BESTUUR Voorzitter Sven D Haese. Penningmeester Sven D Haese

COLOFON COLOFON

VERENIGING VOOR VERPLEEGKUNDIGEN RADIOTHERAPIE EN ONCOLOGIE

ONCOLOGISCH TIJDSCHRIFT

DOELSTELLINGEN Organiseert wetenschappelijke bijscholingen en voordrachten. Bevordert de groei en de belangstelling van de oncologieverpleging. Organiseert de naschoolse opleidingen van verpleegkundigen die werkzaam zijn in de oncologie. Bevordert de uitwisseling van kennis, zowel nationaal als internationaal, betreffende optimale verpleging van kankerpatiënten. Bevordert de erkenning van dit specialisme. Geeft 4x per jaar het oncologisch tijdschrift uit. Werkt internationaal samen met de E.O.N.S.

Driemaandelijks tijdschrift Eénentwintigste Jaargang December 2004 - Nummer 4

BESTUUR Voorzitter Sven D’Haese

Eindredakteur Myriam Spinnoy Radiotherapie, AZ-VUB, Brussel Redaktie Geert Pustjens Marie-Thérèse Bate Sabine Goethals Brigitte Vertenten Verantwoordelijke uitgever VVRO Radiotherapie Vrije Universiteit Brussel 1090 Brussel Lay-out en typografie Orga-Med Congress Office, Ria Maes Opalfeneweg 3, 1740 Ternat [email protected] De redaktie is niet verantwoordelijk voor de inhoud van de onder auteursnaam opgenomen artikels. Bovendien is het overnemen van de artikels alleen toegestaan na schriftelijke toestemming van de verantwoordelijke uitgever. Dit tijdschrift wordt geïndexeerd in INVERT

www.vvro.be

Penningmeester Sven D’Haese BESTUURSLEDEN Marie-Thérèse Bate (Gent) Stany Gabriels (Turnhout) Gerrit Ponnet (Brussel) Geert Pustjens (Antwerpen) SECRETARIAAT Anne Maes AZ-VUB Dienst 34 Laarbeeklaan 101 1090 Brussel Tel.: 02/477 83 87 Fax: 02/477 83 86 E-mail: [email protected] Maandag en donderdag: 9:00 - 12:00 en 13:00 - 16:00 Werkgroepen Werkgroep Radiotherapie: Paul Bijdekerke Werkgroep Chemotherapie: Jan Van Gaver Werkgroep Kinderoncologie: Johan De Porre Werkgroep Website: Mark Vos Voortgezette opleidingen in de Oncologieverpleging: Guy Vandevelde Internationaal - European Oncology Nursing Society (EONS): Myriam Spinnoy - European Radiotherapy Technologists Education Development Group (RTT) Guy Vandevelde


V.V.R.O.

1

INHOUD INHOUD

EDITORIAAL

3

Slokdarm- en maagkanker C. Verslype, S. Tejpar, E. Van Cutsem

4

Aids en kanker P. Lacor

12

Therapie multipel myeloma Anno 2004: Renaissance en science fiction verenigd A. Janssens

16

De plaats van monoclonale antilichamen in de hematologie J. Van Droogenbroeck

22

Intensiteitsgemoduleerde radiotherapie voor prostaatcarcinoom G. De Meerleer

24

Multidisciplinair overleg in de verpleegkunde L. Van der Stockt

26

V.V.R.O. VERENIGINGSNIEUWS

30

Zoeken op internet M. Vos

38

Comforttherapie op een palliatieve zorgeenheid L. Cleemput

46

De incidentie van verstopping, trombose, infectie en extravasatie bij subcutaan


veneuze poortkatheters van oncologische patiënten in Vlaamse Ziekenhuizen.

2

Een eerste analyse. L. Goossens, M. Vrebos, M. Stas, G. Evers

54

INTERNATIONALE CONGRESAGENDA

60

EDITORIAAL EDITORIAAL

Beste leden, Het jaar 2004 zit er weer op, althans wat de activiteiten van de VVRO betreft. De voorbije maanden hebben het bestuur en de verschillende werkgroepen naar goede gewoonte een ruim aanbod van activiteiten georganiseerd. Een woord van dank gaat dan ook uit naar diegene die naast hun dagelijkse dagtaak, gezinsleven en hobby’s voldoende enthousiasme kunnen opbrengen om dit voor mekaar te krijgen. Ondanks deze actieve groep mensen zien ook beroepsverenigingen, naast sportclubs en vrijetijdsverenigingen, het aantal ‘actieve’ jongeren afkolven. Voor de redenen hiervoor verwijst men doorgaans naar een generatie die individualistisch is ingesteld en het levenstempo maar waarschijnlijk spelen beroepsgebonden factoren een rol. Om actief te kunnen zijn naast zijn beroep is het nodig dat men zich flexibel opstelt, en laat het nu juist dat zijn wat om de haverklap op de werkvloer wordt gevraagd. Flexibiliteit heeft zijn grenzen. Nochthans kan men er zelf heel wat uithalen: de persoonlijke vorming, de sociale contacten, de communicatieve vaardigheden die men ontwikkelt, het werken in teamverband, het dragen van verantwoordelijkheid, het ontwikkelen van een kritische houding. Verder dragen actieve leden bij aan de vorming en de kwaliteit van het beroep. Voor deze complexe problematiek is er echter geen eenvoudige oplossing. In de eerste plaats moet de vereniging zorgen voor een aanbod dat inspirerend werkt. Een andere randvoorwaarde is dat de werkvloer en werkgever een positieve, stimulerende instelling hebben ten aanzien van beroepsgebonden nevenactiviteiten. Zoals ieder jaar is het ook voor 2005 onze betrachting een zo ruim mogelijk en ‘inspirerend’ aanbod activiteiten te organiseren. Hiervoor rekenen we op het enthousiasme van de actieve leden voor de organisatie van deze activiteiten en van de oncologieverpleegkundigen voor het bijwonen ervan. Langs deze wil ik dan ook iedereen die de Vereniging een warm hart toedraagt, een gelukkig nieuwjaar toewensen.


Sven D’Haese, voorzitter VVRO

3

SLOKDARM- EN MAAGKANKER C. Verslype, S. Tejpar, E. Van Cutsem, Digestieve Oncologie – U.Z. Gasthuisberg – Leuven

van lage-graad-dysplasie,

1. Epidemiologie, etiologie en preventie

hoge–graad- dysplasie 1.1. Slokdarmkanker

en

kanker

bedraagt

Mannen en vrouwen hebben respectievelijk een

respectievelijk 4%, 1%

risico van 0.8% en 0.3% om tijdens het leven

en 0.5% per jaar, zodat

slokdarmkanker te ontwikkelen. De incidentiecijfers

patiënten

met

een

voor mannen en vrouwen bedroegen 9.3 en 3.2 per

Barrett-slokdarm in verschillende centra endoscopisch

100.000 in 1999 (gegevens Vlaams Kankerregister,

opgevolgd worden.

figuur 1). De mortaliteit-incidentieratio was 0.84, wat wijst op een slechte prognose. Tweederden van de

1.2. Maagkanker

gevallen worden gediagnosticeerd bij patiënten ouder

De incidentiecijfers voor mannen en vrouwen

dan 65 jaar. Meer dan 90% van de slokdarmkankers

bedroegen 16.5 en 10.8 per 100.000 in 1999 (gegevens

zijn plaveiselcelcarcinomen (SCC) of adenocarcinomen

Vlaams Kankerregister, figuur 1). De mortaliteit-

(ACA). Andere tumoren die ook in de slokdarm

incidentieratio was 0.85, wat wijst op een slechte

kunnen voorkomen zijn melanomen, carcinoïden,

prognose. Tachtig procent van de gevallen worden

leiomyosarcomen of lymfomen en worden hier niet

gediagnosticeerd bij patiënten ouder dan 65 jaar.

verder besproken.

Maagkanker (adenocarcinoom) blijft ook anno 2004

De incidentie van slokdarmkanker is de voorbije

een belangrijk probleem. Er is de voorbije jaren een

decaden toegenomen, samen met een verschuiving

toename vastgesteld van de proximale maagtumoren

in histologisch type en lokalisatie van de primaire

(gastro-oesophagale junctie) en afname van de distale

tumor. ACA van de distale slokdarm is nu frequenter

maagtumoren (maagantrum). De mortaliteit van

dan SCC in de USA en Europa. De oorzaken van deze toename zijn onduidelijk. De incidentie-ratio’s van slokdarmkanker kunnen 100-voudig verschillen tussen populaties die geografisch dichtbij leven. De risicofactoren (zie tabel 1) voor SCC zijn goed gekend (roken, alcohol, voeding, enz.), terwijl de risicofactoren die geassocieerd zijn met ACA minder duidelijk zijn. Een Zweedse studie heeft aangetoond dat de frequentie, ernst en duur van symptomen van reflux ONCOLOGISCH TIJDSCHRIFT

in sterke mate gecorreleerd waren met een gestegen

4

risico op ACA. Chronische reflux wordt beschouwd als de belangrijkste oorzaak van Barret-slokdarm, waarbij

Figuur 1: voor leeftijd gestandaardiseerde incidentie (refe-

het normale slokdarmepitheel vervangen wordt door

rentiepopulatie Europese bevolking) – gegevens Vlaams

een gespecialiseerd columnair epitheel. De incidentie

Kankerregistratienetwerk 1997-1999.

SLOKDARM-

EN MAAGKANKER

maagkanker is het grootst in Costa-Rica (61 doden/

met atrofische gastritis) en intestinaal type (meer

100.000) en Oost-Azië (Hong-Kong, Japan). Eerste

proximaal voorkomend in de maag). Andere tumoren

generatie Japanse Amerikanen hebben een incidentie

van de maag zijn GIST, lymfomen, carcinoïdtumoren

die vergelijkbaar is met de andere Amerikanen (5

en worden hier niet verder besproken. Maagkanker

doden/100.000), wat wijst op de belangrijke rol

verspreidt zich via de lymfewegen en bloedvaten,

van omgevingsfactoren als oorzaak van maagkanker

door directe uitbreiding en uitzaaiing op het buikvlies.

(vooral gepekelde voedingswaren en roken). Het risico

De ulceratieve en polypoide types boren zich door

van distale maagkanker kan toenemen door infectie

de maagwand en dringen door tot de serosa en

met bepaalde subtypes van Helicobacter Pylori, die

drainerende lymfeklieren. De infiltrerende types

gastritis en later slijmvliesatrofie kunnen veroorzaken.

verspreiden zich via de submucosa, muscularis en

Vroegere partiële maagresecties beschikken voor

kunnen de ganse maag omvatten. Elk orgaan kan

tot maagstompadenocarcinomen. Een toestand van

worden aangetast: lever (40%), long (kan lymfangitis

achlorhydrie (vb. pernicieuze anemie) betekent

zijn, 40%), peritoneum (10%), supraclaviculaire

een 3 tot 18 x verhoogd riscico op maagkanker.

lymfeklieren (Virchow’s klier), linker okselklieren

Maagkanker kan familiaal voorkomen: dragers van

(Irish klier), en navel (“Sister Joseph nodule”). Andere

bepaalde germline E-cadherine mutaties hebben een

lokalisaties zijn bot, meningitis carcinomatosa en

cumulatief risico van 21% voor mannen en 46% voor

overiële meta’s (Krukenberg tumor).

vrouwen op de leeftijd van 50 jaar. Dit risico loopt op

Adenocarcinomen van de oesofagogastrische junctie

tot respectievelijk 67% en 83% op de leeftijd van 80

zijn moeilijk te classificeren. De classificatie van

jaar.

Siewert wordt veel gebruikt: type I tumor is een

Meer dan 95% van de maagkankers zijn adeno-

adenocarcinoma van de distale slokdarm, met het

carcinomen. Twee types adenocarcinomen worden

centrum van de tumor 1-5 cm boven de cardia. De

onderscheiden: nl. diffuus-type (meer distaal in

lymfatische uitbreiding gebeurt naar de mediastinale

de maag voorkomend, en meer geassocieerd

en naar de coeliacale lymfeklieren. De type II tumor is

Risico-factor Roken Alcohol Barrett slokdarm Wekelijkse reflux klachten Obesitas Lage socio-economische status Achalasie Caustische slokdarmbeschadiging Plummer-Vinson syndroom (ferrirpieve anemie en slokdarm-webs) Non-epidermolytisch palmoplantaire keratoderma (tylosis) (lifetime risico 95 %) Hoofd- en halstumoren Radiotherapie op het mediastinum

Spinocellulair epithelioma +++ +++ ++ +++ ++++

Adenocarcinoma ++ ++++ +++ ++ -

++++

-

++++ ++++ ++++

+++

+ = risico x1–x2; ++ = risico x2-x4; +++ = risico: x4-x8; ++++ = risico > x8

ONCOLOGISCH ONCOLOGISCH TIJDSCHRIFT TIJDSCHRIFT

Tabel 1: Risicofactoren voor slokdarmkanker

5 5

A R T I K E L S

het echte carcinoma van de cardia met zijn centrum

preoperatieve stadiëring. De accuraatheid van CT en

1 cm boven en 2 cm onder de anatomische cardia.

echoendoscopie voor de T-stadiëring bedroeg in een

Het centrum van een type III maagkanker is gelegen

prospectieve studie van 125 patiënten respectievelijk

2-5 cm onder de anatomische cardia. De lymfatische

72% en 86%. De accuraatheid voor stadiëring van

uitbreiding voor type II en III tumoren gaat vooral

regionale klieren bedroeg 87% voor echoendoscopie

caudaal naar de klieren die gelegen zijn para-aortisch,

en 51% voor CT. D.m.v. echoendoscopie kan men ook

aan de truncus coeliacus en in de milthilus. Deze

verdachte lymfeklieren aanprikken met een dunne

gegevens zijn belangrijk voor beslissingen i.v.m. de

naald voor cytologisch onderzoek. Thoracoscopie

keuze van de heelkundige ingreep.

en laparoscopie laat toe om meer positieve klieren te

2. Diagnostiek, staging en prognose

ontdekken

dan

niet-invasieve

onderzoeken,

zonder morbiditeit of mortaliteit. PET-scan met 18-Ffluorodeoxy-D-glucose (FDG) is nuttig voor de detectie

2.1. Slokdarmkanker

van metastasen, welke op CT kunnen gemist worden.

Symptomen treden eerder laattijdig op. Dysfagie is op

Eigen onderzoek heeft uitgewezen FDG-PET in 22 % de

het ogenblik van de diagnose aanwezig bij 74%, pijn

staging wijzigt.

bij het slikken (odynofagie) bij 17% en vermagering bij

Tumormerkers (CEA, CA125, CA19.9) hebben een lage

57%. Belangrijk gewichtsverlies is een onafhankelijke

sensitiviteit en specificiteit voor slokdarmkanker.

risicofactor voor een slechte prognose. Dyspnoe, hoesten, heesheid, retrosternale pijn, supraclaviculaire klieren en rugpijn wijzen meestal op een gevorderde

Primaire tumor (T)

ziekte.

TX: geen staging mogelijk

Een oesofagoscopie met biopsiename is gewoonlijk

T0: geen primaire tumor

het eerste onderzoek. Evaluatie van het stadium of

Tis: carcinoma in situ

de uitgebreidheid van de ziekte kan niet-invasief (CT,

T1: Tumor met invasie lamina propria of submucosa

MRI, echoendoscopie, PET) of invasief (thoracosopie, laparoscopie). Het stadium van de ziekte bepaalt of de intentie van de therapie curatief of palliatief is.

T3: Tumor met invasie adventitia T4: Tumor met invasie omgevende structuren

Regionale klieren (N) NX: geen staging mogelijk

tabel 2. Meer dan 50% van de patiënten zijn lokaal

N0: geen pathologische regionale klieren aangetast

inoperabel of gemetastaseerd op het moment van

N1: regionale pathologische klieren

de diagnose. Het huidige stadiëringssysteem voor

Metastasen op afstand (M)

gegevens en is vooral van toepassing voor SCC van het bovenste en middenste derde van de slokdarm en


T2: Tumor met invasie muscularis propria

De meest recente TNM-classificatie wordt gegeven in

slokdarmkanker is gebaseerd op retrospectieve Japanse

6 6

Tabel 2A. Esophageal cancer – UICC (6th edition)

MX: geen staging mogelijk M0: geen metastasen M1: metastasen op afstand

Tumoren van de onderste thoracale slokdarm

minder voor de ACA van de distale slokdarm. Vooral

- M1a: Metastase coeliacale klieren

de classificatie van abdominale klieren als M1 wordt

- M1b: andere metastasen op afstand

bekritiseerd, zodat patiënten met een ACA van de

Tumoren van mid-thoracale slokdarm

distale slokdarm met pathologische lymfeklieren aan

- M1a: Niet van toepassing

de truncus coelicus niet noodzakelijk inoperabel zijn. Eén van de grote problemen voor de therapiebeslissingen of vergelijking van verschillende behandelingen iis de onnauwkeurigheid van de (niet-invasieve)

- M1b: Niet regionale pathologische klieren en metastasen op afstand

Tumoren van de bovenste thoracale slokdarm - M1a: Metastasen in cervicale klieren - M1b: Other distant metastasis

SLOKDARM-

EN MAAGKANKER

Tabel 2B. Slokdarmkanker: stadia Stadium 0 I IIA IIB III IVA IVB

T

N

M

Tis 1 2-3 1-2 3 4 1-4 1-4

0 0 0 1 1 0-1 0-1 0-1

0 0 0 0 0 0 M1a M1b

3. Behandeling % 5 jaarsoverleving(R0) 95 80 50 40 20 <5 <1

3.1. Slokdarmkanker Slokdarmkanker kan eerder zelden curatief behandeld worden. De globale vijfjaarsoverleving voor patiënten die met curatieve intentie behandeld worden, varieert tussen de 5% tot 30%. De patiënt in een vroegtijdig stadium heeft grotere overlevingskansen. De standaard behandelingsmogelijkheden

omvatten

heelkunde

alleen of chemoradiotherapie. De gecombineerde behandelingen (combined modality therapy) zoals chemotherapie plus heelkunde of chemoradiotherapie plus heelkunde, worden bestudeerd.

2.2. Maagkanker

Een effectieve palliatie kan bekomen worden in

Maagkanker is vaak bijzonder uitgebreid vooraleer

individuele gevallen door combinatie van heelkunde,

symptomen ontstaan. Mogelijke symptomen: anorexie,

chemotherapie, radiotherapie, endoscopische dilatatie,

horror carnis (afschuw voor vlees), postprandiale

lasering of endoprothesen.

zwaarte, dysfagie, abdominale pijn (60%), vermagering (50%), nausea en braken (40%), anemie

- Behandeling van gemetastaseerde ziekte

(40%), en een palpable massa (30%). De abdominale

Slokdarmkanker is gevoelig aan cisplatinum, fluo-

pijn gelijkt op ulcus-type pijn en reageert initieel goed melena treden op in 25 % van de gevallen. De batterij technische onderzoeken voor diagnose en staging is vergelijkbaar met slokdarmcarcinoma. De diagnose wordt uiteraard gesteld d.m.v. gastroscopie met biopsiename. De CT-scan scoort goed voor het opsporen (accuraatheid > 80 %), zeer accuraat voor T-staging van grote tumoren (> T3), matig voor Nstaging (accuraatheid 70%). Kleine tumoren (T1, T2) worden gemist op CT in 60% van de gevallen. Echoendoscopie scoort beter voor de T-staging van kleine tumoren. De PET-scan is frekwent (30% en meer) negatief (geen FDG-captatie). Laparoscopie is dus zeer belangrijk voor de detectie van kleine leveren peritoneale metastasen (vanaf T3 40% kans op peritoneale metastasen). De TNM-classificatie voor maagkanker wordt gegeven in tabel 3.

