wordt gemaakt. Hulde aan ]os en Cor voor de keuze van de nieuwe lokatie!

REGIO 'S-HERTOCENBOSCH VERSLAG BIJEENKOMST 75 OKTOBER 2000

Veel leden vulden de rechterzijbeuk van de Sint-jacobskerk om de feestelijke mis bij te wonen ter ere van het patroonsfeest. Op 25 juli zijn de meeste parochianen en regioleden op vakantie of op pelgrimspad. Reden waarom in de parochie het feest gevierd wordt op de restauratiedatum van de kerk sinds oktober 1993. Tijdens de dienst klonk het bekende lied ter ere van de H. lacobus ons vertrouwd in de oren. Na afloop dronken we koffie met de parochianen en bekeken de vitrines met allerhande lacobalia. Tegen het middaguur trokken we naar de parochiezaal voor de najaarsontmoeting. Na het welkomstwoord van Pieter en de gebruikelijke mededelingen was het woord aan enkele pelgrims uit diverse disciplines. Onder het genot van een wijntje en heerlijke hapjes luisterden we naar het verhaal van Anneke en Herman over hun eerste loopervaringen. Hoe het was om van fietspelgrim te veranderen in looppelgrim, om niet meer van de heuvels af te suizen met de wind door je haren, maar lichtjes door de knieën te zakken tijdens de afdaling. Ze liepen in augustus het traject Le Puy - Conques over de GR-65 en waren erg enthousiast over het prachtige landschap. Na een paar dagen voelde de rugzak al vertrouwd aan en ze genoten volop. Wel werden ze geconfronteerd met gites waar slaapplaatsen door de Fransen van tevoren gereserveerd waren. Soms konden ze op hun eigen matrasje nog een plekje bemachtigen in een hoek maar ze moesten nogal eens uitwijken naar hotels. Het reserveren in gîtes, vooral in de Franse vakantietijd, is enorm toegenomen. Desondanks gaan ze, als ze echt met pensioen zijn, van huis uit als looppelgrims naar Santiago, maar waarschijnlijk niet in de zomermaanden. Frans en Henny uit Vught waren al echte wandelaars en liepen al jaren met het idee rond om naar Santiago te gaan, maar de drukke baan had dat tot nu toe verhinderd. Ze kregen een sabbathalfjaar en vertrokken op 1 april uit Vught en dat was beslist geen pelgrimsmop! Frans bleek een zeer onderhoudend causeur te zijn en wist op boeiende wijze hun ervaringen te verwoorden. Hij schroomde niet om zijn innerlijke beleving aan de leden te vertellen, waarbij hij ook de

moeilijke momenten niet uit de weg ging. Als wandelaar vertrokken, als pelgrim aangekomen, Vézelay was het keerpunt en vol emotie kwamen ze aan in de Iacobsstad. Dat ervaren pelgrims soms ook voor onverwachte situaties komen te staan, bleek uit het dagboekfragment van Anne die met haar man Pieter op een 'tropische' dag onvoldoende water bij zich had op weg naar Sanguesa in de gortdroge regio Aragón. Het was de slechtste dag uit haar pelgrimsleven die haar nog lang zal heugen. Hierna volgde de fotoherkenningsquiz van een dertigtal dia's van monumenten, bruggen, tekens en bronzen Iacobsbeelden langs de Camino, vanaf Roncesvalles. Het bleek een moeilijke opgave te zijn, veel leden herkende de beelden wel, maar waar was dat ook al weer? Een compliment voor het echtpaar Brink uit Reek dat met 25 goede antwoorden het fraaie boek van Mireille Madou, over kunst en cultuur langs de Weg naar Santiago, in de wacht wist te slepen.

