delcgc~bsstaf 56 jaargang 14 - november 2002 verschijnt viermaal per jaar ISSN

delCgc~bsstaf 56 jaargang 14 - november 2002 verschijnt viermaal per jaar ISSN 0923-11458

BESTUUR T. C)orenbosch, voorzitter F. Brons, bestuurssecretaris H. Hodes, penningmeester H. Schutte, 2' penningmeester mwr. M. Blokland, lid Th. van Dijk, lid mwr. T. van der Maat, lid C. Rooyackers, lid LEDIENSERVICE (uitsluitend schriftelijk) Bestellen van artikelen en insturen van compostela's Postbus 47 345i0 AA Vleuten email: [email protected] BESTUURSSECRETARIAAT p/a Heuvelweg 14 3761 XN Soest LED ENADMINISTRATIE Vooir adreswijzigingen en opzeggingen p/a Fluitekruid 1 777 2 ND Hardenberg e-mail: [email protected] INTERNET ww\w.santiago.nl

COLOFON Het Nederlands Genootschap van Sint Jacob heeft als doelstelling het verbreden en verdiepen van de belangstelling voor pelgrimstochten naar Santiago de Compostela in Spanje. Aanmelding voor het lidmaatschap kan alleen schriftelijk of per e-mail aan het adres van het Genootschap. Beëindiging hiervan (alleen per kalenderjaar) dient te worden gemeld voor 1 december van het lopende kalenderjaar. De contributie bedraagt € 17,50 per kalenderjaar; nieuwe leden betalen € 10,- entréégeld. Nederland is verdeeld in regio's. Een overzicht van de indeling en de namen van de contactpersonen staat achter in het blad. REDACTIE Judith Boon (secretariële coördinatie) Herrnan van den Brink Jeroen Gooskens Sjef van Hulten (voorzitter; eindredactie) Tieleke Huijbers (fotoredactie) Stephan van Meulebrouck (eindredactie) ]os Mijland Herman Stokmans José Wienk REDACTIEADRES Jacobsstaf p/a Brevierpad 2 5272 BG Sint Michielsgestel e-mail: [email protected] DRUK & GRAFISCHE VERZORGING Kooprnans' drukkerij, Hoorn Ruud Conens (logo) AANWIJZINGENVOOR INSTUREN KOPIJ Bijdragen voor dejocobsstaf dienen bij voorkeur in Word, maar in ieder geval digitaal, gezonden te worden naar het redactieadres. Sluitingsdatum nr. 57: 30 december 2002. Gelieve op A4 formaat met een brede marge te werken. Indien illustraties worden aangeleverd deze voorzien van onderschriften en voorkeurplaats in de marge aangeven met een'rnet de foto corresponderend nummer. De redactie behoudt zich het recht voor bijdragen in te korten of te weigeren.

142 Bidden met voeten Herman van den Brink 146 Literatuurbericht Herman van den Brink 150 Gedicht Herkomst onbekend 151 Afscheid van Spanje jeroen Cooskens 157 Jacobusboek 158 Te voet of per fiets naar Santiago maar hoe ga ik terug los Mijland 159 Register 5 163 Jacobus en de Virgen de la Esperanza josé Wienk 166 Flarden 168 jacobalia in Nederland: De Petruskerk in Boxmeer josé Wienk 169 Redactie 170 Genootschap van Sint Jacob

Afbeelding omslag: Jacobus. Schildering f 1500 in Martinuskerk in Franeker

BIDIDEN MET DE VOETEN HERMIAN VAN DEN BRINK

De titel van deze bijdrage is niet origineel, maair wel duidelijk. Niet oorspronkelijk: een boekje van Egon Mielenbrink draagt de titel Beten mit den Fuí3en.l Wel duidelijk: 'met de voeten' duidt op een lichamelijke inspanning, welke een onmisbaar element vormt van de ware bedevaart. En 'bidden' wijst op een religieus aspect, daarmee verbonden. Overigens, het woord 'bedevaart' betekent hetzelfde: bede heeft te maken met 'bidden' en vaart staat voor 'reis', 'tocht', zoals in hemelvaart of kruisvaart. Natuurlijk, er zijn wandelaars en fietsers naar Santiago de Compostela die de tocht ondernemen niet met een religieuze intentie, maair louter en alleen als lange, redelijk uitgezettce wandel- of fietstocht, of die de reis maken uit cultuurhistorische belangstelling. Ondler de 'kwasten en kwibussen' van jeroen Goolskens nemen de 'zoekers' (de religieus gerichte wandelaars) de tiende en laatste plaa~tsin, waarmee niet gezegd wil zijn dat het een minderheid is.2 De secularisatie van de rooms-katholieke kerk wordt schrijnend duidelijk in de bedevaart naar Santiago de Cornpostela: op de bijeenkomsten van het genlootschap en in dejacobsstaf ervaar ik weinig van de oorspronkelijke betekenis van de tocht als kerkelijke peregrinatio. Anders gezegd: ook de tocht naar Santiago is sterk geseculariseerd. Maar - zoals de titel aangeeft over de misschien dan zeldzame 'zoekers' handelt: deze bijdrage. Nu is het moeilijk het religieuze of spiritucele aspect helder te om~chrijven.~ Laat ik het houden op: de aanwezigheid van God ervaren.. Anders gezegd, de godsdienst, in ons

geval' het christendom, functioneert om een transformatie van het zelf teweeg te brengen. 'As pilgrims we go back to find something we lost; we return to the source t o be restored, rejuvenated, re~ivified'.~ 'Op de onzekere weg, die de zekerheid van de ontmoeting met God met zich brengt, hebben mensen behoefte aan enige hulp, aan goede gidsen die hen een eind. ~ wat schrijft deze je op weg kunnen h e l ~ e n 'En protestant dan onder het hoofdje 'oefeningen'? 'De meest bekende zijn die van het gebed en de pelgrimage. Als pelgrim leer je letterlijk afscheid te nemen en los te laten, afhankelijk te zijn van mensen onderweg en uit te zien naar je bestemming. Een pelgrimage, bijvoorbeeld naar Santiago de Compostela of naar jeruzalem, leert je deze zaken eigen te maken, waardoor je beter kunt zien welke weg je vanuit je eigen ontmoeting met het heilige kunt gaan'. Heitink6, eveneens protestant, spreekt in dit verband van 'kanalen van bemiddeling' en noemt ook gebed en bedevaart. Waarom ik met zoveel nadruk het protestantisme van deze auteurs benadruk? Het zal blijken. DE OORSPRONG

Wie op weg gaat moet beseffen dat hij in een traditie staat.]eroen Gooskens schreef mij over 'de oude missioneringstruc van het christendom': 'Plaatsen die van oudsher in de oude cultuur al een heilige betekenis hadden, heiligen met een nieuwe christelijke inhoud. In dit geval wordt de vóórkeltische weg naar de sterren gekroond met een apostelgraf; daarmee wordt een christelijk etiket geplakt op een heilige initiatieroute die van veel ouder datum is'. Daarbij komt later wat Huizinga in zijn Herfsttij der Middeleeuwen schreef: 'Geen tijd heeft de doodsgedachte met zoveel nadruk voortdurend aan allen opgedrongen als de vijftiende

a

eeuw. Zonder ophouden klinkt door het leven de roep van het memento mori'. Als hij het portaal van de kathedraal naderde werd hij geconfronteerd met de afbeeldingen rond het Laatste Oordeel dat hem te wachten stond. Hij werd gekweld door de vraag of hem straks de goddelijke genade ten deel zou vallen of dat hij aan duivel en hel zou worden overgeleverd. Hij leefde in het besef dat deze toegang tot de kerk zijn redding kon betekenen. De recente tentoonstelling over de reliekverering in de Middeleeuwen werd niet voor niets de titel meegegeven De Weg naar de Hemel. Nu, tegen deze achtergrond kreeg de bedevaart een nieuwe impuls: het was een van de mogelijkheden om toekomstig heil te verwerven. REFORMATIE

De middeleeuwse praktijk van de bedevaart riep reacties op. Erasmus stelt in zijn Lofderzotheid de verwording van de kerk onbarmhartig

Foto: Tieleke Huijbers

aan de kaak.' De reactie van de reformatoren was voluit afwijzend: geen goede werken, geen aflaten, maar genade alleen; geen heiligen, geen beelden, geen voorspraak van heiligen; de kerken gewone ruimten voor de samenkomst van de gemeente ('preekschuren'); kortom: geen bedevaarten en al wat daarmee samenhing. De rooms-katholieken uit de Republiek waren genoopt de plaatsen voor hun bedevaart te zoeken buiten de landsgrenzen: Kevelaer (D) en Scherpenheuvel (B) bijvoorbeeld." PROTESJANJEN OP BEDEVAART

De praktijk is thans dat kerkelijk meelevende protestanten wel degelijk de bedevaart (met een spirituele dimensie) naar Santiago de Compostela maken, onderweg een kaarsje opstekend bij een beeld van een heilige; ook op deelname aan een pelgrimsmis rust niet langer een taboe. Geen verzet meer tegen de 'paapse stoutigheden'! Vanwaar deze verandering? In staccato enkele facetten. Voor het rooms-katholicisme na Vaticanum II is wel gesproken van protestantisering van de kerk; in de groei naar oecumene vervagen de grenzen tussen de twee grote geloofsrichtingen. Er is binnen het rooms-katholicisme sprake van een 'onttoveringsproces'.9 En binnen de protestantse kerken groeit de gedachte dat bij de reformatie veel goeds uit de traditie van het christendom (als het roemruchte kind met het badwater) is verdwenen; in de reformatie omstreden zaken als heiligen (in de protestantse literatuur tot 'getuigen' vernoemd) en relieken, beeldende kunst in de kerk, biecht, zalving en zegen, etc. worden geherwaardeerd. Maar vooral toch rijst verzet tegen de eenzijdigheid van de Woordverkondiging; emotie en devotie vragen om een plaats in liturgie en

dagelijks leven. Zelfs wordt in de orthodoxe stromingen binnen de protestantse kerken wel gehioord dat de zestiende- en zeventiendeeeulwse belijdenissen weliswaar toen waardevol waren, maar nu niet meer de basis kunnen vormen voor een hedendaagse theologie. Het is tegen de achtergrond van deze theologische herbezinning dat er ruimte komt voor eerder verworpen aspecten van het geloofsleven, dus ook voor de bedevaart. Het kan ook anders gezegd worden: voor de hedendaagse wandelaar (of fietser) telt niet zozeer het einddoel, het graf van de apostel en het verkrijgen van een aflaat, maar veeleer de tocht daarheen. En de werking daarvan is voor rooms-katholiek of protestant gelijk. LITERATUUR

Zij die op weg gaan naar Santiago de Connpostela moeten weet hebben van wat de bloeitijd van deze bedevaart inhield. Ik noem enkele rijk verluchtigde boeken (beeldcultuur!). Al van wat oudere datum is de catalogus van de grote tentoonstelling in Gent: Cl. Dunnortier, e.a., red., Santiago de Compostela. 1000 ans de Pèlerinage Européen (Gent 1985), waarin het artikel van Jan van Herwaarden: 'Le Pèlerinage a Saint-Jacques de Compostelle (Xlle au XVllle siecle)' (p. 71-83). Fraai is de catailogus van de tentoonstelling Himmel, Hölle, Fegefeuer. Das lenseits im Mittelalter (Schweizerisches Landesmuseum 1994); de eers'te 150 bladzijden bevatten een vijftiental artikelen over het onderwerp. Niet minder geschikt als een introductie tot het godsdienstig leven in de Middeleeuwen is de catalogus van de boven genoemde tentoonstelling De Wegi naar de Hemel (Baarn 2000), waarin Henk van Os uitvoerig stilstaat bij de heiligenverering.. Niet ongenoemd mag blijven de catalo-

gus van de tentoonstelling Hel en Hemel. De Middeleeuwen in het Noorden (Groninger Museum 2001), waarin het essay 'Hel en Hemel. Aspecten van middeleeuws geloofsleven in de Friese landen' van Remi W.M. van Schaik (166-177). Hoe anders is het voor hen die nu de tocht ondernemen. Het tijdperk waarin wij leven wordt gekenmerkt door secularisatie. Nu bestaat er over dit begrip veel onduidelijkheid. Veelal verstaat men daaronder het samengaan van drie deelprocessen: vermindering van de godsdienstigheid en kerkelijkheid, de beperking van de reikwijdte van de godsdienst en de aanpassing van de godsdienst. Het is de klassieke secularisatiethese. Men ziet daarbij over het hoofd dat er sprake is van een vrij nieuw verschijnsel: de vrij zwevende sacraliteit, een religiositeit die niet langer aan een kerk(genootschap) is verbonden.la Stark noemt 'verval van de godsdienst' (religious decline) en de 'vervlogen vroomheid' (past piety) mythen. Weliswaar laten de statistieken verontrustende cijfers zien, 'but change does not equate with decline' (p. 61). Zo gaan gelovigen van verschillende modaliteiten, op zoek naar nieuwe religieuze vormen, op weg naar Santiago de Compostela. Hier past aandacht voor het syncretisme, de vermenging van verschillende religieuze ele-

Foto: Tieleke Huijbers

'