Tabel 3A. Stomach cancer – UICC (6th edition) Primaire tumor (T) TX: geen staging mogelijk T0: geen primaire tumor Tis: carcinoma in situ T1: Tumor met invasie lamina propria of submucosa T2: Tumor met invasie muscularis propria (2a) of subserosa (2b) T3: Tumor met extras-serosale uitbreiding T4: Tumor met invasie omgevende structuren Regionale klieren (N) NX: geen staging mogelijk N0: geen pathologische regionale klieren aangetast N1: 1- 6 regionale pathologische klieren; N2: 7-15 klieren; N3 > 15 klieren Metastasen op afstand (M) MX geen staging mogelijk M0: geen metastasen M1: metastasen op afstand


op zuuronderdrukkende therapie. Hematemesis of

7 7

A R T I K E L S

rouracil, docetaxel of paclitaxel, en irinotecan. De kans

slokdarmchirurgie, verdedigen sommigen definitieve

op een respons (> 50% reductie in diameter) treedt

chemoradiotherapie. In een studie van 123 patiënten

op in 15 tot 55% van de patiënten, doch deze respons

met SCC of ACA werden 61 patiënten behandeld met

duurt meestal niet langer dan enkele maanden en de

radiochemotherapie (cisplatinum, 5FU en 50 Gy RT)

overleving is meestal kleiner dan 1 jaar. De resultaten

en 62 werden behandeld met 64 Gy radiotherapie.

zijn gelijkaardig voor SCC en ACA.

Na 5 jaar follow-up bedroeg de overleving in de groep behandeld met radiochemotherapie 26 % vs.

- Behandeling van gelokaliseerde ziekte Heelkunde.

Na

volledige

heelkundige

0% in de groep behandeld met radiotherapie alleen. resectie

Deze resultaten zijn vergelijkbaar met heelkunde

bedraagt de 5-jaarsoverleving > 95% voor stadium

alleen, doch er zijn geen vergelijkende studies, zodat

0, 50-80% voor stadium I, 30-40% voor stadium IIA,

heelkunde nog steeds de standaardbehandeling blijft

10-30% voor stadium IIB en 10-15% voor stadium III.

voor stadium I/II (en stadium III, maar dan alleen de

Gelokaliseerde slokdarmkanker wordt gereseceerd

T3) slokdarmtumoren.

via een transthoracale of transhiatale benadering. Morbiditeit en mortaliteit (moet < 10% zijn) van

MAAGKANKER


slokdarmheelkunde is belangrijk. Een goede selectie

8 8

van patiënten is belangrijk.

De

standaard

benadering

voor

maagkanker

is

Combinatietherapie. De eerder teleurstellende resul-

radicale heelkunde zo enigszins mogelijk: (sub)totale

taten van heelkunde alleen en de activiteit van

gastrectomie met adequate marges en regionale

chemotherapie bij patiënten met metastasen hebben

lymfeklierresectie. Het is nog steeds onduidelijk hoe

geleid tot combinatie van heelkunde, radio- en

uitgebreid de heelkunde precies moet zijn. Een D1-

chemotherapie.

resectie wordt beschouwd als adequate heelkunde

Vijf gerandomiseerde studies van preoperatieve

en behelst een resectie van de perigastrische klieren.

radiotherapie hebben geen winst aangetoond in

D2 verwijst naar de resectie van de hepatische, linker

overleving of operabiliteit. Verschillende faze III studies

gastrische, coeliacale en splenische klierstations. D2-

hebben preoperatieve chemotherapie onderzocht.

resectie kan de overleving verbeteren, doch er is een

De UK-MRC studie heeft een winst aangetoond van

toename van de operatieve mortaliteit en morbiditeit.

preoperatieve chemotherapie, onafhankelijk van het

Ongeveer 50-70% van de patiënten hervallen na

stadium (17.2 maanden voor de CT + heelkunde

radicale heelkunde en er is zeker nood aan adjuvante

groep en 13.3 maanden voor de groep heelkunde

therapie waarover zeker geen consensus bestaat.

alleen). De US-Intergroup studie was echter negatief.

Postoperatieve chemotherapie biedt wellicht een

Preoperatieve chemotherapie is wellicht nuttig voor

3 tot 5% winst in overleving, doch de studies

een vooralsnog niet geïdentificeerde sub-groep.

zijn klein en van minder goede kwaliteit. In de

Neoadjuvante chemoradiotherapie was het voorwerp

Verenigde Staten kiest men vaak voor postoperatieve

van verschillende faze II studies. Twee toonden een

chemoradiotherapie, op basis van de belangrijke

winst in overleving voor preoperatieve CRT (Urba,

SWOG/INT-0116 studie (Macdonald). Na een mediane

Walsh), terwijl die van Bosset alleen een winst kon

follow-up van 7.5 jaar is er nog steeds een voordeel

aantonen voor ziektevrije overleving maar niet voor

voor die patiënten die chemoradiotherapie gekregen

de globale overleving. De rol van preoperatieve CRT

hebben op gebied van overleving (35 vs. 26 maanden)

voor operabel slokdarmkanker blijft omstreden.

en ziektevrije overleving (30 vs. 19 maanden). De

“Definitieve” chemoradiotherapie. Ten einde de

meerderheid van de patiënten in deze studie hadden

morbiditeit en mortaliteit die geassocieerd is met

echter
SLOKDARM-

EN MAAGKANKER

studies lijkt ons postoperatieve chemoradiotherapie

van gecoate zelf-expandeerbare metalen stents. Deze

alleen aangewezen zo minder optimale heelkunde

stents zijn ook niet vrij van verwikkelingen (10% tot

(geen D1 resectie). Voor een lokaal uitgebreide tumor

25% vroeg- en laattijdig): perforatie, dislocatie, tumor

is onze optie chemotherapie en bij een respons

overgroei, reflux met structuurvorming, wandnecrose,

eventueel heelkunde. In het geval van metastasen

bloeding. De beslissing om tot stentplaatsing over

is chemotherapie nuttig, doch een effect is eerder

te gaan berust op een zorgvuldige afweging van

kortdurend.

verwachte winst op de kwaliteit van leven.

Wat de chemotherapie betreft wordt gekozen voor combinatiechemotherapie. De gerapporteerde res-

Literatuur

ponse ratio’s bedragen 20% voor 5-FU alleen en 10% tot 50% voor combinatie met cisplatinum. Deze

Een uitgebreide lijst met referenties is verkrijgbaar bij

responsen zijn kortdurend, complete responsen zijn

de auteur. ([email protected]).

eerder zeldzaam en de chemotherapeutica zijn vrij toxisch. Chemotherapie verlengt de mediane overleving met slechts 4 tot 6 maanden (van 3-4 maanden tot 7-10 maanden). Recent werden hoopvolle resultaten gemeld met de associatie 5-FU, cisplatinum en een taxane (Tax-V325 studie). Een alternatief voor 5FU + cisplatinum is mogelijks capecitabine + oxaliplatine. Irinotecan gebaseerde schema’s zijn veelbelovend.

5. Symptoomcontrole Symptoomcontrole

is

enorm

belangrijk.

Voor

slokdarmkanker specifiek behelst dit de aanpak van dysfagie en de levensbedreigende problematiek van de tracheo-oesofagale fistels. Patiënten

die

een

slokdarmresectie

ondergaan

hebben hebben duidelijk minder nood aan dilataties en stents dan patiënten die alleen behandeld zijn met chemo(radio)therapie. Het aanleggen van een gastrostomie of jejunostomie (endoscopisch of heelkundig) laat toe dat de voedingstoestand wordt geoptimaliseerd, doch betekent geen oplossing voor de speekselvloed en/of aspiratie bij een stenoserende slokdarmtumor. Chemotherapie alleen kan ook een gunstig effect hebben op dysDe ontwikkeling van fistels tussen de luchtwegen (meeestal trachea) en de slokdarm is een levensbedreigende verwikkeling van slokdarmkanker (aspiratie pneumonie). De voorkeurstherapie is de plaatsing


fagie.

9


Reklame Codan

10

U innoveert

voor uw patiënt.

Reklame janssen-Cilag

Wij innoveren voor u. Wereldwijd zijn er 30.000 ziekten bekend. Voor drie vierden ervan bestaat nog steeds geen geneesmiddel of behandeling, aldus de Wereldgezondheidsorganisatie. Samen staan we dus voor een belangrijke uitdaging. En net zoals u maatschappelijk een cruciale rol vervult, zo neemt ook Janssen-Cilag haar verantwoordelijkheid op. Door het ontwikkelen van nieuwe medicijnen. Door het verbeteren van bestaande therapieën. Door continu innovatief op te treden. De vruchten van die aanpak zijn geneesmiddelen die in het verleden reeds bekroond

www.janssen-cilag.be

werden met de Galenusprijs: Eprex en Nizoral. Maar denkt u ook aan recentere farmaceutische doorbraken zoals Durogesic, Topamax, Risperdal, Pariet en Reminyl. Of aan het inzetten van nieuwe informatiekanalen en servicetechnologieën, die u toelaten om op ons een beroep te doen wanneer u dat wenst, op de wijze die u verkiest. Zodat u zich optimaal kunt wijden aan datgene waar uw patiënten een gouden belang aan hechten: hun gezondheid.

Gáán voor Gezondheid

AIDS EN KANKER Dr. P. Lacor, Dienst Interne Geneeskunde-Infectiologie en Aids-referentiecentrum, AZ-VUB

Inleiding

de doodsoorzaak registreerden

D

De introductie van de “cocktailbehandeling”

bij

van hiv-infectie, ook HAART of “highly

met hiv-infectie

active antiretroviral treatment genoemd,

in de loop van

heeft de morbiditeit en mortaliteit van hiv-infectie

het jaar 2000.

duidelijk doen afnemen. Wie kan beschikken over

Op een totale

gecombineerde antoretrovirale geneesmiddelenbeha

populatie

ndeling heeft kans op een slechts milde tot matige

ongeveer 64000

immuunsuppressie en dus minder kans op ziekte.

mensen met hiv-infectie, werden 964 overlijdens

Ziekten bij hiv-infectie worden onderverdeeld in

geregistreerd in de loop van dat jaar. Ongeveer

aandoeningen die aanleiding geven tot de diagnose

de helft der overlijdens (47%) kon toegeschreven

van aids (of “acquired immunodeficiency syndrome”),

worden aan aids. In 11% van deze gevallen ging het

de zgn. aids-ziekten, en aandoeningen die dat niet doen, de zgn. non-aids-ziekten. Het gunstig effect van HAART op de mortaliteit heeft zich vooral geuit op het vlak van de aids-ziekten. Bijgevolg is het aandeel van de sterfte ten gevolge van non-aids-ziekten toegenomen. Het gaat hier dan voornamelijk om chronische hepatitis B en C, cardiovasculaire ziekten en kanker. Kanker blijft dus een significante oorzaak van morbiditeit en mortaliteit bij mensen met hiv-infectie. Men schat dat 30 tot 40 percent onder hen een kwaadaardige ziekte zal ontwikkelen. De meeste van deze kankers zijn aids-ziekten, namelijk het Kaposisarcoom, het non-Hodgkinlymfoom en de invasieve baarmoederhalskanker. Andere vormen van kanker, de zgn. non-aids kankers, lijken evenwel ook vaker voor te komen bij mensen met hiv-infectie (1, 2, 3). Voorzichtigheid is echter geboden bij het trekken van conclusies uit cohortstudies. Het risico op een kwaadaardige ziekte is immers sowieso al relatief ONCOLOGISCH TIJDSCHRIFT

klein bij mensen uit dezelfde leeftijdscategorie als die

12

met hiv-infectie. In 2004 werd de Franse studie Mortalité 2000 gepubliceerd (4). Het gaat hier om een prospectief uitgevoerde studie waarbij 185 Franse ziekenhuizen

patiënten

van

AIDS

EN KANKER

in de pathogenetische mechanismen van kanker bij

waarschijnlijk ook een pathogenetische rol bij twee

mensen met hiv-infectie. Factoren die hierin een rol

zeldzamer aandoeningen die bij aids-patiënten kunnen

spelen, zijn:

voorkomen, nl. het “primary effusion lymphoma” (of

- de klassieke risicofactoren van kanker die ook

PEL) en de multicentrische ziekte van Castleman.

gelden in de algemene populatie (zoals b.v.

Het precieze pathogenetische mechanisme van KS is

voedingsgewoonten en tabakgebruik)

nog niet ontrafeld. De hypothese is dat KS ontstaat uit

- de door hiv uitgelokte immuunsuppressie

voorlopercellen (afkomstig uit lymfatisch endotheel?)

- een mogelijk rechtstreeks effect van hiv zelf

die geactiveerd worden door blootstelling aan inflam-

- de potentiële rol van andere oncogene virussen

matoire cytokines en angiogenesefactoren, die gepro-

dan hiv.

duceerd worden in de context van hiv-infectie. De

Wanneer uit epidemiologische gegevens blijkt dat de

geactiveerde cellen zouden gevoelig worden voor

incidentie van sommige kankers wél is afgenomen

infectie met HHV-8; expressie van het genoom van dit

onder invloed van HAART (en dit is b.v. zo voor het

virus zou leiden tot productie van eiwitten met effect

primair hersenlymfoom en het Kaposi-sarcoom)

op de groei, de differentiatie en de levensduur van

kan vermoed worden dat in deze kankers hiv zelf

deze cellen.

en/of de door hiv uitgelokte immuunsuppressie

Deze hypothese past alleszins bij de observatie dat

een meer voorname pathogenetische rol spelen.

HAART de incidentie van KS deed afnemen: de factor

HAART onderdrukt immers in de eerste plaats de

hiv-vermenigvuldiging (en de cytokineproductie die

vermenigvuldiging van hiv en kan leiden tot een

ermee gepaard gaat) wordt immers door HAART

minstens gedeeltelijk herstel van de werking van

tegengewerkt.

het immuunsysteem. Als dit gunstig effect minder duidelijk lijkt voor andere kankers, dan suggereert dit

Het Non-Hodgkinlymfoon

een meer uitgesproken rol van andere factoren, die

Ondanks de gunstige effecten van HAART op hiv-

niet door HAART beïnvloed worden.

infectie en de verwikkelingen daarvan, deed HAART de

De mogelijke invloed van HAART op de evolutie van de

incidentie van non-Hodkinlymfoom niet afnemen zoals

voornaamste kankers bij mensen met hiv-infectie kan

dat wel het geval was voor KS en opportunistische

beter begrepen worden door elk van deze specifieke

infecties. Toch dient hier een nunace aangebracht. De

entiteiten apart te bekijken.

vormen van non-Hodgkinlymfoom die bij mensen met

Het Kaposi-sarcoom

groepen ondergebracht worden, nl. het “systemisch

Het risico op de ontwikkeling van Kaposi-sarcoom (KS)

lymfoom” en het “primair hersenlymfoom”. Patiënten

is sterk verhoogd bij patiënten met aids. In de Westerse

met de eerste vorm van lymfoom hebben in 75% der

wereld wordt het vooral gezien bij homoseksuele

gevallen een aantal T4-cellen hoger dan 50/mm_

mannen. Het komt eerder zelden voor bij mensen

op het ogenblik van de diagnose en hebben vaak

met aids die hiv verwierven via non-seksuele weg.

nog geen opportunistische infecties doorgemaakt.

Dit pleit voor een etiologische factor die verband houdt

Patiënten met primair hersenlymfoom daarentegen

met seksueel contact. In 1994 werd in KS-letsels van

hebben meestal een sterk verlaagd aantal T4-cellen

patiënten met aids het humaan herpes virus type 8

(minder dan 50/mm_) en vertonen meestal een

of HHV-8 geïdentificeerd. Uit sero-epidemiologisch

opportunistische infectie in hun voorgeschiedenis. Er

onderzoek kon afgeleid worden dat HHV-8 seksueel

bestaan ook verschillen op moleculair-biologisch vlak

wordt overgedragen en dat infectie met dit virus

tussen deze twee entiteiten. Bij zowat alle gevallen

de ontwikkeling van KS voorafgaat. HHV-8 speelt

van primair hersenlymfoom kan Epstein-Barr-virus


hiv-infectie aangetroffen worden, kunnen in twee grote

13 13

A R T I K E L S

(EBV) in de letsels aangetoond worden. Dit is niet zo

Besluit

bij het systemisch lymfoom. Naar analogie met de hypothese dat EBV een pathogenetische rol speelt

Sinds het aanbreken van het HAART-tijdperk is de

bij B-cellymfomen die ontstaan als verwikkeling van

prognose van hiv-infectie verbeterd. HAART heeft

iatrogeen verwekte immuunsuppressie (zoals b.v. bij

geleid tot een duidelijke afname in morbiditeit en

orgaantransplantatie) wordt aangenomen dat EBV ook

mortaliteit gebonden aan hiv-infectie. Er lijkt zich

een oncogeen effect kan hebben bij patiënten met aids

evenwel een verschuiving in de ziektebeelden te

en zich kan gedragen als een opportunistisch infectieus

hebben voorgedaan, waarbij in de eerste plaats de

agens dat B-lymfocyten infecteert, transformeert en

ernstige opportunistische infecties werden terug-

doet prolifereren, gebruik makend van het (door hiv

gedrongen maar de kwaadaardige ziekten een

uitgelokte) verlies van de controlefunctie der T-cellen.

proportioneel belangrijker plaats hebben verworven.

Op basis van deze hypothese kan ook begrepen wor-

Dit kan verklaard worden aan de hand van studie der

den waarom HAART vooral een gunstig effect heeft op

pathogenetische mechanismen van kanker bij mensen

de indicentie van het primair hersenlymfoom.

met hiv-infectie. De voornaamste factoren daarin zijn levensgewoonten, co-infectie met oncogene virussen,

Het anogenitaal carcinoom

disfunctie van het immuunsysteem en hiv zelf. Aan-

Bij de ontwikkeling van het anogenitaal carcinoo(een

gezien niet al deze factoren rechtstreeks door HAART

verzamelnaam die baarmoederhalskanker en anale

beïnvloed worden, is het effect van HAART op de

kanker insluit) speelt een derde oncogeen virus een

indicentie van kanker eerder heterogeen.

voorname rol, nl. het humaan papillomavirus of HPV. Van dit virus zijn heel wat verschillende typen

Literatuur

bekend, waarvan sommige een sterke predilectie

(1) Frisch M, Biggar RJ, Engels EA, et al: Association of

vertonen voor het anogenitaal slijmvlies. Twee ervan

cancer with AIDS-related immunosuppression in adults.

(nl. 16 en 18) zijn geassocieerd aan het ontstaan van

JAMA 2001; 285:1736–1745.

anogenitale kanker en de voorloperletsels daarvan

incidence in New York State acquired immuno-

Immuunsuppressie speelt ongetwijfeld een rol bij het

deficiency syndrome patients. Am J Epidemiol 2001;

ontstaan van anogenitale kanker. Dit werd o.a. afgeleid

154:544–556.

uit de observatie dat kanker van baarmoederhals

AIDS-defining cancers in people with HIV infection

niertransplantatie ondergingen. HPV-infectie en SIL

before and after AIDS diagnosis. AIDS 2002; 16:

van cervix en anus wordt vaker aangetroffen bij

1155–1161. (4) Bonnet F et al. Malignancy-related causes of

vitro aangetoond dat het eiwitten produceert die het

death in human immunodeficiency virus-infected

oncogeen effect van HPV kunnen versterken. Dit alles

patients in the era of highly active antiretroviral

maakt dat hiv-infectie en aids een achtergrond van

therapy. Cancer 2004; 101:317-324.

verhoogd risico op anogenitaal carcinoom creëren, ONCOLOGISCH TIJDSCHRIFT

(3) Grulich AE, Li Y, McDonald A, et al: Rates of non-

en vulva frequenter gezien werd bij vrouwen die

mensen met hiv-infectie. Van hiv werd bovendien in

14 14

(2) Gallagher B, Wang Z, Schymura MJ, et al: Cancer

(de zgn. “squamous intraepithelial lesions” of SIL).

(5) Wolfe MI, Hanson DL, Selik R, Swerdlow DL.

maar dat een externe oncogene factor noodzakelijk

Deaths from non-AIDS-related diseases have in-

is, nl. HPV. De mogelijkheid tot eenvoudige screening

creased as a proportion of deaths of HIV-infected

d.m.v. regelmatig herhaalde uitstrijk dient hier zeker

persons since the advent of HAART. 9th Conference on

aangegrepen worden met het oog op het verkleinen

Retroviruses and Opportunistic Infections.

van de kans op een invasieve kanker.

Seattle, February 24-28, 2002; Abstract 14.

We develop innovative pharmaceuticals for the treatment of cancer

So that cancer doesn’t stand in the way of your dreams.