REGIO OOST-NEDERLAND Onder zeer slechte weersomstandigheden kwamen op 17 november 2000 's avonds toch 42 mensen gereisd naar Apeldoorn waar in het kerkgebouw Sion een diavoordracht gehouden werd door Herman Stokmans, met zijn vrouw Tini aan het bedieningspaneel, over zijn wandeltochten in Zuid-Duitsland langs ]acobusroutes: van Tillyschanz (bij de Tsjechische grens) naar Neurenberg en van Neurenberg, via Ulm en Weingarten naar Eersburg aan de Bodensee in diverse etappes. Op deze regioavond hadden wij natuurlijk ook een pelgrimsparade, waar enkelen hun wederwaardigheden kwijt konden. Wat op een dergelijke avond als onontbeerlijk gevonden wordt is het onderling contact dat gelegd wordt tussen degene die de Camino al ervaren heeft en degenen die nog van plan zijn om te gaan. Verder kwamen de ontwikkelingen ter sprake rond de stand van zaken betreffende het Jacobskerkenpad in de Euregio. Op 7 januari heeft een tweede wandeltocht van Haaksbergen naar Eibergen plaats gevonden, waar zich ruim 12 deelnemers voor hadden opgegeven.

REGIO GRONINGENIDRENTHE Voor het 5e achtereenvolgende jaar vond op vrijdag 24 november 2000 de

m

inmiddels traditionele najaarshuiskame; bijeenkomst plaats. In de Refugio 'El Sotano Amisioso' waren een 23-tal leden met en zonder partner samengekomen om weer eens op deze manier bij elkaar te zijn om wat te mijmeren, te filosoferen, wat te keuvelen en uiteraard elkaar op de hoogte te brengen en houden van haarlzijn tocht naar Santiago de Compostela. Een zestal leden meldden zich af. De avond werd geopend met muziek uit de kathedraal door het koor en orkest van Santiago, uiteraard d.m.v. geluidsapparatuur, om zodoende op een andere golflengte te komen, weg van de dagelijkse beslommeringen. Na de regiomededelingen werd het woord gegeven aan één onzer leden, Willem Jan van Neck, die voor ons op zijn bekende manier en boeiende wijze een lezing hield die als titel meekreeg: 'Van het één komt het Ander, van Sint-Jacobusnaar Sarrieshut'. In het kort werd gememoreerd aan de Jacobuskerkvan Zeerijp alwaar tijdens de geweldloze reformatie alhier, de laatste pastoor tevens de eerste dominee was. De altaarsteen die lange tijd werd gebruikt als opstap bij de ingang van de kerk, zal binnenkort geplaatst worden in de gedachtenishoek van de kerk. We moeten terug naar de 16e eeuw in welke tijd ook al gecoördineerd belasting werd geheven doch niet met de slogan: 'Leuker kunnen we 't niet maken, wel makkelijker' zoals de hedendaagse belastingambtenaren in collectief verband hun professie uitdragen. In genoemde eeuw werd belasting geheven op het gemalen graan. Dat graan werd in de molen gemalen en werd daarom genoemd 'belasting op het gemaal'. In de provincie Groningen werd 'in de ordonnantie van de Staten van Stad en Ommelanden' vanaf 12 juni 1623 deze belastingmaatregel van kracht. In de praktijk bleek het toezicht op de uitvoering ervan niet al te efficiënt te zijn. Er werd verscherpte controle besloten. Bij iedere molen kwam een provinciale belastingambtenaar te wonen, de zgn. 'chercher', later in het Gronings verbasterd tot Sarrie, ook wel Sarries. Zijn bescheiden ambtswoning is bekend gebleven als 'Sarrieshut'. De Sarrie was bij het volk niet bepaald populair (toen ook al niet). Aangezien de prijs van het brood, vanwege die belasting, ongekend hoog was, werd ermee gesjoemeld (hoe merkwaardig, niets is des mens...) Aan het graan werd zand toegevoegd zodat de arme luiden tegen een lagere prijs graan konden kopen. Een broodmaaltijd werd dan 'knarsetandend' genuttigd. Halverwege de 19e eeuw werd onder het bewind van Thorbecke deze onrechtvaardige vorm van belastingheffing afgeschaft. In de provincie Groningen zijn nog een vijftal Sarrieshutten in redelijke staat overgebleven. Tot zover de lezing, daarna pauze met koffie, cake, koek en lekkers. Tegen tien uur werd de avond verder verzorgd door enige leden uit onze regio. Met behulp van dia's maakten zij ons deelgenoot van hun tocht en belevingswereld. Hans Vermaat opende de pelgrimsparade nadat wij eerst nog foto's konden bekijken die George Duursma gemaakt heeft bij de 'oversteek' van St.Jean-Pied-