U

menten in één godsdienst. Hoewel de christelijke kerken dit syncretisme verfoeiden (zij gingen en gaan - in mindere mate - uit van de onaantastbaarheid van het eigen gelijk, van uniciteit en exclusiviteit) is het toch een verschijnsel dat dichterbij komt. In dit verband noem ik de studie van ]ean Dalby Clift en Wallace B. Clift, The Archetype of Pilgrimage. Outer action with inner meaning (New York 1996). De religieuze ervaring is geworteld in het collectief onbewuste. De archetypen van dit onbewuste vormen een grondslag voor de bedevaart als een universeel verschijnsel. Richard Barber spreekt in zijn Pilgrimages (Woolbridge 1991) van een 'common ground': 'Pilgrimage is liminal not only because it takes man out of his setting in society and places him temporarily outside it; it is also liminal because it takes him out of this world and puts him in touch with the world beyond. The seekers for miracles at Lourdes, the devotees of the Virgin a t Knock, the faithful at Mecca, the throngs gathered a t the Kumbha mela festival and the Buddhist wanderer seeking self-knowledge have al1 suspended their ordinary lives to seek out a spiritual goal; and in that they are truly pilgrims in a common cause'(p.155). Ook voor het genoemde boek van Sean en lames O'Reilly is dit het uitgangspunt: zeer naar de vorm uiteenlopende pelgrimages worden beschreven; maar zij zijn naar wezen één. Cousineau eindigt de inleiding aldus: 'What memorabie tales from the old pilgrimroads give US is the gift of courage of our convictions. They remind US that at the crossroads moments of our lives perhaps we should, as the Buddha reminded his followers with his last words: "Walks on". Walk on, contemplating, ruminating, meditating, observing what is sacred in and around US'. Het is tegen deze gewijzigde achtergrond dat

thans zoveel aandacht wordt geschonken aan rituelen. Paul Post en Louis van Tongeren, de redacteuren van de in het literatuurbericht genoemde bundel, schrijven in hun inleiding (p. 15/16): 'De belangstelling voor het devotioneel repertoire kan niet alleen toegeschreven worden aan verschuivingen in de omgang met rituelen, maar ook aan ontwikkelingen met betrekking tot sacraliteit. Lange tijd was er vooral aandacht voor een desacraliserende tendens ten aanzien van christelijke heiligheid, of voor de referentie van het heilige. (...) Inmiddels is er in toenemende mate oog voor een meer algemene, antropologische en culturele persistance du sacré. Er blijkt een constante referentie, ook in onze "onttoverde" cultuur, aan krachten en machten die ons overstijgen'. Kortom, protestanten op bedevaart, het moet mogelijk zijn." l

Ondertitel: Über Geschichte, Frömmigleit und Praxis von

Wallfahrten, Kevelaer/Dusseldorf 1993. Mijn doctoraal scriptie theologie, verdedigd op 21 november 2001 aan de Theologische Universiteit Kampen, had de titel Bidden met de voeten. Philippe van der Poel gaf deze titel aan een beschouwing over de regionale pelgrimages, zoals naar Handel (de Volkskrant van zaterdag 13 juli 2002). De/acobsstaf 14 (2002), 23-25. Eerdere pogingen in dejocobsstaf 8 (1996). 159-169 en 9 (1997). 17-26 en 55-62 (Barbara Haab: 'transformatie'; 11 (1999). 150-160 (Jan de Jongh: 'levensbeeld'); 12 (2000), 142-155 (Paul Post: 'plaatsgebonden ritueel'). Wil men de woorden 'God', 'godsdienst' of 'christendom' vermijden dan is een treffende omschrijving

(hier slechts zeer

gedeeltelijk geciteerd): 'spiritualiteit is de levenskrachtige wil om de vragen van het zijn voorrang te verlenen boven de vragen van het hebben' (K.A. Schippers, Evangelisch Commentaar 3 (1985). nr. 9.2). Phil Cousineau in de introductie op: Sean en lames O'Reily, Pilgrimage, adventures of the spirit, San Francisco 2000, xv.

'

(docent spiritualiteit aan de protestantse Theologische Universiteit te Kampen) in de mede door hem geredigeerde bundel Werken met spiritualiteit: 'Wat is spiritualiteit ?' (p.1318) en 'Spiritualiteit in de huidige maatschappelijke context' (p.19-28). Hij begint het laatst genoemde opstel aldus: 'Zoals we in hoofdstuk 1 gezien hebben is spiritualiteit een algemeen menselijk fenomeen, dat direct samenhangt met de mens als zinzoeker. Spiritualiteit is dan ook van alle tijden. Toch bestaat de indruk dat er in de huidige Westerse samenleving wel bijzonder veel vraag is naar spiritualiteit'. Op deze constatering gaat het tijdschrift Speling. Driemaandelijks tijdschrift voor bezinning (jrg. 53, nummer 4, van december 2001), gewijd aan het thema 'Spiritualiteit een supermarkt?' nader in. De kernredactie schrijft in het overzicht van de inhoud: 'Spiritualiteit is "maatwerk". De keuzes die men maakt moeten aansluiten bij de huidige levenssituatie van de persoon en in de juiste verhouding staan tot de eigen traditie. Die traditie - zo stelt Herman Andriessen - is drievoudig: de innerlijke traditie van de eigen levenservaring, de kleine traditie van het tijdperk waaraan wijzelf in onze levensloop deelnemen en de grote traditie van de spiritualiteit door de eeuwen heen'. Waarom citeer ik dit? Om aan te geven dat ook bij de keuze voor het maken van de tocht naar Santiago de Compostela deze grote traditie een rol moet spelen. Andriessen schrijft: 'De grote traditie gaat over de ervaringen en ideeën die met spiritualiteit in de loop van vele eeuwen (...) zijn opgedaan. Veel daarvan is geboekstaafd, uitgedrukt in iconografie, architectuur, kunst, riten, mythen, gebruiken, methoden, modellen, muziek, symboolhandelingen, poëzie en liturgie. Deze grote traditie ging ten dele mee in onze kleine en in onze innerlijke traditie. Ten dele werd ze daarin ook

afgebroken en eventueel op straat gezet. (...) Wie er op geen enkele manier mee vertrouwd is of er geen enkele affiniteit mee kreeg, zal er gemakkelijk aan voorbij gaan. Op de een of andere manier moet er dan de aandacht op worden gevestigd'. Is dit niet de functie van de jacobsstaf? De bedevaart naar Santiago de Compostela moet staan in deze grote traditie, wil er werkelijk sprake zijn van een bedevaart. Alleen ook dan mag men recht doen gelden op een compostela. HERONTDEI
Menig Santiago-ganger is het spiritueelaspect vreemd: hij wil - om het zo te zeggen - met beide voeten op de grond blijven staan. Hij of zij beperkt dan het begrip spiritualiteit t o t een contemplatieve zijnswijze. Zo ook de i n het hoofdartikel weergegeven benadering van Schippers: 'spiritualiteit is de levenskrachtige wil om het geschenk van het leven hoger te schatten dan de daad voor het leven'. Maar spiritualiteit is een meervoudig begrip. Daarover de bundel van Christiaan Hogenhuis, Dick Koelega en Herman Noordegraaf, red., Spiritualiteit als bondgenoot. De verbinding tussen geestltracht en daadltracht (Kampen 1998). In het hoofdartikel wordt aandacht geschonken aan de wijziging die de bedevaart heeft ondergaan: van rooms-katholiek ritueel naar een algemeen ritueel verschijnsel. De bedevaart heeft het karakter gekregen van een drempelrite, een rite de passage. Het begrip 'transformatie' keert steeds weer in de beschouwingen terug. In het hoofdartikel werd de publicatie van Barbara Haab uit de jacobsstaf genoemd. Zij schreef ook het oipstel 'Pelgrimage: weg en beweging. Innerlijke transformatie van hedendaagse voetpelgrims naar Santiago en structurele verandering van de weg' (in: ]os Pieper e.a., red., Pelgrimage ii-,

Over de bedevaart als heilsweg schreef Janvan Herwaarden: 'Pelgrimage, een geliefde maar immer omstreden heilsweg', in: Paul Post en Louis van Tongeren, red., Devotioneel ritueel. Heiligen en wonderen, bedevaarten en pelgrimages in verleden en heden (Kampen 2001, 41-63). SPIRITUEEL RITUEEL

De amtropologe Alrnudena Fernandez Iglesias. Foto: w a k van Beek

beweging. Een christelijk ritueel in nieuwe contexten, Baarn 1999, 13-37). In dit kader kan gewezen worden op een boekje uit protestantschristelijke hoek: Paula van Cuilenburg, red., Leven als pelgrimsreis. Over de zoektocht naarje bestemming (Zoetermeer 1997); ik citeerde hieruit in de lacobsstaf nummer 47, bladzijde 111. Te noemen is verder: Peter van Lier, Links, rechts. Twee wandelingen (Amsterdam 2001). In zijn bespreking van het boek schrijft T. van Deel (Trouw van zaterdag 21 april 2001): 'De wandelingen in dit hoogst opmerkelijke prozadebuut hebben als uitgangspunt dat de wandelaar volmaakt zou samenvallen met zijn wandelimg en met de observaties en gedachtegangen gedurende de wandeling. Het zijn spirituele oefeningen in aanwezigheid. Tenminste, dat cdenk ik'. Tenslotte wijs ik op de brochure van Anselm Grun en Meinrad Dufner, Spiri,tualiteitvan beneden.

In de aanduiding van de 'grote traditie' werd gesproken van riten, rituelen. Rituelen zijn er in overvloed: Gerard Lukken, Rituelen in overvloed. Een kritische bezinning op de plaats en gestalte van het christelijk ritueel in onze cultuur (Baarn 1999). Jacques De Visscher (Een te voltooien leven. Over rituelen van de moderne mens, Kapellen/Kampen 1996) legt de nadruk op de religieuze zin die de profane mens eigen is. Bij allerlei drempel momenten heeft de moderne mens behoefte aan de bijzondere betekenis daarvan uiting te geven, maar de geijkte rituelen zijn hem ontnomen. In dit vacuüm zoekt hij een nieuwe rituele beleving. 'We zijn ervan overtuigd dat de mens niet menswaardig zonder de feestelijke metaforen kan leven, waarin hij het louter nuttige of berekende overstijgt. De zelfbepaling van de mens via zijn symbolisaties betekent een zelfbepaling als mens (...). Tenslotte onderkent de ritualiserende en symboliserende zelfbepaling van de mens als mens, in tegenstelling tot de technologische zelfbepaling, een religieuze subjectiviteit (...)' (p. 25; zie ook p. 187). De behoefte aan rites de passage verklaart mede de grote vlucht die de tocht naar Santiago de Compostela heeft genomen. Het genootschapslid Sjaak van Beek ontmoette onderweg naar Santiago de Compostela de Spaanse antropologe Almudena Fernández Iglesias. Zij heeft het voornemen een studie te wijden aan de rituelen langs de Camino ([email protected]). Paul Post wees mij

erop dat er meerdere van deze proefschriftprojecten zijn uitgevoerd. Hij noemt: N. Frey, Pilgrim stories: on and of the road to Santiago (Berkeley 1998). GASTVRIJHEID

'

Tot de 'zeven werken van barmhartigheid', (genoemd in het evangelie naar Mattheus (25: 31-46), behoort de gastvrijheid: het eeuwenoude beginsel van medemenselijkheid (Daarom zult gij de vreemdeling liefde bewijzen, want vreemdeling was je zelf in Egypte: Deut. 10: 19). Ook hierbij kan ik verwijzen naar een catalogus bij een tentoonstelling, en wel Misericordia, werken van barmhartigheid (in 1998 gehouden in het oude kerkje van Kortenhoef en uitgegeven door uitgeverij Meinema in Zoetermeer). Henk Abma schrijft daarin het essay 'Gespiegeld aan de bron. Over

tekstluitleg en iconografie van Mattheus 25, 31-46' (p. 6-15). En Marcus van Loopik over de gastvrijheid: 'Afgezien van een enkele landloper zien we op middeleeuwse voostellingen over het herbergen van vreemdelingen voornamelijk pelgrims onderweg naar Rome, Ieruzalem of Santiago de Compostela' (p. 4452). Aan het onderwerp 'gastvrijheid' was de internationale conferentie gewijd georganiseerd door ons zustergenootschap Confraterny of Saintjames (Canterbury, 17- 22 april 2001). De lezingen zijn gepubliceerd in het bulletin van het genootschap (nr. 75, september 2001): Body & Soul. Hospitality through the ages on the Roods to Compostela. De tocht naar Compostela kan gezien worden als een oefening in het zijn van gast, in afhankelijkheid en dankbaarheid. Het zijn aspecten die ons vreemd zijn geworden in onze moderne, individualistische samenleving.

Terugkeer naar Santiago Verhaal van een fietstocht naar Santiago de Compostella Cuus en Nel Schipper zijn voor de tweede maal naar Santiago gegaan. In 2000 fietsten zij via Vézelay, Rocamadour en Cahors naar de voet van de Col du Somport. Het jaar daarop volgden ze een westelijker route via Parijs, Orléans en Poitiers. Dit keer staken zij de Col du Somport over en volgden ze de comino. Het boeiende relaas van deze tocht vormt samen met de informatie over o.a. steden, Katharen en Tempeliers voor een zeer afwisselend boek dat de lezer vele plezierige uren zal bezorgen.