THERAPIE MULTIPEL MYELOMA ANNO 2004: Renaissance en Science Fiction verenigd Dr. Ann Janssens, Adjunct-Kliniekhoofd Hematologie, UZ Gent

Inleiding

door neerslag van eiwitten in een ongewone vorm). Het aantal plasmacellen in beenmerg en/of biopt, de

Dr. Otto Kahler beschreef in 1889 voor het

grootte van het monoclonale eiwit in bloed en/of urine

eerst een ziektebeeld met respectievelijk

en de aan- of afwezigheid van myeloom gerelateerde

rugpijn, bloedarmoede, chronisch nierlijden,

symptomen zijn de criteria die momenteel gebruikt

aanwezigheid van een abnormaal eiwit in de urine,

worden om deze plasmacelproliferatie in te de-

pathologische fracturen en skeletopzettingen dat we

len. Zo spreekt men van een symptomatisch of

vandaag kennen als multipel myeloom (MM) of ziekte

asymptomatisch MM, een niet sekreterend MM, een

van Kahler.

solitair plasmocytoom, een extramedullair plasmo-

De incidentie van multipel myeloom wordt geschat

cytoom en een plasmacelleukemie. De term MGUS

op 4/100.000 per jaar. Dit wil zeggen dat ongeveer

of monoklonale gammapathie of undetermined

1% van alle maligniteiten en iets meer dan 10% van

significance blijft behouden voor de M-pieken zonder

alle hematologische aandoeningen multipel myeloom

argumenten voor MM. Deze indeling is nuttig voor

is. De gemiddelde leeftijd bij diagnose is 68 j. en de

therapiekeuze en voor vergelijking van klinische stu-

ziekte is iets frequenter bij mannen. Ook de zwarte

dies op langere termijn.

bevolking lijkt meer vatbaar te zijn.

Met de huidige behandelingsmodaliteiten hebben we

Multipel myeloom ontstaat door een accumulatie van

zeker voor de jongere patiëntengroep een verdubbeling

maligne clonale plasmacellen die door hun intense

van de overleving gerealiseerd. Vroeger werd er een

interactie met het steunweefsel van het beenmerg

overleving gezien van gemiddeld 2 à 3 jaar, terwijl we

aanleiding geven tot dit specifieke ziektebeeld. Meer

nu toch een gemiddelde overleving zien die varieert

dan 97% van de MM patiënten vertoont bij diagnose

tussen 4.5 tot 7 jaar met een gemiddelde ziektevrije

een monoclonale gammopathie in het serum en/of

overleving die schommelt tussen 2 à 3.5 jaar. 10 à

urine. Onder tekenen van myeloom gerelateerd

20% van deze patiënten zijn nog in leven 10 jaar na

orgaanfalen of myeloom gerelateerde symptomen

diagnose.

D

verstaan we hypercalcemie (verhoging van calcium ONCOLOGISCH TIJDSCHRIFT

in het bloed), nierfunctiebeperking, bloedarmoede,

16

Behandeling van het multipel myeloom

lytische botletsels of veralgemeende osteoporose (botontkalking), recidiverende infectieuze complicaties,

Voor het stellen van de diagnose van MM hebben

hyperviscositeit (stroperigheid van het bloed door een

we dus naast een uitgebreid bloedonderzoek en

verhoogd eiwitgehalte) en amyloidose (orgaanschade

een beenmergonderzoek ook beeldvorming nodig.

THERAPIE

MULTIPEL MYELOMA ANNO

2004

De klassieke skeletfoto’s worden vandaag meestal

kandidaten voor stamceltransplant, terwijl dat in de

aangevuld met een NMR van de wervelzuil. CT

meeste gevallen niet meer aan de orde is boven deze

onderzoeken of andere NMR’s gebeuren meer

leeftijd.

gericht.

Transplantkandidaten krijgen een inductietherapie

Deze investigaties laten ons toe om de tumormassa

type VAD of VAD-like-chemotherapie (continu infuus

in te schatten en naargelang de aanwezigheid van

van doxorubicine en vincristine samen met hoge

symptomen, complicaties, leeftijd en co-morbiditeit

dosis corticoiden peroraal) dat geen schade aan

een behandelingsplan op te stellen.

stamcellen aanricht in tegenstelling tot alkylerende chemotherapeutica.

Bij een MGUS of een asymptomatisch multipel mye-

De bedoeling van deze chemotherapie is op korte

loom dient geen behandeling gestart te worden. Voor

termijn een belangrijke tumorreductie te realiseren.

deze ziektefazen geldt een nauwgezette follow-up.

Een respons percentage van 60 à 80% kan verwacht

Behandeling is echter wel noodzakelijk voor een

worden. Na een 3 à 6 VAD of VAD-like kuren, worden

symptomatisch

niet-

stamcellen verzameld na groeifactorstimulatie alleen of

secreterend), een solitair plasmocytoom, een extra-

na hoge dosis cyclofosfamide en groeifactor stimulatie.

medullair plasmocytoom en de plasma-celleukemie.

Wanneer

myeloom

(secreterend

en

er

een

verzameld werd,

voldoende

aantal

stamcellen

kan er doorgegaan worden met

Een solitair plasmocytoom wordt behandeld met

een eerste stamceltransplant na hoge dosis melfalan.

lokale bestraling. Wanneer het letsel instabiel is of

Zowel de franse als de engelse studiegroepen

gepaard gaat met neurologische compressie dient de

hebben kunnen aantonen dat inductie-chemotherapie

bestraling voorafgegaan te worden door heelkunde.

gevolgd door autologe beenmergtransplantatie de

Daarna dient zorgvuldige follow-up te geschieden daar

ziektevrije overleving alsook de totale overleving kan

50% ooit toch naar een MM zal evolueren.

verlengen met ongeveer één jaar t.o.v. conventionele chemotherapie.

Een extramedullair plasmocytoom komt het meest

Bepaalde studiegroepen hebben ook de waarde van

frequent voor in de bovenste luchtwegregio. Hier

een 2e transplant binnen de 2 à 4 maand na het

beperkt men zich het liefst tot lokale bestraling.

eerste transplant onderzocht. Momenteel is men de

Op andere plaatsen verkiest men heelkunde met

mening toegedaan dat een tweede transplant vooral

slechts nabestraling als nog plasmacellen in de

waardevol is wanneer er minder dan 75% respons

snijvlakken gezien worden. Extramedullaire plasmo-

gezien werd na de eerste hoge dosis therapie.

cytomen vertonen progressie naar een MM in 15%

Wanneer patiënt bij de diagnose niet meer in

van de gevallen.

aanmerking komt voor stamceltransplant kan er gekozen worden voor een schema gebaseerd op een

Het symptomatisch MM alsook de plasmacelleukemie

combinatie van alkylantia en corticoiden (meestal

worden als volgt behandeld:

Alkeran en Medrol). Ook hiermee wordt bij ruim 50%

De te starten inductie therapie hangt grotendeels

Behandelingen met immunomodulerende werking

af of patiënt in aanmerking komt voor een stam-

Allogene beenmergtransplantatie

celtransplantatie. In de meeste centra zijn patiënten

Allogene beenmergtransplantatie is momenteel de

onder de 70 jaar zonder belangrijke co-morbiditeit

enige therapie die het multipel myeloom kan genezen.


van de patiënten een belangrijke respons gezien. Klassieke behandeling anno 2004: Inductie-chemotherapie met of onder autoBMT

17 17

Door de hoge transplant-gerelateerde mortaliteit, de

gebruikt bij lepra, moeilijk te behandelen huidziekten

aanzienlijke complicaties zoals chronische graft versus

en bij chronische graft versus host ziekte. Thalidomide

host en het belangrijke relapspercentage, wordt deze

kan hiervoor enkel door een beperkt aantal specialisten

therapie enkel aangeboden aan jonge patiënten.

voorgeschreven worden en de aanvragen en invoer

Mogelijks zal de introductie van niet myelo-ablatieve

worden ministerieel gecontroleerd.

allogene beenmergtransplantatie (NMST) de trans-

The revival van thalidomide in de hematologie start

plant gerelateerde mortaliteit kunnen beperken

na de publicatie in 1999 waaruit blijkt dat thalidomide

waardoor ook oudere patiënten kandidaat kunnen zijn.

in monotherapie bij refractaire MM patiënten nog

Momenteel is men van mening dat een zeer grondige

steeds een respons induceert bij 1/3. Wegens de

tumorreductie door chemotherapie en eventueel

niet onbelangrijke bijwerkingen van thalidomide

autologe stamceltransplantatie dient geschied te

(sedatie, obstipatie, neuropathie) proberen we op

zijn alvorens we curatie mogen verwachten van een

te klimmen tot een maximaal tolereerbare dosis.

NMST. Interferon-α

Additie van dexamethasone aan thalidomide heeft

Interferon-alfa (Intron, Roferon) behoudt ook vandaag

met ± 20%. Momenteel zijn ook studies lopende om

nog een plaats als onderhoudstherapie na autologe

chemotherapeutica aan thalidomide en corticoiden te

beenmergtransplantatie. Een meta-analyse van alle

koppelen. Thalidomide geassocieerd aan corticoiden

gerandomiseerde studies heeft aangetoond dat door

vertoont als inductie therapie een respons identiek

het gebruik de responsduur kan verlengd worden

aan VAD-inductietherapie. Daar stamcellen zonder

alsook de totale overleving licht verbeterd. 50% van

problemen kunnen geoogst worden na thalidomide kan

de patiënten dient echter de therapie te stoppen

thalidomide-dexamethasone ev. VAD in de toekomst

door bijwerkingen en een belangrijke vermindering

als inductietherapie vervangen. Wel moeten we op

van de quality of life. Mogelijks zal het gebruik van

onze hoede zijn voor het ontstaan van diepe veneuze

gepegyleerd interferon (Pegintron) de bijwerkingen

trombosen (4% bij monotherapie thalidomide) vooral

beperken.

wanneer we thalidomide associëren aan corticoiden

Corticoïden in onderhoud

(15%) of chemotherapie-protocols met antracyclines

Sommige centra hebben ook een onderhoud met

(30%).

een synergistisch effect waardoor de respons stijgt

prednisone gebruikt à rato van 50mg om de twee dagen. Hierdoor kon ook de responsduur ver-

Arsenicum werd voor meer dan duizend jaar gebruikt

lengd worden. Men moet echter bedacht zijn op

in de geneeskunde en is nog steeds niet verlaten bij

bijwerkingen door het chronisch gebruik van corticoïden

sommige volkse aziatische geneeswijzen. Het werd

(osteoporose, aseptische necrose, hyperglycemie,

vroeger tevens gebruikt als pesticide. De geschiedenis

hypertensie,

laat vermoeden dat Napoleon door arsenicum

myopathie,

infectieuze

complicaties,

gemoedsstoornissen).

vergiftigd werd. Door het recente succes van arsenicum trioxide bij de

Nieuwe behandelingsmethoden: Renaissance en Science Fiction ONCOLOGISCH TIJDSCHRIFT

Thalidomide (Softenon), gebruikt jegens zwanger-

18

schapsbraken, verdwijnt uit de handel begin de jaren zestig nadat meer dan 12000 kinderen met geboorteafwijkingen gerapporteerd waren tussen 1956 en 62. De volgende decennia wordt het sporadisch

behandeling van acute promyelocytaire leukemie in relaps werden ook studies bij MM opgestart op zoek naar de ideale dosis en de ideale combinatie. Een thalidomide analoog nl. Revimid werkt tevens op de plasmacel en zijn omgeving zonder de belangrijke toxische neveneffecten van thalidomide te hebben.

THERAPIE

MULTIPEL MYELOMA ANNO

2004

De belangrijkste bijwerking is myelosuppressie. Een

alfa (TNF-_) , vascular endothelial growth factor (VEGF)

grote fase II studie toonde een respons bij refractaire

en insulin like growth factor I (IGF1) .

patiënten van ± 54%.

De cytokines zorgen voor proliferatie, overleving,

Fase III studies zijn momenteel lopende die Revimid

anti-apoptose en migratie van de plasmacellen

associëren aan Dexamethasone.

alsook voor resistentie t.o.v. klassiek gebruikte chemotherapeutica.

De proteasoominhibitor, bortezomib, zijnde Velcade

De laatste jaren zijn de verschillende signaaltrans-

doet momenteel ook zijn intrede in België voor de

ductiewegen ontrafeld die gestimuleerd worden

behandeling van multipel myeloom via een expanded

door de verschillende cytokines. De éne weg zorgt

excess programma. Door de proteasoominhibitie kan

vooral voor proliferatie, terwijl een andere

o.a. NF-kB niet naar de kern migreren en niet instaan

voor productie van anti-apoptotische eiwitten van de

voor transcriptie van anti-apoptotische eiwitten, cy-

Bcl-2 familie en nog een andere leidt naar celcyclus

clines die zorgen voor celcyclus progressie, adhesie

progressie via stimulatie van de NF kappa B pathway

molecules,

voor

of celmigratie. Deze kennis van de biologie van

destructie van de extracellulaire matrix alsook voor

van de maligne plasmacel zorgt nu reeds voor de

multipele angiogenetische factoren.

ontwikkeling van zeer specifieke molecules die de

Bij refractaire patiënten wordt er een respons gezien

cytokines blokkeren, signaaltransduktie verhinderen

van 35% met zelfs 10% complete responders.

en interaktie met omgevingsfactoren inhiberen. ( bv.

Neuropathie blijkt wel een belangrijke bijwerking te

Genasense of anti-bcl2, anti-IL6, anti-IL6receptor, anti-

zijn bij deze zwaar voorbehandelde patiëntengroep.

IGFreceptor,…, farnesyl transferase inhibitoren zijnde

De respons lijkt ook te stijgen wanneer dexamethasone

Zarnestra)

kan

van

Studies zullen moeten aantonen of deze moleculair

chemotherapeutische middelen of thalidomide lijkt

gerichte therapieën efficiënter zijn en minder bijwer-

de respons te doen verhogen. Refractaire patiënten

kingen induceren.

metalloproteinasen

geassocieerd

worden.

die

Ook

zorgen

additie

zorgt

kunnen zo terug gevoelig worden aan bepaalde behandelingen.

Verschillende

studies

die

deze

Behandeling botlijden

combinaties uittesten zullen de volgende jaren ook in België patiënten kunnen includeren.

Botaantasting is één van de frequentste myeloom gerelateerde symptomen bij diagnose. 2/3 van de

patiënten op thalidomide en zijn analogen (Revimid), de proteasoom inhibitor (Velcade) en arsenicum trioxide zijn vooral te wijten aan het effect dat deze agentia hebben op de interactie tussen plasmacel en beenmergomgeving. Deze middelen induceren niet enkel apoptose van de plasmacel, ze gaan tevens de adhesie tussen plasmacel, stromacel en extramedullaire matrix verminderen, ze doen de cytokineproductie dalen, werken anti-angiogenetisch en drijven de cytotoxiciteit van T-cellen en dendritische cellen op. De belangrijkste cytokines vandaag gekend bij multipel myeloom zijn Interleukine 6 (IL6), tumor necrosis factor

patiënten blijken klinisch of radiologisch letsels te vertonen. De botaantasting kan zich manifesteren als botpijn tengevolge van osteolytische letsels, pathologische fracturen of osteoporose. Een indeukingsfractuur thv. de wervelzuil kan aanleiding geven tot ruggemergcompressie en eventuele neurologische uitval. Bisfosfanaten (clodronaat, pamidronaat, zoledronaat) binden thv. plaatsen met een gestegen botresorptie. Ze zorgen dat er minder voorlopers van osteoclasten (botafbrekende cellen) gerecruteerd worden, dat ze minder uitrijpen en dat ze gemakkelijker dood gaan. Bisfosfanaten dienen daarom gestart te worden bij de


De responsen die gezien worden bij refractaire MM

19 19

A R T I K E L S

diagnose van een multipel myeloom met botletsels

lichte ketens, hypercalcemie, hyperuricemie of tgv.

van bij de diagnose, zolang de de quality of life

amyloidose. Plasmaferese (gericht verwijderen van

het toelaat. Deze behandeling wordt maandelijks

bepaalde substanties uit het bloed, hier immuno-

intraveneus of continu peroraal toegediend. Bij mono-

globulines)

clonale gammopathieën, smoldering myeloom of

hyperviscositeit.

wordt

gebruik

bij

symptomen

van

solitair plasmocytoom heeft men momenteel nog geen studies die het nut van bisfosfonaten aantonen.

Besluit

De kennis van de molecules betrokken bij het ontstaan van botletsels heeft ervoor gezorgd dat er

Multipel myeloom blijft voor de meeste patiënten een

blokkerende factoren ontwikkeld worden. Twee van

niet curabele ziekte.

deze molecules worden nu reeds uitgetest (AMGN-

Standaardtherapie bestaat, afhankelijk van de leef-

0007 en AMGN-162).

tijd, uit chemotherapie al dan niet gevolgd door

Bestraling kan noodzakelijk zijn wanneer botpijn

een autologe beenmergtransplantatie. De kennis

niet wijkt na het instellen van cytoreducerende the-

van de specifieke interactie tussen de plasmacel en

rapie. Ook bij dreigende pathologische fracturen of

haar beenmergomgeving heeft er toe geleid dat

bij plasmocytoomhaarden die druk uitoefenen op

oude molecules zoals thalidomide en misschien ook

het ruggemerg dienen ioniserende stralen gebruikt

arsenicum aan hun renaissance konden beginnen.

te worden. Daar bestraling stamcellen voorgoed

Tegelijkertijd werden en worden er zeer gericht

uitschakelen is de regel om zo weinig mogelijk

molecules ontworpen jegens specifieke celonderdelen

beenmergweefsel te bestralen, zeker wanneer een

zodanig dat ook science fiction werkelijkheid kan

autotransplant in de toekomst nog gepland is.

worden. Naast de behandeling van het ziektebeeld op

Kyphoplastie en vertebroplastie zijn orthopedische

zichzelf is er ook een grote vooruitgang geschied in

technieken die gebruikt kunnen worden in de acute

de supportive care waardoor de quality of life voor de

faze van een indeukingsfraktuur van een wervel. Door

patiënt met multipel myeloom de laatste 10 jaar flink

het inspuiten van cement wordt de hoogte van de

verbeterd is.

wervel hersteld zodanig dat de pijn op korte termijn en de funcionele last op lange termijn verminderd. Supportieve behandelingen Erytropoitine en myeloide groeifactoren worden respectievelijk gebruikt bij anemie en febriele neutropenie. (volgens terugbetalingsmodaliteiten) Bisfosfanaten samen met vochtherapie en diuretica kunnen ziekte gerelateerde hypercalcemie neutraliseren. Bij

recidiverende

maandelijkse

bacteriële

infecties

immunoglobuline

kunnen

toedieningen


de infectiekans beperken. Ook vaccinaties, liefst

20 20

vroegtijdig na het stellen van de diagnose, zijn aan te raden (pneumococcen, influenza). Niervervangende therapie kan noodzakelijk zijn bij nierinsufficientie door myeloominvasie, neerslag van

Reklame Mayne Pharma

DE PLAATS VAN MONOCLONALE ANTILICHAMEN IN DE HEMATOLOGIE


Dr. Jan Van Droogenbroeck, hematoloog, AZ-Sint-Jan Brugge

22

De monoclonale antilicha-

vooral toepassingen in de behandeling van chronische

men hebben vooral een

lymfatische leukemie (CLL); maar het wordt eveneens

plaats veroverd binnen de

aangewend in het kader van T-cel depletie bij allogene

behandeling

stamceltransplantaties.

van

lymfo-

mata, de frequentste hema-tologische maligniteit.

Mylotarg is een monoclonaal AL gericht tegen

Sinds de commercialisatie van het monoclonaal

CD33, dat getest wordt in de behandeling van acute

antilichaam

myeloblasten leukemie.

gericht

tegen

CD20,

Rituximab

of

Mabthera, is de behandeling van de folliculaire

Heelwat andere antilichamen tegen om. CD30, CD22

non-Hodgkin lymfomata (NHL) en het grootcellig

en CD80 zijn in fase van klinische studie. Binnen dit

B-cel NHL fors gewijzigd. Zowel in eerste lijn, als

bestek wordt een summier overzicht gegeven.

bij relaps is Rituximab het therapeutisch arsenaal

Een andere optie is het conjugeren van radioisotopen

komen aanvullen. Het exacte werkingsmechanisme is

aan monoclonale AL; twee dergelijke preparaten

echter nog niet compleet opgehelderd en veel vragen

(Zevalin en Bexxar) zijn reeds commercieel ter

omtrent resistentie en optimaal behandelingsschema

beschikking in de VS. In Europa zijn belangrijke fase

blijven onbeantwoord. Een overzicht van de belang-

III studies lopende; men verwacht een betere respons

rijkste studies met conclusies wordt gegeven. De

dan met niet-gelabelde antilichamen, maar een van

voorzorgsmaatregelen bij toediening worden kort

de mogelijke bijwerkingen behelst het optreden van

herhaald.

myelodysplasie.