de-Port naar Roncesvalles. Prachtige opnamen van de bergtoppen worstelend door de mist en gieren op zoek naar een prooi, die onze fantasie in werking zetten. Terug naar Hans die op 26 april op de fiets vertrok en via kennissen, kloosters en minder comfortabele onderkomens arriveerde in Hospital de Órbigo, aldaar zijn fiets parkeerde, de trein naar Madrid nam voor het volgen van een 'Cursillo Hospitaleros Voluntarios' en om zijn Spaans een weinig aan te punten. Vanuit Madrid naar Sevilla om van daaruit de 'Via de la Plata' te pelgrimeren tot Astorga. Aan de hand van zijn dia's werden de bijbehorende ervaringen en belevenissen verteld. Het is 'te gek voor woorden' schreef Hans mij destijds. Bijvoorbeeld de geweldige stilte der natuur. Bij terugkomst in Hospital de Órbigo heeft hij een tweetal weken gewerkt als hospitalero (verven, poetsen, gasten ontvangen, een luisterend oor) en op de terugweg - of was het nu toch de heenweg? - in eerste instantie geen overnachting kunnen krijgen in een klooster. Doch de monnik bezweek toen deze hoorde dat Hans zowel de completen als de metten wou bijwonen (de volgende morgen om 4.00 uur). Hij realiseerde zich ook dat de tijd gelegen tussen deze twee vieringen - de nacht - bij doorverwijzing naar een ander onderkomen op 20 km afstand, deze pelgrim geen nachtrust zou krijgen dus .... dominus vobiscum .... komt u binnen (met in zijn achterhoofd Matteus 25;35: 'ik was gast en u hebt Mij ontvangen'). De tweede pelgrim van deze parade was Ineke Leemreize die op 31 maart naar Vézelay vertrok alwaar haar camino naar Santiago de Compostela aanving. Deze camino werd, zoals Ineke dat reeds vermoedde, een hele spirituele tocht voor haar. Bijna vanuit een ander bewustzijn en tegelijk zo bij de grond. Dankbaar voor de gezondheid om deze tocht te kunnen doen (alleen), maar wat te denken als het's avonds donker en koud is of als het stormt? Wil ik dit? Er kwamen geen gedachten op om het plan te laten varen. Het is een soort innerlijk weten, dit moet ik doen. Het was goed zo. Het werd een cadeau aan mijzelf, zei Ineke, ondanks of juist dankzij dat je aan jezelf bent overgeleverd en van de goedheid van anderen afhankelijk bent. Dat kan je terugbrengen naar jezelf. De dia's, waaronder ook natuuropnamen, werden toegelicht met warme woorden als ware een dankbetuiging van het ervarene waarbij je 'los kunt laten' en kunt bemerken dat de tijd niet vliegt en niet kruipt. Het zijn in het NU en de beleving daarvan. Als laatste pelgrims vertelde Ton Westen en Vera over hun tocht vanuit Sevilla naar Santiago de Compostela middels dia's. Hun vertrek uit Sevilla vond in april plaats onder minder gunstige weersomstandigheden. Zo af en toe was er sprake van een water-camino, zoveel nat van boven én beneden: het doorwaden van onder water gelopen wegen, de primitieve niet verwarmde onderkomens, maar toch wel vriendelijke bevolking, één uitzondering daargelaten. In één van