ISBN 90-804772-30, 274 pagina s, prijs € 15,50 Verkrijgbaar bij de boekhandel of door overmaking van C 15.50 op girorekening 47.10.946 t.n.v. Aschcom, Wemeldinge

I/< VROEG; I/< /(REEG II
Ik vroeg om liefde en God gaf me mensen met moeilijkheden om ze te helpen. Ik vroeg om rijkdom en God gaf me hersens en spieren om mee te werken.

Ik vroeg om gunsten en God gaf me kansen. Ik kreeg niets waar ik om vroeg, ik kreeg alles wat ik nodig had.

Foto: Tieleke

AFSCHEID VAN SPANIE

FINALE DIE GEEN EINDE KENT

Aan de oostelijke horizon walmt een wittig waas, juni verrast met verse sneeuw en de Pyreneeën liggen ongerept te wachten; daarachter wenkt in verre verten Arles en veel verder nog Rome. Ik ga de weg van de middeleeuwse romero, al geeft de rots van Petrus nog zo weinig houvast en ervaar ik haar eer als steen des aanstoots. Wellicht zal ik de wieg van het christendom ook nooit bereiken, maar wél laat ik dit jaar Spanje achter me, de sterrenweg vol oude verhalen en heden ten dage zo overvol wandelaars. Stap voor stap neem ik afscheid, ook als redacteur van de lacobsstaf zing ik mijn zwanenzang. Als vervolg op mijn 'vers van de camino' (zie de lacobsstaf 52, p. 168-174) schrijf ik dit slotakkoord van een tocht die geen einde kent zolang het leven duren mag. Geen definitieve afrekening dus, maar een finale met een open eind. Zoals ieder jaar opnieuw valt de start van mijn wandeling me zwaar. Afscheid van mijn dierbaren, van vertrouwde zekerheden, van thuis. Dit keer zwaarder nog dan anders; komt het door de jaren of door de tijden? Word ik als zestigplusser gewoon minder flexibel of zijn het de naweeën van New York 11 september en Hilversum 6 mei die me parten spelen? Want wanfoto's:]eroen Cooskens

delen doe ik niet alleen met open ogen voor het landschap om me heen, ook lagen geheugen en bewustzijn spelen op. Ik treur om de verdomming die de vrede verpulvert, ik gruw van het geweld dat zich als ongenode gast opdringt op het feest van het leven. Tolerantie lijken wij mensen wel nooit te leren en we maken er al te vaak een puinhoop van. Hoog tijd dus om los te laten, om stil te staan en opnieuw op weg te gaan. Want dit toch is de driekwartsmaat die het ritme van de wandelaar bepaalt, dit trio is voor de pelgrim onmisbaarder nog dan staf of schelp, deze trits wordt gaandeweg zijn innerlijk kleed. Loslaten, stilstaan, op weg gaan. Omzien in verwondering, verwijlen in stilte en kijken waar de weg mij brengen zal. VAN WANDELAAR TOT PELGRIM

Dat is dit jaar in eerste instantie Estella. Voor luttele euro's vliegen naar Bordeaux, treinen naar San Sebastián en eindeloos wachten op een lokale bus die me verder zuidwaarts

brengt. Maar dan is het ook volop prijs, ik val in de plaatselijke refugio met mijn neus midden in de wondere wereld van de camino. O p vertoon van mijn pelgrimspaspoort krijg ik een matras gewezen en ik snuif de vertrouwde geur van kamfer en massageoliën op. In het warme bad vol gastvriendelijkheid dompel ik

me en lever daarvoor iedere vorm van privacy in. Want de leerschool van de camino heeft mij voorgaande jaren al van oer-Hollandse individualist tot Spaans kuddedier gesmeed, en ik heb er het gevoel bij erop vooruit te gaan. Zoals op mijn pelgrimstocht alles winst is; de halfflege emmer is immers altijd halfvol, ik registreer al mijn ervaringen aan de creditzijde. Insectenbeten en onzalige drukte neem ik wel waar (bij Puente la Reina vormen zich al vóólr enen rijen wachtenden bij de refugio), maar ze steken me niet; wel ben ik blij dat ik de carnino francés achter me laat om richting Sornport rust te zoeken. Eunate is op die weg een eerste hoogtepunt dankzij Mariluz en Jan, een Nederlands stel dat zich als gastouders met hart en ziel aan de carnino wijdt. De weldaad van een hartelijk welkom compleet met het ritueel van de voetwassing, de huiselijke geur van de strijk, de ijle zang in het pure achthoekige kerkje, de warmte aan tafel, het gemeenschappelijk gebed. Wie hier per ongeluk als wandelaar aankomt, gaat er gegarandeerd als pelgrim vandaan. Een ervaring die zich een paar dagen verderop in Arrks zal herhalen; juist verlaten oorden blijken brandhaarden van hartelijkheid en verdieping. Wie er geweest is zal het beamen; en wie het uit woorden niet vatten kan, moet er beslist heem gaan om het aan den lijve te ervaren. Warmt Santiago mag dan met zijn kathedraal het eindpunt zijn van de camino, voor hoogtepunten moet de pelgrim onderweg zijn. Arrés, Eunate, Villamayor, Atapuerca, Grañón, Azofra, Rabanal, Manjarin, Villafranca, Ferreiros: het is maalr een greep uit een reeks plekken waar de goede geest waait. Geen willekeurige greep weliswaar, maar evenmin een volledige; andere pielgrims hebben op weer andere plaatsen de genade van de gastvrijheid mogen ontmoeten. Niet om de precieze plaats gaat het, niet

om de aard van schotel of bed ter plekke, zelfs niet om het gezicht van de ander die mij ontvangt of met wie ik samen onderweg ben. Waar het om gaat is de unieke ervaring van samen zijn in een sublieme wereld; die ervaring wekt deemoed en dankbaarheid. Zo is het de weg die de wandelaar van dag tot dag slijpt t o t pelgrim. OUDE VERHALEN

Mijn laatste Spaanse week staat bol van oude verhalen. In Sanguësa kom ik bij de Santa Maria la Real, waar ooit Pedro de Tolosa vrij van zweren zijn pelgrimstocht besloot.' De strekking van dat verhaal is nog steeds actueel; tijden mogen veranderen en pelgrims evenzeer, maar nog steeds zijn wij zoekers op een initiatieweg naar kennis en wijsheid die zo oud is als het leven zelf. De schat der wijzen ligt niet verborgen op het veld van de sterren of een andere heilige plaats bij het eindpunt, die schat rijgt zich aaneen in een lange reeks ontmoetingen en ervaringen onderweg. Voeten zijn nodig om te gaan, ogen om te zien en oren om te horen; maar bovenal vraagt de camino om wat de Spanjaarden 'alma' noemen en wat je het best met 'innerlijke bezieling' kunt vertalen. Want wat is pelgrimeren anders dan wandelen met je ziel, kijken met je innerlijk oog, luisteren met je hart, en zo het leven op het spoor komen? Of zoals het lied Augustinus laat zeggen: O schoonheid van mijn God, te prijzen bovenmate Hoe heb ik Ugezocht langs aller wereld weg Mijn liefde en mijn hoop heb ik om U verlaten Nochtans als ik U noem, ik weet niet wat ik zeg.

De volgende dag passeer ik de moerassen van Yesa, die inmiddels al lang in het stuwmeer van Leyre zijn verzonken maar waar ooit de tijd stil stond voor San Virila.* Diezelfde avond lijkt in

het regenachtige Ruesta de tijd nog steeds te stokken; als passant waan ik me verdwaald in een spookstad. Tientallen huizen zonder uitzondering verlaten, ruitloze ruïnes vormen een ongebreideld speelterrein voor ratten en wilde katten, hoog daarboven vluchten vale gieren. Maar ook hier biedt anno 2002 een refugio veilige opvang voor de plastic pinguïns die er in de loop van de middag aanspoelen en zich aan elkaar hechten voor een kort gesprek en een gemeenschappelijk maal. Mijn gedachtenstroom over de betrekkelijkheid van de tijden laat zich niet onderbreken; het wonderlijkste is nog wel dat: het besef van eigen vergankelijkheid in het geheel niet deprimeert, maar juist bevrijdt. Onze tijd is maar geleende tijd, wij zijn maar een haastige generatie die voorbijgaat. In oude sporen voegen wij ons, en op onze beurt zijn wij het einde niet; de wereld zal ook ons overleven en na ons komen weer anderen om hun geluk te beproeven. Té zwaar hoeven we de zaak van het leven dus niet te nemen; met al ons doen en zorgen kunnen we toch geen el toevoegen aan onze lengte, en hoogstens een paar jaar aan ons leven. Reden te over dus om ons niet op onszelf dood te staren, maar liever ons best te doen een fatsoenlijke erfenis door te geven aan wie na ons komen. En verder maar zien wat ervan komt. ONDERDOMPELING IN HET LANDSCHAP

In Spanje het feest van de verbondenheid, in Frankrijk de ontroering van de eenzaamheid.

Geen berenpoten lees ik in de verse sneeuw op de Somport, zelfs niet één beer ontmoet ik op mijn weg door de Pyreneeën. Een mens evenmin. In de dievenbuurt (Col de Ladrones) raak ik het spoor . . meermalen bijster omdat oude roodwitte strepen naar boven leiden waar ik alleen maar kijken kan maar niet meer gaan. Ondanks vele omwegen sta ik uiteindelijk vóór tweeën boven bij een vernaten Spaanse douanepost, de Franse evenknie duikt pas uren verder ter hoogte van Urdos op. Maar dan is de hitte van de dag al voorbij en warm ik me aan de schitterende stralen van de ondergaande zon. Verwaaide strepen avondrood maken plaats voor een overdaad twinkelende sterren in een nacht die nooit helemaal donker wordt; dat verleidt me om onder de blote hemel te slapen. Ik dompel me in de beelden en geluiden en geuren van het land; ik neem het landschap in me op en het landschap neemt mij op. Herrie en haast zijn nog slechts vage schimmen uit de verre stad van de mens,

alle zorgen en bezigheden van 'the global village' vervluchtigen en ik kom thuis in het nirwana hier en nu. Stilte, ruimte en tijd. Sublieme schoonheid, waarin il<slechts een minuscule voolrbijganger ben. Namens de mensheid ben ik plubliek bij het spektakel van de natuur, tijd en ogen kom ik tekort. Ik kijk en zie dat alles goed is. Ik leef en voel me verbonden met alles wat leeft. Ik bewonder de schepping en prijs de schepper. 'Dear old road, no wonder surely, that I love thee like a friend!' (J.Carmichael) SUBLIEME HOOGTEPUNTEN

Het is niet de eerste keer dat de bergen mij vervoeiren, ik herken het als een terugkerend ritueel. Steeds weer verheft de bergwereld mijn gedachten; het steile pad noodt niet alleen tot filosoferen, maar ook tot bidden. Voor arrogan.tie vindt de wandelaar in de bergen geen enkele grond, voor bescheidenheid en eerbied des te meer. Meer nog dan in kerken vol beelden, meer nog dan in studeerkamers vol boeken. kan de mens hier genezen van die vreemde neiging tot zelfoverschatting. De luister van onze aarde is niet te danken aan wat wij ervan maken, we treffen het aan, zo maar, gratis. Het is de natuur die ons draagt en voedt, die ons omvat en overstijgt. Ik lees er niet alleen het handschrift in van de geschiedenis van onze aarde, maar herken ook de signatuur van God.

Het sublieme van Schopenhauer krijgt voor mij de sacrale lading van Bernardus: 'In de bergen zul je meer vinden dan in de boeken; bomen en stenen zullen je dingen leren die geen enkele leermeester je kan vertellen' parafraseer ik diens woorden aan de universiteit van Parijs. Daar kan ik alleen maar 'Amen' op zeggen. Zo is het. En zo zal het blijven, ook als de passage van wolken banaliteit en kortzichtigheid in onze dagen voor een tijdelijke depressie zorgen. Het is maar een adolescente groeistuip van onze wereld, de afgod van het bezit en het keurslijf van het nut zullen bij het volwassen worden wel weer plaats maken voor onthechting en enige wijsheid. Dan komt er weer plaats voor de vreugde om het loutere bestaan van de dingen en de eerbied om ze te laten zijn wat ze zijn. Of ben ik te optimistisch? Ik daal af uit de bergen maar blijf ook de weken erna zoveel mogelijk hangen in de stilte. Mijn oren maken het me gemakkelijk, ik doe gewoon geen apparaten in. De drukte van steden mijd ik, en voorbij de vlakte van Toulouse zoek ik zo snel mogelijk mijn toevlucht in de uitlopers van het Centraal Massief. Niet om mensen te ontlopen doe ik dat, wel om aan de dissonanten van lawaai en haast te ontsnappen; ik geef de voorkeur aan de muziek van de stilte. Met wie mij lief is voel ik me dieper dan ooit verbonden, daar heb ik geen mobieltje voor nodig; juist op verlaten wegen staan ze me helder voor ogen en noem ik in een litanie van liefde hun namen. Eén noem ik nog niet bij name, pas maanden later zal hij het licht zien en Sam gaan heten en mij als opa blij maken. Zo neem ik mijn thuisfront met me mee en gaat de vreugde van het onderweg-zijn elke dag gepaard met de zoete pijn'van het heimwee. In gepaste vertraging ga ik mijn weg, op de cadans van mijn stappen wijd ik me aan de poëzie van het wandelen en verdicht mijn

leven tot een verhaal. Schrijven wordt een onmisbaar verlengstuk van het lopen, elke etappe van mijn pelgrimstocht opnieuw een poging om losse gebeurtenissen op een rij te zetten en in de wanorde van het leven lijn aan te brengen. Het bestaan met woorden vangen in zinnen is als de oceaan met een emmer in een kuiltje scheppen: ik kom er nooit klaar mee, maar ben er wel mooi mee bezig. MET OPEN ZINNEN