Een ander monoclonaal antilichaam (AL) dat reeds

Tenslotte wordt nog even ingegaan op minder

zijn weg gevonden heeft naar de kliniek, is Campath-

klassieke indicaties waar monoclonale antilichamen

1H. Het is gericht tegen CD52 - een merker die om.

mogelijks een rol van betekenis (gaan) spelen, zoals

voorkomt op alle lymfocyten en eosinofielen – en vindt

in de ziekte van Waldenström en multipel myeloma.

Reklame Bristol Myers Squibb

INTENSITEITSGEMODULEERDE RADIOTHERAPIE VOOR PROSTAATCARCINOOM Gert De Meerleer, Dienst Radiotherapie, Universitair Ziekenhuis Gent (GUH).

D in

de

De relatie tussen radiotherapiedosis en

lediging, omdat dit tijdens de

locale controle in de behandeling van

IMRT kan worden gereproduceerd

prostaatcarcinoom is uitgebreid beschreven

door de patiënten een dagelijks

literatuur.

Recente

literatuur

suggereert

suppositoir

te

laten

gebruiken.

bovendien een betere metastasevrije overleving

Dit alles wordt door de patiënten

met betere locale controle. Zowel conformele als

uitstekend verdragen. Enkel in 5%

intensiteitsgemoduleerde radiotherapie (IMRT) zijn

van de gevallen is een anale zalf nodig om lokale

geschikte technieken om op een veilige manier een

irritatie te behandelen.

hogere dosis op de prostaat toe te dienen. Rectale en urinaire toxiciteit is mild, en verstoort de levenskwaliteit

Het gebruik van magnetische resonantie (MR) is

van de patiënt meestal niet.

nagenoeg onontbeerlijk. Op een conventionele CTscan is het onderscheid tussen prostaatachterwand en

Het voordeel van IMRT t.o.v. conformele radiotherapie

rectumvoorwand bijzonder moeilijk, zoniet onmogelijk

is de mogelijkheid tot het maken van inhomogene

te maken. Ook het onderscheid tussen de spieren (M.

dosisdistributies. Hierdoor kan men de hoogste dosis

Levator Ani) rond de prostaat en de prostaat is heel

laten terchtkomen op de plaats in de prostaat waar het

moeilijk. Deze spier is belangrijk voor het behoud

prostaatcarcinoom zich bevindt. Dit is belangrijk, het

van continentie. De prostaatapex (meest distael stuk

is namelijk geweten dat de meeste locale recidieven

van de prostaat) is onherkenbaar op CT, en niet te

voorkomen op de originele tumorplaats.

onderscheiden van het urogenitaal diafragma. Dit leidt tot foute, en meestal te grote intekeningen op

Het gebruik van IMRT, en de consequente hoge dosissen

CD-scan. Op MR onderzoeken zijn al deze verschillen

(>82 Gy) vergen een gedetailleerde voorbereiding en

gemakkelijk en zonder discussie te herkennen. Het

klinische uitvoering. Zoniet is het risico op ernstige

gebruik van MR heeft geleid tot juistere intekeningen

bijwerkingen te groot.

en heeft de ‘interobserver variatie’ sterk doen dalen. Bovendien laat MR ook toe om de intraprostatische

In de voorbereiding op IMRT zijn er enkele kleine details

tumor te visualizeren. Op CT is dit compleet

die het planningswerk flink verbeteren. Het gebruik van

onmogelijk.


intraveneus contrast maakt op CT-scan het onderscheid

24

tussen prostaatbasis en blaasbodem duidelijk. Oraal

IMRT gebruikt smalle dosis gradiënten. Dit betekent dat

darmcontrast, toe te dienen de avond voor en de

de dosis over een heel korte afstand sterk kan stijgen.

ochtend van het onderzoek stelt dundarmlissen in het

Een juiste positionering van de patiënt en van de

licht, die zonder contrast gemakkelijk kunnen worden

prostaat is dus noodzakelijk. ‘Electronic portal imaging’

gemist. Wij opteren ook voor een CT-scan na rectale

(EPI) is een eerste stap om patiëntpositie na te gaan.

Evenwel kunnen hierop enkel botstructuren worden gezien, en is er geen informatie betreffende de plaats van de prostaat. Dit laatste kan worden opgelost door het gebruik van dagelijkse echografie. Deze techniek is vrij gemakkelijk aan te leren, duurt gemiddeld 3 minuten per patiënt en heeft een nauwkeurigheid van 2 mm. Daarenboven maakt echografie het gebruik van EPI overbodig, en toont de reeële positie van de prostaat. Tot op heden zijn bijna 400 patiënten met prostaatcarcinoom d.m.v. IMRT betraald in het GUH. Zowel acute en laattijdige bijwerkingen zijn onfrequent en indien aanwezig weinig uitgesproken. De 5jaars biochemische controle bedraagt 92% voor een patiëntpopulatie met 25% T3 tumoren en 30% tumoren met een hoge aggressiviteitsgraad. We kunnen concluderen dat IMRT een veilige en adequate techniek is voor de behandeling van gelokaliseerd of lokaal uitgebreid prostaatcarcinoom

&Haartechnieken

Haarprothesen

Haar Center: Regentieplein 3, 9100 Sint-Niklaas, tel. en fax 03-776 50 07, [email protected] Openingsuren: woensdag tot vrijdag: 9.30u.-18.00u. Haar Noevoo: UZ Gent, K1 Gelijkvloers, 9000 Gent, tel. 09-240 58 25 Openingsuren: dinsdag tot vrijdag: 8.30u.-17.00u. Zaterdag: 8.00u.-14.00u. Coiffure Marinette: Esplanadeplein 9, 9300 Aalst, tel. 053-21 25 64 Openingsuren: woensdag tot vrijdag: 9.30u.-18.00u. Zaterdag: 8.00u.-14.00u.

Erwin Driesen: AZ-VUB, Laarbeeklaan 101, 1090 Brussel, tel. 02-477 54 37 Openingsuren: maandag, woensdag en donderdag: 9u.-18.30u. Dinsdag: 9u.-17u. Vrijdag: 9u.-20u. Zaterdag: 7.00u.-17.00u. Bij voorkeur op afspraak. Thuis- en ziekenhuisbezoek mogelijk. (Buiten de openingsuren enkel op afspraak) Voor uw dichtstbijzijnde haarwerkspecialist: contacteer Haar Center (zie bovenaan).


Christine Clement: Oudenaardsestraat 291, 9500 Geraardsbergen, tel. 054-41 37 72

25

MULTIDISCIPLINAIR OVERLEG IN DE VERPLEEGKUNDE L. Van der Stockt, O.L.V., Aalst

M

Multidisciplinair, interdisciplinair of multi-

De

multidisciplinaire

professioneel zijn de huidige kernwoorden,

vergadering zoals wij

niet langer alleen in de medische wereld,

die

kennen

op

de

maar meer en meer ook in het verpleegkundige

afdeling oncologie in

zorgenland.

het Onze Lieve Vrouw

Het multidisciplinaire overleg is in de medische

ziekenhuis

oncologie reeds langer een gegeven.

is een voorbeeld van

De diagnose en behandeling van kanker worden

hoe

immers zo complex dat 1 arts dit niet meer alleen

en organisatorisch dit

aankan. Iedereen is het erover eens dat door de

overlegmoment

toenemende complexiteit en snelle vooruitgang in

nen verwezenlijken.

we

te

Aalst

inhoudelijk kun-

diagnose en therapieën de patiënt best behandeld wordt door een multidisciplinair team. Na overleg in

Definitie

dit team wordt beslist welke behandeling voor de patiënt het beste is.

Multidisciplinair werken houdt in dat medewerkers van

De verpleegkundige zorg die uit het aldus ontstane

verschillende disciplines met elkaar in een zorgenplan

behandelingsplan voortvloeit, is vaak complexer en

vastleggen

moeilijker dan de standaard zorgen die we geven bij

en de mogelijkheden zijn voor de patiënt, welke

een standaard behandeling. Onze patiënten worden

zorgenvragen de patiënt heeft, aan welke doelen

steeds mondiger en confronteren ons vaak met

er moet gewerkt worden en op welke manier en

problemen die ons eigen vakgebied te buiten gaan.

wanneer dit gaat gebeuren.

Om de optimale zorgen te kunnen bieden aan

De noden van de patiënt staan hierbij centraal en niet

patiënten is het nodig dat verpleegkundigen verder

één of meerdere disciplines zelf.

kijken dan hun eigen vakgebied.

Zo ontstaan de noodzakelijke samenhang in de

Via multidisciplinair overleg kunnen verpleegproblemen

activiteiten die de zorg voor deze patiënt inhouden.

besproken

worden

en

zullen

de

verschillende

disciplines elkaar optimaal aanvullen. Het resultaat


kan soms verassend zijn.

26

Het aldus multidisciplinair vastgelegde zorgenplan, is dan richtinggevend voor het handelen van alle disciplines afzonderlijk. De noden van de patiënt staan hierbij centraal en niet één of meerdere disciplines zelf.

wat

de

situatie,

de

verwachtingen

Een praktijkvoorbeeld van de afdeling oncologie in het Onze Lieve Vrouwziekenhuis van Aalst Op onze afdeling wordt wekelijks 1 multidisciplinair overlegmoment gepland. Dit gebeurt iedere maandag van 16 uur tot 17 uur op de verpleegafdeling zelf.

MULTIDISCIPLINAIR

OVERLEG IN DE VERPLEEGKUNDE

Het multidisciplinair team bestaat uit:

Er wordt een verdere individuele planning per patiënt

1. de medisch oncoloog

opgesteld, zowel voor de verpleegkundige zorgen als

2. de hoofdverpleegkundige of verantwoordelijke

voor het medisch beleid. De hoofdverpleegkundige of

3. de psychologe

verantwoordelijke neemt hiervan nota en vult zo nodig

4. de sociaal verpleegkundige

het verpleegdossier aan. Ze zorgt ervoor dat de rest van

5. de verpleegkundige van het palliatief supportteam

het verpleegkundig en logistieke team op de hoogte

6. de pastorale werker

worden gesteld van de eventuele veranderingen in het

7 alle verpleegkundigen die op dat moment op de

medisch en verpleegkundig beleid. Het aangepaste

afdeling zijn en beschikbaar zijn.

zorgenplan wordt verder opgevolgd en geëvalueerd door de hoofdverpleegkundige en de rest van het

Vanuit hun eigen discipline kijken de leden van

team.

het team naar de patiënt en zijn of haar specifieke problemen en dat kan heel verschillende inschattingen

Iedere discipline heeft zijn specifieke bevoegdheden

geven over de ernst van de problematiek en over de

en daaraan gekoppelde taken, maar door deze taken

mogelijke oplossingen.

in groep te bespreken wordt al snel duidelijk dat alle disciplines met elkaar verweven zijn en in feite elkaar

Verloop:

aanvullen. Verpleegkundigen

blijven

vaak

het

vertrouwde

Aan de hand van het dossier stelt de medisch

aanspreekpunt voor de patiënt en hun rol in het

oncoloog alle patiënten voor die op dat ogenblik op de

oplossen van bepaalde problemen zal dan ook

afdeling verblijven. Hij bespreekt de voorgeschiedenis,

vaak van cruciaal belang zijn. Zij kunnen tijdens de

de reden van opname, de diagnose, de therapeutische

vergadering hulp inroepen van andere disciplines, of

opties, het behandelingsplan en de DNR code.

om raad vragen.

Hij beantwoordt alle medische vragen en past zo nodig de medicatie of het beleid aan in overleg met

Voordelen

het team. − Multidisciplinaire vergaderingen houden mensen

problemen stelt dat de verzorging de verpleegkundige

gemotiveerd in hun job, ze worden aangewakkerd

draagkracht overstijgt. In dit geval wordt ervoor

om zich bij te scholen en de nieuwste ontwikke-

gekozen om deze patiënt uitvoeriger te bespreken

lingen te volgen.

en worden patiënten die goed gaan op dat moment

− Tijdens multidisciplinaire vergaderingen krijgen de

overgeslagen.

teamleden een brede kijk op de patiënt. Men leert

Iedereen van het multidisciplinaire team kan tijdens de

bepaalde problemen vanuit verschillende hoeken

vergadering zijn inbreng doen, hetzij door reactie op

te bekijken. Hierdoor leert men er ook beter mee

rechtstreeks gestelde vragen, hetzij door mededeling

omgaan.

van ervaring en opgedane kennis.

− Zowel de verpleegkundigen als de andere

Indien nodig worden bepaalde mensen uit het team

teamleden voelen zich meer gewaardeerd in hun

aangesproken om die patiënt op een bepaald vlak

job omdat hun inbreng als waardevol wordt

nauwer op te volgen of te begeleiden wanneer

ervaren.

hun expertise dit mogelijk maakt. Verpleegkundigen

− Doordat men beter op de hoogte is van diagnose

kunnen ventileren over hun persoonlijke ervaringen

en behandelingsplan, kan men de patiënt beter

en krijgen feedback.

inlichten en helpen. Men staat hierdoor als


Soms gebeurt het dat 1 bepaalde patiënt zoveel

27 27

A R T I K E L S

hulpverlener sterken.

De multidisciplinaire vergadering wordt op onze

- Tijdens het multidisciplinaire overleg wordt het

afdeling door alle teamleden als zeer waardevol

verpleegdossier naast het medische dossier gelegd

beschouwd. Het uurtje dat we hiervoor moeten

en vullen beiden elkaar aan.

vrijmaken in ons drukke schema geeft ons meer

− Problemen worden gezamenlijk aangepakt in

dan genoeg voordelen om het de moeite waard te

plaats van individueel. De patiënt krijgt hierdoor

vinden.

het gevoel dat er interesse is van alle partijen.

Bovendien is multidisciplinair werken niet aan een

− Door elkaars deskundigheid te benutten krijgen

tijdstip gebonden, het is een ingesteldheid en moet

we de kans om meer kwaliteit te bieden in

dus een continu proces zijn.

onze zorgen, wat de patiënt als een groot voordeel ervaart. − Er is meer tevredenheid zowel bij de patiënt als bij alle leden van het multidisciplinaire team.

NC CO OM ME ED D IN II

N N

TT

EE

RR

N N

AA

TT

II

OO

NN

AA

LL

Hoofdhuidkoelers tegen haaruitval na chemotherapie


ONCOLASE

Lasers ter voorkoming en behandeling van mucositis na chemo- en radiotherapie Hulpmiddelen voor patiëntpositionering tijdens radiotherapie Voor meer informatie: Incomed International – Marco van den Wildenberg

28

Tel / Fax: +31 (0)499 840098, e-mail: [email protected] internet: www.incomed.com

Humaan normaal immunoglobuline van de vierde generatie

Het Evenwicht

p Halfwaardetijd: 36 dagen* p Laag IgA-gehalte p Zeer weinig bijwerkingen (0,53%)** p Fysiologische IgG-subclassen verdeling p Intacte molecule: superieure Fc-functie p Hoog monomeer-/dimeergehalte p Verpakking: 2,5g - 5g - 10g *

Gebruiksklare oplossing Bewaren op kamertemperatuur Dubbele virusinactivering

Pharmacokinetics of total IgG and IgG Subclasses in Patients with Primary Immunodeficiency Syndromes Treated with Octagam (Scherrmann J.M. et al., 14th Meeting of the BHS, abstr. 50 p 127, Feb. 1999)

** Pharmacovigilance Study ‘95-’98 (data on file)

Octapharma N.V. De Frélaan 269/4 B-1180 Brussel Tel. (32 2) 373 08 90 Fax (32 2) 374 48 35

B E S T E L A D R E S : N.V. Pharmalogistics S.A. Demeurslaan 71 1654 Huizingen Tel. (32 2) 363 15 70 Fax (32 2) 360 30 85

Veiligheid en optimaal gebruik van plasma

VERENIGINGNIEUWS VERENIGINGNIEUWS

PRIJZEN 21e Jaarcongres VVRO Deelnemers en winnaars BARD TRAVEL AWARD: Waarde: 1000 EURO Een artikel omtrent volgend gegeven: “Is er een plaats voor PICC’s (Peripherally Inserted Central Catheter) binnen de oncologie in België? of Problemen bij het gebruik van veneuze poortcatheters • De incidentie van verstopping, trombose, infectie en extravasatie bij subcutaan veneuze poortcatheters van oncologische patiënten in Vlaamse ziekenhuizen. Lieve Goossens, Mark Vrebos et al

NOVARTIS ONCOLOGIEPRIJS: 250 EURO Een artikel omtrent een verpleegkundig oncologisch onderwerp.


• ExactracTM Novalisbody: Haalbaarheidsstudie voor het bestralen van patiënten met levermetastasen. Veerle Deurinck, Mark Robberechts (AZ-VUB)

30

• Als de spiegel barst. Slecht nieuws: rol van de verpleegkundige. Ann De Muyt (St-Lucas, Brugge) • Kan psychosociale sreening bijdragen tot een betere patiëntenzorg? Mark Vos (St-Augustinus, Antwerpen) • Verpleegkundige begeleiding van de patiënt met oppervlakkig recidiverende blaastumoren. Martine Vanhuele (Elisabeth Ziekenhuis Eeklo – Sijsele) • Zelfzorgkennis en informatienood bij patiënten die chemotherapie toegediend krijgen. Verrando Pierino, Vanhove Ellen (UZ-Leuven)

V.V.R.O. AWARD: WAARDE 250 EURO Gaat naar het beste eindwerk basiscursus oncologie 2003 - 2004. • Heeft het preventief gebruik van Scar Ban een effect op het voorkomen van vochtige desquamatie bij patiënten met een borst- of wandbestraling? Kim Coeckerberghs, An Gevers • De patiëntenvoorlichting bij het starten van chemotherapie voor maag-, darm en leverziekten op het dagziekenhuis UZGent Carine Schollaert • Nausea en braken bij chemotherapie Fabienne Tondeur • Waarheid bij de oncologische patiënt Veronique Fockaert

AMGEN & GLAXOSMITHKLINE POSTERPRIJS: ELK WAARDE 250 EURO Een poster omtrent een verpleegkundig hematologisch of oncologisch onderwerp, project of studie • Cytostatica zorgtraject. Verrando Pierino, Vanhove Ellen (UZ-Leuven) • Cytostatica. Jan Van Gaver, Alex Van Weymbergh (AZ St-Maarten, Duffel)

Winnaars staan in vet gedrukt


• Veilig omgaan met cytostatica. Gerrit Ponnet, Marc Segers, Marc De Beukeleer (AZ-VUB) • Een brug te ver. Verbruggen Ann, Berghmans Monique (St-Augustinus, Antwerpen) • Maak ons geen blaasjes wijs! Blaasinstillaties met cytostatica: nieuwe tendensen Martine Vanhuele (Elisabeth Ziekenhuis Eeklo – Sijsele)

31

Chemotherapie

WERKGROEP

TWEEDAAGSE SPECIALISATIEMODULE HEMATOLOGIE 28-29 APRIL 2005 Voor verpleegkundigen met basiskennis en ervaring in hematologie PROGRAMMA Donderdag 28 april 2005 • Nieuwe behandeling voor Multiple Myeloom Prof. M.Delforge • Nieuwe behandeling voor Non-Hodgkin Lymfoom Prof. G. Verhoef • Behandeling MDS Dr. E. Verburgh • Nieuwe behandeling voor Leukemie Dr. J. Maertens Vrijdag 29 april 2005 • Stamcellen Prof. M. Boogaerts • Graft versus Host Dr. K. Theunissen • Infecties ivm transplanten Dr. J. Maertens • Monoclonale antilichamen Dr. J. Van Droogenbroeck


LOCATIE Gasthuisberg Leuven, leslokaal CDG 4

32

INSCHRIJVINGEN Via secretariaat VVRO (U ontvangt een bevestiging samen met een overschrijvingsformulier) Leden VVRO: 80 Euro Niet-leden VVRO: 95 Euro (inclusief maaltijden) E-mail: [email protected] Tel: 02/477 83 87

WERKGROEP

Radiotherapie

UITWISSELINGSDAG: 20 JANUARI 2005 De werkgroep “radiotherapie” van de Vereniging voor Verpleegkundigen Radiotherapie en Oncologie (VVRO) heeft als één van haar doelstellingen: opleiding van verpleegkundigen. Om verpleegkundigen een ruimere kijk te bieden op hun werk organiseren we een uitwisselingsproject tussen de Vlaamse radiotherapiecentra. We willen collega’s de kans bieden kennis te maken met andere centra en op deze manier andere/nieuwe ideeën rond radiotherapie te ontdekken. De volgende uitwisselingsdag is gepland op donderdag 20 januari 2005. Wenst u deel te nemen aan dit project door, collega’s te ontvangen op uw afdeling en/of eigen collega’s laten kennis maken met een ander centrum, of heeft u vragen, gelieve contact te nemen, voor 29 december ‘04, met: - Ann Kuys, O. L. Vrouwziekenhuis, Moorselbaan 164, 9300 Aalst • Tel. 053/72 44 78 E-mail: [email protected] - Luc Pannekoeke, Virga Jesseziekenhuis, Stadsomvaart 11, 3500 Hasselt • Tel. 011/30 99 41 E-mail: [email protected] Hieronder vindt u nog toelichtingen over doelstellingen en praktische afspraken voor dit project.