de spaarzame refugios werd van hun een verplichte bijdrage gevraagd en van de drie Spaanse pelgrims geen peseta. Dit overkwam hun gelukkig maar slechts één keer. De mooie omgevingen, de natuur, de stilte, de ontmoeting met zwarte varkens, grazende onder eikenbomen waar vandaan heerlijke 'eikenham', 'La pata negra' werd gemompeld. Ton en Vera maakten de afslag bij Orense om van daaruit richting het Noorden te gaan om zo bij het graf van Sint- Jacobuste komen. Ook hun diapresentatie en verhaal boeiden. Zo heel verschillend weer met de voorafgaande pelgrims. Het was inmiddels half twaalf geworden toen de spreker en de pelgrims werden bedankt met bloemen, wijn, presentjes e.d. De gastvrouw en gastheer Marga en Fred werden evenzo bedankt voor de gastvrijheid en het gebodene zowel in de refugio als na afloop in de huiskamer waar de afsluiting plaats vond, onder genot van een glas wijn en de voortreffelijk heerlijke hapjes. Met recht kan hier gesproken worden van hét café Saint-Jacques,mét schelp. Het was weer bijzonder fijn en hartverwarmend elkaar hier te mogen ontmoeten, dankzij de man die leefde aan het begin van onze jaartelling en daar een assistent van.

REGIO FRIESLAND VERSLAG NAJAARSBIJEENKOMST72 NOVEMBER 2000

Onze contactpersoon, Siep Zeinstra, verwelkomt in Drachten 38 aanwezigen. Hij vertelt dat op 1 januari van dit jaar onze regio 61 leden telde. Op het tijdstip van verzending der convocaties was dit aantal gestegen tot 83. De tijd van de huiskamerbijeenkomstenligt nu ver achter ons. De gezellige en gemoedelijke sfeer willen we evenwel vasthouden. Olga en JanAanstoot, Maarten Smits en N.D.van der Wal uit Lippenhuizen hebben laten weten er vanavond niet bij te kunnen zijn. Na het lanceren van enkele ideeën voor het seizoen 2001, waarover op het eind van dit verslag meer, voert een aantal van onze leden ons mee op hun tocht naar Santiago. Als erersteFrans Hijmans die de camino in augustus heeft gelopen vanaf Roncesvalles in 28 dagen. Hij week bewust niet af van het pad en liep met nog enkele honde~denwaardoor je in de refugio's soms kartonnen dozen als bed voor lief moest nemen! Als planoloog genoten van oude stadjes zoals in Santo Domingo. 10 km vóór León je weg zoeken tussen grote asfalteermachines in contrast met Santiago bereiken langs bospaadjes. Ervaringen in de stad: de ontnuchtering van het met tientallen in de rij staan voor het aanraken van de holte in de pilaar; niemand daar vindt pelgrims bijzonder; de kater na het eten met