Voort ga ik, dag na dag, en steeds verder kijk ik terug. Naar de jaren van mijn jeugd zie ik om, toen de kompasnaald van mijn leven nog werd gericht door de waardesystemen van wetenschap en christendom. Taal kreeg ik met de paplepel ingegoten, als westerse mens leerde ik leven met de abstracties van begrippen en woorden, met het dualisme van lichaam en geest, met heel weinig hier en heel veel hiernamaals. Plato, de bijbel, Descartes, zij plaveiden mijn weg door het leven en pas veel later presenteert zich de rekening. De onttovering van de natuur en de ontzinnelijking van het leven beschouw ik althans als een hoge prijs, en in dat opzicht ervaar ik mijn wandeltochten als een inhaalslag. Back to the basics, niet langs de esoterische route van de 'new age', maar juist met beide benen op de grond om op het ritme van mijn stappen in te stemmen met de muziek van deze wereld. Verzoening is nooit de vrucht van woorden, vrede is nimmer het product van theorieën; de sleutel ligt in de overgave aan de wereld der zinnen. Wandelend stem ik in met de aardsheid van mijn bestaan en voel ik me een part van het grote geheel; ik raak buiten mezelf en weet me deel van een grotere werkelijkheid die mij draagt en bergt, zoals dat ook in haiku's van oosterse wijzen wordt weerspiegeld:

'weg door de velden, niemanddie daarover loopt deze herfstavond' 'o oude vijver, een kikvors springt van de kant, geluid van water'

Ik voel me geraakt door de poëzie van het landschap, ademtocht na ademtocht, stap voor stap. Ik zing van deze aarde waarvan ik als kwetsbare voorbijganger deel mag uitmaken, vol van de zekerheid dat ik hier thuis hoor en dit alles mag meemaken. Maar in de schittering van de vroege zomer ontwaar ik reeds schaduwplekken van melancholie en ik ben niet blind voor de tragiek van de vergankelijkheid. Gelukkig is er op die momenten steeds dat kleine jongetje van Peguy: het is de hoop die mij gaande houdt en met het leven verzoent. Het hier en nu al zo mooi, wat moet het hiernamaals dan wel brengen? DE HImEGOLF IN

Elke dag laat ik inmiddels de sneeuw verder achter me en stijgt de temperatuur. Van de Atlantische klimaatzone loop ik mediterraan gebied in, dat is aan de flora te zien. Beukenreuzen en majestueuze sparren maken plaats voor grillige kastanjes en stekelig maquis, graan wijkt voor brem, modder voor stof. Eerst zorgt het Lac de Laouzas nog voor verkoeling, maar dan slaat ter hoogte van de Monts de Lacaune de hitte toe. De koperen ploert dooft allengs de vlammen van het heilige wandelvuur; bij een middagtemperatuur van bijna veertig graden blijk ik niet hittebestendig en droom alleen nog maar van water. Daarom laat ik twee weken verderop Saint Guilhem links in de hete heuvels liggen en bus vanuit Lodeve zuidwaarts om onder te dui~ken:

lett~erlijkin het blauw van de Middellandse Zee, figuurlijk in de schaduwrijke steegjes van het oude Montpellier. Drukte en muziek brengen me terug tussen de mensen en de mediterende pelgrim verandert ras in een profane badgast. Temidden van velen vier ik de zonnewende op de langste dag, om pas drie dagen later mijn rugzak weer op te nemen richting Arles. WAT BLIJFT IS DE CAMINO

Zo nader ik het einde en maak de balans op. Opnieuw heb ik vele dagen en weken het boek van de schepping gelezen, en opnieuw heeft dat diepe indruk gemaakt. In een vergeefs

met een eigen kleur, want elke generatie onderscheidt zich van de vorige met eigen ontdekkingen en accenten. Maar bij.alle verschillen blijft toch gelden wat ergens in de Rioja op een lelijke betonnen schutting prachtig staat geschreven: La fuerza que a mime empuja la fuerza que a mi me atrae no sé ni explicarla ni yo. solo EI de arriba 10 sabe. De kracht die me voortdryft de kracht die me trekt die ken ik zelf niet en kan ik niet uitleggen alleen Hij daarboven weet dat. 1 Voor het verhaal hoe Pedro zijn tocht beleefde, zie locobsstof 57,p. 121-122 2 voor dit verhaal zie eveneens locobsstaf 57, p. 122-123

gevecht tegen de vergetelheid schrijf ik om dát rond te bazuinen. Natuurlijk weet ik dat thuis het leven weer zijn gewone gangetje zal gaan, ik zal weer mijn partijtje meeblazen in het rijk van koning file en vrouw holle. Maar even zeker weet ik dat ik nooit meer helemaal de oudie zal worden, een vleugje onthechting blijft me bij. En één ding is zeker. Ook als ik al lang en breed onder de zoden lig en mijn aantekeningen zijn vergaan, ook dan zullen weer nieuwe generaties op pad gaan. Met dezelfde verwondering zullen zij ervaren dat de weg overmorgen gelijk is aan eergisteren, omdat er in oinze wereld ten diepste nooit iets verandert.. Mensen komen en gaan, wat blijft is de camino; wij zijn maar voorbijgaande schakels in d(e eindeloze keten van het leven. Schakels

Pied a terre kaarten en gidsen voor actieve vakanties

Singel 393 1021 WN Amsterdam tel. (020) 627 44 55 fax (020) 620 89 96 E-mail [email protected] Internet www.piedaterre.nl Gelegen in het centrum, achter het Spui Tramlijnen I , 2 , of 5.

I

JACOBUSBOEK

Topo-guide du sentier 'Via Mosana' (Namen : Les Amis de Saint jacques de Compostelle 2002) 144 blz., ISBN niet bekend, paperback £ 16. Te koop : bij boekhandel Pied à Terre, Amsterdam, tel. 020-6274455, internet www.piedaterre.nl Na de publicatie van de 'Via Gallia Belgica'* is deze 'Via Mosana' een nieuw opmerkelijk initiatief van onze Waalse vrienden. Het Pelgrimspad van Amsterdam naar Visé ligt er al jaren. Vorig jaar signaleerde ik bovendien de routebeschrijving van de GR 654 van Namen naar Vézelay.* * Er bleef daarna één probleem liggen: het stuk Maasdal tussen Visé en Namen, de laatste ontbrekende schakel in de ketting die de plaatsen Amsterdam, Vézelay en Santiago aaneenrijgt. In deze leemte is nu voorzien m e t de publicatie van deze 'Maasweg'. De topo-guide beschrijft een route van Aken via Luik en Hoei naar Namen (142,5 km) alsmede het traject Maastricht - Luik (30,5 km). De aanpak kan inmiddels als bekend verondersteld worden: gedetailleerde kaartjes in kleur, duidelijke routebeschrijvingen afgewisseld met achtergrondinformatie, en bij elke etappeplaats een lijst van voorzieningen. Net als de Via Gallia Belgica is ook de Via Mosana gemarkeerd met een rode schelp. De Via Mosana is in feite te beschouwen als een onderdeel van de Middeleeuwse 'NiederstraBe', de pelgrimsweg naar Compostela die Duitsers kozen wanneer ze over Parijs wilden reizen. Voor de moderne reconstructie is niet gekozen voor het historische tracé, maar voor een compromis tussen

authenticiteit en wandelplezier. Daar is veel voor te zeggen. Veel van de oude pelgrimswegen zijn namelijk inmiddels verdwenen onder het asfalt van levensgevaarlijke verkeersaders. Een voorbeeld: na het startpunt, de Dom van Aken, volgt de route aanvankelijk het Middeleeuwse tracé, de nu nog bestaande JakobstraRe die overgaat i n de LutticherstraRe. Deze wordt echter na enkele honderden meters verlaten aangezien de 'Luikse weg' al gauw uitmondt in de B 264 (in België voortgezet als N3) en daarover gaat toch niemand voor zijn plezier wandelen. Ook voor pelgrims die de Franse taal niet of nauwelijks beheersen is de topo-guide van de Via Mosana een waardevolle aanwinst. "

I

4

TOPO-GUIDE DU SENTIER

,

AIX-LA-CHAPELLE NAMUR VIA LIEGE - HUY - ANDENNE MAASTRICHT A LIEGE

VIA MOSANA Sanfiago

* Zie ook de recensie doorlanneke Mulder in dejacobsstof 44 (1999) 170-172. * * 'Nieuwe aanlooproute voor Vézelay-gangers', de

jacobsstof 50 (2001) 52.

TE VOET OF PER FIETS NAAR SANTIAGO MAAR HOE GA IK TERUG?

Reg~elmatigkrijgt de redactie van delacobsstaf berichten over ervaringen met terugreizen vanluit Santiago naar Nederland. Sommige pelgrims, zoals Thijs Marcelis, hebben goede ervaringen met Iberia. Het meenemen van fietsen bleek geen enkel probleem te zijn. De fiets kon zonlder bijbetaling als bagage worden meegenonnen. Hij reisde van Santiago via Barcelona naair Brussel, dit zonder overstappen. Daairnaast zijn er ook minder goede ervaringen zoals die van Joep Jansen. Ook hij heeft goede ervaringen met Iberia. Op vertoon van de pelgrimspas wordt zelfs een korting van maar liefst € 80,- gegeven op het vliegticket. Het vliegticket kost dan nog de tamelijk flinke prijs van £ 310,- Moeilijker is het om met de fietsbus in Nederland terug te keren. Deze vertrekt namelijk vanuit Santander. Met een huurauto is het mogelijk van Santiago naar Santander te rijden. De huurauto kan in Santander worden ingeleverd. De kosten vallen mee zeker als je met twee of drie personen bent. De kosten bedragen ongeveer 45,- plus de kosten voor brandstof. Ook is het mogelijk vanuit Santiago per autobus naar Nederland te reizen. Het is dan erg onzeker of de fiets ook mee kan. Je bent zonder meer afhankelijk van de welwillendheid van de betrokken functionarissen en natuurlijk van het reisaanbod. Ook zijn de mogelijkheden om per trein naar Nedlerland terug te reizen onduidelijk en onzeker. Zeker in de Franse TGV's is het meenemen van de fiets praktisch onmogelijk. Je bent dan wel verplicht met langzamer treinen te gaan. Dit kost niet alleen veel meer tijd maar ook

regelmatig overstappen, vaak gepaard gaande met lange wachttijden. Ook hier geldt dat je in hoge mate afhankelijk bent van het toeval en welwillendheid van spoorwegbeamten. In hetzelfde gebouw als dat waar je je compostela ontvangt is een bureau gevestigd dat je helpt bij het organiseren van de terugreis. Het is verstandig om daar tijdig je informatie te halen en dan te handelen naar bevind van zaken. Zelfs dan moet je niet opkijken dat je tijdens de terugreis geconfronteerd wordt met teleurstellingen. De ervaringen van Joep Jansen worden gestaafd door andere Santiagogangers. De redactie ontvangt regelmatig informatie daarover; deze informatie blijkt vaak tegenstrijdig te zijn zodat er geen duidelijke lijn is te zien. Iemand die te voet of per fiets naar Santiago is gegaan heeft voldoende weerstand opgebouwd om bestand te zijn tegen de teleurstellingen. Laat ook de terugreis een avontuur zijn en geniet daarvan.