DOELSTELLINGEN: ! Verruimen van visie op de werking van rt-afdeling • Als aanvulling op opleiding • Technieken ontdekken, aanleren, … • Ontwikkelen van idee over andere toestellen, verificatiesystemen, gebruik van informaticasystemen. • Vergelijking maken van materialen die gebruikt worden. ! Organisatie veranderingen • Welk is de werkwijze op een andere afdeling? Werkorganisatie, patiënten flow, opvang en afspraken. • Sterke en zwakke punten van eigen afdeling toetsen, en verbeterde voorstellen uitwerken. • Samenstelling en bestaffing van afdelingen. • Organisatie van de activiteiten op de lineaire versneller. • Zijn er bijkomende arbeidsvoorwaarden die zorgen voor meer job tevredenheid? • Hoe gebeurt samenwerking met andere medewerkers van een rt-afdeling. Fysica, artsen, radiologie, … ! Ontwikkelen van procedures/protocols • Uitwerken van standaards voor het verpleegkundig werk (houdingen, technieken, …). • Verpleegkundige taken.

! Uitwisseling 1 à 2 maal/jaar, max. 2 personen, gedurende 1 werkdag. ! Deelnemende centra hebben een verpleegkundige vrij om gast verpl. te begeleiden. • Onthaal en informatie over de afdeling. (Voorstelling van afdeling, werkwijze en organisatie, …) • Beschikbaarheid van informatie over de afdeling die bezoek ontvangt. (Info-brochure van het zh en de eigen afdeling, procedures, formulieren, informatica systeem voor verificatie en registratie, afsprakensystemen, TPS, …) • Evaluatie op het einde van de dag.


PRAKTISCHE AFSPRAKEN:

33

WERKGROEP

Website

ACTUALITEIT VAN DE WEBSITE WWW.VVRO.BE De geregelde bezoeker van de website van de VVRO zal het reeds opgemerkt hebben: er zit beweging in.

O .B E

We trachten de website actueel te houden. We proberen informatie die men ons bezorgt zo snel mogelijk ter beschikking te stellen op het internet. En hierbij willen we opnieuw een oproep doen: indien je een bijscholing organiseert, je hebt een merkwaardig bericht, je plant een activiteit met een werkgroep, je hebt een nieuwigheid vernomen in de oncologie, …. laat het ons weten. De website tracht de communicatie met leden en andere geïnteresseerde verpleegkundigen te verbeteren.

W .V

V

R

Maar een website vergt onderhoud. En we trachten steeds te werken aan verbeteringen. Op 22 november laatstleden hadden we een vergadering met de voorzitter Sven en met de webmasters Marc, Luc en ondergetekende. Bedoeling was om de huidige website te evalueren, voorstellen te formuleren voor noodzakelijke aanpassingen en afspraken te maken die de goede werking van de werkgroep bevorderen. We hebben alle onderdelen van de website kritisch onder de loupe genomen. En dit zowel naar inhoud, naar vorm als op het technische vlak. De vergadering resulteerde in een 3 bladzijden-lang-verslag met acties voor elkeen. Er zijn acties gepland rond de werkgroepen, Heet van de naald, de kalender van de VVRO-meetings, de bibliotheek, de layout van een aantal pagina’s, het afgesloten ledensegment, het op de hoogte houden van wijzigingen op de website via mailing, de samenwerking tussen de webmasters en het secretariaat, …

W W

Zoals u vermoedelijk reeds gemerkt zal hebben, is er een link ‘Leden’ op de website verschenen. Hierachter wordt een afgesloten gedeelte voorbereid, enkel toegankelijk voor leden. Hierover hopen we u binnenkort meer nieuws te kunnen geven. Indien u hiervoor voorstellen of tips zou hebben, dan vernemen we dit heel graag. Naar de toekomst toe zullen we trachten via mail u continu op de hoogte houden van wijzigingen op de website. Via Heet van de naald weet u direct wat nieuw is.


Indien u graag op de hoogte wordt gehouden van updates op de website, en u kreeg tot op heden nog geen berichten, stuur dan een e-mail naar [email protected] . Kent u collega’s die ook geïnteresseerd zijn in deze updates? Bezorg ons hun e-mail adres. We nemen u allen met veel plezier op in de mailinglist.

34

Mark Vos

SYMPOSIUM ONCOLOGISCHE WONDZORG 3 MAART 2005 Oncologische wonden hebben een negatieve impact op de kwaliteit van leven van de kankerpatiënt. De zorg voor deze wonden vereist een specifieke aanpak en is één van de kerntaken van oncologieverpleegkundigen. In dit symposium wordt de zorg voor de patiënt met een oncologische wonde in zijn totaalbeeld benaderd met aandacht voor fysiologie, psychologische en financiële aspecten, alsook de multidisciplinaire zorg. Het voorziet in het geven van up-to-date informatie over hoe verschillende wondzorgmethoden en -verbanden kunnen worden gebruikt. De volgende onderwerpen komen aan bod: • Principes van wondzorg • Fysiologie van oncologische wonden • Het gebruik van wondprodukten: wat, waar en wanneer • Oncologische wondzorg en voeding • Bestralingsreacties • Extravasatie • Oncologische wondzorg in de thuisverpleging • Tumorale wonden • Voorstelling poster: procedure oncologische wondzorg LOCATIE Polyvalente zaal, AZ.Sint-Elisabeth, Gogveerdegemstraat 59, 9620 Zottegem

BIJSCHOLINGSAVOND RADIOTHERAPIE ‘RESPIRATORY GATING’ 25 APRIL 2005, ST. AUGUSTINUS ZH ANTWERPEN


INSCHRIJVING Leden: 35 Euro Niet-leden: 45 Euro Secretariaat VVRO (Tel: 02/477 83 87 • E-mail: [email protected]) Voor meer informatie kan u zich wenden tot Sven D’haese (02/477 61 45)

35

2ESPONSIBLEEDITOR!(UBERT !MGEN.OV

$RAMATICALLYIMPROVINGPEOPLESLIFES

anastrozole

A POSITIVE CHOICE +

r iënte ® effic x er. imide borstkank r A t da stigt eling van ie: e d v u e t b s nd n ACande ante beha a De AT m v 47 2002 p na n als adju mber u e c e w D Follo tamoxife osium Symp r n e a c n d is t Ca Breas o

ntoni

ARIMIDEX® REGISTRATIEHOUDER NV AstraZeneca SA - B-1180 Brussel SAMENSTELLING Anastrozol 1 mg - Lactos. - Povidon. - Natr. amyl. glycolat. - Magnes. stearas pro tablet. compres. una Hypromellos. - Macrogol. 300 - Titan. dioxid. (E 171). Registratienummer : 624 S 299 F3 VORMEN, TOEDIENINGSWIJZEN EN VERPAKKINGEN Tabletten met 1 mg anastrozol voor oraal gebruik. 28 tabletten in kalenderverpakking + unit-dose verpakking. INDICATIES Adjuvante behandeling van vroegtijdige hormoonreceptor positieve borstkanker bij postmenopauzale vrouwen. Reductie van het aantal gevallen van contralaterale borstkanker bij postmenopauzale patiënten die ARIMIDEX krijgen als adjuvante behandeling van vroegtijdige hormoon-receptor positieve borstkanker. Behandeling van gevorderde borstkanker bij postmenopauzale vrouwen. POSOLOGIE EN WIJZE VAN GEBRUIK Volwassen vrouwen (inclusief bejaarden) : 1 tablet van 1 mg éénmaal per dag. Kinderen : ARIMIDEX is niet aanbevolen bij kinderen. Nierinsufficiëntie : geen dosisaanpassing aanbevolen. Leverinsufficiëntie : geen dosisaanpassing aanbevolen. CONTRA-INDICATIES Allergie voor anastrozol of voor de andere componenten van de tabletten (zie rubriek ‘Samenstelling’). ARIMIDEX mag niet toegediend worden tijdens de zwangerschap of de lactatie.

A POSITIVE CHOICE +

San A

ONGEWENSTE EFFECTEN Ongewenste effecten waren gewoonlijk licht tot matig. Er waren slechts enkele gevallen waarbij de behandeling werd stopgezet omwille van ongewenste effecten. De volgende ongewenste effecten werden waargenomen : Zeer vaak (* 10%) Vasculair stelsel: Warmteopwellingen Vaak (* 1% en < 10%) Algemeen: Skeletspierstelsel, bindweefsel en beenderen: Voortplantingsstelsel: Huid: Gastro-intestinaal stelsel: Zenuwstelsel: Asthenie Pijnlijke stijve gewrichten Vaginale droogte Diffuse haaruitval, rash Nausea, diarree Hoofdpijn Zelden (* 0,1% en < 1%) Voortplantingsstelsel: Metabolisme en voeding: Gastro-intestinaal stelsel: Zenuwstelsel: Vaginaal bloedverlies* Anorexia, hypercholesterolemie Braken Slaperigheid Zeer zelden (< 0,01%) Huid: Erythema multiforma, Stevens-Johnson syndroom *Zelden werd vaginaal bloedverlies waargenomen, hoofdzakelijk bij patiënten met gevorderde borstkanker, tijdens de eerste behandelingsweken na overschakeling van een bestaande hormonale behandeling naar ARIMIDEX. Indien het bloedverlies aanhoudt, dient men verder onderzoek te overwegen. Zelden werd een toename van gamma-GT en alkalische fosfatase gerapporteerd (* 0,1% en < 1%). Voor deze veranderingen werd geen oorzakelijk verband aangetoond. AFLEVERING : ARIMIDEX mag enkel afgeleverd worden op medisch voorschrift.

Rue Egide Van Ophemstraat 110 • 1180 Brussel/Bruxelles Tel.: 02/370 48 11 • www.astrazeneca.be

LAATSTE BIJWERKING VAN DE BIJSLUITER : Juli 2002.

ZOEKEN OP INTERNET? WAT KAN U DOEN MET DE GEVONDEN INFORMATIE? Marc Vos, St. Augustinus, Wilrijk

1. Inleiding

u iets over brachytherapie, probeer dan eens www.brachytherapie.be. Als u www.radiotherapie.be

Op het internet staat veel informatie. Helaas is die

invoert in de adresbalk van uw browser, komt u terecht

informatie niet gesystematiseerd. Het is daarom niet

op www.bestraling.com.

eenvoudig te vinden wat u zoekt.

Indien u de apotheker van wacht in uw buurt zoekt,

Internet is ooit vergeleken met een bibliotheek waar

probeer dan eens www.apotheek.be.

het licht uit is, alle kasten omver gegooid zijn, de boeken ontdaan van kaft, inhoudsopgave en index,

2.2. Zoekmachines

en op een berg liggen. Probeer daar maar eens te

Op het internet heeft u de beschikking over

vinden wat u zoekt! Toch is het niet zo hopeloos als

zoekmachines die u behulpzaam kunnen zijn bij

velen u doen geloven. Er staan u veel hulpmiddelen

het vinden van de gewenste informatie. Er zijn

ter beschikking. In deze tekst trachten we om u kennis

verschillende zoekrobots.

te laten maken met enkele hulpmiddelen. Een volgende, onontbeerlijke stap is de gevonden

2.2.1. Hoe werken zoekrobots?

informatie op een adequate manier gebruiken.

Zoekmachines zijn als ijsbergen: maar een klein

Ook hierover zullen we een aantal tips geven.

gedeelte is zichtbaar, en wat er werkelijk toe doet, is voor de meeste mensen niet waar te nemen.

2. Manieren van zoeken naar informatie op internet

Wat gebruikers vooral zien van een zoekmachine is de grafische schil: daar waar zoekopdrachten worden ingetikt, en resultaten getoond.

Er zijn verschillende manieren om uw zoekopdracht te starten:

Achter de schil zijn er drie belangrijke onderdelen:

• zoeken op gevoel

1. De spider (ook wel crawler, wanderer, bot,

• zoeken bij middel van zoekmachines • zoeken via startpagina’s of portaalsites

verkenner, spinnetje, worm genoemd) De spider is een programma dat zich gedraagt als


een browser: het ‘leest’ pagina’s en volgt de daarop

38

2.1. Zoeken op gevoel – url raden

voorkomende links om naar nieuwe pagina’s te gaan.

Veel internetadressen beginnen met www en

De inhoud van alle pagina’s wordt ‘gelezen’. De tekst

eindigen met .be. Advertenties op radio, tv en in de

gaat mee naar de database, het tweede deel van de

krant schreeuwen u dit dagelijks toe. U kunt van deze

zoekmachine. De hyperlinks naar andere pagina’s of

wetenschap gebruik maken.

andere sites worden gevolgd om ook die pagina’s

Als u bijvoorbeeld iets zoekt over de VVRO, pro-

binnen te halen. Enzovoorts: het werk van een spider

beer dan eens het adres www.vvro.be. Zoekt

is nooit af.

ZOEKEN

OP INTERNET

In de beginjaren namen spiders alleen tekst mee naar

wordt er regelmatig aan het recept gesleuteld om het

huis, maar sinds enkele jaren nemen enkele spiders

af te stemmen op de vraag uit de markt.

ook de plaatjes zelf mee naar huis. AltaVista maakt daarvan bijvoorbeeld gebruik bij de zoekoptie om

2.2.2. De meest gebruikte zoekmachine

“images” te zoeken. De zoekmachine van Google is

De meest gebruikte zoekmachine op dit moment

zelfs in staat ook binnen zogenoemde PDF-pagina’s te

is Google. Google is met 4,3 miljard geïndexeerde

zoeken.

webpagina’s nog steeds de meest uitgebreide en

Maar dit zijn uitzonderingen. Zoeksites die MP3’s,

beste zoekmachine op internet.

filmpjes of software kunnen vinden, laten de bestanden voor wat ze zijn, en indexeren alleen de teksten die

Voordat u op het world wide web (het ‘www’) gaat

om deze bestanden staan, of de bestandsnaam.

zoeken moet u er eerst goed over nadenken wát u zoekt. Bedenk termen waarmee u op het web gaat

Niet alles wordt geïndexeerd. In principe worden

zoeken: de zoektermen. Schrijf eens, voordat u bv met

alleen statische HTML-pagina’s geïndexeerd. Soms

literatuuronderzoek begint, in enkele zinnen op waar

ook .txt-documenten maar nooit Word-documenten of

uw onderzoek over gaat. Markeer in dit stukje tekst

Flash-pagina’s.

de belangrijkste woorden. Op deze manier krijgt u een eerste lijstje met zoektermen.

2. De Database (ook wel index of catalog genoemd)

Daarna kan u dit lijstje aanvullen met woorden die ook

Hierin wordt alle door de spider verzamelde informatie

met het onderwerp te maken hebben.

in ondergebracht.

Hebt u moeite om meer woorden te bedenken,

Vaak zijn de databases van zoekmachines behoorlijk

gebruik dan een woordenboek of een encyclopedie.

uit de kluiten gewassen computers. Zoekmachines

In

als Google en FAST leunen zelfs op hele parken met

encyclopedie is geschikt voor een eerste kennismaking

doodgewone pc’s die parallel geschakeld zijn en

met een nieuw onderwerp. Door het lezen van de

allemaal een deel van de rekenklus voor hun rekening

informatie in een encyclopedie raakt u vertrouwd met

nemen.

de vakterminologie.

Hoe meer pagina’s er in de database zijn opgeslagen,

Gebruik de woorden en synoniemen die u gevonden

hoe meer er gevonden kan worden. Maar zoeken kost

hebt bij het zoeken. Gebruik meervoud en enkelvoud.

tijd, en hoe kort dan ook, er zijn altijd andere klanten

Als u in meerdere talen literatuur wil gaan zoeken,

die ook wachten op hun zoekresultaten.

vertaal dan de zoektermen.

woordenboeken

vindt

u

synoniemen.

Een

Maak indien nodig ook samengestelde zoektermen. 3. De software die rangschikking (ranking) in de resultaten aanbrengt

Deze bestaan uit meerdere woorden, bijvoorbeeld:

Het rangschikken van de zoekresultaten is een

er verschillende spellingsvormen van woorden kunnen

activiteit waar eigenaren van zoekmachines uitermate

bestaan.

geheimzinnig over doen. Niet alleen uit concurrentie-

Gebruik ook de woorden die een ruimere of nauwere

overwegingen, maar ook om webmasters niet te

betekenis hebben dan de originele zoektermen. De

verleiden pagina’s zo te bouwen dat ze optimaal

ruimere en nauwere zoektermen van ‘regen’ zijn

(maar vaak ten onrechte) bovenaan in de lijst met

bijvoorbeeld: neerslag - regen - motregen.

zoekresultaten terechtkomen.

Neem dus de tijd om uw zoekvraag te formuleren.

AltaVista vergelijkt de precieze regels met het eveneens

Als u dat gedaan heeft, gaat u naar de site van Google

geheime recept voor Coca-Cola. Net als bij de frisdrank

(www.google.be). U typt in de zoekbalk uw opdracht


World Wide Web, medische ethiek. Vergeet niet dat

39 39

A R T I K E L S

en klikt op de knop ‘Google zoeken’ of [Enter]. Google

scherm zichtbaar.

gaat voor u zoeken op het internet en toont een lijst

Google zoekopdrachten zijn niet hoofdlettergevoelig.

met links. U kunt op die links klikken en u komt

Alle letters, hoe u ze ook typt zullen worden gezien

meteen op die site. U kijkt of het bekomen resultaat

als kleine letters. Bijvoorbeeld, zoeken naar ‘google’,

overeenkomt met uw verwachtingen. Als dat niet

‘GOOGLE’, en ‘GoOgLe’ zullen allemaal dezelfde

het geval is, gaat u naar de volgende link. Zo gaat

resultaten opleveren.

u door, tot u vindt wat u zoekt. Mocht in de lijst niet

Google zoekopdrachten zijn ook normaliter niet

het adres staan dat u zoekt, probeer dan een nieuwe

gevoelig voor accenten of andere leestekens. D.w.z.:

zoekopdracht.

[Muenchen] en [München] zullen allebei hetzelfde

Voorbeeld

resultaat opleveren.

U wilt informatie over weefselnecrose die optreedt ten gevolge van een extravasatie van cytostatica. www.extravasatie.be

helpt

u

niet

Verklaring figuur ‘Google scherm’ verder,

www.extravasatie.nl al evenmin. Dus we gaan Google gebruiken als zoekmachine. Typ

service die u wilt gebruiken. Zoek op het web,

in de zoekbalk van Google het woord ‘extravasatie’ en

zoek naar alleen afbeeldingen, of blader door

klik op ‘Google zoeken’.