vijf medepelgrims uit allerlei landen en dan de handdruk en: 'Schlusz'. 'In Hontanas is een prachtige refugio, maar ik ben er net iets te vroeg in een vies café/hotel beland waarvan de eigenaar niet om aan te pakken was. Dus, kijk uit daar!' Ergens geslapen in een kerk waar we om één uur 's nachts van meligheid kerstliedjes zaten te zingen. Algemene indruk: tot Burgos massatoerisme. Daarna verandert de tocht van karakter. Maria en ]os Lagendijk zijn op 26 maart hun voettocht begonnen en zijn 22 juli aangekomen in Santiago. Hij verhaalt met dia's hun belevenissen van Workum tot de Pyreneeën. Enkele krenten uit de heerlijke pap: het is moeilijk om één rol closetpapier te kunnen kopen; in Wageningen gastvrij onthaal in de pastorie, praten aan het keukentafeitje; in een Frans dorpje vrees voor luidruchtige jeugd langs ons slaapverblijf. Onnodig. Ze doen zeer zachtjes en maken elkaar er fluisterend op attent; eindeloze velden koolzaad ruiken op 't laatst naar spruitjes; de hond (van de garagehouder) die met iedereen meeloopt; en de blije verrassing door het vertrouwen dat mensen in ons hadden; sleutels van gebouwen die wij de volgende dag maar door de brievenbus moesten gooien, geld dat wij meekregen om kaarsen op te steken in Santiago en de talloze verzoeken om voor iemand te bidden. Dick en Sidon Wesselius maken ons deelgenoot van hun belevenissen op de 1050 km lange Ruta de la Plata. Ze hadden het plan in één keer van Sevilla naar Santiago te lopen. Ze begonnen in maart. Nog voor Salamanca kreeg Sidon door de regen en de kou stijve spieren hetgeen hen dwong huiswaarts te keren. Na drie weken is Sidon weer beter en zetten onze pelgrims hun voettocht voort. Dick vertelt van de prachtige mozaÏel
Braziliaanse vrienden kwijt. Haar mooiste dag: aankomst na Grañón - Carillo de la Calzada -twee oude mannetjes hebben voor haar gekookt en afgewassen, dan siesta, pelgrimszegen, dineetje, koffie bij het ontbijt en .... ze heeft 'el Pachero' (het rijstvogeltje) gehoord. Een topdag! Blij verrast was ze toen ze door haar zus en zwager werd opgewacht in Santiago. Yntema met een Friese en een Schotse maat hebben gedrieën ook de Via de la Plata gelopen. Mede door tijdgebrek kunnen we helaas hun verhaal niet meer horen. Hopelijk willen zij ons bij een volgende gelegenheid delen in hun ervaringen. Ideeën voor het volgende jaar: een lezing in de winter, in mei wandelen van Oudebildtzijl naar St.-Jacobiparochieenlof eind mei een lang weekend lopen (20 mensen willen mee). Onze activiteitencommissie werkt dit uit en kondigt het resultaat aan in de volgende Jacobsstaf. Er wordt een opmerking gemaakt over de teleurstellende informatie bij de workshop voor lopers op de laatste landelijke vergadering; er was geen professionele voorlichting. Het was een geanimeerde bijeenkomst. Dit verslag doet geen recht aan de verhalen, die zeer afwisselend waren en boeiend, maar zoveel trekjes bevatten, dat ze niet in kort bestek tot hun recht kunnen komen. Waarvoor excuses van de verslaggever.

17 maart 2001 Landelijke voorjaarsvergadering te Putten

24 maart - 16 april 2001 Tentoonstelling in de Jacobskapel, Glashuis 4 te Nijmegen met als thema: 'De Annunciatie' d.w.z. 'De verkondiging van de engel aan Maria'. De tentoonstelling bevat acryl- en olieverfschilderijen, linosnedes, schoolplaten, prentbriefkaarten, etc. samengesteld en (deels) vervaardigd door Ruud Harmsen. De opening op 24 maart is om 13.00 uur. De openingstijden zijn op zaterdag en zondag van 12.00-17.00 uur. Eerste paasdag gesloten. Ruud Harmsen, Vizier 5, 6641 HJ Beuningen, 024 - 677 11 83 31 maart - l april 2001 Symposium 'Spiritueel reizen vroeger en nu', de zaterdag bestaat uit lezingen en workshops, de zondag wordt een bustocht gemaakt. Men kan 1 of beide dagen deelnemen. Informatie en reserveren bij: Kunst en Cultuur Overijssel, Postbus 1229,8001 BE Zwolle, 038 - 422 50 30, fax: 038 - 421 84 11, e-mail: [email protected]