IACOBUS EN DE VIRGEN DE LA ESPERANZA

Hoe zou het komen dat er vooral in Spanje en Portugal afbeeldingen van een duidelijk zwangere Maria te zien zijn? Wat kan de oorzaak zijn van de verbinding tussen onze jacobus en deze Virgen de la Esperanza? Deze afbeelding wordt ook wel La Señora de la O genoemd naar de antifonen die vlak vóór Kerstmis gezongen worden en die allen met een O beginnen. Maria als bijna moeder kom je op diverse Caminos tegen. Helaas niet in onze streken. Zou het soms een soort privilege van Spanje en Portugal zijn? Tot nu toe heb ik er nooit een antwoord op gevonden. Echter, in 'Credo van de Apostelen', een van de artikelen van Mireille Madou (delacobsstaf nr. 25), dacht ik er misschien een verklaring te vinden. Zij verhaalt hier het afscheid van de Apostelen die allen op weg gaan naar verre streken om jezus' boodschap uit te dragen. Ja, maar wát zullen ze precies gaan verkondigen? Een moeilijke zaak! Ze moeten wel alle twaalf hetzelfde vertellen natuurlijk. In gedachten zie ik ze met elkaar overleggen. Petrus neemt het voortouw met: 'Ik geloof in God de almachtige Vader, schepper van hemel en aarde.' Andreas valt gelijk in met: 'En in jezus Christus, enige Zoon van de Vader.' Daarop neemt (onze) jacobus het (foto's: josé Wienk)

woord met: 'Die ontvangen is van de Heilige Geest en geboren uit de maagd Maria. ' Zo komen alle twaalf aan de beurt en tot op heden zijn dit de twaalf artikelen van het geloof gebleven, waaraan in opdracht van de H. Ambrosius, bisschop van Milaan (397), niets bijgevoegd of veranderd mag worden. Op de Zwitserse route vanaf Konstanz zijn meerdere Apostelcredo's te zien. Zoals op de pilaren in de St. Stephan te Konstanz, waar jacobus er mooi op staat met eronder zijn artikel in het Latijn. In Einsiedeln staan in de kerkhofkapel alle apostelen tegen de wanden met op de sokkel hun eigen artikel, behalve jacobus, hij staat op het altaar! In Flueli-Ranft, het heiligdom van de patroon van Zwitserland, Bruder Klaus, staan de apostelen twee aan twee geschilderd hun geloof per banderol te verkondigen! Zo veronderstel ik dat door de tekst van het artikel van jacobus ook de afbeelding van Maria als hoogzwangere vrouw haar intrede in het land van de Camino's moet hebben gedaan. In León is de Virgen de la Esperanza te vinden in de kathedraal, het is een beeld uit eind 1200 (foto 2). Haar bovenkleed is wat naar beneden gezakt, zodat de vorm van haar buik goed te zien is. Maria heeft (foto 4 haar rechterhand op haar geprononceerde buik gelegd, alsof ze het ongeboren kind

streelt. De linkerarm rust op een leuning. In Santiago, in het museum van de kathedraal, is een bijzonder mooi beeld van Maria als Esperanza te zien (foto 3). Zij lijkt werkelijk nog maar een heel jong meisje en draagt een deel van haar bovemkleed als gedrapeerde doek over haar (foto 3) buik. Maria legt beschermend haar linkerhand op haar buik en heft haar andere hand, als in gebed, wat omhoog. Tegenwoordig zie je dat aanstaande moeders ook wel eens zo'n doek of sjaal over hun buik dragen, ze komen er trots vooruit dat ze zwanger zijn! Bijna zo'n zelfde afbeelding is te zien aan de gevel van het kleine kerkje van Santa Maria Salome, maar dáár betreft het de moeder van lacobus! De kunstenaar heeft zich vast Ilaten inspireren door de beeltenis van de Esperanza. Op de Via de la Plata is zij ook te vinden. In Sevilla staat in een kleine straat de kerk naar haar genoemd: La Señora de la O. Navraag in de sacristie wees uit dat dit inderdaad de kerk van de hoogzwangere Virgen is en haar beeltenis staat op een altaar. Zij is precies hetzelfde gekleed in een wit zijden gewaad als de Esperanza, (foto 4')

patrones van Sevilla, in de Macarenakerk. Een hele mooie aft~eelding staat in de Santiagokerk te Allariz (foto 41, zo'n 40 km van Ourense. Een zwierige 16de eeuwse Virgen. Zij houdt met de linkerhand haar overkleed wat opzij zodat ieder de stralende zon op haar buik kan zien! Met haar rechter geheven arm lijkt ze een juichend gebaar te maken. Op de Camino vanuit Valencia via Toledo naar Zamora kom je door Toro, een juweel! In de Santa Maria la Mayor staat aan een van de pilaren de lieflijke Esperanza op een console (foto 5) waaronder Adam en Eva bij de appelboom staan afgebeeld. Maria legt teder de rechterhand op haar volle buik en lijkt dromerig in de toekomst te staren... In Tui vlak bij de grens met Portugal staat in de kathedraal deze Virgin de la O (foto 6); haar linkerhand tegen haar buik drukkend, loopt ze écht op de laatste dagen! In Oporta, Portugal, in de kloostergangvan de kathedraal (foto 7)

staat haar beeltenis veilig achter glas. Ook zij legt haar linkerhand op de buik. Évora herbergt in zijn kathedraal een met felle kleuren beschilderde Esperanza in een druk, goudkleurig retabel (foto 8). Zij draagt een kroon en heeft haar linkerhand met uitgespreide vingers op haar buik gelegd.

De andere hand is geheven met de palm naar ons toegekeerd. Een banderol met heel wat tekst hangt over haar buik. De toezichthoudster kon mij helaas niet vertellen wat de tekst inhield. Op de pilaar tegenover deze Maria (foto 9) staat de engel Gabriël (foto 9) met een tevreden gezicht; zijn boodschap heeft duidelijk vrucht gedragen!

VACATURES REGIOCONTACTPERSONEN: Op korte termijn zijn de volgende regio's vacant: Utrecht-ZuidIRivierengebied (postcodes 3400 t / m 3599 + 3900 t / m 4299) 's Hertogenbosch (postcodes 5200 t / m 5499) Eindhoven /Helmond (postcodes 5500 t / m 5799) Den Haag (postcodes 2240 t / m 2299 + 2500 t / m 2799) Op de binnenzijde achterflap staan de gegevens van de huidige regiocontactpersonen. De regiocontactpersonen zijn het meest directe contact tussen het Genootschap en de leden. De benoeming geldt voor drie jaar. Daarna kan herbenoeming plaats vinden. Nadere informatie bij de huidige regiocontactpersonen, bij het bestuurslid Cees Rooijackers, tel: 070 360 24 42, e-mail: [email protected] of bij de algemeen secretaris Frans Brons, tel: 035 601 35 46, e-mail: [email protected]

FLARDEN Bets Everts is dit voorjaar met haar zus Lineke vanuit Haarlem naar Santiago gefietst; ergens in Frankrijk brandt zij een kaarsje en wijdt daar de volgende flard aan. Hoewel je in steeds meer kerken 'elektrische kaarsen' aantreft waarbij een lichtje gaat branden als je een muntstuk in een gleuf stopt, heb je gelukkig ook nog kaarsenplateaus waar je waskaarsen in kunt zetten; met enig geluk zijn de bakken zelfs gevuld met zilverzand uit Laboiuheyre. Het branden van kaarsen wordt over de hele wereld gedaan en stemt tot nadenken; ieder mens die een kaarsje opsteekt heeft eigen beweegredenen en schenkt er eigen betekenissen aan. In Frankrijk kwam ik de volgende tekst tegen die mij erg aanspreekt: ''Qu'est ce qui est interessant dans une bougie? Ce n'est ni la cire, ni la meche, c'est la flamme. Que la bougie soit neuve OU qu'elle arrive sur sa fin, la flamme est même, elle produit autant de chaleur, autant de lumiere. De même pour I' êtrie humain."

Mijn eigen vertaling in het Nederlands: "Wat is er zo interessant aan een kaars? Het i s niet de was en het is niet de pit, het is de vlam. Want of de kaars nu nieuw is of zijn einde bereikt, de vlam is dezelfde, zij produceert evemveel warmte en evenveel licht. Hetzelfde geldt voor de mens." Zou het een idee zijn om pelgrims op te roepen hun eigen betekenis of eigen tekst te laten insturen en dit in een speciale uitgave in de donkere maanden van het jaar uit te geven? Ik kan m i j zo voorstellen dat heel veel mensen geïnspireerd worden tot het verwoorden van hoogst eigen gedachten als ze een kaars aan-

steken. Mogelijk kan bovenstaande tekst een aanzet zijn." Tine en Leolacobs uit Nijmegen hadden graag de hele tocht te voet afgelegd, maar hun broeder ezel liet het afweten; als 'surrogaat' (zoals ze het zelf noemen) gingen ze daarom van Jaca naar Finisterra fietsen. Het werd un viaje muy especial met een zee van indrukken: - t e midden van velden vol herfsttijloos op de meseta klinkt heel toepasselijk het la vie en rose uit de mond van een Zwitserse fietster -veel kruisen van overleden pelgrims langs de weg stemmen tot nadenken - de bedwelmende wierookgeur bij de afdaling van El Acebo naar Molinaseca -Jesus ]at0 heeft in Villafranca del Bierzo zijn legertent omgetoverd tot een mooie albergue. In datzelfde Villafranca belanden we op de Plaza Mayor in een bruisend carnaval, waarbij Spaanse schonen ter ere van San Cristo de la Esperanza een spektakel showen in tanga en verentooi - de Rio Seco is zo droog als een pompernikkel - in O Cebreiro stuiten we op een zee van vlammetjes rond het beeld van Santa Maria la Real, maar ook op bussen vol kwekkende dagtoeristen die alle pelgrimsdevotie verstieren - veel hanengekraai en klokkengebeier, elke dag lezen we de psalmen uit Ver Onderweg (boek van Jeroen Gooskens) dat we als een brevier met herkenbare muziek dagelijks ter hand nemen - ontmoetingen met peregrino's, allemaal naar hetzelfde doel onderweg. Als een stralenkrans voelde dat, uit alle windstreken kwamen ze, ieder met z'n eigen verwachting of doel. Een laatste impressie van Tine in de kathedraal van Santiago: Ik was toch wel benieuwd naar de apotheose in

de kathedraal; ik heb er zoveel over gelezen en gehoord. Helaas, gisteren tot onze stomme verbazing geen "botafumeiro" (de voorstelling met het wierookvat) en vandaag al evenmin; een medepelgrim vertelt dat waarschijnlijk de opbrengst van de collecte is tegengevallen. Nee toch, dát kan niet waar zijn. Ik loop naar een kanunnik die in zijn biechtstoel zit te slapen ("somos todos débiles") en vraag hem in mijn beste Spaans waarom er vandaag geen botafumeiro is. Met een aandoenlijke openheid vertelt eerwaarde dat er dan te weinig groepen-met-donaties zich hebben aangemeld voor de pelgrimsmis. No pay, no show. En zó is dat.

Klaas en Helen van der Poel zijn jaren geleden naar Santiago gelopen; nu zijn ze onderweg naar Rome en schrijven: Hangt bij U thuis ook een Compostella aan de muur en heeft U ook het idee dat pelgrimeren te voet ergens goed voor is? Dan bent U er misschien ook aan toe om naast de schelp twee gekruiste sleutels aan Uw rugzak te hangen. En dan komen we elkaar misschien wel ergens tegen op de weg naar Rome of anders naar Jeruzalem. Het verslag van onze tocht tot dusverre is bijna klaar en we delen onze ervaringen graag met medepelgrims. Zelf zijn we ijverig op zoek naar wandelinformatie voor de resterende 700 kilometers van Vercelli naar Rome. Als U tips heeft houden wij ons aanbevolen; een kaarsje in de Sint Pieter kunnen we als beloning daarvoor zeker toezeggen. Zo kunnen we met elkaar de Via Francigena tot net zo'n belevenis maken als de Camino francés, en Sint Pieter tot een even inspirerende schutspatroon als Sint Jacob." Bets Everts, Zigzagoven 13, 3961 EC Wijk bij Duurstede

Tine en Leo Jacobs, Kannunnik van Osstraat 21, 6525 TV Nijmegen Klaas en Helen v.d. Poel, Oldenbarneveldweg 7. 2242 BA Wassenaar

Naschrift van de redactie We mochten voor deze rubriek weer allerlei inzendingen ontvangen; daarbij waren ook complete reisverhalen met de omvang van boekwerken die de redactie voor onbegonnen werk plaatsten. Daarom wijzen we inzenders van kopij erop dat zij zelf met het oog op eventuele plaatsing in de rubriek 'Flarden' een eerste selectie moeten maken. Het gaat om kortere teksten (700 tot maximaal 500 woorden) of tekeningen, die voor een bredere kring van lezers de moeite waard zijn vanwege vorm enlof inhoud. Een redacteur redigeert dan de kopg en vraagt de inzenders of ze met publicatie in de voorgestelde vorm akkoord gaan.

IACOBALIA IN NEDERLAND: DE PETRUSKERK IN BOXMEER josÉ WIENK Van de zomer verzeilde ik per ongeluk in de Petruiskerk te Boxmeer. De deur was zomaar open, maar helaas waren de hekken dicht. De redderende koster opende ze voor me en vertelde ondertussen heel wat over de geschiedenis van deze tot basiliek verheven kerk. Bij het spieden naar enig teken van onze jacobus, werd mijn oog automatisch naar omhoog getrokken, en... ja hoor, heel hoog op het balkon, vóór het orgel, stond hij! Hier moest ik meer van weten! Zo gezegd, zo gedaan. Afspraak gemaakt met de prior, pater Th. Menting. Op een druilerige dag, begin december, werden 10s Mijland en ik vriendelijk ontvangen door de prior. Een ladder werd aangesleept, want jacobus staat er niet voor laag publiek! Op de bovenste rij staan v.l.n.r. Sebastiaan met pijlen, jacobus Major met schelp en staf, jacobus Minor en Antonius Abt, beide ook met staf. In de rij daaronder staan nog eens zes 17de-eeuwse beelden van heiligen. Met de naamgenoten lacobus is iets aan de hand! Zij werden beide vervaardigd door Hendrik Douverman in de 16de eeuw. Dat is nog niet alles: de jacobussen zijn van sekse veranderd, staat in Gé Verheuls boek 'De oude dorpskerken'. Men schijnt de van oorsprong damesbeelden van nieuwe mannenhoofden te hebben voorzien! Dit zou blijken uit de kleding. Gelukkig staan ze zó hoog dat je dat niet van dichtlbij kan zien, anders zouden we hen nog zien blozen... Onze lacobus draagt een grote schellp op zijn hoed en houdt een open boek in zijn liinkerhand. In zijn andere hand heeft hij de staf goed vast, met als ik me niet vergis, een klein schelpje in de top.

los mocht, zijnde organist, het orgel bespelen. Het is een orgel uit de vorige eeuw, maar staat in een 17de eeuwse kast. Het heeft volgens hem een mooie klank. Hij wil er graag nog eens op komen spelen, misschien een regioideetje? Dat orgel staat nu als het ware achter het oksaal, dat als enige in Brabant bewaard is gebleven, en waarmee heel wat gesleept is in zijn bewogen leven. Het werd vervaardigd in l634 door jan Werkens uit Venray. Op het voetstuk van één van de zuilen staat het jaartal 1637. Helaas heeft jacobus zich niet zo best laten vereeuwigen als fotomodel in deze prachtige maar donkere kerk, een volgende keer beter!