Google discussiegroepen (usenet discussie-

Als resultaat verschijnen ongeveer 10 schermen met

archief).

resultaten. Dit zijn te veel resultaten om snel te vinden


B. Google Zoek Knop: Klik op deze knop om een

wat men zoekt.

ander zoekopdracht uit te voeren. U kan ook een

Typ nu in de zoekbalk achter de term ‘extravasatie’

zoekopdracht uitvoeren door op enter te drukken.

de term ‘weefselnecrose’. Alle resultaten zijn nu op 1

C. Geavanceerd Zoeken: Linkt naar een pagina die u

Uitzicht van het Google scherm

40 40

A. Top koppelingen: Klik op de link van de Google

ZOEKEN

OP INTERNET

toestaat uw zoekopdracht te verfijnen indien nodig. D. Zoekveld: Om een zoekopdracht uit te voeren

gerelateerd zijn aan dat resultaat. L. Bedoeld Resultaat: Als Google meerdere resultaten van een web site vindt, wordt het meest relevant

door middel van Google geeft u gewoon een paar

resultaat boven de andere resultaten van dezelfde

beschrijvende woorden in. Druk op enter of klik op

site geplaatst.

de Google Zoek knop om een lijst relevante links te krijgen. E. Instellingen: Links naar een pagina maken het mogelijk uw zoekvoorkeuren, inclusief

M. Meer Resultaten: Als er meer dan twee resultaten van de zelfde site zijn kunnen de resterende resultaten worden bekeken door te klikken op de “Meer resultaten van...” link.

het maximale aantal resultaten per pagina, de standaardtaal, en of u wilt filteren. F. Status Bar: Deze lijn beschrijft uw zoekopdracht en

Geavanceerd zoeken • Indien u in een zoekopdracht een bepaald woord

geeft zowel het aantal resultaten weer als de

wil vermijden dat niet mag gevonden worden, dan

tijdsduur die uw opdracht in beslag nam.

plaatst u een minteken (“-”) voor het woord. Denk

G. Paginatitel: De eerste regel in het resultaat

eraan om een spatie voor de minteken te plaatsen.

is de titel van de gevonden web pagina. Indien

Bv Extravasatie weefselnecrose -contrastmiddel

de pagina geen titel heeft of Google de pagina

• Google kan ook naar hele zinsdelen zoeken door

niet volledig geïndexeerd heeft, zal er een URL

ze tussen aanhalingstekens te plaatsen.

getoond worden in plaats van de titel van de

Zinsdelen tussen dubbele aanhalingstekens (“zoals

pagina. Deze pagina wordt toch als resultaat

deze”) zullen in zijn geheel gezocht worden.

getoond

• Klik op ‘Geavanceerd zoeken’ in het Google venster.

omdat andere pagina’s – die geïndexeerd zijn – hiernaar verwijzen. Als de tekst die met deze

Afbeeldingen zoeken

links geassocieerd wordt met uw vraag

Op het internet zijn vele afbeeldingen te vinden, die u

overeenkomt, wordt de pagina in het resultaat

misschien kan gebruiken om bv tijdens een bijscholing

opgenomen, ongeacht of ze volledig geïndexeerd

te gebruiken, of om een presentatie wat meer kleur

is.

te geven. Bij het zoeken naar afbeeldingen gaat u op dezelfde

weergave van een gevonden pagina met uw

manier te werk als bij het zoeken naar informatie:

zoektermen vetgedrukt weergegeven. Deze

• u kunt zoeken via zoekmachines, bv Google en klik

verkorte weergaven laten u de samenhang zien van uw zoektermen met de gevonden pagina, nog voor u klikt op het resultaat. I. gevonden URL: Dit is het webadres van het zoekresultaat J. Formaat: nummer is de grootte van de text

op ‘afbeeldingen’ of • via sites waarop afbeeldingen / foto’s verzameld staan Enkele voorbeelden: www.animationlibrary.com www.sxc.hu

proportie van de gevonden webpagina. Het

http://dir.yahoo.com/Computers_and_Internet/

is weggelaten voor webpagina’s die nog niet zijn

Graphics/

geïndexeerd. K. Vergelijkbare pagina’s: Als u de Gelijkwaardige

Metazoekmachines

Pagina’s link gebruikt bij een bepaald resultaat

Een metazoekmachine geeft uw zoekopdracht op

dan zoekt Google automatisch pagina’s die

hetzelfde moment door aan verschillende zoek-


H. Tekst Onder de Titel: Deze tekst is een verkorte

41 41

A R T I K E L S

systemen: webgidsen, zoekmachines, gespecialiseerde zoekmachines.

• www.nlm.nih.gov: Medline: databank van abstracts

Bv www.metacrawler.com: een metazoekmachine die gelijktijdig zoekt in o.a. Google, Yahoo, AltaVista, Ask Jeeves, About, LookSmart, Overture en FindWhat Een

andere

metazoekmachine

waarover het gaat

is

bv

http://

ixquick.com/ned. Gebruik metazoekmachines als u bv via Google toch niet gevonden hebt wat u juist zoekt.

en artikels. Klik op Medline. • www.borstkanker.net: zeer uitgebreide website over borstkanker • www.geneesmiddelenrepertorium.nl: hier vindt u informatie over geneesmiddelen in Nederland • www.bcfi.be: hier vindt u informatie over geneesmiddelen in België • www.vvro.be

2.3. Start- en verzamelpagina’s Een andere manier van zoeken is via zogenaamde ‘startpagina’s’ of ‘portaalsites’. Dat zijn internetpagina’s

2.4. Enkele andere websites die zinvolle informatie verschaffen

waarop een lijst met internetadressen of links staat. U

• http://go.hrw.com/atlas/norm_htm/world.htm:

hoeft niet meer zelf te zoeken: het zoekwerk is al voor u gedaan.

online wereld atlas • www.1207.be: voor het opzoeken van

Enkele voorbeelden zijn www.zorgportaal.nl, www.v

telefoonnummers en namen op basis van de

verplegingenverzorging.nl en www.verpleegkunde.p

telefoonnummers.

agina.nl.

• www.vrtnieuws.net: informatie over het actuele nieuws, ook online te beluisteren

Enkele andere websites waarop u misschien kan vinden wat u zoekt:

Enkele routeplanners:

• www.invert.be: Invert is een index van de Neder-

• www.map24.com

landstalige Verpleegkundige Tijdschriftliteratuur, en

• http://route.anwb.nl

het bevat een databank met uitgebreide beschrij-

• www.viamichelin.com

vingen van alle artikelen die in de Nederlandstalige

• www.mappy.com

verpleegkundige tijdschriften verschijnen: TVZ, Cordiaal, Kritiek, Nursing, Zorgsupport,

Online woordenboeken:

Verpleegkunde Nieuws, ....

• www.leconjugueur.com: vervoegen in het Frans

• www.e-gezondheid.be: deze website brengt een e-zine (een gratis elektronisch tijdschrift), met thematische rubrieken, actuele artikels, praktische gidsen, een medische encyclopedie • www.wondzorg.be: de Woundcare website geeft

• http://www.freedict.com/onldict/dut.html: online Engels woordenboek • http://dictionaries.travlang.com/: vele woordenboeken • www.vandale.nl: Van Dale woordenboek

een zo volledig mogelijk overzicht van bestaande

• www.verbix.com: online vervoegen in vele talen

healthcare & woundcare producten en recent ge-

• http://www.schrijf.be/taalhulp.htm#groeneboekje

schreven teksten en meningen rond de wondzorg.

en www.nederlandsewoorden.nl: het Groene Boekje


U vindt hier ook links naar andere sites in het

42 42

kader van wondzorg, informatie over wond-

2.5. [Ctrl] + [f]

behandelingsprotocollen, enz.

U bent terechtgekomen op een welbepaalde pagina.

• www.allesoverchemotherapie.nl: de url vertelt

Als u wilt weten of een bepaalde term in die pagina vermeld wordt, drukt u de [Ctrl] toets in, houd deze

ZOEKEN

OP INTERNET

ingedrukt en druk nu de [F]-toets in.

• Er wordt een nieuw venster geopend waarin u

Een klein zoekvenster verschijnt. Typ hier uw zoekterm,

moet aangeven waar de afbeelding op uw schijf

en klik op ‘Opnieuw zoeken’ of [Enter].

staat.

Zo kan u zoeken op de geopende pagina.

• Klik op de titel van de afbeelding en het wordt ingevoegd in uw document.

3. En wat kan u doen met de gevonden informatie?

3.4. Opslaan van internetadressen als favoriet in Internet Explorer

De gevonden informatie kan u op volgende manieren

U kan internetadressen opslaan als favoriet. Een

later gebruiken: afdrukken, stukken tekst kopiëren,

volgende keer hoeft u niet meer het hele adres in

afbeeldingen opslaan, url’s opslaan, url’s toevoegen

te typen, maar kunt u via een menuutje het adres

aan uw favorieten, opslaan van internetadressen

opnieuw oproepen. Dat werkt zo:

in Word, en indien dit alles niet werkt kan [PrtSc]

• De website die u wenst bij te houden staat open.

misschien nog een oplossing bieden.

• Ga met de cursor naar de menubalk en klik op Favorieten.

3.1. Tekst kopiëren naar Word • Zorg dat u Word en internet ‘open’ heeft staan.

• Kies: Toevoegen aan Favorieten-> selecteer de map waarin u het adres wilt opslaan.

• Ga naar de internetpagina waarvan u wilt kopiëren. • Sleep met ingedrukte linkermuisknop over het stuk

3.5. Opslaan van internetadressen in Word

tekst dat u wilt kopiëren. De geselecteerde tekst

Op dezelfde manier als u tekst kopieert van internet

krijgt een andere kleur.

naar Word, kunt u ook internetadressen kopiëren. Zo

• Klik eenmaal met de rechtermuisknop.

kunt u een handige lijst maken met internetadressen.

• Er verschijnt een menuutje. Kies daaruit: kopiëren.

Deze lijst kunt u overal mee naar toe nemen, zodat u

• Ga dan naar het Worddocument.

niet afhankelijk bent van favorieten die slechts op één

• Klik in dat document eenmaal op de

computer staan.

rechtermuisknop. • Kies uit het menu dat verschijnt: plakken. • De tekst verschijnt nu in uw document.

Hoe het werkt: • Zorg ervoor dat u zowel uw internet als Word heeft ‘openstaan’. • Selecteer in de adresbalk van uw browser de tekst

3.2. Afbeeldingen opslaan

van het adres (door er met ingedrukte linkermuis-

• Klik met de rechtermuisknop op een afbeelding die

knop overheen te gaan). • Klik eenmaal met de rechtermuisknop in de

• Kies in het menu voor ‘afbeelding opslaan als’.

geselecteerde tekst en kies in het menu dat

• Sla de afbeelding op, op uw harde schijf.

verschijnt voor Kopiëren.

• Geef het eventueel een andere naam. 3.3. Afbeelding invoegen in een Word-bestand

• Ga naar Word. Klik ergens in het document met de rechtermuisknop en kies Plakken. • Het adres verschijnt nu in uw Word document. Als

• Open het programma Word.

u ná het adres op Enter drukt, wordt het zelfs een

• Plaats de cursor waar u de afbeelding wenst in te

hyperlink (=aanklikbare internetlink).

voegen. • Klik achtereenvolgens op: Invoegen -> Figuur -> Uit bestand.

• Typ meteen achter of voor het adres wat er te vinden is. Een lijst met alleen adressen is niet bruikbaar.


u wilt opslaan.

43 43

A R T I K E L S

3.6. Print Screen • Soms komt u het tegen, een stukje tekst dat niet te markeren is, een afbeelding op het scherm dat u niet kan opslaan. Het Windows klembord biedt in zo’n geval uitkomst met de knop [PrtSc] (Print Screen ofwel (Beeld)Scherm Afdruk). • Als u de toets gebruikt gebeurt er niets, althans zo lijkt het. Maar op de achtergrond wordt op het klembord een kopie geplaatst van het beeldscherm, dus precies dat wat op dat moment op het scherm staat. Als de kopie daar eenmaal opstaat kan u die in een willekeurig programma plakken, zoals Microsoft Word, Wordpad of een tekenprogramma. • Een actief venster kan ook naar het klembord worden gekopieerd, in dat geval moet u de [Alt] toets gebruiken. Klik op het gewenste venster om het te activeren. Druk de [Alt] toets in (hou de toets ingedrukt) en druk op [PrtSc]. • Start het programma waarin u de afdruk wilt gebruiken en kies Plakken uit het rolmenu, de toetsencombinatie [Ctrl] en [V] mag ook, dat geeft hetzelfde resultaat.

4. Bibliografie • www.google.be • http://mailserv.cc.kuleuven.ac.be/se_help_nl.html • http://clickxmagazine.zdnet.be/ • www.netwerk.be • www.pcmagazine.zdnet.nl • www.zdnet.nl • www.zoekprof.nl • http://www.educatie.rocmb.nl/informatiek/digirij/ zoeken/ • ‘Tips en advies internet’ - Tijdschrift van Indicator • www.adviesarchief.be: elektronisch archief van ‘Tips en advies internet’ ONCOLOGISCH TIJDSCHRIFT

• ‘Internet’ - Emmy Leleu - Uitgeverij Garant

44 44

Antwerpen

Easypump£ Elastomeric Infusion Devices

At Home or in the Hospital

Mobile & Discreet Due to the unique soft-shell design the pump reduces in size during infusion. Available with a discreet carry case.

Safe Stress tests have proven that the pump withstands weights up to 250 kg.

Large Range Many sizes & flow rates available, to suit most treatment regimes.

For more information, please contact our Customer Services Tel. 02/725.82.58 [email protected]


Making drug administration easier than ever before!

45

COMFORTTHERAPIE OP EEN PALLIATIEVE ZORGEENHEID Lien Cleemput, hoofdverpleegkundige palliatieve zorgeenheid, Brugge

I. Palliatieve zorgen

• indirect gevolg van de tumorgroei (vb. metastase, botpijn, verhoogde intracraniële druk,…)

Palliatieve zorg richt zich naar

ongeneeslijk

zieke

personen en hun omgeving.

Palliatieve

• gevolg van de behandeling (vb. fantoompijn, lit tekenpijn, mucositis, polyneuropathie,…) • zonder directe relatie tot de maligniteit.

zorgen

begint als curatieve thera-

Voor de behandeling van pijn, is het belangrijk het

pieën

genezing

bestaan van pijn te aanvaarden en het type pijn te

meer kunnen brengen. We

herkennen. Wat de patiënt ervaart is dikwijls een com-

geen

spreken hier van ‘curatief uitbehandelde’ patiënten

binatie van de verschillende types.

waarvan men verwacht dat zij binnen afzienbare tijd

• Nociceptieve pijn is pijn die ontstaat door de aantas

zullen sterven. De PZE in Brugge is een eenheid van

ting van gelijk welk weefsel van het lichaam, uitge

9 bedden. Het is een thuisvervangend milieu voor

zonderd viscera en zenuwweefsel. Patiënten kunnen

patiënten die niet meer naar huis kunnen en die op

deze soort pijn meestal goed omschrijven en deze

relatief korte termijn zullen overlijden. Op de palliatieve

pijn reageert goed op klassieke analgetica. (vb.

zorgeenheid proberen we leven aan de dagen toe te

breuk, artrose,…)

voegen, is de levenskwaliteit prioritair en proberen we

• Viscerale pijn is pijn die ontstaat door beschadiging

onze patiënten nog een beetje te laten genieten.

van inwendige organen. Deze kan moeilijk gelokali-

We trachten een zorg aan te reiken waardoor het leven

seerd en omschreven worden.(vb. angor, nierko-

zinvol en waardig kan zijn tot het einde. Het belangrjk-

lieken,…)

ste van deze zorg is symptoombehandeling waardoor

• Neuropatische pijn is pijn die ontstaat door aan-

de patiënten op een comfortabele, pijnvrije manier

tasting van zenuwweefsel. Deze pijn wordt mees-

hun dagen kunnen doorbrengen.

tal omschreven als schietend, branderig, tintelend. Deze pijn reageert niet zo goed op klassieke analge-


II. Wat is pijn

46

tica. (vb. diabetes neuropathie, postzonale pijn,…)

Pijn is één van de meest voorkomende symptomen.

Pijn heeft ook een patroon.

Ongeveer 70% van de patiënten met een gemetasta-

• Doorbraakpijn is een episodische toename van de

seerde kanker hebben pijn. De pijn kan voorkomen als : • direct gevolg van de tumorgroei (vb. infiltratie van de huid, van het periost, van een zenuw,…)

pijn. • Incidentiële pijn is pijn die optreedt ten gevolge van een beweging of gewoon tijdelijk aanwezig is. • Pijn kan ook acuut of chronisch zijn.

COMFORTTHERAPIE

OP EEN PALLIATIEVE ZORGEENHEID

Pijn is echter wat de patiënt zegt wat pijn is. Wat voor

patiënten worden niet graag wakker gemaakt om hun

de ene patiënt ondraaglijk is, kan voor de andere leef-

medicatie in te nemen.

baar zijn. Sommige patiënten willen best wat pijn ver-

Het effect van pijnmedicatie moet geëvalueerd worden.

dragen, andere willen volledig pijnvrij zijn. Het is heel

Het evalueren van het pijnstillend effect moet dagelijks

belangrijk om te luisteren naar de pijnbeleving van de

gebeuren, indien gewenst moet een dosisaanpassing

patiënt. Pijn kan ook beïnvloed worden door gevoelens

volgen. Ook moet er aandacht geschonken worden

van angst, onzekerheid, eenzaamheid,… Emotionele,

aan de neveneffecten van het analgeticum. Een ef-

spirituele en fysieke pijn beïnvloeden elkaar. Als

fectieve pijnbehandeling voor palliatieve patiënten is

zorgverleners spreken we van ‘totale pijn’.

het zoeken naar de balans tussen optimale pijnstilling

Als verpleegkundige is het heel moeilijk om objectief

en de bijwerkingen.

over iemand zijn pijn te oordelen. Er bestaat geen

Pijnmedicatie wordt opgetitreerd volgens de ladder. In-

unieke maatstaf voor pijn. Voor een globale evaluatie

dien onvoldoende effect van een analgeticum, gegeven

van pijn zijn er verschillende pijnschalen op de markt

op de juiste manier en in optimale dosis, schakelt men

waarvan de VAS schaal de meest gekende is.

best over naar de volgende trap op de ladder. Aarzel

De VAS schaal of visueel analogische schaal is een-

nooit om tijdig een stap hoger te zetten!

voudig in gebruik en is een horizontale lijn van 10 cm

In 1986 heeft het WHO (wereld gezondheidsorganisa-

waarop de patiënt zijn pijn aanduidt tussen geen pijn

tie) een antalgische strategie uitgewerkt die bestaat

en ondraaglijke pijn. Er bestaan ook numerieke schalen

uit 3 niveaus.

waar 0 staat voor geen pijn en 10 voor de meest ondraaglijke pijn.

Trap 1: lichte pijn: Niet-opioïden en NSAID’s

III. Behandeling van pijn

Niet-opioïden (voornamelijk paracetamol) • Dafalgan® ( max. 3 à 4 gram/dag P.O)

De meeste patiënten kunnen goed geholpen worden

• Perdolan® ( max. 3 à 4 gram/dag P.O) • Perfusalgan® ( max. 3 à 4 gram/dag I.V)

met een medicamenteuze behandeling. Pijn kan bestreden worden via drie belangrijke mechanismen van pijnoverdracht. • Door een blokkade of vermindering van de gevoeligheid van de nociceptoren.

NSAID’s • Celebrex® (max.400mg//dag P.O) • Feldene® (max. 4Omg/dag P.O) • Indocid® (max. 150mg/dag P.O) • Voltaren® (max. 150mg/dag P.O)

• Door een verminderde transmissie van de pijnprikkel ter hoogte van de synapsen, door activering van de

Trap 2: matige pijn: Zwakke opioïden

morfinreceptoren

Tot de zwakke opioïden behoren : • Contramal® (max. 400mg/dag P.O)

hoogte van de zenuwweefsels.