6 april 2001 Voorjaarsbijeenkomst regio Oost-Nederland te Zutphen

7 april 2001 Fietstocht regio Utrecht-ZuidIRivierengebied, van Woerden via Oudewater naar Harmelen en terug. Leden uit de regio die nog geen uitnodiging hebben ontvangen gelieve contact op te nemen met de regiocontactpersonen van de regio Utrecht-ZuidIRivierengebied 5 mei 2001 Van 10.00-15.00 uur wandelen langs het jabikspaad van Oudebildtzijl naar Sint-jacobiparochie, en facultatief, van 15.00-18.00 uur terugvaren langs de Elfstedenroute van Sint-Jacobiparochienaar Oudebildtzijl. Voor het varen, capaciteit maximaal 25 personen (!), opgave uiterlijk 21 april bij]. Aanstoot, R. van Doniastraat 3,9036 LK Menaldum, a 0518 - 45 15 80. Er geldt een bijdrage in de kosten van f 20,= per persoon. Voor eventuele vervoer NS Leeuwarden - Oudebildtzijl ook opgave bij 1. Aanstoot 22 juli 2001 Sint jacobus-vesper om 19.00 uur in de Croate Kerk te Sint-Jacobiparochie 25 juli 2001 lacobswandeling regio Oost-Nederland Op 25 juli a.s. gaan wij weer een deel van het Iacobskerkenpad lopen; het pad dat we in de regio hebben ontworpen en dat o.a. langs jacobskerken voert. Om 09.30 uur verzamelen we bij de carpool parkeerplaats aan de Rekkenseweg in Eibergen. Vandaar lopen we naar de ruïne van de Stlacobskapel in Vragender. Voor opgave voor deelname of nadere inlichtingen: H.].]. Steins, Beethovenstraat 8,7482 T] Haaksbergen, a 053-574 09 40 of 06-1212 23 24

7 - 9 september 2001 Weekend-wandeltocht langs het jabikspaad van Hasselt naar Heerenveen: vrijdag 7 sept. Hasselt-Blokzijl 25 km, start 10.00 uur bij VVV zaterdag 8 sept. Blokzijl-Wolvega 25 km, start 09.00 uur bij VVV zondag 9 sept. Wolvega-Heerenveen 25 km, start 09.00 uur bij W V Bagagevervoer (bezemwagen) is aanwezig. 3 november 2001 Landelijke najaarsvergaderingte Baarn

Sluitingsdata voor delacobsstaf: nr. 50: 9 april (verschijnt in week 24) nr. 51: 25 juni (verschijnt in week 36) nr. 52: 24 september (verschijnt in week 48)

De jacobsstaf zoekt een 1

FOTOREDACTEUR (MIV) De fotoredacteur assisteert de redactie bij het selecteren en plaatsen van illustratiemateriaal. Hijlzij levert daarmee een belangrijke bijdrage aan de visuele aantrekkingskracht van dejacobsstaf. Idealiter beschikt de fotoredacteur over een uitgebreide, relevante fotoldia-verzameling, maar dit is geen absolute vereiste. De werkzaamheden worden voor een belangrijk deel verricht in nauw overleg met de eindredactie. Taken: Verwerven en aanleveren van geschikt illustratiemateriaal, al dan niet uit eigen bezit Opzetten en bijhouden foto-archief Van kandidaten verwachten wij: Een originele kijk op illustreren Kennis van de pelgrimswegen naar Santiago De bereidheid om ca. 1 keer per kwartaal te vergaderen Wat wij bieden: Eein prettige, informele werksfeer in een enthousiast team De mogelijkheid om ervaring op te doen met het maken van een tijdschrift

1 I

Salariëring geschiedt volgens de vrijwilligers-CAO. Inliichtingen: Stephan van Meulebrouck, E. Zoudenbalchstraat 33, 3552 AK Utrecht, x (030-2445507, e-mail [email protected] graag vóór 1 april a.s. op hetzelfde adres.