-.

-

REDACTIE Bijna vier jaar heeft de redactie in de huidige samenstelling gefunctioneerd. In het voorjaar van 1999 kwamen twee vrouwen en zes mannen in een vergaderruimte bijeen om te spreken over de vorming van een nieuwe redactie. Margriet Blokland had namens het bestuur van het genootschap de taak op zich genomen om een nieuwe groep bijeen te brengen voor het redactiewerk. De meesten kenden elkaar niet en dat bleek geen belemmering, vrij snel werden een aantal taken verdeeld, er werden thema's afgesproken voor de hoofdartikelen en de groep ging enthousiast van start. Onder leiding van deze groep kwamen vijftien nummers van de/acobsstaf tot stand en nu hebben vier leden besloten om een punt te zetten achter hun werkzaamheden. Afscheid nemen: Herman van den Brink, de oudste en de wijste, zijn inbreng gold vooral religie, kunst en spiritualiteit. Jeroen Gooskens, een creatieve geest, een ervaringsdeskundige op het gebied van pelgrimeren, neemt wel afscheid van de redactie

maar zijn spirituele mijmeringen zullen van tijd tot tijd nog te lezen zijn in delacobsstaf. Judith Boon, nam drie jaar geleden het secretariaat over en dat was bij haar in goede handen, zij heeft bijgedragen aan een goede en duidelijke communicatie. En tenslotte ... Stephan van Meulebrouck, had een veelzijdige bijdrage aan delacobsstaf, als historicus, als pelgrim en als eindredacteur. Heeft zich steeds sterk gemaakt voor een kwaliteitsblad. Zowel voor de interne als de externe bijdragen mocht de lat hoog liggen! Ook de communicatie met de buitenwacht was hem zeer wel toevertrouwd. Op een gezellige bijeenkomst onlangs gehouden in de omgeving van Zevenaar is offi~cieel afscheid genomen. In de zoektocht naar olpvolgers heeft de redactie de volgende personen bereid gevonden de opengevallen plaatsen in te nemen, te weten Jan Galjé, Gerard van Poppel en Cor van Vliet. Ook voor het secretariaat is een kandidaat beschikbaar, maar door ziekte is de start vertraagd. Sjef van Hulten, voorzitter

BESTUURSVACATURES: De tweede penningmeester, Harry Schutte, heeft te kennen gegeven op de Algemene Ledenvergadering van maart 2003 zich niet meer beschikbaar te stellen voor herbenoeming, maar hij wil zijn werkzaamheden al beëindigen zodra een opvolger is gevonden. De eerste penningmeester, Herman Hodes, zal zich niet meer beschikbaar stellen voor heirbenoeming als hij reglementair moet aftreden in maart 2004. Het bestuur is nu, voor onmiddellijke ingang, op zoek naar een tweede penningmeester die in maart 2004 de huidige penningmeester kan opvolgen. Nadere informatie geeft graag Herman Hodes, telefoonnummer: 070 397 98 34, e-mail: [email protected] of de algemeen secretaris Frans Brons, telefoonnummer 035 601 35 46, e-mail : [email protected]

VAN DE VOORZITTER Dit stukje had voornamelijk een korte berichtgeving zullen zijn over het zesde internationale congres van de 'Asociaciones Jacobeas', dat van 31 oktober tot 3 november in Logroño is gehouden. Ik had me er voor opgegeven om er te luisteren en te leren, om ideeën op te doen en vooral om mensen te ontmoeten die ons en onze organisatie weer een stukje verder op (DE) weg zouden kunnen helpen. Ik wilde als introductie gedurende de week voorafgaande aan het congres een zijtak van de 'Camino del norte' lopen en wel dat gedeelte dat vanaf Irún door de tunnel van St. Adrián naar Santa Domingo de Calzada loopt. Het leek me een aardig idee om als tochtgenoot de man mee te vragen met wie ik in 1987 voor het eerst de Pyreneeën over trok en met wie ik recentelijk Limburg van noord naar zuid ben doorgelopen voor het maken van een routebeschrijving van weer een stukje Jacobsweg. Het ging al gauw anders dan gedacht: op de eerste wandelochtend werd mijn metgezel getroffen door wat naderhand een longembolie bleek te zijn en even later lag hij in het hospitaal van Irun waar ze hem zeven dagen gastvrijheid hebben verleend. Toen mochten we gaan en konden we alsnog door naar het congres, zij het met de bus. Hoe goed, vraag ik mij nu af, ben je eigenlijk op zo'n situatie voorbereid? Mijn tochtgenoot had tevoren nog een check up bij de dokter gehad, hij was, zoals boven vermeld, goed ingelopen en toch.. Ervan uitgaande dat zoiets eenieder kan overkomen, is het in elk geval aan te raden dat je als pelgrim voordat je vertrekt nog eens nagaat hoe goed je eigenlijk verzekerd bent. De ziektekostenverzekering van mijn medereiziger draaide voor al zijn uit deze situatie voortvloeiende kosten op en o~nderhieldhet medisch contact met de behandelende Spaanse specialist. Omdat we in dit geval met tweeën waren kon ik snel de gewenste contacten met thuis en de verzekering leggen en onderhouden, mede dank zij mijn gsm, die in zo'n geval, als tijd kostbaar is, toch niet het door somrnigen verfoeide moderne onding maar een heel handig hulpmiddel blijkt te zijn. Weet u precies wat er door uw ziektekostenverzekering, uw reisverzekering en uw annuleringskostenverzekering wordt gedekt? Hebt u ze wel alle drie en zo niet waarom niet? Ik kan op dit moment geen uitsluitsel geven over wat noodzakelijk, nuttig of nodeloos is maar er zal op deze materie zeker nog worden teruggekomen. Toch nog even over het congres: Op de agenda stond ook het probleem van de steeds drukker wordlende Camino francés in Spanje. Een Spaanse krant schreef, in navolging van een vaker gehoord geluid, dat de camino aan zijn eigen succes ten onder dreigt te gaan. Van de mogelijke oplossingen voor dit probleem lijkt mij een van de aangedragen alternatieven: het bevorderen van de minder begane maar toch klassieke wegen, en voor Nederlanders is dat zeker de Camino del norte langs de noordspaanse kust, mogelijk en erg aantrekkelijk. Ik ga het, ondanks bovenvermelde valse start, als het kan nog eens proberen. Tijs Dorenbosch

ALGEMENE LEDENBIJEENKOMSTOP 9 NOVEMBER 2002 TE DEN HAAG - ELANDSKERK. Rond 10.30 uur heet de nieuwe voorzitter, Tijs Dorenbosch de deelnemers welkom. Hij verontschuldigt zich voor de problemen met de geluidsapparatuur. Na introductie van de regiocontactpersonen attendeert hij op de vacatures bij verschillende regio's. Daarna roept hij belangstellenden op voor de functie van tweede penningmeester. Zie annonces elders in dit blad. Het bestuur wil voor die leden die zich willen bezig houden met Sint Jacob, St. Jacques,Saint James, Santiago, in de meest brede zin, werkgroepen in het leven roepen die meer doen dan tweemaal per jaar bijeenkomen. De bestaande werkgroepen Zingen (het koor El Orfeón Xacobeo) en Spiritualiteit moeten hun activiteiten uitbreiden. Nieuw zijn de werkgroepen Pelgrimswegen, Herbergen, en Geschiedenis en Cultuur. Bij Herbergen dient zich een mogelijk aan een Albergue te runnen. Zie verslag werkgroep Herbergen. In verband met de voortdurende groei van het Genootschap is een vaste locatie in het cen~trum van het land dringend gewenst. Er is behoefte aan een eigen kantoorruimte met baliefunctie, ledenservice en vergaderruimte. Als hiervoor ruimte moet worden gehuurd gaat dat veel geld kosten. De voorzitter vestigt voorts de aandacht op de gids Vezelay - St. Jean Pied-de-Port. De voorzitter van de redactie van de Jacobsstaf maakt melding van een wijziging in de samenstelling van het redactieteam en voorts wijst hij op het belang van een goede samenwerking tussen redactie en werkgroepen. Mevrouw Inge Jansen roept belangstellenden op voor de werkgroep Spiritualiteit. Er zijn 8 deelnemers die iets vertellen over hun pelgrimservaringen. Het zijn boeiende verhalen, van engelen op je tocht, hulp die op de meest onverwachte momenten komt, het verschil tussen de stilte, eenzaamheid en rust in Frankrijk en de drukte in Spanje. Als je, in Frankrijk, geen overnachtingsplek hebt, ga dan naar de burgermeester, en als die er niet is, naar de politie, die helpt graag. De bijzondere ontmoetingen en de gesprekken over het leven, de liefde en de dood, en het gedicht van Herman van Beek 'Ga tot het einde der aarde, tot het uiterste, daar zal de liefde zijn'. Je vertrekt als wandelaar en wordt al lopende weg pelgrim. Je loopt drie maande door Estremadura waarbij ook enige tijd met een 'pastor', een schaapherder. De schapen luisterden niet naar de herder, maar wél naar onze pelgrim met zijn bijzondere toetertje. En dan de pelgrim naar Rome, met op zijn rugzak een schelp en een dubbele sleutel. Eén deelneemster liep in 2000 naar Santiago maar kan er nu pas over praten, tot nu toe was het te dichtbij. Met Franse vrienden bleef ze op 'vous' basis, totdat ze sliepen op een 'superposé' (een stapelbed). En tot slot de pelgrim op een ligfiets die een meisje van dertien jaar liet oefenen op zijn 'velo á coucher' na weerstand te hebben geboden aan een in het zwart geklede dame die waarschijnlijk 'wat meer in de aanbieding' had. De geluidsinstallatie en de verlichting waren gebrekkig zodat de lezing met dia's van mewouw Tieleke Huijbers over de pelgrimsroute van Arles naar Jaca niet optimaal was. De voorzitter bedankt de regio den Haag die deze dag heeft georganiseerd en vraagt welke regio

de naijaarsbijeenkomst volgend najaar wil organiseren. Tijdens de lunch en na de werkgroepen treedt het muziekgezelschap Mycelium op h e t middeleeuwse en renaissance (pe1grims)liederen. Een genot om naar te luisteren en te kijken, vooral toen de voorzitter werd uitgenodigd mee te dansen. Er waren 428 aanmeldingen waarvan 49 introducés. Lid geworden na 1 januari 2001 waren 165 deelnemers (38,6%).

WERI
Twintig belangstellenden verzamelen zich in de zijbeuk van de Elandskerk. Achter de tafel zitten Frans Brons en Huub Willems. Brons heet de aanwezigen welkom en verwijst naar het stuk van de voorzitter in de Iacobsstaf nummer 55 waar een toelichting wordt gegeven op de bedoeling van de wierkgroepen. Daarina behandelt Willems de drie mogelijkheden als hospitalero l. jezelf zomaar aanbieden bij een willekeurige herberg. Hij gaat in op vragen als: wat is een hospitalero, wat doet hij (of zij), en hoe word je dat? 2. adoptie door het Genootschap, dat wil zeggen afspraken maken met een herberg voor het leveren van hospitaleros een geheel seizoen. 3. het runnen van een herberg, dat wil zeggen een herberg huren voor een langere periode en er verder verantwoordelijk voor zijn. Bij opties 1. en 2. leert onderzoek door Willems in Spanje dat er op dit moment voldoende aanbod is van hospitaleros en dat een aantal plaatselijke Santiagoverenigingen pelgrimsherbergen hebben geadopteerd. Via die weg binnenkomen is dus moeilijk. Voor wat betreft optie 3 is het Genootschap in contact gekomen met iemand die bezig is met een nieuwe pelgrimsherberg in Murias de Rechivaldo, 4 I<mvoorbij Astorga. Hij biedt aan deze te verhuren aan het Genootschap. Er heeft zich inmiddels een groepje gevormd bestaande uit een jurist, een bouwkundige en iemand die goed Spaans spreekt om dit samen met het bestuur van het Genootschap te onderzoeken. Binnen de werkgroep Herbergen heeft zich een bestuur gevormd. Dit zal zich vooral richten op de bemensing en verdeling van taken en werkzaamheden. Meer belangstellenden zijn hartelijk welkom. Nadere informatie en aanmeldingen bij I<arin Stolker, 030 692 26 59, [email protected] ; Huub Willems, 0118 58 21 51, [email protected]; of Frans Brons, 035 601 35 46, [email protected] .