• Dafalgan Codeïne® (max. 3gr/dag P.O) • Temgesic® (max. 1,2mg/8 u SL)

Pijnmedicatie wordt best toegediend op vaste tijdstip-

• Transtec® kleefpleister ( dosis van 35ug/u,52,5ug/u

pen waarbij de werkingsduur van het analgetica de

en 70ug/u met een maximum van 1,68 ug/24 u )

tijdsintervallen van toediening bepaalt. De toediening

Deze pleisters hebben het voordeel dat ze mogen

van de dosis moet niet uitgesteld worden tot de pijn

geknipt worden.

optreedt. Het is belangrijk de pijn voor te zijn! Medicatie te moeten geven op vaste tijdstippen (vb. MS Con-

Trap 3: ernstige pijn: Sterke opioïden

tin®) is niet altijd interessant bij palliatieve patiënten,

• MS Contin® (geen maximumdosis): geven op


• Door een geleidingsblok met lokale anaesthetica ter

47 47

A R T I K E L S

vaste tijdstippen en niet pletten! Voorzie steeds medicatie bij doorbraakpijn (MS direct®)! • Durogesic® (geen maximumdosis): Kleefpleister

later werd codeïne geïsoleerd uit de plant. Rond 1850 begon men morfine te gebruiken bij heelkundige ingrepen, vooral in oorlogsperioden.

mag niet verknipt worden. Kleefpleisters verkrijg-

In de eerste helft van de 20ste eeuw werden verschil-

baar van 25ug-50ug-75ug-100ug. Wordt vooral

lende morfinepreparaten gesynthetiseerd (morfine

opgestart bij patiënten die moeilijk per os kun-

agonisten en morfine agonisten-antagonisten)

nen innemen of braken. Bij magere patiënten in

Morfine-achtige analgetica kan men indelen in 4

een terminale fase kan het aangewezen zijn om de

groepen. Sommige producten worden gebruikt in trap

kleefpleister om de 48u te vervangen i.p.v. om de

2, anderen zijn krachtiger en worden onderverdeeld in

72 u omdat bij onvoldoende onderhuids vet de

trap 3.

pleister vlugger uitgewerkt is. Bij doorbraakpijn kan MS direct® of morfinesiroop gegeven worden

• krachtige en zwakke zuivere agonisten

De Matrix kleefpleister is sinds kort op de markt en mag wel verknipt worden! • Morfine® ( geen maximumdosis) • Diamorfine®, beter gekend als heroïne is beperkt

Zuivere agonisten hebben een analgetisch effect, vooral werkzaam bij nociceptieve pijn. Ze hebben echter ook hun nut bewezen bij emotionele pijn. Ze verminderen de pijnreacties die voortvloeien uit angst, paniek, schrik

verkrijgbaar, in België enkel bij de ziekenhuisapotheek. Het is nuttig bij hoge doseringen morfine®

• Morfinepreparaten vb. Morfine®, Diamorfine®, Hy

en is ook beter oplosbaar voor SC gebruik. Wordt

• Methadon®

vaak gebruik in een palliatieve setting.

• partiële agonisten (hebben een plafondeffect)

Niet-opioïden: Paracetamol heeft een analgetisch en antipyretisch effect maar geen anti-inflammatoir effect. NSAID’s (niet-steroïdale anti-inflammatoire middelen) hebben een anti-inflammatoir, antipyretische en analgetische werking. Ze geven echter vaak maagklachten, verlengen de bloedingstijd, kunnen een overgevoeligheidsreactie uitlokken en mogelijks nierinsufficiëntie

dromorfine,…

Partiële agonisten mogen niet gecombineerd worden met morfine®, aangezien ze het effect van volle agonisten verminderen. • Temgesic® (max. 0,8mg/dag SL) • Transtec® patch van 35ug, 52, 5ug, 70ug. Deze pleister mag verknipt worden • Valtran Retard® (max. 2x15o mg/dag P.O) • Valtran® druppels ( max. 10x 20dr./dag P.O)

verergeren.

• agonisten-antagonisten (hebben een plafondeffect) • Dolantine® (max 300mg/dag IM, IV, SC)

NSAID’s hebben een plafond effect, d.w.z. dat het over-

• Fortal® (max. 4x50mg PO of 4x30mg IM)

schrijden van de maximale dagdosis niet resulteert in

• antagonisten.

een toenemende analgesie.

Wordt zelden gebruikt in symptomatische behandeling.

Ze worden dikwijls opgestart bij botpijnen, viscerale

Kan gebruikt worden bij opiaatverslaafden als substi-

pijnen, en pijn van weke weefsels.

tutiebehandeling. Kan enkel gegeven worden onder

Opioïden :

supervisie van een arts. • Narcan® (werkt slechts 1/2 tot 1 uur)

De effecten van opium zijn vermoedelijk al lang ONCOLOGISCH TIJDSCHRIFT

gekend. Circa 3400 v. Chr. werd de opiumplant reeds

48 48

gecultiveerd in Mesopotamië en kreeg de bijnaam ‘the

Opioïden hebben echter enkele belangrijke neven-

joy plant ‘. Pas in 1803 isoleerde F. Sertüner het actieve

werkingen. Sommige patiënten hebben meer schrik

opium bestanddeel, morfine genoemd naar de god

voor de bijwerkingen dan voor de pijn. Het is belan-

van de slaap Morfeus, uit de plant. Pas enkele jaren

grijk om de nodige uitleg te geven bij het opstarten

COMFORTTHERAPIE


van morfine en om bepaalde mythes uit het leven te

- In zeldzame gevallen kan een allergische reactie op

verbannen.

treden, er kan dan geprobeerd worden met een an-

- Als morfine wordt toegediend in de juiste dosis

der opiaat.

die overeenstemt met de pijn, dan zal er nooit afhankelijkheid optreden. - Sedatie kan optreden in het begin van de behande-

- Tolerantie is een normaal effect opioïden. Als de dosis van het opiaat moet worden verhoogd om eenzelfde pijnstillend effect te bekomen, is dit niet

ling en als de dosis te vlug wordt opgedreven.

altijd wegens tolerantie maar bij palliatieve patiënt

Indien in de juiste dosis opgestart, heeft morfine

en dikwijls omdat de ziekte progressief is. Het is be-

slechts een kortstondig sedatief effect.

langrijk om de dosis te verhogen tot de patiënt pijn

- Morfinepreparaten inhiberen de motiliteit van het

vrij is.

spijsverteringskanaal en verminderen de darmsecreties waardoor constipatie kan ontstaan. Het is dus

In een palliatieve setting wordt vaak gebruik gemaakt

van groot belang om bij het geven van opioïden ook

van co-analgetica. Deze farmaca zijn geen klassieke

laxativa op te starten.

analgetica maar hebben in een aantal specifieke indi-

- Ongeveer een derde van de patiënten vertonen

caties een analgetisch effect aangetoond.

nausea en braken bij het opstarten van morfine. In-

Corticosteroïden worden toegediend bij verhoogde

dien gewenst, kan een anti-emetica gegeven

intracraniële druk, bij myelumcompressie, bij plexus-

worden gedurende de eerste dagen.

ingroei of als er oedeem is rond de tumor of metastase

- Opioïden onderdrukken het ademhalingscentrum. Bij chronische toediening van morfine in een dos-

wat druk kan veroorzaken. • Dexamethasone®

is aangepast aan de pijn, ziet men nagenoeg nooit

• Medrol®

ademhalingsdepressies optreden. Er zijn dus geen

• Solu-medrol®

echte contra-indicaties voor het chronisch geven van

Anti-epileptica hebben een indicatie bij neuropatische

morfine bij patiënten met ademhalingsinsufficiëntie

pijnen die plots optreedt. • Depakine®

die pijn hebben. De voorwaarde is wel dat de medicatie voorzichtig wordt getitreerd en er frequent wordt geëvalueerd.

• Neurontin® • Tegretol®

- Bij het opstarten van morfine kan ook verwardheid en dysforie (hallucinaties, angst) optreden. Meestal

Anti-depressiva versterken analgesie bij neuropatische

komt dit echter voor bij patiënten met andere

pijnen.

risikofactoren (hersentumoren, orgaanfalen,…) Als

• Redomex®

de verwardheid aanhoudt, is het aan te raden om verder te zoeken naar een eventueel andere oor-

Spierverslappers • Ketalar®

zaak.

Sedativa om spierkrampen en myoclonieën te onder-

bij het opstarten van een morfinepreparaat. Indien gewenst, kan een blaassonde geplaatst worden. - Multifocale myoclonieën zijn een dosis afhankelijk effect. Indien dit optreedt, is het aan te raden om de dosis te verlagen als dit mogelijk is, anders is het aan te raden om een benzodiazepine met anti-eleptische werking toe te voegen.

drukken • Dormicum® • Rivotril® • Valium® Bifosfanaten om botpijnen te voorkomen • Zometa® Spasmolytica om krampen te verlichten • Buscopan®


- Bij palliatieve patiënten kan urineretentie optreden

49 49

A R T I K E L S

Pijnmedicatie kan op verschillende manieren worden

• Corticoïden

toegediend. Pijnmedicatie kan peroraal, sublinguaal en

• Haldol® PO,SC;IV

transdermaal worden toegediend en heeft de voorkeur

• Litican® PO,SC,IV

aangezien de patiënt zijn zelfstandigheid niet verliest.

• Motilium® SL

Bij onvoldoende pijnstillend effect of GI-problemen,

• Sandostatine® SC,IV

wordt overgegaan naar subcutane toediening. In de meeste gevallen wordt een pomp opgestart om

Diarree

medicatie subcutaan toe te dienen. Dit systeem is niet

Oorzaken:

duur en is gebruiksvriendelijk. De patiënt is nog steeds

• Infectieus

mobiel. Er bestaan 2 types van pompen, computerges-

• Overloopdiarree - faecalomen

tuurde pompen (worden weinig gebruikt op een pal-

• Post chemo/RT

liatieve eenheid) en spuitdrijvers. In een later stadium

• Darmcarcinomen

kan overgestapt worden naar intra-veneuse toediening

• Subobstructie

indien dit gewenst zou zijn. Er bestaan verschillende omrekeningstabellen waardoor het mogelijk is om van

Symptomatische behandelingen • Imodium® PO,SL

pijnstilling te roteren met een juiste dosisaanpassing.

• Sandostatine SC,IV

Er bestaan echter nog andere toedieningsvormen van analgetica, aangezien ze weinig gebruikt worden,

Obstipatie

beperk ik mij tot ze te benoemen. Pijnmedicatie kan

Oorzaken:

ook nog toegediend worden epi-duraal, intra-thecaal

• Vezelarme voeding, anorexie

en intra-ventriculair. Dit wordt te Brugge, zelden toege-

• Dehydratatie

past. Indien de pijn echter onhoudbaar blijft, kan in een

• Morfinepreparaten

palliatieve setting overgestapt worden naar een pallia-

• Coloncarcinomen

tieve sedatie (toestand waarbij een patiënt 24 uur op

• Hypercalcemie

24 uur gesedeerd wordt).

• Inactiviteit Symptomatische behandelingen

IV. Symptoomcontrole

• lavementen

Naast pijn zijn er nog veel symptomen die onge-

• laxativa: Duphalac®, Forlax®, Laxoberon®, Movicol®

makken kunnen geven en best bestreden worden met

• Verwijderen van faecalomen

medicatie. Ik beperk me tot de meest voorkomende symptomen.

Hik


Oorzaken:

50 50

Misselijkheid en braken

• Maag en darmtumoren

Oorzaken:

• CZS tumoren

• Hersen- en levermeta’s

• Uremie

• Obstructie

Symptomatische behandelingen

• Stressfactoren • Start van morfinepreparaten

• Lauw water drinken • Acupan® PO

• Ongekende oorzaken

• Haldol® PO, SC, IV


• Largactyl PO, IV

COMFORTTHERAPIE


Slapeloosheid

• Centrale overdruk, hersenmeta’s

Oorzaken:

• Urineretentie, obstipatie

• Pijn

• Angst

• Angst

• Paraneoplastisch

• Depressie

Syptomatische behandeling • Etumine® PO, SC, IV

Symptomatische behandeling • Pijnmedicatie • Slaapmiddelen : Dormicum®SC, Imovane®,

• Haldol® PO, SC, IV • Nozinan® PO

Loramet®, Stilnoct®, • Anxiolyticum : Lysanxia®

Depressie Oorzaken

Koorts

• Angst

Oorzaken:

• Emotionele verwerkingsmoeilijkheden

• Infectie


• Tumorkoorts

• Ruimte en tijd maken voor emoties • Anti-depressivum: Cipramil®, Serlain®,

• Drugfever ( vb. bij het geven van Robinul®) Symptomatische behandelingen • Anti-biotica bij infectie

Sipralexa®,Seroxat®… • Anxiolyticum

• Anti-pyretica : dafalgan®, perfusalgam®, Novalgine® • Geen, een infectie kan soms een minder pijnlijke

Jeuk Oorzaken:

dood betekenen dan overlijden door een onder-

• Morfinepreparaten

liggende infectie. Een bekende uitspraak is:

• Medicamenteus (Zofran®, Seroxat®)

Pneumonia = the old man’s best friend!

• Droge huid • Huidaandoening

Hoest Oorzaken:

Symptomatische behandelingen • Anti-histaminica: Fenestil®, Phenergan®, Zyrtec®,

• Tumoraal

• Frictie van de huid met vochtinbrengende crême vb.

• Infectieus

Dermalex

• Longoedeem

• Gebruik olie in plaats van zeep bij het toilet

Symptomatische behandeling • Anti-biotica

Dyspnoe

• β-mimetica: Atrovent® puffs, Duovent® puffs,

Oorzaken:

• Corticoïden

• Longpathologieën

• Diuretica

• Anemie

• Anti-tissuva: bronchosedal®, silomat®, acédicone®

• Ascitesvocht, pleuraexudaat

Verwardheid

Sympomatische behandelingen

Oorzaken:

• Goede houding

• Sepsis en koorts

• Transfusie

• Dementie (oude patiënten)

• Toedienen van Epo

• Biochemisch (uremie, hypercacemie,…)

• Ascitespunctie of pleurapunctie


• Longoedeem

51 51

A R T I K E L S

• Morfine

worden. Naar de oorzaak moet niet lang gezocht

• Cortisonepreparaten

worden. In een palliatieve setting is het belangrijk om

• Het toedienen van zuurstof helpt niet altijd!

de juiste balans te zoeken tussen het juiste medicijn, de juiste dosis en de nevenverschijnselen. Op een onco/

Doodsreutel

hematologische afdeling moet wel gezocht worden

• Hinderlijk voor de omgeving

naar de oorzaak en kan een effectieve behandeling

Symptomatische behandeling

niet direct opgestart worden omdat bepaalde letsels

• Vocht beperken tot een strict minimum

daardoor kunnen gemaskeerd worden. Eveneens moet

• Robinul®SC,IV

rekening gehouden worden met de nevenwerkingen van analgetica of andere medicatie omdat sommige

Decubitus

bijwerkingen nadelige gevolgen kunnen hebben voor

Oorzaken • Immobiliteit

de patiënt. (vb. acetysalisylzuur bij trombopenie, novalgine® is beenmergonderdrukkend).

• Cachexie

Aangezien op een palliatieve setting de patiënten

• Incontinentie

vrij comfortabel kunnen verzorgd worden, is het als

Symptomatische behandeling

verpleegkundige draaglijk om er te werken. Als ver-

• Wisselligging

pleegkundige voel je je zelden machteloos omdat een

• Alternatingmatras

bepaald symptoom, pijn, niet kan behandeld worden.

• Wondzorg

Het gevoel van machteloosheid bij de verpleegkundige op een onco/hematologische afdeling is echter om die

Ik ben er me van bewust dat er nog veel meer symptomen voor discomfort kunnen zorgen, ik heb enkel de meest voorkomende belicht. Indien een patiënt ondanks optimale therapeutische maatregelen nog steeds niet comfortabel is, kan altijd overgegaan worden naar een palliatieve sedatie (permanente slaap tot de natuurlijke dood intreedt), waarbij veel aandacht geschonken moet worden aan de familie en naasten.

V. Besluit Kankerpijn kan in 90% van de gevallen verlicht worden door eenvoudige maatregelen. Helaas wordt kankerpijn nog vaak onvoldoende behandeld. Het is belangrijk om de oorzaak van de pijn te trachten te achterhalen alvorens een analgetische behandeling op te stellen. ONCOLOGISCH TIJDSCHRIFT

Pijn bij kankerpatiënten wijst dikwijls op een recidief of

52 52

op een evolutie van de kwaal. Patiënten beseffen dit, wat het psychologisch lijden nog doet toenemen. Bij palliatieve patiënten kan een pijnbehandeling en een juiste symptoombehandeling vlug ingesteld

reden vaak heel groot.

De nieuwe standaard voor het flushen van I.V. katheters

BD Saline Spuiten TM

(NaCl 0,9%)

Onderhoud en bescherming bij vasculaire toegang

De nieuwe standaard: - geen naalden, glazen flessen of ampullen meer; - minder handelingen en een minimale voorbereidingstijd. BD™ Saline is beschikbaar zowel voor het werken op als buiten steriele velden.

BD Medical Medical Surgical Systems POB 13 Erembodegem-Dorp 86 B-9320 Erembodegem Tel. 053 72 02 11 Fax 053 72 02 00

www.bdeurope.com/safety [email protected]

Postbus 757 NL-2400 AT Alphen a/d Rijn Tel. 020 582 94 16 Fax 020 582 94 21

BD/FL012/12.04/2004

BD en BD logo zijn handelsmerken van Becton, Dickinson and Company. © 2004 BD

Gebruiksklare, voorgevulde spuiten voor het eenvoudig, zeker en snel flushen van I.V. katheters.

DE INCIDENTIE VAN VERSTOPPING, TROMBOSE, INFECTIE EN EXTRAVASATIE BIJ SUBCUTAAN VENEUZE POORTKATHETERS VAN ONCOLOGISCHE PATIËNTEN IN VLAAMSE ZIEKENHUIZEN. Een eerste analyse L. Goossens1, M. Vrebos1, Dr. M. Stas1, L. Rottiers2, Prof. G. Evers2 (†), 1U.Z. Leuven, Leuven, 2K.U. Leuven, Leuven

Inleiding

volledig implanteerbare katheter aangewezen. Deze


poortkatheter bestaat uit een kamer in titanium

54

Jaarlijks neemt het aantal

of kunststof bovenaan afgesloten met een silicone

mensen

kanker

septum. Aan de kamer is een katheter bevestigd

toe (30.690 nieuwe ge-

in silicone of polyurethaan. De katheter wordt via

vallen in Vlaanderen in

een vene opgeschoven tot het katheteruiteinde zich

2000) (1). Grotere therapeutische mogelijkheden

aan de overgang van de vena cava superior met het

hebben van kanker een chronische ziekte gemaakt en

rechter atrium bevindt. Het geheel wordt onderhuids

zorgen voor een steeds stijgende levensverwachting.

ingeplant.

Naarmate de overlevingskansen stijgen, is ook de

Poortkatheters verhogen de bewegingsvrijheid van de

aandacht voor het comfort van de patiënt de laatste

patiënt bij de dagelijkse activiteiten en zijn cosmetisch

jaren toegenomen. Naast heelkunde en bestraling is

aanvaardbaar. Ze verhogen het comfort voor de

intraveneuze chemotherapie één van de belangrijkste

patiënt die een langdurige intraveneuze behandeling

behandelingsmethoden voor verscheidene vormen

krijgt (3,4). In België is er een stijging van het aantal

van kanker. Om deze intraveneuze chemotherapie-

geplaatste subcutaan veneuze poortkatheters van

toediening op een zo veilig mogelijke manier te

9.546 in 2000 naar 11.787 in 2002 (5).

laten verlopen, zijn er hulpmiddelen die de toegang

Naast de voordelen treden bij deze systemen ook

tot de bloedbaan vergemakkelijken. Implanteerbare

functionele problemen op. De in de literatuur meest

katheters zoals de subcutaan veneuze poortkatheter

gerapporteerde verwikkelingen zijn infectie (6-10),

hebben hun nut bewezen zowel bij de toediening

trombose (10,11), verstopping (10-14), sleeve-vorming

van chemotherapie, bloedderivaten, antibiotica en

(15) en extravasatie (11,16).

fungiciden als bij frequente bloednames. Ze vermijden

Over systematisch onderzoek naar deze complicaties

het veelvuldig rechtstreeks aanprikken van een vene.

in België is weinig gepubliceerd. De internationale

Bij een intermittente behandeling - waarbij de

literatuur rapporteert wel over deze complicaties

patiënt gedurende een afwisselende periode al

maar de impact op de praktijk, namelijk een op

dan niet therapie krijgt - is volgens Stas (2) een

evidentie gebaseerde procedure i.v.m. manipulatie van

met

DE

INCIDENTIE VAN VERSTOPPING, TROMBOSE, INFECTIE EN EXTRAVASATIE...

poortkatheters, ontbreekt.

poortimplantatie, leeftijd, lengte en gewicht, en

Verpleegkundigen, geïnteresseerd in intraveneuze

eerdere

katheterzorg,

genoteerd.

uit

verschillende

ziekenhuizen

in

geïmplanteerde Verdere

poortkatheters

plaatsingsspecificaties

werden zoals

Vlaanderen hebben een netwerk van professionele

bvb. de vene waar de katheter werd ingebracht en

hulpverleners

goede

de plaatsingstechniek werden geregistreerd in het

samenwerking met de artsen was het mogelijk

chirurgisch verslag (zie bijlage 1). De opvolging van

multidisciplinair

het functioneren van de poortkatheter verliep aan de

gevormd. en

Dankzij

multicentrisch

een

onderzoek

te

verrichten. De resultaten in dit artikel geven een

hand van een dagboekje (zie bijlage 2).

analyse van de eerste gegevens omtrent de incidentie

Bij elke aanprikbeurt vulde de patiënt de linkerzijde

van verstopping, trombose, infectie en extravasatie

van het blad (witte kant) in met de datum van

van subcutaan veneuze poortkatheters bij oncologische

aanprikken, door wie de poort werd aangeprikt

patiënten in Vlaanderen.