ZOEKERTJES O Wie kan mij helpen aan literatuur (titels, ISBN-nummers, uitgeverijen) over de Camino del Norte. Martien van Diesen, Krengelhoek 79, 5427 NV Gemert, e-mail: [email protected] O Ik zou graag in contact komen met iemand die, in de periode februari-maart 2001, het traject Le Puy-en-Velay - Stjean-Pied-de-Portwil lopen. jan van der Kloes (67 jaar), Burg. v.d. Boschstraat 7276, 3958 CCAmerongen a 0343 - 45 37 78

I7 Zomer 2007 wil ik een stuk van de Camino Portugués gaan lopen, startend vanuit Lissabon of Porto. Wie kan mij helpen aan informatie over deze route? Ron van Nieuwpoort, a 030 - 23 27 940. O Oproep van de werkgroep spiritualiteit: omdat er aan ons gevraagd is nog eens een feestelijke dag te organiseren willen we onderzoeken hoeveel belangstelling daarvoor bestaat. We denken aan 4 november, de dag na de najaarsvergadering in Baarn. Het programma bestaat uit logeren in het Nivonhuis of de jeugdherberg, gezamenlijke avondmaaltijd op 3 november, wandeling en viering op 4 november. De kosten voor de overnachting en maaltijd komen voor eigen rekening (ca. fl. 70,=). Als u/je hiervoor belangstelling hebt of overweegt om als het zover is deel te nemen, wil(t) u/je dan nu reageren. We sturen een definitieve uitnodiging aan de leden die nu hun belangstelling kenbaar maken. Reageren: 7. per post, j. Matthijsen, Geerdinkhof 35, 7703 PP Amsterdam; 2. per telefoon: .s 020 - 6996773; 3. per e-mail, [email protected]

U Te koop gevraagd: St.jacobs Fietsroute deel 7 (Haarlem-Tours). Ron Hessels, Buys Ballotlaan 40, 3732 SC Vlaardingen, a 070 - 43 57 295. O Refugio te Kasterlee (België). Elke ware pelgrim kan op vertoon van zijn reisbrief gratis overnachten bij de fam. Van Gorp te Kasterlee. Onze 'refugio' is gelegen op de as Tilburg, Turnhout, Kasterlee, Diest, Namen, op 8 km ten zuiden van Turnhout. Wij stellen het op prijs als u ons op voorhand telefonisch of schriftelijk op de hoogte brengt van uw komst. jammer genoeg kunnen wij geen lieve viervoeters herbergen. Interesse? Neem dan contact op met Wannes Van Gorp, Mgr. Cardijnstraat 70, 2460 Kasterlee, België, a (0032 )l4857918 of mail naar [email protected]

NAAR SANTIAGO IN APRIL Deze kunsthistorische reis is eenmalig en uniek van 28 april t / m 12 mei. Heenweg: Vézelay, Issoire, Conques, Moissac, pas van Somport naar Jaca, San luan de la Pena. Verder langs de Camino de Santiago. Extra bezoek aan Santo Domingo de Silos. Er worden kleine stukjes gelopen langs de camino. Terugweg: Spaanse Noordkust, Oviedo, Covadonga, San Sebastián en extra bezoek aan het Guggenheim museum, Bilbao. Door Frankrijk via Poitiers, Tours, Chartres. Praktische gegevens: vervoer per luxe Oad-bus Royal Class. Overnachtingen: in uitstekende hotels, éénmaal in het vroegere pelgrimshuis, nu zeer luxe parador van León. Inclusief: bijna alle diners en lunches, entree- en gidskosten. Reissom fl. 3550,Informatie: Ria lanson, 035 - 538 67 13, e-mail: [email protected] website: www.janson.demon.nl

Pied a terre

I;_

kaarten en gidsen voor actieve vakanties j:ij;$i

Singel 393 1021 WN Anzsterdam tel. (020) 627 44 55 fax (020) 620 89 96 E-mail [email protected] Internet www.piedaterre.nl Gelegen in het centrum, achter het Spui. Tramlijnen 1, 2, of 5.