WERKGROEP PELGRIMSWEGEN Tijdens de bijeenkomst van het Genootschap op 9 november in Den Haag werd de Werkgroep Pelgrimswegen in het leven geroepen. Deze werkgroep heeft twee doelstellingen: 1. inventariseren en documenteren, wat er bestaat op het gebied van aan lacobus enlof Santiago gerelateerde pelgrimswegen; 2. ondersteuning bieden aan groepen die in Nederland pelgrimspaden hebben ontwikkeld o f nog willen ontwikkelen. Er werd besloten eerst maar eens te beginnen met het eerst genoemde doel: inventariseren en documenteren. Vijftien van de aanwezige werkgroepleden gaven aan een actieve bijdrage te willen leveren aan de werkgroep. Het voor Nederlandse pelgrims interessante deel van Europa (Nederland, België/Luxemburg, Frankrijk, SpanjelPortugal, Duitsland, Zwitserland/Oostenrijk/ltalië) werd verdeeld onder een aantal subgroepjes. Er is ook een subgroepje dat zich bezig houdt met fietsroutes. De bedoeling is dat deze subgroepjes materiaal dat her en der bestaat over allerlei]acobusroutes verzamelen en beschrijven. Het zal dan vaak gaan om materiaal dat moeilijk toegankelijk is, zoals folders en brochures, 'eigen uitgaven', internet en dergelijke. Zowel historische routes als snelle routes en mooie routes zullen de aandacht hebben. De bedoeling is dat het aldus ontsloten rnateriaal op verschillende plaatsen binnen het Genootschap kan worden gebruikt. En het zou ons verbazen als er niet één of meer interessante stukjes voor delacobsstaf aan ontleend kunnen worden. De Werkgroep Pelgrimswegen wordt voorlopig geleid door Gé Westgeest (regio-contactpersoon Oost-Nederland) en Theo van Dijk (secretaris externe betrekkingen van het Genootschap). Het is nadrukkelijk wél de bedoeling dat anderen de voortrekkersrol gaan overnemen. Aanmelden voor de Werkgroep Pelgrimswegen kan natuurlijk nog steeds; het gemakkelijkst per e-mail: [email protected]

REGIO ROTTERDAM REILEN EN ZEILEN, SEPTEMBER 2002

Zaterdag 28 september 2002 waren we met zo'n 55 pelgrims weer (of voor het eerst!) bij elkaar in Humanitas te Rotterdam voor onze halfjaarlijkse regiomiddag. Het was een hartelijk weerzien

en ook voor de nieuwe mensen een warm welkom met koffie en appeltaart. Aart Ligthart opende met een gedicht, dat je tijdens de loopmeditatie (dus onze pelgrimsgang) kunt gebruiken, van de boeddhistische monnik Thich Nhat Hanh: 'Ik ben aangekomen. Ik ben thuis in het hier, in het nu. Ik ben stevig. Ik ben vrij. In het absolute verwijl ik.', waarbij Aart als commentaar gaf, dat ie het nog niet zo wéét, maar dat het de uitkomst kan zijn van het ultieme pelgrimeren! Wie rijn de lopers, wie de fietsers, wie zijn pas terug, wie gaan nog? Allemaal vragen waarop commentaar kwam, zodat we een beetje zicht op elkaar kregen. Christine Zwart gaf voor de pauze een boeiende lezing over het vóórchristelijk pelgrimeren, ze was speciaal dit jaar o.a. voor ons op onderzoek uit geweest naar speciale I<eltische en GalloRomeinse plekken en heeft daar dia's van gemaakt. I<eltischetekens en heilige bronnen; we gaan er voortaan in onze loop op letten! Na vino tinto en Spaanse hapjes was het woord aan Carla van Deutekom en Paul van Heugten over het verslag van hun pelgrimage van St. Jean-de-Pied-de-Portnaar Santiago de Compostela. Het werd een inspirerend verslag van een tocht die mensen kan veranderen en ontroeren en over wat je met elkaar kan delen. Maar ook werd duidelijk dat het een individuele weg is waarbij wij onze eigen individuele indrukken koesteren, die we onderweg ontvangen hebben. Na het volgende onderdeel praktisch pelgrimeren, sloten we met elkaar een heerlijke middag af. Leuk was het dat Hannie Pouderoyen uit Maarssenbroek aanwezig was, die jarenlang de regio's begelleid heeft. In oktober, zaterdag de 19e, gaan we met zo'n 30 mensen lopen rondom Gouda, een tocht die Wim Spoelstra heeft uitgezet. Klaas Elzinga bood spontaan aan op diezelfde dag (dus 19/10) een fietstocht van Brielle naar Delft V.V. te organiseren. Wij zijn als regiocontactpersonen erg blij met zo'n enthousiast stel peregrino's! De volgende vergadering zal zijn op 1 februari 2003, ook weer bij Humanitas aan de Bergweg te Rotterdam.

REGIO GRONINGENIDRENTHE De traditionele najaarspelgrimstocht van onze regio is gelopen op zaterdag 21 september. Om half tien starten, na een kort meditatief stiltemoment, tien leden en één pelgrimshond op weg naar de Iacobskerk, gelegen in het Drentse Roderwolde en net niet meer onder de rook van de Martinistad. Na de passage van een volkstuintjescomplex komen wij al vrij snel op de reeds in kaart gebrachte officiële Iacobsroute van Groningen, via Roderwolde en Roden, naar Hasselt. De route gaat door de Peizer- en Eeldermaden (polders) via groene weilanden. In het weidse landschap is van verre al de olie- en korenmolen "Woldzigt" (1852) waar te nemen en enige kilometers verder de witte toren van ons pelgrimsdoel. Onderweg passeren wij onder andere een informatiepaneel met een grondwatermeter, geplaatst in juli 2000 door de dichter ~ u t ~Kopland e r die tevens zijn volgende gedicht heeft aangebracht.

Ga nu maar liggen, liefste in de tuin de lege plekken in het hoge gras. Ik heb altijd gewild dat ik dat was, een lege plek voor iemand, om te blijven. Wij arriveren tegen twaalf uur bij de Jacobskerk en de pastorie doch helaas is niemand aanwezig. Verkeerde afspraak gemaakt, gaat er door mij heen. Dan maar eerst naar de plaatselijke herberg 'Het Rode Hert'. Ja wel hoor, daar zat Martin de Heer op ons te wachten. 'Als ik niet in de kerk of de pastorie ben, kun je mij hier meestal in de kroeg vinden', zijn de ontmoetingswoorden van de monastieke dominee. Twee jaar geleden werd hij hier parttime predikant na een verblijf van tien jaar als monnik in de Adelbert Abdij in Egmond. Na een rondje koffie met perengebak (uit eigen bakkerij) togen we naar de uit 1832 daterende Jacobskerk. Een kleine rondleiding met bezichtiging van de aanwezige kerkschatten volgt. De oorspronkelijke bakstenen Romaanse jacobskerk uit de twaalfde eeuw bevindt zich op ongeveer één km afstand van hier waar nu het kerkhoff ligt. Kloostermoppen van deze gesloopte Jacobuskerk zijn verwerkt in de gerestaureerde kerk der Friezen in Rome. Ook van andere inmiddels gesloopte middeleeuwse kerkjes uit de provincies Groningen en Friesland zijn de stenen verwerkt in genoemde kerk te Rome. In de kerk nemen we de tijd om in stilte aanwezig te zijn na een aangereikte meditatieve tekst. Daarna nemen we afscheid van de dominee met een woord van dank waarbij een fles wijn met een Jacobusschellpter ondersteuning wordt overhandigd. Voordat we vertrekken voor de terugtocht, gaan we eerst nog naar de plek, het kerkhof, waar de oorspronkelijkeJacobuskerk heeft gestaan. Van verre tekent de stad zich alweer af. Ten oosten daarvan stijgen forse rookwolken uit een tweetal fabrieksschoorstenen verticaal hemelwaarts ten teken dat de (suiker) bietencampagne is begonnen. Tegen vier uur arriveren we weer bij de startplaats alwaar een ieder een klein ]acobsschelpje wordt overhandigd, als herinnering aan deze kleine pelgrimage dat als cement fungeert voor de onderlinge verbondenheid. Het was goed om elkaar weer te ontmoeten!

REGIO OOST SINTjACOBS WANDELING OP 25 JULI 2002

Onder de toren van de 'oude' Jacobuskerk, en naast de nieuwe Jacobuskerk op de Markt te Enschede komt een kleine groep Jacobsgezindensamen. Na een kopje koffie en het uitwisselen van de laatste nieuwtjes vertrekken we ondanks de slechte weersverwachting opgewekt richting Lonneker. Via het grondwaterbeschermingsgebied rond Enschede en de prachtige Lonneker-Es bereiken we de Jacobuskerkte Lonneker voor een korte stop. Het weer is eerder te warm als te koud, en van regen is er al helemaal geen sprake. Via een oud kerkenpad en een paar schitterende landgoederen bereiken we de middeleeuwse toren van de voormalige St.Martinuskerk te Losser. Enkele lopers nemen hier afscheid en gaan met de bus naar Enschede terug. Wij lopen door via de vallei van de Dinkel, waar we in een we'-

land twee scharrelende ooievaars zien, naar de grens met Duitsland. De geplande nieuwe Overijsselse Jacobsroute sluit hier net boven Gronau aan op de Duitse Jacobsweg. Een tijdlang lopen we echt parallel aan de grens en bereiken na zo'n 20 'zeemijlen' aan kilometers Gronau. Na een werkoelend drankje gaan we met de trein naar ons startpunt Enschede. Met dank aan onze organisator Huub Steins en zijn echtgenote nemen we afscheid. Voor mij (Harry Brok) zit er weer een leuke oefentocht op want op 12 augustus vertrek ik naar Le Puy voor het echte werk.

REGiI0 ARNHEM-NIJMEGEN Bij een ongunstige weersvoorspelling vertrok op zaterdag 10 augustus een groepje van 5 regioleden u~itNijmegen voor een schitterende fietstocht naar Emmerich. Uiteindelijk viel het weer reuze mee en zoals zo vaak hadden de thuisblijvers ongelijk. De tocht ging veel over dijken en met name het deel in Duitsland was voor velen nieuw. Door de steile klim naar Hoch-Elten zat er ook nog een echt pittig stukje fietsen bij. Ondanks de geringe deelname willen we volgend jaar nog eens gaan fietsen. Het verstrekken van algemene informatie over lopen en fietsen naar Santiago de Compostela verschuift mogelijk voor een belangrijk deel van de landelijke algemene ledenvergadering naar de regio's. Die informatie wordt binnen de regio vooral op informele wijze, bijvoorbeeld tijdens een wandeling, al levendig uitgewisseld. De regioleden die al naar Santiago zijn geweest is gevraagd aan t e geven welke routegidsen enlof kaarten zij gebruikt hebben, wat zij de voor- en nadelen van de verschillende gidsen vinden enz. Mogelijk ontstaat er uit de diverse commentaren een algemeen beeld, of misschien blijft het wel een baaierd van persoonlijke voorkeuren. Dit kan een basis vormen voor een informatieve bijeenkomst.

REGIO ZUIDWEST NEDERLAND. Hieronder enkele impressies van de viering van de Naamdag van Jacobus de Meerdere. Deze viering wordt georganiseerd door enkele vrijwilligers vanuit de exploitatiecommissie van de Sint lacob~~kerk te Vlissingen. "SINT1ACOBONDER ZEIL" was het motto van de viering van de Naamdag. Dit geschiedt nu al voor de vijfde keer in de protestantse Sint Jacobskerk. Traditioneel begonnen met torenblazen, een middeleeuwse gewoonte ter aankondiging van belangrijke, feestelijke gebeurtenissen. Ondanks het zomerse weer dat eindelijk deze dag aanbrak waren er heel wat belangstellenden. Zes personen kwamen uitgerekend, op die dag een stempel halen, vier van hen hadden hun tocht naar Santiago (per fiets) een dag uitgesteld om dit gebeuren mee te maken: Zoals ieder jaar voorzagen twee fervente Santiagogangers met ervaring per fiets en te voet veel geïnteresseerden van informatie betreffende routes, kleding, onderdak, fietsen en andere zaken die voor een moderne pelgrim belangrijk zijn. Hoogtepunt was het verhaal van Meerijn Vermast, die vanuit Oostkapelle op 10 januari 2001 de

barre voettocht naar het verre Spanje begon. Zijn visie: het gaat om de weg die je te gaan hebt, lopend of fietsend met zware en lichte momenten. Vergelijkbaar met de weg die de mens tijdens zijn leven te gaan heeft. Het gaat niet om het einddoel Santiago de Compostela. Dat was voor hem eerder een afknapper dan een hoogtepunt; de camino daar ging het om. Een diepgaande beschouwing met voor iedere pelgrim of zomertoerist herkenbare facetten. Waarom 'Sint Jacob onder Zeil'? Een geschenk van de plaatselijke scheepswerf De Koninklijke Schelde Groep op deze naamdag aan de kerk aangeboden: een zilveren miniatuurmodel van "De Zeven Provinciën", vlaggenschip van de Vlissingse zeeheld Michiel A. de Ruijter. Onze lokale historicus Ad van Dijk verbond op humoristische wijze Sint Iacob met dit zeilschip! Een uitleg waar historisch noch religieus iets op aan te merken viel. Omstreeks 2004 komt het er misschien van om met een zeilschip mee te varen richting Santiago de Compostela. St.-locobinSintlacobskerkteVlissingen. Latendiemodernepelgrimsbeseffendathunnogeenfikse (foto: Sjef van Hulten) wandeling wacht na aankomst in de haven van La Coruna. Na het formele programma konden liefhebbers met een pelgrim als gids een wandeling maken door de historische stadskern. De meeste aanwezigen wisselden ervaringen uit over de grote onderneming, hetgeen een pelgrimstocht naar Santiago ongetwijfeld is. RIET RAUWE