((thuis)verpleegkundige, arts), waarvoor de poort werd

Populatie en Methodologie

aangeprikt

(bvb.

chemotherapietoediening)

en het voorkomen van problemen. Bij problemen werd, indien van toepassing, de volgende items

Dit descriptief prospectief cohortonderzoek gebeurde

aangekruist: zwelling aan de kant van de poort, koorts,

op

algemene

gedeeltelijke verstopping (infuseren of bloedname

ziekenhuizen en 1 universitair ziekenhuis verspreid

verloopt trager dan gewoonlijk), bloedname is

over Vlaanderen. De inclusie van patiënten met een

onmogelijk, volledige verstopping, pijn bij inspuiten

recent geplaatste poortkatheter startte in december

van vloeistof en/of ‘andere’. De hulpverlener (arts

2001 en werd afgesloten op 30 juni 2003, de

of verpleegkundige) evalueerde het probleem en

opvolging per aanprikbeurt liep door tot 31 december

catalogeerde de verwikkeling als- trombose, infectie,

2003. De resultaten weergegeven in dit artikel zijn

verstopping, extravasatie of andere- in het dagboekje

de resultaten van een steekproef van patiënten

aan de rechterkant (grijze zijde). De patiënten werden

geïncludeerd vanaf december 2001 met een opvolging

gevolgd tot de poortverwijdering, hun dood, tot ze

tot maart 2003. Bij de rapportering van de resultaten

zelf de participatie aan de studie stopzetten of tot de

werden de ziekenhuizen voorgesteld met een letter.

einddatum van de opvolging van de studie. Maximaal

De coördinator kende de eigen kenletter en kon op

bedroeg de opvolging van de poortproblemen 432

deze wijze de eigen resultaten vergelijken met deze

dagen.

oncologische

afdelingen

in

12

van de anderen. De steekproef is een gelegenheidssteekproef: in de

Resultaten

mate van het mogelijke werd, in de deelnemende aan

alle

kankerpatiënten

binnen

Kenmerken van de patiënten

de 3 weken na implantatie van de subcutaan

In totaal werden 855 patiënten geïncludeerd. Bij

veneuze poortkatheter gevraagd te participeren.

slechts 433 patiënten waren de gegevens volledig

Inclusievoorwaarden waren: ouder dan 16 jaar zijn,

m.a.w. een operatieverslag en minstens 1 dagboekje.

voldoende kennis van de Nederlandse taal hebben en

Van deze 433 patiënten waren er 144 mannen (33,7%)

in staat zijn tot zelfregistratie om de gegevens in een

en 283 vrouwen (66,3%), de man/vrouw ratio is 1:2.

dagboekje te noteren. De levensverwachting moet

De leeftijd varieerde tussen 18 en 84 jaar met een

meer dan drie weken zijn.

gemiddelde leeftijd van 60 jaar (Sdev: 12,45 jaar).

De kenmerken van de patiënt zoals geslacht en

Tabel 1 geeft een overzicht van de onderliggende

leeftijd, onderliggende pathologie, indicatie voor

pathologie weer.


ziekenhuizen,

55 55

A R T I K E L S

Tabel 1: Onderliggende pathologie

Bij deze patiënten werden in totaal 3750 aan-

en 0,81 ‘andere’ problemen (zie tabel 2). Het aantal

prikbeurten geregistreerd over een totaal van 84425

geïncludeerde patiënten per ziekenhuis varieerde

katheterdagen.

heeft

tussen 2 en 82. Het totaal aantal katheterdagen per

betrekking op de duur dat een subcutaan veneuze

ziekenhuis bevond zich tussen 397 en 16.424 dagen,

poortkatheter in situ bleef. Het aantal aanprikbeurten

het totaal aantal aanprikbeurten per ziekenhuis tussen

geeft de intensiteit van gebruik weer (zie tabel 2).

12 en 757.

Het

aantal

katheterdagen

Verstopping kwam het meeste voor en veronderstelde

Complicaties

elk probleem dat werd aangehaald inzake verminderde of onmogelijke doorgankelijkheid van de

In totaal werden 347 complicaties geregistreerd

katheter voor infusie of aspiratie. De variatie tussen de

door de patiënt en aangevuld met meer details

ziekenhuizen is tussen de 0 en 7,44 verstoppingen per

door de hulpverlener. Dit is 4.11 complicaties per

1000 katheterdagen (0-21,28 verstoppingen per 100

1000 katheterdagen of 92,53 complicaties per

aanprikbeurten). Zie tabel 4.

100 aanprikbeurten. De complicaties per 1000 katheterdagen waren: 2,59 verstoppingen; 0,44 diepe

De incidentie van diepe veneuze trombose ligt tussen

veneuze tromboses; 0,21 infecties; 0,06 extravasaties

de 0 en 2,52 per 1000 katheterdagen (0-3,57 per


Ziekenhuis

56 56

Patiënten

%

Kadagen

%

Aanprikb

%

a

18

4,16

2361

2,80

119

3,17

b

81

18,71

16424

19,45

654

17,44

c

18

4,16

5917

7,01

182

4,85

d

3

0,69

397

0,47

28

0,75

e

62

14,32

13207

15,64

638

17,01

f

22

5,08

3097

3,67

208

5,55

g

25

5,77

3683

4,36

204

5,44

h

35

8,08

6953

8,24

293

7,81

i

11

2,54

1526

1,81

67

1,79

j

32

7,39

8060

9,55

282

7,52

k

2

0,46

462

0,55

12

0,32

l

82

18,94

15979

18,93

757

20,19

m

42

9,70

6359

7,53

306

8,16

Totaal

433

100

84425

100

3750

100

Tabel 2: Aantal patiënten, aantal katheterdagen (Kadagen) en aantal aanprikbeurten per ziekenhuis

DE


Complicatie

Aantal

Katheterdagen (‰)

Aanprikbeurten (%)

Verstopping

219

2,59

5,84

Andere

68

0,81

1,81

Trombose

37

0,44

0,99

Infectie

18

0,21

0,48

Extravasatie

5

0,06

0,13

347

4,11

9,25

Totaal

Tabel 3: Overzicht van de incidentiecijfers van alle complicaties

100 aanprikbeurten). Voor infectie is de incidentie

problemen (N=11), problemen met de katheter

tussen 0-1,27 per 1000 katheterdagen (0-2,52 per 100

(N=5), tromboflebitis (N=1) en niet gespecificeerde

aanprikbeurten). De incidentie van extravasatie ligt

problemen (N=27).

tussen 0 en 0,31 per 1000 katheterdagen (0-0,65 per

Er kon geen verband worden aangetoond tussen de

100 aanprikbeurten).

incidentie van trombose en plaatsingstechniek van

Procentueel is er bij deze 4 grote categorieën com-

de poortkatheter (venadenudatie of punctie) (p=0,26)

plicaties een significant verschil tussen de incidentie

noch met de gebruikte vene (p=0,0445). Evenmin kon

van complicaties en tussen de ziekenhuizen (p=

een statistisch verschil in incidentie van complicaties

0,0001). Ziekenhuis ‘k’ werd hierbij buiten beschouwing

worden gevonden tussen de plaats van de poort

gelaten omdat dit ziekenhuis maar 2 patiënten in de

op het lichaam (rechts of links) (p=0,85), als een

steekproef had. De complicaties per aantal registraties

verband met de onderliggende pathologie (p=0,057).

per ziekenhuis varieerden van 0% tot 21.92%, de

Er was een significant verschil (p=0,0001) tussen het

mediaan was 6.41%. Zie figuur 2 (pag.58).

aantal complicaties bij aanprikken geregistreerd door verpleegkundigen (7,99%) en door artsen (1,63%).

‘Andere’ problemen waren problemen zoals pijn

Er werden geen significante verschillen in incidentie

(N=13), kanteling van de poort (N=11), lokale

van

Patiënten (n)

Verstopping (n)

gevonden

tussen

Katheterdagen Aanprikbeurten (‰) (%)

j

32

60

7,44

21,28

i

11

6

3,93

8,96

l

82

64

4,01

8,45

h

35

17

2,44

5,80

b

81

32

1,95

4,89

m

42

12

1,89

3,92

d

3

1

2,52

3,57

c

18

6

1,01

3,30

a

18

3

1,27

2,52

g

25

4

1,09

1,96

e

62

11

0,83

1,72

f

22

3

0,97

1,44

k

2

0

0

0

433

219,00

2,59

5,84

Totaal

mannelijke

Tabel 4: Incidentie van verstopping per ziekenhuis uitgedrukt per 1000 katheterdagen, per 100 aanprikbeurten


Ziekenhuis

complicaties

57 57

A R T I K E L S

verschillen

in

incidentie

van

complicaties gevonden tussen de verschillende ziekenhuizen onderling en de hoge incidentie van

verstopping

heeft

reeds

geleid tot een vervolg op deze studie waarbij de incidentie van verstopping en de genomen acties bij het aanprikken van een poortkatheter

worden

geëva-

lueerd. Naast de samenwerking tussen verpleegkundigen binnen

een

en

artsen

netwerk

zorgde

en vrouwelijke patiënten (p=0,941) noch bij de

het onderzoek supplementair voor een verhoogde

gemiddelde leeftijd van de patiënten met en zonder

interesse en be-wustzijn rond de problematiek van de

complicaties (p=0,77).

poortkatheters bij verpleegkundigen, verpleegkundig managers en artsen. Verpleegkundigen in Vlaanderen

Discussie en Besluit

hebben

nood

aan

procedures,

gebaseerd

op

wetenschappelijk onderzoek, voor de verzorging van Het aantal verstoppingen per 100 aanprikbeurten

patiënten met een poortkatheter. De resultaten van

bedroeg 5,84. Dit is lager dan wat in de literatuur

deze studies zijn waardevol als voorbereiding voor

wordt aangegeven per 100 aanprikbeurten: namelijk

het opstellen van een op ‘evidentie-gebaseerde’

tussen 7 en 30 (17,18). In vergelijking met de cijfers

procedure over de manipulatie en het onderhoud van

per 1000 katheterdagen in de literatuur werden meer

de poortkatheter.

verstoppingen gerapporteerd: 2,59 verstoppingen

Met dank aan L. Rottiers en Prof. G. Evers(†), alle

versus 0,24 in de studie van Lemmers (19). De

verpleegkundigen

incidentie van diepe veneuze trombose, infectie en extravasatie liggen in dezelfde grootte orde als de cijfers per 1000 katheterdagen gevonden in de literatuur (19-21). Concreet is één van de resultaten van deze studie dat bij 9 op 100 aanprikbeurten een complicatie wordt gerapporteerd. Dit heeft een belangrijke impact op de verpleegkundige praktijk. Een reductie in het aantal ver-wikkelingen en met name in het hoge aantal verstoppingen zou een belangrijke tijdswinst ONCOLOGISCH TIJDSCHRIFT

betekenen. Volgens een studie van Lamont et al.

58 58

spendeert de verpleegkundige gemiddeld 27.1 tot 29 minuten extra tijd bij het oplossen van een inadequate bloedreflux (18). De resultaten van dit onderzoek, m.n. de grote

die

hebben

meegewerkt en vooral aan de coördinatoren: V. Claes1, D. De Hert2, K. De Keyzer3, H. De Prins4, I. Lauwers5, B. Maes7, N. Nolf8, P. Oosterbosch9, M. Remmery10, A. Simmilon11, T. Thomassen12, G. Torney13, L. Van Hullebusch14, S. Van Noolen15, M. Van Riel16, A. Vandebeek17, G. Wittockx18, Departement Oncologie; UZA, Antwerpen1; AZ St.-Blasius, Dendermonde2, St. Jozefkliniek, Bornem3; AZ Sint-Maarten campus Duffel4; Fusieziekenhuis Sint-Vincentius campus SintJozef, Mortsel6; St.-Elisabethziekenhuis, Turnhout7; AZ Damiaan campus St.-Jozef, Oostende8; AZ Sint-Maarten campus Mechelen9; UZ Gent10; RZ Sint-Maria Roos der Koningin vzw, Halle11; AZ Salvator – St.-Ursula campus Salvator, Hasselt12; AZ St.-Augustinus, Wilrijk13; Vzw Klina campus Vesalius, Brasschaat14; AZ Jan Palfijn,

DE


Merksem15; Vzw Monica campus Eeuwfeestkliniek, Antwerpen16; Virga Jesseziekenhuis, Ziekenhuis,

11. Tschirhart JM, Rao MK. Mechanism and management of

Hasselt17, Jan Portaels Ziekenhuis, Vilvoorde18 en

persistent withdrawal occlusion. Am Surg 1988; 54:

L. Schokkaert (Bard Benelux) voor de logistieke

326-28.

ondersteuning.

access catheters. J Clin Oncol 1985; 3: 710-17.

12. Bona RD. Thrombotic complications of central venous catheters in cancer patients. Semin Thromb Hemost

Referenties

1999; 25: 147-55. 13. Haire WD, Herbst SL. The use of alteplase (t-PA) for the

tienetwerk, www.tegenkanker.be 2000 2. Stas M. Hoe een systeem kiezen: klinische toepassingen. In: De Wever I, Stas M, Mulier S, eds. Poorten en

management of thrombotic catheter dysfunction. Guidelines from a consensus conference of the National Association of Vascular Access Networks (NAVAN). 2000;1-14. 14. Stephens LC, Haire WD, Kotulak GD. Are clinical signs

Katheters voor langdurige I.V.therapie.

accurate indicators of the cause of central venous cat-

Leuven: University Press, 1998; 75-90.

heter occlusion? JPEN J Parenter Enteral Nutr 1995;

3. Borst CG, de Kruif AT, van Dam FS, de Graaf PW. Totally implantable venous access ports - the patients’

19: 75-79. 15. Xiang DZ, Verbeken EK, Van Lommel AT, Stas M, De W, I.

point of view. A quality control study.

Composition and formation of the sleeve enveloping a

Cancer Nurs 1992; 15: 378-81.

central venous catheter. J Vasc Surg 1998; 28: 260-71.

4. Bow EJ, Kilpatrick MG, Clinch JJ. Totally implantable

16. Mayo DJ, Pearson DC. Chemotherapy Extravasation: A

venous access ports systems for patients receiving

Consequence of Fibrin Sheath Formation Around Venos

chemotherapy for solid tissue malignancies:

Access Devices. Oncol Nurs Forum 1995; 22: 675-80.

A randomized controlled clinical trial examining the

17. Stevens B., Barton S., Brechbill M.et al. Conventional vas

safety, efficacy, costs, and impact on quality of life.

cular ports vs. the vortex “clear-flow” reservoir port in

J Clin Oncol 1999; 17: 1267

adult oncology patients. JVAD 2000; Reprinted for

5. Rijksinsituut voor ziekte- en invaliditeitsverzekering (RIZIV), Dienst Geneeskundige Verzorging. 2003; 6. Strum S, McDermed J, Korn A, Joseph C. Improved methods for venous access: the Port-A-Cath, a totally implanted catheter system. J Clin Oncol 1986; 4: 596-603. 7. Freytes CO, Reid P, Smith KL. Long-term experience with a totally implanted catheter system in cancer patients. J Surg Oncol 1990; 45: 99-102. 8. Whiteman E, Wells AW. Complications associated

Summer: 1-4. 18. Lamont JP., Mc Carty TM., Stephens JS.et al. A randomised trial of valved vs nonvalved implantable ports for vascular access. BUMC Proceedings 2003; 16: 384-87. 19. Lemmers NW, Gels ME, Sleijfer DTet al. Complications of venous access ports in 132 patients with disseminated testicular cancer treated with polychemotherapy. J Clin Oncol 1996; 14: 2916-22. 20. Hartkamp A, van Boxtel AJ, Zonnenberg BA, Witteveen PO. Totally implantable venous access devices: evalua-

with the use of central venous access devices.

tion of complications and a prospective comparative

Current Problems in Surgery 1996; 33: 312-79.

study of two different port systems. Neth J Med 2000;

9 Mermel LA, Farr BM, Sherertz RJet al. Guidelines for the management of intravascular catheter-

57: 215-23. 21. Torramade JR, Cienfuegos JA, Hernandez JLet al. The

related infections. Clin Infect Dis 2001; 32:

complications of central venous acess systems: a study

1249-72.

of 218 patients. Eur J Surg 1993; 159: 323-27.

10. Lokich JJ, Bothe A, Jr., Benotti P, Moore C. Complications and management of implanted venous


1. Vlaamse Liga tegen Kanker, Vlaams kankerregistra-

59 59

CONGRESAGENDA INTERNATIONALE CONGRESAGENDA

2005 • 9th European Winter Oncology Conference

• 8th Biennal ESTRO Meeting on physics and

Flims, Switzerland, January 16-21, 2005

radiation technology for clinical radiotherapy

Info: www.fecs.be

Lisboa, Portugal, 24 - 29 September, 2005 Info:Estro Office, tel. +32 2 775 93 40,

• 16th International Congress on Anti-Cancer Treatment

fax: +32 2 779 54 94 • E-mail: [email protected] www.estro.be

Paris, France, 1-4 February, 2005 Info: TCO, tel. +33 142948732, fax: +33 142948733 • E-mail: [email protected]

• ASTRO Annual Meeting Denver, USA, 16-20 October 2005 Info: www.astro.be

• 5th International Conference on Isotopes (5ICI) Brussels, Belgium, April 25-29, 2005 Info: www.jrc.nl/ici5

• ECCO 13 The European Cancer Conference Paris, France, 30 October - 3 November, 2005 Info: Tel.: +32 (0)2 775 02 01

• ESTRO International Symposium on challenges

Fax: + 32 (0)2 775 02 00

in the practice of evidence-based oncology in

www.fecs.be/conferences/ecco13

developing countries

E-mail: [email protected]

Mumbai, India, 28 February - 3 March, 2005 Info:Estro Office, tel. +32 2 775 93 40, fax: +32 2 779 54 94 • E-mail: [email protected] www.estro.be • GEC-ESTRO Brachytherapy Meeting Budapest, Hungary, 5-7 May, 2005 Info:Estro Office, tel. +32 2 775 93 40,

2006 • EBCC 5, 5th European Breast Cancer Conference Nice, France, 21-25 march 2006 Info: www.fecs.be

fax: +32 2 779 54 94 • E-mail: [email protected] www.estro.be

• EONS 5, 5th EONS SPring Convention Dresden, Germany, 20-22 April, 2006

• 11th World Conference on lung cancer Barcelona, Spain, 3-6 July, 2005 Info: www.2005worldlungcancer.org Tel.: +1 770 751 7332 Fax: +1 770 751 7334


• EFOMP Meeting

60

Nürnberg, Germany Info: www.efomp.org

Info: www.fecs.be

BESTUUR Voorzitter Sven D Haese. Penningmeester Sven D Haese

Recommend Documents