Open: ma - vr 11.00 - 18.00 uur za 10.00 - 17.00 uur koopavond: donderdags van april tlm augustus van 18.00 - 21.00 uur

I Vraag onze catalogus aan!. .l!,:. .. Postorderservice

. . ...," ..

.. ..... , ..

Adressen regiocontactpersonen

Amsterdam (postc. i100 t / m 1119 + 1160 t / m 1199 + i300 t / m 1399 + 1420 t / m 1439): Janna Matthijsen, Geerdinkhof 35,1103 PP Amsterdam, a (020) 699 61 73 Paul Roosendaal, Borgerstraat 58,1053 PV Amsterdam, a (020) 683 48 56 Noord-Holland boven het IJ(postcode 1120 t / m 1159 + 1440 t / m 1999): Jan Louter, Dorpsstraat 65,1689 ER Zwaag, a (0229) 23 65 12 BollenstreeklRijnland (postcode 2000 t / m 2299 + 2300 t / m 2499): Cor van Tongeren, Rijnsburgerweg 4/F4,2215 RA Voorhout, a (0252) 23 11 47 Den Haag (postcode 2200 t / m 2299 + 2500 t / m 2799): Cees Rooijackers, Vondelstraat 136,2513 EX Den Haag, a (070) 360 24 42 Rotterdam (postcode 2800 t / m 3399): Susan van Gink, Gordelweg 26c, 3036 AB Rotterdam, 'g: (oio) 465 16 10 Aart Ligthart, Bermweg 264,2906 LH Capelle a/d IJssel,a (oio) 458 23 65 Midden-Nederland (postcode 1200 t / m 1299 + i400 t / m 1419 + 3600 t / m 3899): Hanny Pouderoyen, Fazantenkamp 576,3607 DG Maarssenbroek, 'g: (0346) 56 g1 33, e-mail: [email protected] Utrecht-ZuidIRivierengebied (postcode 3400 t / m 3599 + 3900 t / m 4299): Janneke Mulder en Stephan van Meulebrouck, E. Zoudenbalchstraat 33, 3552 AK Utrecht, H (030) 244 55 07. e-mail: [email protected]

Zuidwest-Nederland (postcode 4300 t / m 4799): Huub Willems, Thibautstraat i,4364 BE Aagtekerke, a (0118) 58 21 51, e-mail: [email protected] BredalTilburg (postcode 4800 t / m 5199): Theo Poell, Teilingen 33,4901 DA Oosterhout, a (0162) 43 14 46 's-Hertogenbosch (postcode 5200 t / m 5499): Anne en Pieter Bult, Sluiskeshoeven 67,5244 GR Rosmalen, a (073) 521 92 26 EindhovenlHelmond (postcode 5500 t / m 5799): Bart Leemrijse, Pasteurlaan 57,5644JB Eindhoven, a (040) 211 9412 Theo van Pinxteren, Hutdijk 54,5583 XK Waalre, (040) 221 40 12 Limburg (postcode 5800 t / m 6499): Thom Kentgens, Ireneweg 7,6065 EC Montfort, a (0475) 35 oo 22 Theo van der Linden, Graafschaploonstraat 12,6085 CA Horn, a (0475) 58 16 85 NijmegenlArnhem (postcode 6500 t / m 7099): Ted van Gaalen, Krekelstraat i g , 6533 RB Nijmegen, 'g: (024) 356 50 43 Oost-Nederland (postcode 7100 t / m 7799 + 8000 t / m 8299): Gé Westgeest, Ganzenmarkt 22,7631 EN Ootmarsum, a (0541) 29 33 51 GroningenlDrenthe (postcode 7800 t / m 7999 + g300 t / m 9999): Thom Oosterhof, Mozartstraat 31, 9722 EB Groningen, a (050) 525 5-144 Friesland (postcode 8300 t / m 9299): Siep Zeinstra, Mr. P.J. Troelstraweg 42, 8917 CN Leeuwarden, a (058) 212 91 98

NEDERLANDS GENOOTSCHAP VAN SINT JACOB