wi: ii

REGIO DEN BOSCH Met ruim 70 leden waren we 20 oktober j.1. bijeen op de gezellige Najaarsontmoeting van onze regio in de parochiezaal van de Sint-jacob in Den Bosch, onze vaste stek sinds jaren. Het programma werd deze keer geheel door onze eigen leden ingevuld. Voor de pauze verhaalde Cor Swanenberg op inspirerende wijze over zijn voettocht naar Santiago, die hij gelopen heeft in het teken van de Vrede in de harten van de mensen. Aan zijn loopstok hing een witte vlag met het woord vrede in allerlei talen. Onderweg werd hij hierover vaak spontaan aangesproken. Hij was een dansende, biddende en zingende pelgrim, die zich openstelde voor de mens, de natuur en de elementen en genoot van de pelgrims met hun verhalen. Het verhaal van de 'Russische Pelgrim' was ooit de oorzaak en het begin van zijn dagelijlkse mantrameditatie, zoals hij ons liet weten. Na de heerlijke hapjes en drankjes was het tijd voor de 'Pelgrimsparade'.Zo hoorden we van onze fietsnestor Wim Dodemont hoe hij op een sprookjesachtige tocht de Grimm-route in Duitsla~nd, zich ook hier beschermd heeft gevoeld door Sint-jacob. Tijdens een afdaling suisde er een rotsblok

rakelings langs hem heen en viel op een stuk weg waar hij net gerust had. In de eerste kerk die hij tegenkwam stapte hij binnen en schreef in het gastenboek dat het jakobus was geweest die hem behoed had voor erger. Buitengekomen zag hij op een gevel in gouden letters 'Sankt-jakob' en hij reed gerustgesteld verder. Theo wan Hal en zijn vrouw vertelden over hun werk op de jacobushoeve in Vessem, over de pelgrimsweekends die daar gehouden worden en over het stiltecentrum. Ook hun eigen pelgrimstocht kwam ter sprake, maar uiteindelijk blijft Theo de voorkeur geven o m alleen te pelgrimeren. Peer v.d. Ven kreeg op de dag van vertrek uit delacobuskerk in Den Dungen de pelgrimszegen en zijn eerste stempel. Dat maakte op hem diepe indruk en gaf hem een intens gevoel. Later, in Le Puy-en-Velay, na de pelgrimszegen in de kathedraal, voelde hij zich gedragen door de miljoenen pelgrims die hem voor gingen. Op zijn tocht leerde hij ook dat je met simpele dingen gelukkig kunt leven. Koosje1 Stevens fietste met een vriendin vanuit Oss naar Santiago. Ook zij kijken terug op een onvergetelijke tocht. Ze namen overal de tijd voor, fietsten niet, zoals veel anderen, grote dagafstanden, maar namen op tijd rust en genoten met volle teugen van de vrijheid. Als laatste spreker vertelde fietspelgrim Henk Janssen uit Den Bosch over zijn belevenissen en hoe hij na een omweg via Pontevedra uiteindelijk toch in delacobsstad arriveerde. In verband met ziekte van Anne deed Pieter een dringende oproep aan de leden om zich op korte termijn beschikbaar t e stellen als regiocontactpersoon ( en). We hebben een bloeiende regio van f 220 leden waaronder toch zeker enthousiaste mensen zullen zijn die de 'staf' kunnen overnemen. Bel of mail ons gerust o m inlichtingen.

3 Vorig jaar per fiets naar Santiago gegaan. Volgendjaar wil ik een wandeltocht malen met ezel. Wie heeft hlier ervaring mee? .a 0592 - 3 7 40 06 of [email protected] O Ik w;il in de lente van 2003 de aanlooproute naar Vezelay wandelen. Langs deze weg zoek ik een reisgenoot. In overleg kunnen de verschillende voorbereidingengetroffen worden en de exacte vertrekdatum U kunt mij, Peter van Rijsbergen, 48 jaar, .a 0 7 13-227487 of mailen: [email protected] vast~te~llen. O Gezocht voor collectie "de Pelgrim- en Sint jacobus op Stempels" goede en duidelijke stempel afdrukken en prentenbriefkaarten en foto's van jacobalia uit binnen- en buitenland, met beschrijving (stempel afdrukken met beschrijving op wit papier A4 formaat). Onkosten worden vergoed. Chris janssen, Kamilleweg 52, 6596 BH Milsbeek .a 0485 - 57 84 39

O Opr(oep vrijwilligers: Dankzij de bijdrage van verschillende vrijwilligers is het afgelopen jaar /'Huis Perreau geopend, een refugio voor pelgrims direct gelegen aan de Via Lemovicensis, één dag lopen van

Vézelay. In 2003 organiseren we weer vrijwilligerswel~enom de voorziening te verbeteren, in de Carnavalsweek (3-9 maart 2003) en de Pinkstervakantie (8-74 juni 2003). Belangstellenden kunnen informatie opvragen bij I<arel Musch; [email protected] 3 03 7 7 - 61 6 404 of a 00 33 386 22 02 85 O Wie kan mij informeren over de Ruta de la Plata of hoe ik gegevens hierover bemachtigen kan? Graag bellen ofschrijven met Marianna M. Zorge, Ommoordsestraat 77,3067 LK Rotterdam 3 O 7 O - 470 72 52. O Wie heeft er informatie (weet routebeschrijvingen te koop) over de wandelroute vanaf Lissabon naar Santiago de Compostela. Anton Harbers, jan Luijlenlaan 7 7, 6887 MB Velp, mail: [email protected] O Wij willen volgendjaar mei lopen van Roncevalles naar Santiago de Compostela met twee kinderen wan 8 en 71 jaar. Wie heeft tips voor ons, ook voor het lopen met kinderen. Lydia van Oosterhout en Koen Schellelens, -s 033-4890042 email [email protected] O Vorig jaar heb ik de pelgrimstocht vanuit mijn woonplaats Waardamme (België) alleen gefietst. Op mijn weg ben ik een Nederlander tegengekomen, die zoals ik, alleen fietste. Hij had nog een tentje mlee. Zijn voornaam is Willem, zijn familienaam ken ik niet. Als hij in Santiago geraakt is, zou dit eind juni 200 7, maar eerderjuli 2007 moeten zijn. Ik zou graag met hem in contact komen. Serge Pille, Meerkoetstraat 43, 8020 Waardamme W L , België, [email protected] O Te loop: 7 Persoons Macpac microlight trekkers tent, gewicht 7900 gram. Een voettocht gebruikt, in nieuw staat. Vraagprijs £ 7 75.00 Theo Brand 3 0547-5 7 89 93

O Half april wil ik naar Santiago de Compostela lopen vanuit Stjean-pied-de-de port. Ik ben op zoek, ter overname,naar wat eenvoudige spullen voor onderweg, brandertje, lichtgewicht bestek etc.Tevens wil ik in contact komen met iemand in de omgeving van Roosendaal die de bedevaart al eens heeft volbracht. Eddy Guit, Fatimalaan 23,4702 CP Roosendaal 3 0 765-55 70 60 [email protected] O Wie kan mij helpen aan informatie over een geschikte fietsroute van de Ruta de la Plata (van Sevilla naar Santiago).Geen mountain-bike route! L.jacobs. Kan. van Osstraat 2 1 6525 TV Nijmegen. e-mail: [email protected]

U Wie kan mij helpen aan een mooie en rustige fietsroute naar Franciscus van Assisi. Th. Coehorst, de Reitstraat 14, 505 7 SB Coirle. 3 O 73 - 53440 73, email [email protected]. O Wij bieden te koop aan: een 75 liter MC. Kinley rugzak, 2 stel beenkappen en 2 regencapes, t.e.a.b. Te bevragen: 3 0620266546

AGENDA 1 februari 2003 Vergadering regio Rotterdam zal ook weer bij Humanitas aan de Bergweg te Rotterdam zijn.

22 en 23 februari 2003 Voarbereidingsweekend voor pelgrims en echtgenotelpartner. Voor de kosten gelieve men zich te wenden tot de Volksabdij. a 0164 672546 of email: info@voll<sabdij.nl 8 miaart 2003 Voorjaarsbijeenkomst regio Noord-Holland boven het I].

29 maart 2003 Vooirjaarsvergadering van het Nederlands Genootschap van St.]acob. De uitnodiging zal t.z.t. worden afgedrukt op de adresdrager van delacobsstaf. Gaarne uw aandacht hiervoor. 10 mei 2003 Friesland organiseert, ook voor leden buiten de regio, een wandeling (12 km) langs het Jabikspaad van Winsum (Fr.) naar Franeker en aansluitend een stadswandeling in Franeker. De wandelaars verzamelen zich om 10.00 uur in Winsum voor de kerk.

HET VLAAMS GENOOTSCHAP VAN SANTIAGO DE COMPOSTELA Inhoud De Pelgrim 71 Martin Kellens en Staf de Laet bespreken enkele nieuwe Compostelaboeken. In de nieuwe rubriek Fundamenten stelt Dirk Aerts de Codex Calixtinus voor. Gerard van den Heuvel interviewt pelgrimspastor René Heinrichs en Frans Parijs denkt na over het verschil tussen randonneren en pelgrimeren. Verder vinden we in dit nummer de gewone rubrieken terug. Het Eerste woord is gewijd aan heilige steden.

Adressen regiocontactpersonen

Amsterdam (postcode1100 t / m 1119 + 1160 t / m 1199 + i300 t/m 1399 + 1420 t / m 1439): Esther van Doorn, Westervenne 243,1444 WL Purmerend a (0299) 43 83 61, [email protected]~l Herman Holtmaat, Wouwermanstraat 20 111,i071 LZ Amsterdam a (020) 679 12 62, [email protected] Noord-Holland boven het IJ(postcode 1120 t / m 1159 + 1440 t / m 1999): Jan Louter, Dorpsstraat 65,1689 ER Zwaag, a (0229) 23 65 12 BollenstreeklRijnland(postcode 2000 t / m 2239 + 2300 t / m 2499): Gerard Ticheler en Nelia Musters,]unostraat 43,2402 BG Alphen a/d Rijn, a (0172) 43 04 39, [email protected] Den Haag (postcode 2240 t / m 2299 + 2500 t / m 2799): Cees Rooijackers, Vondelstraat 136,2513 EX Den Haag, a (070) 360 24 42, [email protected] Rotterdam (postcode 2800 t / m 3399): Susan van Gink, Gordelweg 26c, 3036 AB Rotterdam, a (OIO) 465 16 10 Aart en Mieke Ligthart, Bermweg 264,2906 LH Capelle a/d Ijssel, .a (OIO) 458 23 65, [email protected] Midden-Nederland (postcode 1200 t / m 1299 + i400 t/rn 1419 + 3600 t / m 3899): Bea en Rien Christenhuis, De Mees 29,1251 VL Laren (NH), (035) 538 36 49, [email protected] Utrecht-ZuidlRivierengebied (postcode 3400 t / m 3599 + 3900 t/rn 4299): Ianneke Mulder en Stephan van Meulebrouck, E. Zoudenbalchstraat 33, 3552 AK Utrecht, (030) 244 55 07. [email protected]

Zuidwest-Nederland (postcode 4300 t/rn 4799): Huub Willerns, Thibautstraati, 4364 BE Aagtekerke, a (0118) 58 21 51, [email protected] BredalTilburg (postcode 4800 t / m 5199): Marie van Hassel-Maas, Heuvelbrink i,4812 GN Breda, a 06-201 564 61, [email protected] 's-Hertogenbosch (postcode 5200 t / m 5499): Anne en Pieter Bult, Sluiskeshoeven 67,5244 GR Rosmalen,

(073) 521 92 26, [email protected]

EindhovenlHelmond (postcode 5500 t / m 5799): Bart Leemrijse, Pasteurlaan 57,5644JB Eindhoven, a (040) 211 94 12 Theo van Pinxteren, Hutdijk 54,5583 XK Waalre, (040) 221 40 12, [email protected] Limburg (postcode 5800 t/rn 6499): Thom Kentgens, Ireneweg 7,6065 EC Montfort, (0475) 35 oo 22, [email protected] Theo van der Linden, Graafschaploonstraat12,6085 CA Horn, a (0475) 58 16 85 NijmegenlArnhern (postcode 6500 t / m 7099): Greet Udink, Rembrandtweg22,7004 AD Doetinchem, a (0314) 342 980, [email protected] Wolter van der Zweerde, Riemsdijkstraat17,6701 BC Wageningen, a (0317) 41 53 89, [email protected] Oost-Nederland (postcode 7100 t / m 7799 + 8000 t/rn 8299): Gé Westgeest, Ganzenmarkt 22,7631 EN Ootmarsurn, a (0541) 29 33 51 GroningenlDrenthe (postcode 7800 t / m 7999 + 9300 t / m 9999): Thom Oosterhof, Mozartstraat 31,9722 EB Groningen, (050) 525 51 44 Friesland (postcode 8300 t/rn 9299): Willy Winkels, De Terp 4, 9073 HW Marrurn, a (0518) 41 17 72, [email protected] Gerrit van der Sar, Lytsegeast17, 9255 LH Tytsjerk, a (0511) 43 24 67. [email protected]

NEDERLANDS GENOOTSCHAP VAN SINTIACOB